KONFERENCJA „Tak daleko, tak blisko. Imigranci z Europy Wschodniej w Wielkopolsce. O szansach gospodarczych i ryzykach społecznych” 9 czerwca 2015
Imigranci z dyplomem na polskim rynku pracy
Wnioski z projektu badawczego 2014-2015 Joanna Konieczna-Sałamatin Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego Instytut Społeczno-Ekonomicznych Ekspertyz
Plan prezentacji •
O projekcie – ogólnie
•
Imigranci w Polsce w świetle danych urzędowych (przy okazji informacja, co jest, a czego nie ma w tych danych) – Z jakich krajów przyjeżdżają, czym się zajmują – Jaki mają status prawny, gdzie w Polsce jest ich najwięcej – Województwo wielkopolskie na tle kraju
•
Ukraińcy o Polsce i Polakach – skoro najliczniejsi imigranci, to Ukraińcy, to przyjrzyjmy się im jeszcze. Wyniki badania z 2013 r.
•
Imigracja a rynek pracy – wnioski z analizy ekonomicznej
•
Pracodawcy wobec imigrantów o wysokich kwalifikacjach – wnioski z badań jakościowych i eksperymentu
•
Podsumowanie
Projekt iSEE i NW Analiza danych urzędowych Badanie cudzoziemców (studentów, absolwentów)
Analiza prawna Badanie pracodawców
Badanie instytucji rynku pracy
Projekt został zrealizowany dzięki dotacji Europejskiego Funduszu na rzecz Integracji Obywateli Państw Trzecich i budżetu państwa
Skąd przybywają imigranci 0% UKRAINA NIEMCY ROSJA BIAŁORUŚ WIETNAM WŁOCHY FRANCJA CHINY BUŁGARIA WIELKA BRYTANIA HISZPANIA ARMENIA INDIE TURCJA HOLANDIA STANY ZJEDNOCZONE SZWECJA RUMUNIA SŁOWACJA CZECHY LITWA Inne
5%
10%
15%
20%
25% 23%
12% 6% 6% 5% 3% 3% 3% 3% 3% 2% 2% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1% 1%
Na koniec 2014 r. w Polsce mieszkało 175 tys. cudzoziemców mających prawo pobytu (czasowe lub stałe). Stanowi to 0,45% ludności Polski. Prócz tego część imigrantów przebywa w Polsce na podstawie wiz. W Europie najwięcej imigrantów jest w Luksemburgu (ok 4% mieszkańców), a najmniej – w Słowacji, Portugalii i Bułgarii (poniżej 0,2%).
19%
Dane: Urząd ds. Cudzoziemców, Eurostat
Karty pobytu wydane w 2014 r. 0
2 000
8 000
12 000
1 045 333
Łódzkie
1 001
Małopolskie
1 897 10 939
Mazowieckie Opolskie
450
Podkarpackie
416
Podlaskie
319 880
Pomorskie Śląskie
1 102
Świętokszyskie
249
Warmińsko-mazurskie
190 1 127
Wielkopolskie Zachodniopomorskie
10 000
420
Lubelskie Lubuskie
6 000
2 156
Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie
4 000
561
Woj. wielkopolskie cieszy się średnim zainteresowaniem ze strony imigrantów (4 miejsce pod względem liczby wydanych kart pobytu)
Oświadczenia o zamiarze zatrudnienia (2014)
0
50 000
Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie
150 000
200 000
36 822 9 540
Lubelskie
26 274
Lubuskie
11 019
Łódzkie
11 385
Małopolskie
100 000
20 040
Mazowieckie
202 909
Opolskie
6 160
Podkarpackie
7 886
Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Dane: MPiPS
1 802 5 794 11 259 7 339 1 431 21 987 5 751
Woj. wielkopolskie zajmuje również 4 miejsce pod względem liczby wydanych oświadczeń o zamiarze powierzenia pracy cudzoziemcowi
250 000
Status imigrantów w Polsce 6 005 3%
Posiadacze kart pobytu wg. typu karty (na koniec 2014 r.)
WSZYSCY 62 299 36%
pobyt stały
48 186 28%
pobyt rezydenta długoterminowego UE pobyt czasowy
49 649 28%
8 927 5%
pobyt obywatela UE inne
TYLKO OBYWATELE KRAJÓW TRZECICH
KARTY WYDANE W 2014 R. (obywatele krajów trzecich)
5%
10%
43% 44%
8%
pobyt stały pobyt rezydenta długoterminowego UE pobyt czasowy
8%
inne
82%
Dane: Urząd ds. Cudzoziemców
Zezwolenia na pracę W 2014 r. wydano 43 663 zezwoleń. W większości są to zezwolenia nowe (tylko 13% wydanych zezwoleń było przedłużeniem wcześniejszych) Dolnośląskie 7%
2%
43%
Kujawsko-pomorskie
1 346
Lubelskie
1 380
Lubuskie
1 651
Łódzkie 34%
1 998
Małopolskie
901 2 668
Mazowieckie 14%
kadra kierownicza, doradcy, eksperci zawody medyczne, informatycy, nauczyciele, prawnicy robotnicy wykwalifikowani pracownicy przy pracach prostych pozostałe zawody
24 350
Opolskie
812
Podkarpackie
670
Podlaskie
342
Pomorskie Śląskie
2 083 1 294
Świętokrzyskie
324
Warmińsko-mazurskie
469
Wielkopolskie Zachodniopomorskie
2 705 670 Dane: MPiPS
Struktura zezwoleń na pracę 0% Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie
20% 13%
7%
11% 30%
Opolskie 2% 4%
36%
Podlaskie
10%
Pomorskie
11%
Śląskie
12%
812 23%
68%
8% 1%
50%
32%
Wielkopolskie
7%
33%
Zachodniopomorskie
6%
35%
kadra kierownicza i specjaliści
13% 4% 12%
14%
670 342 2 083
26% 11%
15%
1 294
7%
16%
324
58%
19%
Warmińsko-mazurskie 5%
24 350
50%
10%
62%
901 2 668
58%
25%
Świętokrzyskie
17% 40%
53%
14%
1 651
27%
38%
1 346 1 380
48%
8%
Podkarpackie
42%
40%
31%
1 998
23%
1%
30%
11%
25%
21%
54%
Łódzkie
80% 8%
48%
Lubuskie 3%
Mazowieckie
60%
55%
Lubelskie 3%
Małopolskie
40%
51%
469 2 705
56% 46%
robotnicy wykwalifikowani
Dane: MPiPS
670
pracownicy przy pracach prostych
pozostałe
Imigranci a sytuacja ekonomiczna województw
8,0%
9.9%
10,1% Stopa bezrobocia (03-‐2015) -‐ GUS
Liczba mieszkańców
PKB na mieszkańca
Liczba zezwoleń na pracę
Małopolskie
3,3 mln
37,0 tys. zł
2,7 tys
Mazowieckie
5,3 mln
66,8 tys. zł
24,3 tys
Wielkopolskie
3,4 mln
44,6 tys. zł
2,7 tys
Dane: GUS, MPiPS, opracowanie iSEE
Analiza przeprowadzona w ramach projektu „Imigranci o wysokich kwalifikacjach na polskim rynku pracy” wykazała bardzo słaby związek między stopą bezrobocia a napływem cudzoziemców na rynek pracy. Wyniki analizy ekonometrycznej przeczą obiegowym sądom o „zabieraniu pracy” przez imigrantów.
Studenci obcokrajowcy w Polsce 2 500
2 000
1 500
Absolwenci
Studenci
1 000
0
500
0
2163
5 000
10 000
Ukraina 708
1 538
Szwecja
1 290
Hiszpania
1 188
Turcja
1 024
150
Rosja
966
201
Litwa
932
Niemcy
857
Arabia Saudyjska
804
Czechy
795
Chiny
785
Stany Zjednoczone
696
Kazachstan
560
Indie
545
30 110
120 27 210 187 134 101 54 1069
25 000
4 118
Norwegia
138
20 000
23 392
Białoruś 221
15 000
inne
(kategoria „inne” obejmuje 138 krajów)
6 611
Dane: GUS, stan na koniec września 2014
Oczekiwania od studiów w Polsce Nawi zanie wspó pracy z lud mi z Polski
48%
Zdobycie dyplomu polskiej uczelni
54%
Zdobycie nowej wiedzy, w ca kowicie nowej dla mnie specjalizacji lub kierunku
52%
Zdobycie wiedzy umo liwiaj cej podj cie pracy w Polsce
45%
Poszerzenie posiadanej wiedzy w obszarze, w którym wcze niej ju studiowa em/am
43%
Nawi zanie wspó pracy z polskimi instytucjami naukowymi
24% 0%
Zdecydowanie tak
Raczej tak
39%
12% 2%
30%
13% 3%
29%
16%
30%
26%
34%
20%
21%
34%
4%
5%
10%
8%
10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Raczej nie
Zdecydowanie nie
Ukraińcy są dominującą grupą imigrantów w Polsce: jest ich najwięcej zarówno wśród cudzoziemskich pracowników, jak i studentów czy absolwentów uczelni. Przyjrzyjmy się, jak Ukraińcy widzą Polskę i jak polskie społeczeństwo odbiera Ukraińców (dane z badania przeprowadzonego w 2013 r.)
Polska w oczach mieszkańców Ukrainy 18 Polska–Ukraina, Polacy–Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę
Przyjazdy do Polski
Cele przyjazdów do Polski 0% turystyka
36%
praca
10% 20% 30% 40%
26%
odwiedziny
18%
delegacja służbowa
17%
edukacja, studia
3%
inne
pa 1. anie olsce
20%
Dane: ISP 2013
praw 013
W porównaniu ze skomplikowaną procedurą wizową obowiązującą
Ukraińcy mało wjechać jeżdżą doza granicę. Ukraińców chcących Polski i na terytorium UE, Polacy nie doW Polsce spotykamy najczęściej ych najbardziej mobilnych, świadczają żadnych formalnych ograniczeń.tSą zwolnieni z obowiązku którzy jeżeli mają już kontakty ozwalające im izę i/lub zatrudnienie wizowego, przebywają w krajupsąsiada nie dłużej niżzdobyć 90 dni w w ciągu 6 miesięcy. Co więcej, od 2012 roku wiza na pobyt przekraczający 90 dni
Polska w oczach mieszkańców Ukrainy 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
88%
władze państwowe dbają o dobro obywateli gospodarka dobrze się rozwija
86%
respektuje się swobody obywatelskie
85% 65%
są wolne media, które mogą krytykować rząd
59%
kościół katolicki ma zbyt duże wpływy w państwie
32%
biurokracja utrudnia załatwianie najprostszych spraw
27%
urzędnicy są skorumpowani nie lubi się cudzoziemców
17%
Na wykresie odsetek odpowiedzi „zgadzam się” Dane: ISP 2013
Ukraińcy uważają Polskę za kraj „cywilizowany”, w którym żyje się lepiej niż na Ukrainie. Znacznie częściej dostrzegają pozytywne niż negatywne aspekty funkcjonowania państwa.
Polacy o Ukraińcach pracujących w Polsce Opinia publiczna o tym, że Ukraińcy podejmują pracę w Polsce
9%
7%
Praca Ukraińców w Polsce to: 33%
więcej korzyści niż strat tyle samo strat i korzyści więcej strat niż korzyści
51%
trudno powiedzieć
Dane: ISP 2013
Tylko 9% badanych Polaków uważa, że jest to zjawisko jednoznacznie niekorzystne. 51% dostrzega plusy i minusy.
W 2014 r. 373 tys. osób zamierzało powierzyć pracę sezonową obywatelowi Ukrainy (w woj. wielkopolskim 21 tys., czyli niecałe 6% wszystkich potencjalnych pracodawców) Dane: Min. Pracy i Polityki Społecznej
Praca cudzoziemców w Polsce w oczach pracodawców i pracowników Przeszkody zatrudniania cudzoziemców w oczach pracowników
Przeszkody zatrudniania cudzoziemców w oczach pracodawców
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
N=300
60%
bariera językowa różnice kulturowe
2%
trudności w zaakceptowaniu przez współpracowników koszty związane z życiem w Polsce trudności znalezienia pracy w swoim zawodzie
bariera językowa
77%
różnice kulturowe
komplikacje prawne, liczne formalności inny system pracy niż w kraju pochodzienia
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%
54%
18%
komplikacje prawne, liczne formalności
36%
brak wystarczających kwalifikacji
2% 16% 23% 27%
trudności w zaakceptowaniu przez współpracowników
50% 8%
koszty związane z zatrudnieniem cudzoziemca inne
22% 4%
N=150
Dane: East-‐West Link (2011)
Pracujący cudzoziemcy w Polsce w oczach pracodawców •
Pracodawcy nie dostrzegają obecności cudzoziemców. Nie widzą ich nawet ci, którzy skarżą się na istotne braki w zasobach siły roboczej (np. branża medyczna i IT) ︎Nie wiem, jak mielibyśmy to robić [poszukiwać cudzoziemców do pracy]. Może to jest nawet dobry pomysł, natomiast nie wiem, jak mielibyśmy się za to zabrać. Bo do osób, które są na naszych uczelniach dostępne, my tak czy inaczej docieramy [biznes]
•
Ci, którzy nie zatrudniają cudzoziemców boją się formalności. Ci, którzy to robią – skarżą się na niekompetencję urzędników, z którymi kontaktują się w tych sprawach. W większości województw temat jest marginalny i urzędnicy często się na tym nie znają. W województwie mazowieckim z kolei – ci zajmujący się zatrudnianiem cudzoziemców są przeładowani pracą i trudno się do nich dostać. Ciężko o konkretną informację (…) Mamy taki przypadek: jednego dnia (…) dostałam jedną informację, następnego dnia kontaktowałam się z inną osobą i powiedziano mi zupełnie coś innego [uczelnia]
Źródło cytatów – badania iSEE, 2014-‐2015
Pracujący cudzoziemcy w Polsce potencjalne problemy •
Wschodni akcent („zaśpiew”) w mowie lub kłopoty z prowadzeniem dokumentacji pisemnej po polsku lub wypowiadania się na piśmie (media). [Jeśli klient] słyszy akcent ukraiński przez telefon czy rosyjski, w kontakcie bezpośrednim, to kategoryzuje sobie firmę na niższym poziomie niż jest realnie (…). My nie jesteśmy do końca przyzwyczajeni do mnóstwa różnych akcentów, tak, jak w Stanach gdzie każdy będzie mówił inaczej, czy w Wielkiej Brytanii, więc ktoś mógłby nas posądzić, że zatrudniamy Ukraińców, bo taniej (…). [biznes]
•
Pracownik cudzoziemski, to w stereotypach pracodawców prawie zawsze 38 Polska–Ukraina, Polacy–Ukraińcy. Spojrzenie przez granicę przybysz z krajów byłego ZSRR (czyli ktoś do nas podobny). Problem innej kultury, na wykresie porównującym obu narodów (wykres 10) objawia zwyczajów, czy rcoeligii pojawił się wcechy pojedynczych wywiadach. się relatywnie małym słupkiem oznaczającym „pracowitość”.
Czy Polacy i Ukraińcy są podobni do siebie, czy też różnią się
"
!
Wykres 12. Dostrzeganie podobieństwa i różnic między Polakami i Ukraińcami pod względem stylu życia, wartości i podejścia do pracy
Trudno powiedzieć
Są raczej
podobni Raczej różnią się
Dane: ISP 2013
Pracujący cudzoziemcy w Polsce czy są dyskryminowani
Badanie przeprowadzone w końcu 2014 r. metodą eksperymentu. Wysłano oferty (aplikacje) w odpowiedzi na 1356 ogłoszeń o zatrudnieniu pracowników w imieniu osoby o polskim i białoruskim nazwisku (i pochodzeniu wskazanym w aplikacji). Eksperyment kończył się w wypadku otrzymania zaproszenia do dalszych etapów rekrutacji. We wszystkich kategoriach pracowników Polacy byli wybierani nieco częściej niż cudzoziemcy. Odsetki ofert, które uzyskały odpowiedź 15% 13%
14% 10%
11%
10% 8%
9% Polak cudzoziemiec
analityk biznesowy
doradca finansowy
księgowy
przedstawiciel handlowy
Źródło: badanie iSEE (2014)
Pracujący cudzoziemcy w Polsce czy są dyskryminowani •
•
• •
Wyniki przeprowadzonej analizy ekonometrycznej (model probitowy) pokazały, że istnieje dodatnia zależność między pochodzeniem kandydata do pracy a odrzuceniem jego aplikacji. Białoruskie nazwisko zmniejszało szansę uzyskania pozytywnej odpowiedzi o 14%. Dyskryminacja zatem występuje, choć nie jest silna. Nieco silniejsza dyskryminacja wystąpiła ze względu na płeć: kobieta (bez względu na pochodzenie) miała o 16% mniejszą szansę na uzyskanie pozytywnej odpowiedzi niż mężczyzna. Nie było natomiast istotnych statystycznie różnic w zależności od tego, czy pracodawca miał siedzibę w Warszawie, czy poza nią. Uzyskane wyniki są zbliżone do rezultatów analogicznych eksperymentów przeprowadzanych w innych krajach w Europie. Państwa wysokorozwinięte konkurują między sobą o przyciąganie cennego kapitału ludzkiego – wykwalifikowanych imigrantów. Polska również powinna świadomie kształtować swoje stanowisko w tej kwesYi.
Główne wnioski z projektu •
Wśród przybywających do Polski imigrantów dominują obywatele krajów sąsiednich (głównie Ukrainy i Białorusi), którzy dzięki bliskości kulturowej stosunkowo łatwo adaptują się do polskiej rzeczywistości, szybko uczą się języka i wtapiają się w polskie społeczeństwo, które w związku z tym nie odczuwa problemów związanych z obecnością “obcych” w kraju.
•
Bliskość kulturowa dominującej grupy imigrantów powoduje, że zarówno instytucje publiczne, jak np. pracodawcy nie widzą potrzeby specjalnego przygotowania się do współpracy z imigrantami i do podejmowania specjalnych działań zmierzających do ich lepszej integracji – wciągania ich w życie społeczne lub polityczne kraju.
•
Niektóre instytucje zaczęły dostrzegać szanse związane z przyjazdem i osiedlaniem się cudzoziemców w Polsce (np. widząc w nich potencjalną możliwość uzupełnienia deficytów siły roboczej w niektórych branżach lub uratowania przed zamknięciem szkół i uczelni zmagających się ze skutkami zmian demograficznych)
Główne wnioski z projektu •
Rola Polski jako kraju przyjmującego (a nie tylko wysyłającego imigrantów) jest zjawiskiem nowym i w znacznej mierze zaskakującym zarówno dla wielu instytucji publicznych (w szczególności dla publicznych służb zatrudnienia), jak i dla pracodawców oraz obywateli;
•
Brakuje systematycznego monitoringu sytuacji imigrantów na rynku pracy w skali całego kraju. Brakuje też danych, na podstawie których można byłoby dokonać realnych szacunków liczby imigrantów przebywających w Polsce i ich sytuacji na rynku pracy. Instytucje państwowe (w szczególności statystyka publiczna) nie zbierają danych o zatrudnieniu cudzoziemców, w szczególności o zatrudnieniu imigrantów posiadających wyższe wykształcenie.
•
Na podstawie przeprowadzonych badań nie można stwierdzić, by istniała w Polsce znacząca dyskryminacja cudzoziemców na rynku pracy, lub też – by nieznajomość przepisów wśród polskich pracodawców była przyczyną konsekwentnego odrzucania przez nich aplikacji składanych przez cudzoziemców. Nie ulega jednak wątpliwości, że utrudnienia formalne stanowią barierę w zatrudnianiu cudzoziemców, szczególnie przez mniejszych pracodawców.
Główne wnioski z projektu •
Badania opinii publicznej prowadzone w Polsce nie wskazują, by istniało podzielane przez znaczący odsetek osób przekonanie, iż cudzoziemcy (Ukraińcy) odbierają Polakom pracę. Wyniki analiz ekonometrycznych również nie uzasadniają takiego twierdzenia. Niezależnie od tego niektórzy pracodawcy deklarowali jednak w wywiadach, że nie zatrudniają cudzoziemców, bo nie chcą być posądzani o wspomniane „odbieranie pracy Polakom”. Problem ten jest więc obecny w polskim dyskursie wokół rynku pracy i może okresowo nasilać się.
•
Wiele instytucji publicznych, w szczególności na szczeblu lokalnym nie jest w ogóle przygotowana do obsługi mieszkających w Polsce cudzoziemców (nie ma procedur lub pracownicy nie są przeszkoleni). Dotyczy to także przedstawicielstw dyplomatycznych RP za granicą.
•
Stosunkowo największą wiedzę zarówno o bieżącej sytuacji różnych kategorii cudzoziemców w Polsce, jak i o uwarunkowaniach prawnych i możliwościach, jakie przed cudzoziemcami otwiera polski rynek pracy, mają organizacje pozarządowe wspierające imigrantów i tworzone przez imigrantów. Z nimi przede wszystkim powinny współpracować zarówno instytucje publiczne, jak pracodawcy zainteresowani zatrudnieniem cudzoziemców.
Raport z badania www.i-see.org.pl à zakładka „PUBLIKACJE”
www.i-see.org.pl
Zapraszamy do lektury DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ Joanna Konieczna-Sałamatin
[email protected]