2 0 0 6 e d y c j a

prof. dr hab. Józef Robak prof. dr hab. Jerzy Szwejda Instytut Warzywnictwa w Ski e r n i e w i c a c h

integrowana ochrona

pomidora

przed chorobami i szkodnikami

pomidor integrowana ochrona

Ochrona pomidorów przed chorobami Z uprawà pomidorów wià˝e si´ wiele problemów zwiàzanych z wyst´powaniem chorób pochodzenia infekcyjnego (grzybowego, bakteryjnego, wirusowego) oraz licznych chorób i zaburzeƒ pochodzenia nieinfekcyjnego (fizjologicznego). Pomidory sà roÊlinami ciep∏olubnymi, nie znoszà nadmiaru opadów deszczu ani wielodniowych och∏odzeƒ, tj. spadków temperatury poni˝ej 15°C, zw∏aszcza w poczàtkowej fazie wzrostu. W takich warunkach dochodzi najcz´Êciej do nag∏ego zwi´kszenia si´ ryzyka wyst´powania zarazy ziemniaka, powodowanej przez Phytophthora infestans. W warunkach wyjàtkowo korzystnych dla rozwoju patogenu mo˝e dojÊç do ca∏kowitego wyniszczenia upraw pomidora nie tylko w pojedynczym gospodarstwie, ale w ca∏ym rejonie uprawy tego warzywa. Nale˝y pami´taç, ˝e od stopnia zagro˝enia plantacji zarazà ziemniaka uzale˝nione jest plonowanie i jakoÊç przetwórcza pomidorów w danym roku. Przemys∏, podobnie jak handel, stawia dzisiaj producentom pomidorów wysokie wymagania nie tylko jakoÊciowe, ale równie˝ specjalne wymagania bezpiecznej dla konsumentów ˝ywnoÊci, zw∏aszcza warzyw i ich przetworów. Drugim po zarazie ziemniaka, zagro˝eniem dla uprawy pomidorów jest cz´ste wyst´powanie chorób pochodze-

nia bakteryjnego – zw∏aszcza bakteryjnej c´tkowatoÊci pomidora oraz raka bakteryjnego. Kompleksowa ochrona pomidorów przed chorobami polega na wykorzystaniu wszystkich mo˝liwoÊci ograniczania bàdê hamowania rozwoju chorób grzybowych, bakteryjnych, wirusowych i zaburzeƒ fizjologicznych, w oparciu o dost´pne Êrodki. Dlatego kompleksowa ochrona pomidorów powinna dotyczyç wszystkich etapów produkcji pomidorów, takich jak: V okres przygotowania do produkcji, V okres produkcji rozsady, V lokalizacje plantacji, V okres wegetacji w polu.

Okres przygotowania do produkcji W wielu gospodarstwach, gdzie tradycyjnie uprawiane sà pomidory, powa˝nym problemem staje si´ nieprzestrzeganie przez producentów zasad zmianowania, ze wzgl´du na ograniczonà powierzchni´ gruntów uprawnych oraz stosunkowo du˝ego udzia∏u pomidorów i ziemniaków w strukturze upraw. W miar´ mo˝liwoÊci nale˝y konsekwentnie unikaç zbyt cz´stej uprawy pomidorów po sobie oraz ziemniakach, poniewa˝ prowadzi to do nadmiernego nagromadzenia si´ w glebie przetrwalnikowych form wielu sprawców chorób i szkodników. Mówimy wówczas o zjawisku „zm´czenia gleby”. Jest to szczególnie

1

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

wa˝ne, zw∏aszcza jeÊli w roku poprzednim – na pomidorach lub na ziemniakach w danym rejonie uprawy lub na polu – wyst´powa∏y choroby bakteryjne lub grzybowe pochodzenia glebowego, albo nicienie. Patogeny majà zdolnoÊç zimowania w resztkach roÊlinnych pozostawionych na polu, gdzie uprzednio ros∏y pomidory lub ziemniaki. Wraz z rozpocz´ciem wegetacji uaktywniajà si´ i pora˝ajà roÊlin´ ˝ywicielskà, a pierwsze objawy (g∏ównie bakterioz) mogà byç widoczne na pomidorach wkrótce po sadzeniu rozsady na zaka˝onym polu. Mo˝na temu zapobiec poprzez: V w∏aÊciwe zmianowanie, tj. 3–4-letnià przerw´ w uprawie pomidorów lub ziemniaków na tym samym stanowisku, V usuni´cie z pola i spalenie resztek po˝niwnych roÊlin, V g∏´bokà ork´ – po zbiorach roÊlin jesienià, w celu przykrycia wierzchniej warstwy gleby razem z zalegajàcymi na jej powierzchni przetrwalnikami patogenów glebowych.

Zaka˝ona gleba lub pod∏o˝e stwarzajà bowiem potencjalne zagro˝enie dla kie∏kujàcych nasion i m∏odych siewek pomidorów, czego efektem mogà byç zgorzele siewek, a tak˝e poczàtki chorób bakteryjnych, trudnych do opanowania w okresie wegetacji. Aby temu skutecznie zapobiec, nale˝y co 2–3 lata dok∏adnie odka˝aç ziemi´ lub pod∏o˝e przeznaczone do wysiewu nasion i produkcji rozsady. Zabieg ten nale˝y wykonaç odpowiednio wczeÊnie, najlepiej jesienià, wykorzystujàc do tego celu preparat Basamid®11 97 GR lub Nemazin®9 97 FG w dawce 40–50 g na 1 m2 gruntu w tunelu foliowym lub inspekcie albo w dawce 200–300 g na 1 m3 ziemi na pryzmie. W zale˝noÊci od temperatury powietrza odka˝anie gleby trwa 7–14 dni. Zabieg nale˝y wykonywaç zgodnie z instrukcjà podanà w etykiecie Êrodka. Ziemi´ lub substraty mo˝na tak˝e odka˝aç termicznie, nawet w zwyk∏ych parnikach. Czas parowania od momentu uzyskania temperatury 90°C wynosi oko∏o 20–30 minut. Produkcja rozsady Oprócz dezynfekcji ziemi i pod∏o˝y pomidorów nale˝y równie˝ odkaziç pojemniki wysiewne oraz foli´ i wszelkie narz´dzia Prawid∏owo prowadzona produkcja roz- u˝ywane w czasie produkcji rozsady. sady jest szczególnie wa˝nym etapem Do tego celu mo˝emy wykorzystaç decydujàcym o wysokiej zdrowotnoÊci dost´pne w sklepach ogrodniczych i dobrej kondycji roÊlin po ich sadzeniu Êrodki dezynfekujàce, takie jak: na miejsce sta∏e. Ziemia lub pod∏o˝a podchloryn sodowy (zwany chlorynkà). i substraty ogrodnicze przeznaczone do Sposób stosowania i dawki tych wysiewu nasion, pikowania i przesadzaÊrodków podane sà w etykiecie prepania roÊlin, muszà byç bezwzgl´dnie wol- ratu za∏àczonej do ka˝dego opakowania ne od wszelkich patogenów grzybowych, jednostkowego. bakteryjnych, nicieni, a nawet nasion chwastów. 2

pomidor integrowana ochrona

Przedsiewne zaprawianie nasion Jest niezb´dnym zabiegiem ochronnym, gdy˝ zabezpiecza kie∏ki i m∏ode siewki przed pora˝eniem ich przez grzyby zasiedlajàce nasiona lub znajdujàce si´ w pod∏o˝u. Niektóre z nasion pomidorów mogà byç firmowo zaprawione przeciwko chorobom grzybowym. Takich nasion nie nale˝y powtórnie zaprawiaç. Zalecamy dwa podstawowe zestawy zapraw nasiennych, które w pe∏ni zabezpieczajà siewki przed kompleksem patogenów glebowych: Zestaw 1: Sarfun T®9 450 FS (5 ml) lub Sarfun T®9 65 DS (3 g) + Apron XL®2 350 ES (1 ml/kg nasion) Zestaw 2: Sarfun T®9 65 DS (3 g) + Apron XL®2 350 ES (1 ml/kg nasion)

Dodatkowe zabiegi zabezpieczajàce siewki i m∏ode roÊliny przed chorobami glebowymi W szczególnych przypadkach, zw∏aszcza gdy wysiano nasiona do nieodka˝onego chemicznie lub termicznie pod∏o˝a, mogà zdarzyç si´ przypadki zgorzeli siewek – w fazie kie∏kowania nasion lub po pikowaniu. Mo˝na temu zapobiec poprzez: V p∏ytki wysiew nasion w iloÊci do 5 g/m2 na g∏´bokoÊç do 1–1,5 cm, V lekkie zwil˝enie i przykrycie szk∏em lub folià na czas kie∏kowania nasion dzi´ki czemu eliminuje si´ cz´ste podlewanie i znacznie przyÊpiesza si´

kie∏kowanie nasion, V profilaktyczne podlewanie m∏odych siewek lub roÊlin po pikowaniu – przeciwko chorobom zgorzelowym (fuzariozy, fytoftorozy) Êrodkiem Previcur Energy® 840 SL w st´˝eniu 0,1–0,15% (10–15 ml Êrodka w 10 l wody). RoÊliny podlewamy w iloÊci oko∏o 3 litrów cieczy u˝ytkowej na 1 m2 powierzchni.

Cz´sta lustracja roÊlin na plantacjach Producenci zbyt rzadko prowadzà obserwacje zdrowotnoÊci roÊlin na polu w okresie wegetacji. Efektem tego jest zbyt póêne zauwa˝enie ognisk chorób, co w wielu przypadkach prowadzi do ca∏kowitego pora˝enia roÊlin przez choroby i du˝ych strat w plonie. Szczególnym przypadkiem jest tutaj zaraza ziemniaka. Prawid∏owa lustracja plantacji powinna odbywaç si´ co kilka dni ju˝ od momentu przyj´cia si´ rozsady, a w okresach wilgotnych nawet codziennie. W przypadku zauwa˝enia pierwszych objawów choroby lub po og∏oszeniu komunikatów nadawanych przez Instytut Warzywnictwa lub Paƒstwowà Inspekcj´ Ochrony RoÊlin i Nasiennictwa nale˝y niezw∏ocznie przystàpiç do chemicznej ochrony.

Program zwalczania chorób Od wielu lat najwi´ksze zagro˝enie chorobowe w uprawach pomidorów stanowià: zaraza ziemniaka, bakteryjna c´tkowatoÊç pomidora, rak bakteryjny oraz w niektórych przypadkach alternarioza i choroby wirusowe.

3

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

Du˝y problem mogà stanowiç zaburzenia fizjologiczne roÊlin wywo∏ane niedoborami sk∏adników pokarmowych w roÊlinie takich jak: wapƒ, (objawem jest sucha zgnilizna wierzcho∏kowa owoców), potas, magnez i inne. W 2005 roku zagro˝enie pomidorów zarazà ziemniaka by∏o umiarkowane ze wzgl´du na ma∏à iloÊç opadów deszczu oraz wysokie temperatury.

Zaraza ziemniaka

Sprawca: Phytophthora infestans. Wyst´powanie i objawy

4

Dotychczas uwa˝ano, ˝e sprawca zarazy ziemniaka przenosi∏ si´ na pomidory wy∏àcznie z chorych ziemniaków. Obecnie pierwsze objawy zarazy spotyka si´ w Polsce na pomidorach uprawianych pod os∏onami z folii ju˝ w kwietniu, a na rozsadzie posadzonej w polu – w trzeciej dekadzie maja. Âwiadczy to o istnieniu ju˝ w naszym kraju êróde∏ infekcji w postaci oospor (przetrwalników grzyba). Prawdopodobnie du˝ym zagro˝eniem jest tak˝e wiosenne odkrywanie kopców z ziemniakami, co mo˝e mieç znaczenie w zaka˝eniu pomidorów uprawianych pod os∏onami zarodnikami grzyba uwalniajàcymi si´ z chorych bulw ziemniaków. Tempo szerzenia si´ choroby jest najwi´ksze przy bardzo du˝ej wilgotnoÊci powietrza i d∏ugotrwa∏ym zwil˝eniu liÊci, po∏àczonym z niskà temperaturà (12–15°C) otoczenia. O sposobie kie∏kowania zarodników infekcyjnych decydujà warunki zewn´trzne. W temperaturze poni˝ej 18°C zarodniki konidialne przekszta∏cajà si´ w zarodnie p∏ywkowe, w których

wytwarzajà si´ zarodniki p∏ywkowe, poruszajàce si´ aktywnie w kropli wody i kie∏kujàce w ciàgu 1–2 godzin. Natomiast w temperaturze wy˝szej ni˝ 20°C i przy ma∏ej wilgotnoÊci tworzenie si´ p∏ywek ustaje, a zarodniki konidialne kie∏kujà bezpoÊrednio. Proces ten odbywa si´ powoli od 8 do 48 godzin. W takich warunkach przebieg choroby jest powolny i ∏agodny. Najbardziej sprzyjajàce warunki dla rozwoju zarazy ziemniaka istniejà w uprawach pomidorów w tunelach z folii, zw∏aszcza w okresie letnio-jesiennym. Brak dostatecznej wentylacji w tunelach foliowych i stale utrzymujàca si´ wysoka wilgotnoÊç powietrza sprzyjajà rozwojowi nie tylko zarazy ziemniaka, lecz tak˝e szarej pleÊni. Zaraza ziemniaka objawia si´ charakterystycznymi szarozielonymi, nieregularnymi plamami na liÊciach pomidorów. Na dolnej stronie widoczny jest bia∏awy nalot na granicy tkanki zdrowej i chorej. W tym samym czasie na ∏odygach i ogonkach liÊciowych pomidorów mogà pojawiaç si´ ciemnobrunatne, prawie czarne plamy ró˝nej wielkoÊci, b´dàce formà ∏odygowà zarazy ziemniaka.

Profilaktyka i zwalczanie Zwalczanie zarazy ziemniaka opiera si´ na profilaktyce i ochronie chemicznej. Nie lokalizowaç plantacji blisko zbiorników i cieków wodnych, ∏àk i w zag∏´bieniach terenu, gdzie cz´sto wyst´pujà mg∏y i przymrozki wiosenno-jesienne. Unikaç uprawy pomidorów w bliskim sàsiedztwie pól z ziemniakami lub upraw ziemniaków wczesnych pod os∏onami. W uprawach polowych unikaç zbyt du˝ego zag´szczania roÊlin.

pomidor integrowana ochrona

Jesienià, pod os∏onami, utrzymywaç ma∏à wilgotnoÊç powietrza, dobrze wietrzyç tunele foliowe, nie dopuszczaç do du˝ych wahaƒ temperatury w dzieƒ i w nocy oraz kondensacji wody na roÊlinach. Usuwaç i paliç resztki roÊlinne z jesiennej uprawy pomidorów pod os∏onami – mogà stanowiç êród∏o pierwotnej infekcji zarazà w roku nast´pnym. W okresach zagro˝enia roÊlin zarazà dokonywaç cz´stych lustracji roÊlin w okresie produkcji rozsady oraz po sadzeniu roÊlin w polu. Profilaktycznie opryskiwaç pomidory w uprawach pod os∏onami z folii ju˝ od po∏owy marca oraz rozsad´ produkowanà w inspektach lub tunelach foliowych do nasadzeƒ w polu. Na roÊlinach rosnàcych w polu przeprowadziç ochronne zabiegi profilaktyczne i interwencyjne ju˝ w pierwszej dekadzie czerwca lub wed∏ug sygnalizacji nast´pujàcymi Êrodkami o dzia∏aniu wg∏´bnym: Tattoo C® 750 SC (2,5 l/ha), Mildex® 711,9 WG (2–2,5 kg/ha) lub Ridomil Gold MZ®2 68 WP (2,25 kg/ha), Acrobat MZ®1 69 WP (2,5 kg/ha) i inne zgodnie z programem ochrony. Ârodki te dzia∏ajà zapobiegawczo oraz interwencyjnie i sà szczególnie polecane w przypadku pojawienia si´ pierwszych objawów na danej plantacji lub okolicy tej plantacji. Zabiegi powinny byç wykonywane co 6–7 dni, a w przypadku silnego zagro˝enia pomidorów przez zaraz´ nawet co 4–5 dni. W ochronie pomidorów proponujemy stosowanie wi´kszej iloÊci cieczy u˝ytkowej, tj. 700–800 l/ha. Wskazane jest dok∏adne opryskanie roÊlin, ze szczególnym uwzgl´dnieniem spodniej

strony liÊci. Je˝eli zabiegi opryskiwania przeprowadzane sà przy u˝yciu nowoczesnych opryskiwaczy z dodatkowym strumieniem powietrza, dawk´ wody mo˝na obni˝yç do 300–400 l/ha przy zachowaniu takiej samej iloÊci Êrodka chemicznego. JednoczeÊnie przypominamy, ˝e opryskiwanie fungicydem Ridomil Gold MZ®2 68 WP lub innym preparatem z grupy fenyloamidów nale˝y wykonaç tylko 1–2 razy w sezonie wegetacyjnym, ze wzgl´du na mo˝liwoÊç uodpornienia si´ grzyba Phytophthora infestans na t´ grup´ Êrodków.

Bakteryjna c´tkowatoÊç pomidora Sprawca: Pseudomonas syringae pv. tomato. Wyst´powanie i objawy Od wielu lat obserwujemy w Polsce wysokie, cz´sto epidemiczne nasilenie chorób bakteryjnych, w tym g∏ównie bakteryjnej c´tkowatoÊci, wyst´pujàcej najcz´Êciej w rejonach skoncentrowanej produkcji pomidorów. Choroba ta na pomidorach mo˝e wystàpiç ju˝ w okresie produkcji rozsady. èród∏em infekcji mogà byç zaka˝one pod∏o˝e, nasiona lub ca∏e otoczenie produkcji rozsady. Choroba objawia si´ charakterystycznymi brunatnymi i czarnymi plamkami z ˝ó∏tà obwódkà, wyst´pujàcymi na liÊciach, ∏odygach, owocach i dzia∏kach kielicha. Wielu producentów pomidorów potrafi dobrze diagnozowaç t´ chorob´, której objawy do niedawna uto˝samiali z alternariozà lub zarazà ziemniaka. SzkodliwoÊç bakteriozy jest du˝a,

5

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

6

a w skrajnych przypadkach nast´puje w celu zwi´kszenia ich skutecznoÊci ca∏kowite zamieranie roÊlin na plantacjach. w ochronie przed bakteriozami. Walka z chorobà jest trudna i polega g∏ównie na profilaktyce. Uwaga: Nale˝y pami´taç, aby nie stosowaç Profilaktyka i zwalczanie Êrodków miedziowych w okresach wysoWymagane jest odka˝anie pod∏o˝y do kiej temperatury, tj. powy˝ej 22°C, produkcji rozsady przy u˝yciu Êrodków a zw∏aszcza w okresie kwitnienia i zawiàdezynfekcyjnych jak: Basamid®11 97 GR zywania owoców, oraz z innymi niesprawlub Nemazin®9 97 FG, a tak˝e dezynfekcji dzonymi nawozami i od˝ywkami sprz´tu, folii i pomieszczeƒ uprawowych. dolistnymi, poniewa˝ mogà one w tych Do tego celu mo˝emy stosowaç wymiewarunkach uszkadzaç zawiàzki owoców. niony ju˝ wczeÊniej podchloryn sodowy Pomidory mogà byç pora˝ane przez w st´˝eniu 2–3% w postaci np. chlorynki ró˝ne choroby w tym samym czasie, albo inne dost´pne na rynku Êrodki, dlatego program chemicznego zwalprzeznaczajàc 200–300 ml przygotowaczania zosta∏ oparty na takich Êrodkach nego roztworu jednego z wymienionych lub ich mieszaninach, które zwalczajà Êrodków na 1 m2 powierzchni. Zaleca lub zabezpieczajà przed wieloma chorosi´ moczenie sznurka, narz´dzi i pojebami grzybowymi i bakteryjnymi jednomników do produkcji rozsad oraz opryczeÊnie. Jednym z proponowanych skiwanie folii, którà po godzinie nale˝y rozwiàzaƒ mo˝e byç, mieszanina dok∏adnie sp∏ukaç wodà. Funguran-OH®6 50 WP, Champion®5 50 WP Nasiona pochodzenia krajowego lub Miedzian®3 50 WG ze Êrodkiem lub zagranicznego muszà posiadaç Bravo®2 500 SC. Dzi´ki takiej mieszaca∏kowità gwarancj´ pe∏nej zdrowoninie mo˝na skuteczniej zapobiegaç tnoÊci, która zezwala na ich dystrybucj´ chorobom bakteryjnym oraz zarazie w Polsce. W dalszej kolejnoÊci przeciwko ziemniaka i alternariozie. bakteryjnej c´tkowatoÊci i rakowi bakteW przypadku zwi´kszonego zagroryjnemu zaleca si´ profilaktyczne opry˝enia roÊlin przez zaraz´ ziemniaka skiwanie rozsady (jednorazowe lub zaleca si´ stosowanie Êrodków radykaldwukrotne) Êrodkami miedziowymi, nie jà zwalczajàcych. Do takich zaliczatakimi jak: Funguran-OH®6 50 WP, my w pierwszej kolejnoÊci: Champion®5 50 WP, Miedzian®3 50 WG Tattoo C® 750 SC, Mildex® 711,9 WG – wszystkie w dawce 2,5–3,0 kg/ha. lub Acrobat®1 MZ 69 WP, Ridomil Zaleca si´ równie˝ stosowanie skuteczGold®2 MZ 68 WP i inne. nych naturalnych Êrodków bakteriobójczych – ekstraktów z grejpfruta Uwaga: (Grevit®7 200 SL w st´˝eniu 0,1–0,15% W uprawach pod os∏onami zareje(1,0–1,5 l/ha). Ârodek ten dzia∏a tak˝e strowane sà tylko nast´pujàce Êrodki interwencyjnie. Fungicydy miedziowe miedziowe: Kocide®4 101 WP, mo˝na mieszaç z mocznikiem w st´˝eMiedzian®3 50 WG, Miedzian®3 50 WP niu 0,2–0,3% lub Florowitem (0,4%) i Miedzian Extra®3 350 SC, nie nale˝y ich

pomidor integrowana ochrona

mieszaç z innymi preparatami z uwagi na mo˝liwoÊç uszkodzenia roÊlin.

w resztkach roÊlinnych mogà przetrwaç do 18 miesi´cy, a wyjàtkowo nawet do 3 lat. Bakterie wnikajà do roÊliny przez Rak bakteryjny pomidora korzenie oraz wszelkie zranienia mechaniczne roÊliny i pora˝ajà je systemicznie. Sprawca: Corynebacterium Najszybciej rozwijajà si´ w temperaturze michiganense subsp. michiganensis. (25–28°C). Choroba rozprzestrzenia si´ w trakcie Wyst´powanie i objawy prac piel´gnacyjnych (usuwanie boczW ostatnich latach tak˝e rak bakteryjny nych p´dów, podwiàzywanie roÊlin, zrystanowi powa˝ne zagro˝enie w wielu re- wanie owoców). Sprawca choroby mo˝e jonach upraw pomidorów pod os∏onami rozprzestrzeniaç si´ tak˝e z czàstkami i w uprawach polowych. Sprawca choro- gleby (kurzem), z resztkami chorych by atakuje system wiàzek przewodzàowoców na opakowaniach, skrzynkach. cych szyjki korzeniowej, ∏odygi i ogonków liÊciowych, co prowadzi do strefowego Profilaktyka i zwalczanie wi´dni´cia i zasychania cz´Êci liÊci lub Z chwilà wystàpienia choroby nale˝y roÊlin. Na ∏odygach i ogonkach liÊcioprzerwaç upraw´ pomidorów na okres wych widoczne sà brunatne smugi, 4–5 lat. skórka p´ka. W czasie wilgotnej pogody Pod∏o˝e w szklarniach i tunelach foliow tych miejscach pojawia si´ Êluzowaty wych odka˝aç termicznie lub chemicznie. wyciek bakteryjny. Wewnàtrz ∏odyg Odka˝aç sznurki, doniczki, skrzynki wyi ogonków liÊciowych mo˝na zaobsersiewne, konstrukcje i foli´. wowaç zbrunatnienia wiàzek przewodzàDo usuwania bocznych p´dów nie cych. Charakterystycznym objawem tej u˝ywaç no˝y lecz od∏amywaç je w taki choroby jest ∏atwe odchodzenie kory od sposób, aby rany po nich nie dotykaç walca osiowego ∏odygi. palcami. Mo˝na równie˝ zaobserwowaç na owoPora˝one roÊliny i owoce zbieraç, niecach poczàtkowo bia∏awe siatkowanie zw∏ocznie usunàç i spaliç. przeÊwitujàce przez skórk´. W warunkach Stosowaç profilaktyczne opryskiwanie bardzo du˝ej wilgotnoÊci na powierzchni ekstraktem grejpfruta (Grevit®7 200 SL) owoców powstajà okràg∏e plamy o Êred- lub ostro˝nie Êrodkami miedziowymi nicy do 5 mm z brunatnym, kraterowato (zachowaç karencj´ 7 dni przy wzniesionym Êrodkiem otoczonym stosowaniu Êrodków miedziowych). bia∏awà obwódkà, tzw. ptasie oczka. Pora˝one owoce ∏atwo odpadajà od Alternarioza pomidora szypu∏ek. Pierwotnym êród∏em choroby sà Sprawca: Alternaria spp. pora˝one bakterià nasiona, resztki chorych roÊlin pozostawionych w glebie Wyst´powanie i objawy lub bliskim otoczeniu miejsca produkcji Nale˝y do pospolitych chorób pomidorozsady i upraw pomidorów. Bakterie rów i ziemniaków, pora˝a przede wszy-

7

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

stkim pomidory uprawiane w polu, zw∏aszcza w latach ciep∏ych i wilgotnych. Choroba w uprawach pod os∏onami wyst´puje sporadycznie. Ten sam patogen mo˝e byç tak˝e sprawcà zgorzeli siewek pomidora oraz czarnej zgnilizny owoców pomidora. Grzyb mo˝e infekowaç tak˝e ober˝yn´ i papryk´. Pierwsze objawy choroby, w postaci suchych, ciemnobrunatnych plamek czasami ograniczonych ˝ó∏tawà obwódkà, zauwa˝ane sà na liÊciach od po∏owy lipca. Na powierzchni plam widoczne mogà byç – typowe dla tej choroby – koncentryczne i strefowo u∏o˝one pierÊcienie. Podobne objawy wyst´pujà na p´dach i ogonkach liÊciowych. Na owocach w okolicach szypu∏ki tworzà si´ rozleg∏e plamy o wyraênych brzegach. Pora˝one owoce stajà si´ jakby skórzaste, zasychajà i pokrywajà si´ aksamitnym nalotem grzybni – trzonków z zarodnikami konidialnymi. Choroba rozprzestrzenia si´ g∏ównie przez nasiona i zalegajàce w wierzchniej warstwie gleby resztki chorych roÊlin, na których patogen mo˝e przetrwaç 2–3 lata. W trakcie wegetacji zarodniki konidialne grzyba przenoszone sà z wiatrem i wodà. Podczas wietrznej i suchej pogody koncentracja zarodników w powietrzu mo˝e byç bardzo du˝a i sà one przenoszone z pràdami powietrza na znaczne odleg∏oÊci.

Profilaktyka i zwalczanie

8

Ochrona przed tà chorobà polega na przestrzeganiu zasad prawid∏owego zmianowania. Na tym samym polu nie uprawiaç pomidorów i ziemniaków przez 3–4 lata. G∏´boko przyorywaç resztki roÊlin.

Po wystàpieniu pierwszych objawów choroby nale˝y niezw∏ocznie opryskiwaç roÊliny jednym z fungicydów: Amistar®2 250 SC (0,8 l/ha) lub Signum®1 33 WG (1–1,25 kg/ha), Mythos®1 300 SC (2,5 l/ha), Antracol® 70 WG (2,5 kg/ha).

Szara pleʃ Sprawca: Botrytis spp. Wyst´powanie i objawy Sprawca szarej pleÊni jest polifagiem pora˝ajàcym prawie wszystkie gatunki warzyw. Grzyb ten jest tak˝e jednym ze sprawców zgorzeli siewek. Choroba atakuje tak˝e ∏odygi pomidorów tu˝ przy powierzchni gruntu – zw∏aszcza gdy grzyb zaatakowa∏ rozsad´ – powodujàc zgnilizn´ przyziemnej cz´Êci p´du. W wyniku pora˝enia na roÊlinach powstajà brunatne lub nekrotyczne plamy. W okresach ch∏odnej i wilgotnej pogody owoce zainfekowanych pomidorów masowo gnijà, poczynajàc od szypu∏ki, i opadajà. Na owocach pomidora, we wszystkich typach jego uprawy, w wyniku pora˝enia tym grzybem obserwuje si´ tzw. plamistoÊç widmowà w postaci regularnych, okràg∏ych plam o Êrednicy 0,5–1 cm. Szara pleʃ stanowi najwi´ksze zagro˝enie w jesiennej i wczesnowiosennej uprawie pomidorów, w niedostatecznie wietrzonych tunelach foliowych, a tak˝e w zbyt zag´szczonych uprawach polowych. Grzyb mo˝e rozwijaç si´ w szerokim zakresie temperatury (od 0°C do oko∏o 30°C), lecz najbardziej patogeniczny jest w temperaturze 14–15°C.

pomidor integrowana ochrona

Profilaktyka i zwalczanie Zwalczanie szarej pleÊni jest trudne z uwagi na brak odpowiednich Êrodków o dzia∏aniu interwencyjnym oraz du˝à zmiennoÊç biologicznà grzyba (powstawanie nowych ras). W uprawach pod os∏onami utrzymywaç niskà wilgotnoÊç powietrza i nie dopuszczaç do intensywnego tworzenia si´ skroplin wewnàtrz pomieszczeƒ uprawowych. W razie koniecznoÊci ogrzewaç pomieszczenia przy otwartych wietrznikach. Powierzchni´ roÊlin utrzymywaç w stanie suchym, szczególnie nocà, gdy temperatura spada poni˝ej 15°C. W uprawach polowych uprawiaç pomidory w optymalnym zag´szczeniu roÊlin na jednostce powierzchni. Nie dopusz-

czaç do schodzenia si´ roÊlin w mi´dzyrz´dziach. W okresach najwi´kszego zagro˝enia roÊlin opryskiwaç co 7 dni jednym z nast´pujàcych Êrodków: Euparen Multi® 50 WG (1,5 kg/ha), Mythos®1 300 SC (2,5 l/ha) i inne zgodnie z zaleceniami Programu Ochrony Warzyw. Opryskiwanie roÊlin wskazane jest tak˝e po ka˝dym obrywaniu liÊci, p´dów i owoców. Z chwilà pora˝enia cz´Êci roÊlin, pojawiajàce si´ plamy z szarym nalotem pylàcych zarodników konidialnych opryskiwaç Êrodkiem w aerozolu – Nectec®8 03 AE. Ârodka nie nanosiç na zdrowe powierzchnie roÊliny i owoce.

9

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

Ochrona pomidorów gruntowych przed szkodnikami Ochrona pod∏o˝a i rozsady Ochron´ pomidorów przed szkodnikami nale˝y rozpoczàç ju˝ w okresie przygotowywania pod∏o˝a do produkcji rozsady. Powinno ono byç wolne od larw drutowców, rolnic lub p´draków, larw muchówek z rodziny komarnicowatych lub leniowatych. ObecnoÊç tych gatunków mo˝na stwierdziç po przesypaniu ziemi lub torfu przez sito. Pod∏o˝e mo˝e równie˝ byç opanowane przez turkucia podjadka, skoczogonki i larwy ziemiórek.

Drutowce Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – chrzàszcze (Coleoptera) Rodzina – spr´˝ykowate (Elateridae) Wa˝niejsze gatunki, które mogà wyrzàdzaç szkody, to: osiewnik skibowiec (Agriotes sputator), osiewnik ciemny (Agriotes obscurus), nieskorek czerniec (Athous niger), zaciosek kruszcowy (Corymbites aeneus).

RoÊliny ˝ywicielskie Podstawowym pokarmem larw sà roÊliny uprawne i dziko rosnàce. M∏odsze zjadajà resztki roÊlinne, starsze od˝ywiajà si´ roÊlinami.

10

∏odyg, co powoduje ˝ó∏kni´cie i zamieranie roÊlin. Podgryzajà równie˝ i zjadajà korzenie roÊlin, powodujàc ich obumieranie. Najbardziej szkodliwe sà drutowce w trzecim i czwartym roku rozwoju. Chrzàszcze wygryzajà niewielkie dziury w blaszce liÊciowej.

Opis szkodnika i biologia Chrzàszcze majà d∏ugoÊç od 8 do 15 mm, sà wyd∏u˝one, z ma∏à g∏owà metalicznie wybarwione. Charakterystycznà cechà tych chrzàszczy jest aparat skokowy znajdujàcy si´ na po∏àczeniu Êródplecza z przedpleczem, który umo˝liwia im podskakiwanie po upadku na grzbiet. Larwy sà koloru ˝ó∏tego do bràzowego, majà d∏ugoÊç oko∏o 25 mm, posiadajà 3 pary odnó˝y. W dotyku sà twarde. Rozwój jednego pokolenia trwa – w zale˝noÊci od gatunku – do 5 lat. Z jaj z∏o˝onych w gleb´ wyl´gajà si´ larwy, które tam przechodzà ca∏y swój rozwój. Po kilku latach przepoczwarczajà si´ i wiosnà wylatujà na powierzchni´. Chrzàszcze i drutowce zimujà w glebie. Progiem zagro˝enia jest obecnoÊç 5 drutowców na 1 m2.

Ochrona

V Zwalczaç na plantacjach i w ich pobli˝u chwasty, szczególnie perz. SzkodliwoÊç V Wykonywaç w terminie zabiegi agroteWiosnà larwy niszczà kie∏kujàce chniczne, m.in. podorywki i orki jesienne. nasiona, a w póêniejszym okresie Wykonane w okresie bezdeszczo-wym wy˝erajà liÊcienie oraz cz´Êci podziemne niszczà znacznà iloÊç drutowców.

pomidor integrowana ochrona

V Zwalczanie chemiczne – metody i Êrodki podane w tabeli na str. 22.

Rolnice (Agrotis spp.) Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – motyle (Lepidoptera) Rodzina – sówkowate (Noctuidae) WÊród najcz´Êciej wyst´pujàcych sà m.in. rolnica zbo˝ówka, rolnica czopówka, rolnica panewka i rolnica tasiemka.

RoÊliny ˝ywicielskie Nale˝à one do polifagów, tzn.od˝ywiajà si´ wieloma gatunkami roÊlin uprawnych i dziko rosnàcych.

SzkodliwoÊç Uszkadzajà podziemne i nadziemne cz´Êci roÊlin. Podcinajà m∏ode roÊliny u nasady, wciàgajà je do swoich podziemnych kryjówek i tam je zjadajà. Jedna gàsienica mo˝e zniszczyç kilka roÊlin, co przy licznym ich wystàpieniu na plantacji powoduje przerzedzenie zasiewów oraz powstawanie tzw. ∏ysin. Najcz´Êciej spotyka si´ je na ziemniakach, marchwi, selerach, pietruszce, sa∏acie, burakach, kalarepie i zbo˝ach. Mogà uszkadzaç równie˝ cebul´, pory, fasol´, kalafiory oraz owoce papryki, pomidorów i ogórków.

Opis szkodnika i biologia Rolnica zbo˝ówka (Agrotis segetum). Gàsienice sà ciemnooliwkowe o zielonkawym odcieniu z ciemniejszymi liniami wzd∏u˝ cia∏a. Majà d∏ugoÊç 4,5–5 cm. Na plantacjach pojawiajà si´ w czerwcu i sierpniu. Pojawia si´ jedno lub dwa pokolenia w ciàgu roku.

Rolnica gwoêdziówka (Agrotis ypsilon). Gàsienica jest ciemnozielona, matowa, z rudawà linià od strony grzbietowej, d∏ugoÊci do 5 cm. Najliczniej pojawia si´ w sierpniu. Zimujà gàsienice i motyle. Wyst´pujà dwa pokolenia w ciàgu roku. Rolnica czopówka (Agrotis exclamationis). Gàsienice sà brunatnoszare, z jasnà linià wzd∏u˝ cia∏a, d∏ugoÊci od 3,5 do 5 cm. Zimujà gàsienice. Mo˝e wystàpiç jedno lub dwa pokolenia w ciàgu roku. Rolnica panewka (Agrotis c-nigrum) Jest to rolnica wyst´pujàca w Polsce pospolicie, ale jej szkodliwoÊç jest mniejsza ni˝ rolnicy zbo˝ówki. Gàsienice sà szarozielone lub bràzowe, d∏ugoÊci do 3,5 cm. Zimujà gàsienice. Wyst´pujà dwa pokolenia w ciàgu roku. Cechà charakterystycznà dla wszystkich rolnic jest zwijanie si´ gàsienic w k∏´bek, gdy zostanà dotkni´te lub zaniepokojone. Zimujà doros∏e gàsienice na g∏´bokoÊci 10–20 cm. Zaczynajà ˝erowaç wczesnà wiosnà, kiedy temperatura gleby wynosi powy˝ej 10°C. Starsze gàsienice w ciàgu dnia kryjà si´ w glebie i tam ˝erujà. Nocà wychodzà na powierzchni´, podgryzajà roÊliny, które przewracajà si´; gàsienice wciàgajà wówczas do kryjówek liÊcie lub je szkieletujà. W drugiej po∏owie maja w miejscu ˝erowania budujà jamki, w których przepoczwarczajà si´. Okres ten mo˝e, zale˝nie od przebiegu pogody, trwaç od 10 do 40 dni. Motyle pojawiajà si´ pod koniec maja lub na poczàtku czerwca. Latajà wieczorem i w nocy, a w czasie dnia kryjà si´ pod roÊlinami, mi´dzy kamieniami, w Êció∏ce. Samice sk∏adajà jaja w liczbie od 400

11

Choroby pomidorów integrowana ochrona pomidor

Zaraza ziemniaka – objawy na liÊciu pomidora

Zaraza ziemniaka – objawy choroby na owocach pomidora w polu

Objawy zarazy ziemniaka – na pomidorach pod os∏onami

Bakteryjna c´tkowatoÊç – objawy na owocach pomidora

Rak bakteryjny – objawy na przekroju ∏odygi pomidora

Objawy raka bakteryjnego na owocach pomidora

Alternarioza pomidora – objawy na owocach

Objawy szarej pleÊni na ∏odydze pomidora

Szara pleʃ – objawy na owocach pomidora

Szara pleʃ, plamistoÊç widmowa – objawy na owocu pomidora

10 12

Szkodniki pomidorówp o m i d o r

integrowana ochrona

Drutowce

Owoce pomidora uszkodzone przez rolnice

Gàsienica niedêwiedziówki

Larwa wciornastka tytoniowca

Larwy stonki ziemniaczanej

13 11

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

do 2000 na dolnych liÊciach lub wprost do ziemi. Po 5–15 dniach wyl´gajà si´ m∏ode gàsienice, które poczàtkowo ˝erujà na roÊlinach, zeskrobujàc mi´kisz. Po trzeciej wylince gàsienice w dzieƒ siedzà w ukryciu, a ˝erujà tylko w nocy. Zimujà pod powierzchnià ziemi w miejscu ˝erowania. Zagro˝enie stanowi obecnoÊç 6 gàsienic na 1 m2.

Ochrona V Podstawowym zabiegiem ograniczajàcym liczebnoÊç rolnic jest podorywka wykonana bezpoÊrednio po zbiorze roÊlin oraz g∏´boka orka jesienna. Podczas tych zabiegów znaczna iloÊç gàsienic ginie lub jest zjadana przez ptaki bàdê inne zwierz´ta, m.in. drapie˝ne chrzàszcze biegaczowatych. V W rejonach, gdzie stwierdzono wyst´powanie rolnic, nale˝y zaorywaç nieu˝ytki, na których znajdujà one dobre warunki do rozwoju. V W sezonie wegetacyjnym na plantacjach i w ich pobli˝u nale˝y niszczyç chwasty, poniewa˝ ich obecnoÊç sprzyja rozwojowi m∏odych gàsienic. Samice rolnic ch´tnie sk∏adajà jaja przy wabiàcych je chwastach, np. komosie lub gorczycy. V Ziemi´ kompostowà przeznaczonà do produkcji rozsady nale˝y przesiaç lub odkaziç chemicznie. V Najskuteczniejszà metodà zwalczania rolnic jest stosowanie insektycydów. Metody zwalczania i Êrodki podano w tabeli na str. 22.

14

P´draki Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – chrzàszcze (Coleoptera) Rodzina – ˝ukowate (Scarabeidae) Do najpospolitszych nale˝à chrabàszcz majowy (Melolontha melolontha) i guniak czerwczyk (Amphimallon solstitialis). Istotne szkody mo˝e wyrzàdziç równie˝ ogrodnica niszczylistka (Phyllopertha horticola).

Opis szkodnika i biologia Larwy wszystkich gatunków sà do siebie podobne. Ich cia∏o jest sinobia∏e, ∏ukowato wygi´te. Majà d∏ugoÊç od 10 do 45 mm, bràzowà g∏ow´ i 3 pary odnó˝y. Rozwój larwy, – w zale˝noÊci od gatunku – trwa 1–5 lat.

Komarnice (Tipula spp.) Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – muchówki (Diptera) Rodzina – komarnicowate (Tipulidae) Pospolite sà dwa gatunki: komarnica warzywna (Tipula oleracea) i komarnica b∏otna (Tipula paludosa).

Opis szkodnika i biologia Larwy, d∏ugoÊci od 30 mm, sà beznogie, koloru ziemistoszarego.

SzkodliwoÊç Uszkadzajà podziemne cz´Êci roÊlin. Podcinajà m∏ode roÊliny i wciàgajà je do ziemi. Podgryzione roÊliny wi´dnà i zamierajà.

pomidor integrowana ochrona

Lenie (Bibio spp.) Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – muchówki (Diptera) Rodzina – leniowate (Bibionidae) Najcz´Êciej wyst´pujà: leƒ ogrodowy (Bibio hortulanus) i leƒ marcowy (B. marci).

Opis szkodnika i biologia Larwy d∏ugoÊci do 8 mm, beznogie, bia∏awe, z czarnà g∏owà.

Ochrona

Uszkadzajà roÊliny podobnie jak komarnice.

V Produkcja rozsady tylko w pod∏o˝u wolnym od szkodników. V Zabiegi interwencyjne sà znacznie mniej skuteczne ni˝ profilaktyczne. V Pod∏o˝e odka˝aç termicznie lub chemicznie Êrodkami podanymi w tabeli na str. 22.

Opis szkodnika i biologia

Ochrona w polu

SzkodliwoÊç

Larwy, d∏ugoÊci do 15 mm, sà beznogie, koloru brunatnego.

Skoczogonki (Collembola) Przynale˝noÊç systematyczna Podgromada – owady bezskrzyd∏e (Apterygota) Gatunkiem, który najcz´Êciej atakuje roÊliny warzywne, jest przyÊlepek warzywny (Onychiurus armatus).

SzkodliwoÊç Ogryzajà korzonki i dziurawià liÊcie. Uszkodzone roÊliny wi´dnà i zamierajà.

Opis szkodnika i biologia Sà to ma∏e, do 2 mm, skaczàce owady, o ró˝nym zabarwieniu cia∏a.

Ziemiórki Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – muchówki (Diptera) Rodzina – ziemiórkowate (Sciaridae)

SzkodliwoÊç Na roÊlinach ˝erujà larwy.

Stonka ziemniaczana (Leptinotarsa decemlineata) Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – chrzàszcze (Coleoptera) Rodzina – stonkowate (Chrysomelidae)

RoÊliny ˝ywicielskie Pomidor, ober˝yna, ziemniaki.

SzkodliwoÊç Chrzàszcze i larwy zjadajà liÊcie, powodujàc go∏o˝ery.

Opis szkodnika i biologia Chrzàszcze sà koloru ˝ó∏topomaraƒczowego w pod∏u˝ne czarne pasy. D∏ugoÊç cia∏a dochodzi do 12 mm. Larwy osiàgajà d∏ugoÊç do 15 mm, sà czerwonawe, z czarnymi kropkami po bokach cia∏a i trzema parami nóg. Jaja sà koloru ˝ó∏tego i sà sk∏adane przewa˝nie po 10–30 sztuk. W drugiej po∏owie maja i na poczàtku czerwca pojawiajà si´ chrzàszcze. Wychodzà wówczas masowo z ziemi, gdzie zimowa∏y i zaczynajà ˝erowaç na

15

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

ró˝nych roÊlinach psiankowatych. Po kopulacji samice sk∏adajà jaja na spodniej stronie liÊcia pomidora. Wyl´gajàce si´ larwy ˝erujà poczàtkowo gromadnie, a póêniej rozchodzà si´ po ca∏ej roÊlinie. Stonka wyst´puje w jednym pokoleniu w ciàgu roku. Progiem zagro˝enia jest obecnoÊç 3–4 kolonii jaj bàdê ˝erowanie ponad 15 larw na jednej roÊlinie.

Ochrona V Nale˝y unikaç uprawy pomidorów po ziemniakach. Chrzàszcze wychodzàce po przezimowaniu mogà zniszczyç m∏ode roÊliny. V Na ma∏ych powierzchniach zaleca si´ zbieraç i mechanicznie niszczyç nalatujàce chrzàszcze. V Zabiegi chemiczne nale˝y wykonywaç w 3 terminach: – wiosnà w momencie gromadzenia si´ chrzàszczy na plantacji – w czasie pojawienia si´ larw L3 – w okresie masowego wylotu chrzàszczy letniego pokolenia jednym z insektycydów podanych w tabeli na str. 22.

Mszyce Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – pluskwiaki równoskrzyd∏e (Homoptera) Rodzina – mszycowate (Aphididae) WÊród mszyc ˝erujàcych na pomidorach najcz´Êciej spotykane sà: mszyca brzoskwiniowa i mszyca ziemniaczana smugowa.

16

Mszyca brzoskwiniowa (Myzus persicae) RoÊliny ˝ywicielskie Pomidory, ziemniaki, papryka, ogórki, rabarbar, roÊliny kapustowate, komosa, pokrzywa i inne chwasty oraz ró˝ne uprawy w szklarniach, warzywa i ziemniaki w przechowalniach oraz roÊliny ozdobne.

SzkodliwoÊç Mszyce ˝erujà na najm∏odszych p´dach, powodujàc ich deformacj´. Pora˝one liÊcie ˝ó∏knà, a ca∏a roÊlina jest zahamowana we wzroÊcie, wydajàc w póêniejszym terminie znacznie ni˝szy plon. Sà nosicielami wielu chorób wirusowych. RoÊliny, na których ˝erujà, zawiàzujà znacznie mniej owoców.

Opis szkodnika i biologia Bezskrzyd∏e mszyce majà d∏ugoÊç oko∏o 2 mm, sà koloru zielonego, ˝ó∏tego lub oliwkowego, a larwy pochodzàce od uskrzydlonej samicy sà ró˝owe. Uskrzydlone mszyce majà d∏ugoÊç cia∏a oko∏o 2,2 mm. G∏ow´ i tu∏ów majà koloru czarnego, a odw∏ok zielonkawy. Czu∏ki sà krótkie, si´gajàce do nasady syfonów. W warunkach polowych jest gatunkiem dwudomowym: zimuje na brzoskwini, a w lecie przenosi si´ m.in. na pomidory. Rozwój jednego pokolenia trwa 12–14 dni. Od drugiej po∏owy lata pojawiajà si´ uskrzydlone osobniki, które migrujà z powrotem na brzoskwinie, gdzie sk∏adajà zimujàce jaja.

pomidor integrowana ochrona

Mszyca ziemniaczana smugowa (Macrosiphum euphorbiae)

Sposób ˝erowania podobny jak wy˝ej opisanego gatunku.

szklarni bàdê tuneli foliowych. V Zabiegi interwencyjne w postaci opryskiwania roÊlin nale˝y rozpoczàç w okresie tworzenia si´ kolonii bezskrzyd∏ych mszyc. Wykaz Êrodków ochrony roÊlin podano w tabeli na str. 23. V Do zwalczania chemicznego nale˝y stosowaç na przemian dwa, trzy Êrodki. Utrudnia to powstawanie odpornych ras, zapewniajàc lepszà skutecznoÊç zabiegów.

Opis szkodnika i biologia

Prz´dziorki

RoÊliny ˝ywicielskie Wyst´puje zarówno na uprawach pod okryciem, jak i w polu.

SzkodliwoÊç

Bezskrzyd∏a mszyca jest wi´ksza od wy˝ej opisanego gatunku, koloru zielonego lub ró˝owego, d∏ugoÊci oko∏o 3,5 mm. G∏owa uskrzydlonych mszyc jest koloru bràzowo˝ó∏tego. Wzd∏u˝ grzbietu biegnie ciemniejsza zielona linia. Czu∏ki si´gajà poza d∏ugoÊç cia∏a. Mszyce te zimujà w stadium jaja na uprawnych i dziko rosnàcych roÊlinach zielnych. Zasiedlajà one roÊliny od maja, ˝erujàc a˝ do zakoƒczenia zbiorów. Rozwój jednego pokolenia trwa oko∏o 12–14 dni. Podobnie jak poprzedni gatunek mszycy mo˝e byç przeniesiony na sta∏e miejsce uprawy wraz ze sprowadzonà rozsadà.

Ochrona V Zabiegi ochronne nale˝y rozpoczàç ju˝ w okresie produkcji rozsady, je˝eli stwierdzi si´ tworzenie si´ kolonii z bezskrzyd∏ymi mszycami. V W polu nie dopuszczaç do zachwaszczenia plantacji, g∏ównie przez tobo∏ki polne i komos´. V Nale˝y unikaç uprawiania pomidorów w bezpoÊrednim sàsiedztwie sadów, szczególnie brzoskwiniowych. V Nie zak∏adaç plantacji w sàsiedztwie

Przynale˝noÊç systematyczna Rzàd – roztocze (Acarida) Rodzina – prz´dziorkowate (Tetranychidae)

Prz´dziorek chmielowiec (Tetranychus urticae) RoÊliny ˝ywicielskie Jest to polifag atakujàcy roÊliny uprawne i dziko rosnàce.

SzkodliwoÊç ˚erujà na dolnej stronie liÊcia pod oprz´dem. Efektem ˝erowania prz´dziorków jest powstawanie poczàtkowo drobnych, jasnych punktów na wierzchniej stronie liÊcia. W miar´ zwi´kszania si´ liczebnoÊci szkodnika punkty zlewajà si´ tak, ˝e blaszka liÊciowa bieleje i zamiera.

Opis szkodnika i biologia Samica jest zielonkawa, przeêroczysta, d∏ugoÊci do 0,5 mm, z dwoma ciemniejszymi plamkami od strony grzbietowej, z wiekiem stajà si´ czerwonawe. Samce sà zielonkawe, lecz nieco mniejsze. Samice sk∏adajà jasno˝ó∏te jaja (do 200

17

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

sztuk) na dolnej stronie blaszki liÊciowej i tam ˝erujà wszystkie stadia rozwojowe pokryte nitkowatà paj´czynà. Zimujà osobniki doros∏e (zap∏odnione samice) w szczelinach kory drzew lub krzewów, w szczàtkach roÊlinnych, w ziemi, matach, na palikach oraz w szklarniach i tunelach. Szkodniki mogà byç te˝ przeniesione z pora˝onà rozsadà lub z sàsiedniej plantacji. Wydaje zwykle 4–5 pokoleƒ w ciàgu roku.

Ochrona V Prz´dziorki ˝erujà gromadnie, przemieszczajàc si´ w pobli˝u miejsca zasiedlenia roÊliny bàdê miejsca wyl´gu. Z tego wzgl´du plantacj´ nale˝y opryskiwaç wy∏àcznie w miejscu stwierdzonego ˝erowania szkodnika. V Zabieg powinno si´ powtórzyç po 5–7 dniach, jednym ze Êrodków wymienionych w tabeli na str. 23.

18

RoÊliny ˝ywicielskie Wciornastek tytoniowiec nale˝y do polifagów wyst´pujàcych na wielu gatunkach roÊlin uprawnych i dziko rosnàcych. Z warzyw w najwi´kszej liczebnoÊci wyst´puje na cebuli, porze, kapuÊcie g∏owiastej bia∏ej, ogórku. Mo˝e rozwijaç si´ równie˝ na pomidorze, papryce i ober˝ynie.

SzkodliwoÊç Wciornastki ˝erujà przewa˝nie na spodniej stronie liÊcia. Na skutek wysysania soków powstajà bia∏osrebrzyste plamy, które przy silnym pora˝eniu zlewajà si´. LiÊcie bielejà i zasychajà. Objawy ˝erowania mo˝na równie˝ zauwa˝yç na p´dach, kwiatach i owocach. Przy du˝ym nasileniu mo˝e dojÊç do opadania pàków kwiatowych i m∏odych owoców. Ciemne punkty w miejscu ˝erowania to odchody wciornastków. Sà one nosicielami wirusa bràzowej plamistoÊci pomidora, jednej z najgroêniejszych chorób papryki.

Przy suchej i ciep∏ej pogodzie na roÊlinach mo˝e rozwijaç si´ i ˝erowaç przeniesiony ze szklarni drugi gatunek – prz´dziorek szklarniowiec (T. cinnabarinus), Opis szkodnika i biologia pospolicie wyst´pujàcy na uprawach Doros∏y owad, ma d∏ugoÊç do 1,2 mm, pod okryciem i tam zimujàcy. jest zmienny w ubarwieniu cia∏a – od jasno˝ó∏tego do czarnego. Czu∏ki sà Wciornastki 7-cz∏onowe, a w∏oski na brzegu jasnych skrzyde∏ posiadajà fr´dzle. Larwa w koloPrzynale˝noÊç systematyczna rze ˝ó∏tym jest podobna do formy doroRzàd – przyl˝eƒce (Thysanoptera) s∏ej, ale nie posiada skrzyde∏. Poczwarka Rodzina – wciornastkowate (Thripidae) jest nieco wi´ksza i ciemniejsza od larwy, z zaczàtkiem skrzyde∏. Wciornastek tytoniowiec Owady doros∏e zimujà w wierzchniej (Thrips tabaci) warstwie ziemi, na miedzach, resztkach po˝niwnych wielu roÊlin uprawnych W zasadzie na polu dominuje gatunek, i chwastów, magazynach lub przechoktóry wyst´puje w dwóch podgatunkach walniach. Na wiosn´ przelatujà na pola Th. tabaci communis i Th. tabaci tabaci. uprawne, gdzie rozwijajà si´ przez ca∏y

pomidor integrowana ochrona

sezon wegetacyjny, dajàc 2–4 pokolenia w ciàgu roku. Cykl rozwojowy wciornastka od jaja do doros∏ego osobnika trwa oko∏o 1 miesiàca. Po ˝erowaniu larwy schodzà z roÊliny do pod∏o˝a, skàd po 7–14 dniach wychodzà doros∏e osobniki, dajàc poczàtek nast´pnemu pokoleniu.

Ochrona V G∏´bokie przyoranie resztek po˝niwnych znacznie obni˝a liczebnoÊç wciornastków. V Nie nale˝y uprawiaç pomidorów w bliskim sàsiedztwie innych gatunków roÊlin, gdzie corocznie wyst´pujà masowo wciornastki, np. blisko cebuli, z której od po∏owy lipca (za∏amywanie szczypioru) wciornastki masowo migrujà na inne pobliskie roÊliny ˝ywicielskie. V Szkodniki te mo˝na zwalczaç przy okazji zabiegów przeciwko mszycom. Na pomidorach uprawianych w gruncie mo˝e ˝erowaç równie˝ wciornastek zachodni (Frankliniella occidentalis). Gatunek ten wyst´puje przede wszystkim w szklarniach, ale czasami jest przenoszony na pole wraz z pora˝onà rozsadà. Mo˝e przenieÊç si´ na plantacj´ ze szklarni, je˝eli znajdujà si´ one w bliskim sàsiedztwie. Powoduje podobne uszkodzenia jak wy˝ej opisany gatunek. Na plantacji pomidorów szkody mogà równie˝ wyrzàdzaç gàsienice ró˝nych gatunków motyli. Masowo wyst´pujà przede wszystkim rolnice – opisane w cz´Êci dotyczàcej ochrony pod∏o˝a i rozsady. Owoce pomidorów mogà uszkadzaç tak˝e inni przedstawiciele sówkowatych. Sà to pi´tnówka kapustnica (Mamestra brassicae) – m∏ode gàsienice sà zielone, starsze brunatne

z ˝ó∏tymi pasami po bokach cia∏a, d∏ugoÊci do 40 mm, b∏yszczka jarzynówka (Plusia gamma) – gàsienice sà ˝ó∏tozielone lub zielone z jaÊniejszymi 6 paskami od strony grzbietowej, ich cia∏o zw´˝a si´ ku przodowi, majà d∏ugoÊç do 35 mm. Najwi´ksze szkody wyrzàdzajà w okresie przed∏u˝ajàcej si´ suchej pogody. Z innych motyli owoce nadgryzajà tak˝e gàsienice niedêwiedziówek (Arctiidae). Gàsienice d∏ugoÊci do 50 mm, o ró˝nym zabarwieniu cia∏a pokrytym g´stymi szczecinkami. ¸odygi pomidorów mogà byç uszkadzane przez gàsienice drà˝nicy pomidorówki (Xanthoecia flavago) lub paciepnicy ziemniaczanej (Hydroecia micacea). Drà˝à one chodniki w ∏odygach roÊlin, co powoduje wi´dni´cie roÊlin i prze∏amywanie ich w po∏owie wysokoÊci.

Ochrona V Przedzimowa g∏´boka orka cz´sto w istotny sposób redukuje diapauzujàce ju˝ rolnice, poczwarki pi´tnówek i innych szkodników glebowych. Wyrzucone na powierzchni´ ziemi, ginà zjadane przez ptaki lub od niskich temperatur w okresie zimowym. V Odchwaszczanie plantacji, a przede wszystkim niedopuszczanie do ich kwitnienia. Nektar jest tak samo wykorzystywany przez owady jak z kwitnàcych upraw. V Szkodniki te zwalcza si´ interwencyjnie w okresie ich masowego wystàpienia. V Zabieg wykonuje si´ wy∏àcznie w miejscu ich ˝erowania, poniewa˝ z regu∏y wyst´pujà one placowo.

19

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

Ka˝dego roku masowo na plantacjach pojawiajà si´ drobne, latajàce owady z rodziny skoczkowatych (Jassidae), które wysysajà soki z roÊlin. Nie wyrzàdzajà istotnych szkód, ale mogà przenosiç choroby wirusowe.

20

* – Êrodek w trakcie rozszerzenia rejestracji ® – zastrze˝ony znak towarowy firmy Bayer ®1 – zastrze˝ony znak towarowy firmy BASF ®2 – zastrze˝ony znak towarowy firmy Syngenta ®3 – zastrze˝ony znak towarowy Zak∏adów Chemicznych Organika-Azot S.A. ®4 – zastrze˝ony znak towarowy firmy Du Pont ®5 – zastrze˝ony znak towarowy firmy Sumi-Agro ®6 – zastrze˝ony znak towarowy firmy Arysta ®7 – zastrze˝ony znak towarowy firmy Avis Naturall Polska Sp. z o.o. ®8 – zastrze˝ony znak towarowy Zak∏adu Badawczo-Us∏ugowego DENDRO-SERVICE ®9 – zastrze˝ony znak towarowy Zak∏adów Chemicznych Organika-Sarzyna S.A. ®10 – zastrze˝ony znak towarowy firmy Taminco ®11 – zastrze˝ony znak towarowy firmy Crompton ®12 – zastrze˝ony znak towarowy firmy Dow AgroScience ®13 – zastrze˝ony znak towarowy firmy F&N Agro

pomidor integrowana ochrona

Skrócony program integrowanej ochrony pomidora przed chorobami w uprawie polowej Nazwa choroby

Objawy choroby

Rodzaj i termin zabiegu

Ró˝ne choroby grzybowe, bakteryjne, szkodniki wyst´pujàce na podziemnych cz´Êciach roÊlin oraz nasiona chwastów

Zgorzele siewek, s∏abe wschody, wypadanie roÊlin, bakteryjna c´tkowatoÊç na rozsadzie.

Dezynfekcja ziemi lub pod∏o˝y do produkcji rozsady. Zabieg wykonaç jesienià lub w terminie bezpiecznym dla roÊlin. Basamid®11 97 GR lub Nemazin®9 97 FG (40 50 g/m2) ziemi w inspekcie lub tunelu lub 200–300 g/m3 pod∏o˝a do wysiewu nasion lub produkcji rozsady.

Ró˝ne choroby grzybowe przenoszone przez nasiona (w tym zgorzel podstawy ∏odyg)

Zgorzele siewek, s∏abe wschody, wypadanie roÊlin.

Przedsiewne zaprawianie nasion: Sarfun T®9 65 DS 3 g/kg nasion) lub Sarfun T®9 450 FS (5 ml/kg) + Apron XL®2 350 ES (1 ml/kg).

Choroby zgorzelowe rozsady powodowane przez ró˝ne patogeny glebowe typu: Fusarium spp., Phytophthora spp. Pythium spp.; Zgnilizna pierÊcieniowa pomidora (Phytophthora spp.)

Wypadanie siewek i m∏odej rozsady. Gnicie ∏odyg u podstawy roÊlin. Na owocach stykajàcych si´ z glebà koliÊcie u∏o˝one szarobràzowe pierÊcienie.

Kompleksowe zaprawianie nasion oraz produkcja rozsady w wolnym od chorób pod∏o˝u. Podlewanie pikówek i m∏odej rozsady co 7–10 dni fungicydami: Previcur Energy® 840 SL w st´˝eniu 0,1–0,15% (2–3 l cieczy na 1 m2 powierzchni lub 1 litr cieczy do podlewania 20–40 roÊlin).

Bakteryjna c´tkowatoÊç pomidora mo˝e wyst´powaç ju˝ w okresie produkcji rozsady

Poczàtkowo ma∏e czarne plamki z ˝ó∏tawà obwódkà, wyst´pujàcà wzd∏u˝ nerwów liÊci i na ich obrze˝ach. Plamki wyst´pujà równie˝ na ∏odygach, ogonkach liÊci, zawiàzkach kwiatów i owoców. Na owocach wyst´pujà równie˝ nekrotyczne wzniesione zasychajàce plamy.

Opryskiwanie roÊlin od okresu pojawienia si´ pierwszych pojedynczych plamek na liÊciach lub profilaktycznie. Opryskiwaç co 7–10 dni. W rejonach zagro˝enia chorobà opryskiwanie profilaktyczne rozpoczàç tu˝ przed wysadzeniem rozsady w pole. Fungicydy: Champion®5 50 WP lub Miedzian®3 50 WG, Kocide®4 101 WP, Funguran-OH®6 50 WP (2,5–3 kg/ha lub w st´˝eniu 0,3%), Grevit®7 200 SL (0,1%). Wskazane jest stosowanie mieszanin tych fungicydów (oprócz Grevitu®7 200 SL) z Bravo®2 500 SC (1,5 l/ha).

21

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

Nazwa choroby

Objawy choroby

Rodzaj i termin zabiegu

Zaraza ziemniaka mo˝e wystàpiç ju˝ w okresie produkcji rozsady. Zgnilizna pierÊcieniowa na owocach pomidora wyst´puje w okresach du˝ej iloÊci opadów.

Na liÊciach zielonobrunatne plamy z czerniejàcymi nerwami. Na owocach lekko wzniesione brunatne plamy. Zamieranie roÊlin w strefie szyjki korzeniowej. Na owocach stykajàcych si´ z glebà koliÊcie u∏o˝one szarobràzowe pierÊcienie.

Opryskiwanie roÊlin rozpoczàç po wystàpieniu pierwszych objawów co 6–7 dni lub wg sygnalizacji. Dok∏adnie opryskiwaç ca∏e roÊliny, szczególnie dolnà stron´ liÊci. Fungicydy: Tattoo C® 750 SC (2,0–2,5 l/ha), Mildex® 711,9 WG (2–2,5 kg/ha), Euparen Multi® 50 WG (1,5 kg/ha) lub Acrobat MZ®1 69 WP (2,5 l/ha), Ridomil Gold MZ®2 68 WP w dawce (2,25 kg/ha), przemiennie z: Bravo Plus®2 500 SC, (2,0–2,5 l/ha).

Skrócony program ochrony pomidora uprawianego w gruncie przed szkodnikami. Zwalczane szkodniki, objawy

Rodzaj i termin zabiegu

Ârodek, dawka lub inne sposoby zwalczania

Karencja (dni)

Uwagi

Przed siewem Szkodniki glebowe: drutowce, larwy leni i komarnic, p´draki, rolnice, turkuç podjadek

Jesienne odka˝anie ziemi inspektowej lub substratu torfowego do produkcji rozsady.

Para wodna, temperatura ziemi 80–90°C przez 20–30 minut. Mniejsze iloÊci pod∏o˝a mo˝na parowaç w zaadaptowanym parniku do ziemniaków.

Ziemi´ przed odka˝eniem zwil˝yç. Do ziemi parowanej wysiewaç nasiona zaprawione chemicznie najwczeÊniej 10 dni po dezynfekcji.

Szkodniki wyst´pujàce na podziemnych cz´Êciach roÊlin

Zamiast dezynfekcji termicznej odka˝anie chemiczne ziemi lub pod∏o˝a do produkcji rozsady.

Basamid®11 97 GR Nemazin®9 97 FG Nemazin®9 97 XX (40–50 g/m2 lub 200–300 g/m3) Nemasol®10 510 SC (70 ml/m2)

Zabieg wykonaç jesienià lub w terminie bezpiecznym dla roÊlin. Basamid®11 97 GR i Nemazin®9 97 FG stosowaç zgodnie z etykietà na opakowaniu.

22

pomidor integrowana ochrona

Zwalczane szkodniki, objawy

Rodzaj i termin zabiegu

Ârodek, dawka lub inne sposoby zwalczania

Karencja (dni)

Uwagi

Okres wzrostu i rozwoju roÊlin Skoczogonki

Opryskiwanie roÊlin w fazie liÊcieni.

Decis® 2,5 EC (0,25 l/ha) Fastac®1 100 EC (0,09 l/ha) Karate Zeon®2 050 CS (0,12 l/ha)

7 7 7

Wyst´pujà tylko na pomidorach z siewu w okresie wschodów.

Prz´dziorek chmielowiec

RoÊliny opryskiwaç przy pora˝eniu przekraczajàcym 20% powierzchni plantacji.

Danirun®5 110 EC(0,4 l/ha) Omite®11 30 WP (0,6 kg/ha)

7 14

Zabieg ograniczyç do miejsca wyst´powania szkodników.

Mszyce

Opryskiwanie w okresie masowego pojawienia si´ szkodnika.

Decis® 2,5 EC (0,25 l/ha) Karate Zeon®2 050 CS (0,12 l/ha) Lannate®4 200 SL (0,9 l/ha) Owadofos®3 540 EC (0,9 l/ha) Nurelle D®12 550 EC (0,5 l/ha) Pirimor®2 500 WG (0,3–0,4 kg/ha) Sumi-Alpha®5 050 EC (0,2 l/ha) Sumithion Super®5 1000 EC (0,45 l/ha) Winylofos®3 550 EC (1,5 l/ha)

7 7 3 14 21 3

7 7 7 21 2 3

Stonka ziemniaczana

Opryskiwanie roÊlin w okresie liczniejszego wystàpienia chrzàszczy lub wyl´gania si´ larw.

Decis® 2,5 EC (0,3–0,35 l/ha) Fastac®1 100 EC (0,1 l/ha) Karate Zeon®2 050 CS (0,12 l/ha) Nurelle D®12 550 EC (0,5 l/ha) Talstar ®13 100 EC (0,2 l/ha) Trebon®6 10 SC (0,45–0,6 l/ha)

Gàsienice (rolnic, b∏yszczki jarzynówki, pi´tnówki kapustnicy, niedêwiedziówek

Opryskiwanie w okresie uszkadzania formujàcych si´ owoców.

Insektycydy wymienione do zwalczania wciornastków

14 14 7

23

integrowana o c h r o n a p o m i d o r

Zalecenia Bayer CropScience w ochronie pomidora gruntowego Problem

Preparat

Zalecana dawka

Termin i rodzaj zabiegu

Karencja

zwalczanie chorób choroby pochodzenia glebowego: zgorzel siewek, zgnilizna podstawy ∏odygi, zgnilizna korzeni, zaraza pierÊcieniowa

zaraza ziemniaka, alternarioza

24

Previcur Energy® 840 SL

250 ml/m3 pod∏o˝a 20 l cieczy roboczej/1 m3 pod∏o˝a

Odka˝anie pod∏o˝a do produkcji rozsady – nie wczeÊniej ni˝ 2 tygodnie przed rozpocz´ciem uprawy.

3 dni

0,15% 2–3 l cieczy roboczej /m2 rozsadnika

Podlewanie siewek lub rozsady.

0,1–0,15% 1 l cieczy roboczej/ 4–5 roÊlin

Podlewanie roÊlin po posadzeniu na miejsce sta∏e.

0,015–0,03% lub 1–2 l preparatu/25 tys. roÊlin

Podlewanie roÊlin uprawianych na we∏nie mineralnej – 1–2 zabiegi co 2–3 tygodnie.

Tattoo C® 750 SC

2,0–2,5 l/ha

Opryskiwaç zapobiegawczo lub po wystàpieniu pierwszych objawów choroby co 7–10 dni.

3 dni

Mildex® 711 WG

2,0–2,5 kg/ha

Zapobiegawczo lub po wystàpieniu pierwszych objawów choroby co 7–10 dni.

7 dni

Antracol® 70 WG

2,0–2,5 kg/ha

Opryskiwaç zapobiegawczo co 7–10 dni.

7 dni

pomidor integrowana ochrona

Problem

Preparat

Zalecana dawka

Termin i rodzaj zabiegu

kompleksowa ochrona przed chorobami grzybowymi: zarazà ziemniaka, alternariozà, szarà pleÊnià

Euparen Multi® 50 WG

1,5 kg/ha

Opryskiwaç zgodnie z sygnalizacjà lub po wystàpieniu objawów choroby w danym rejonie uprawy.

Karencja 3 dni

zwalczanie szkodników stonka ziemniaczana

Decis® 2,5 EC

mszyce

0,3–0,35 l/ha

Wy˝szà dawk´ stosowaç na chrzàszcze.

0,2–0,3 l/ha

Opryskiwaç po wystàpieniu szkodnika.

3 dni

zwalczanie chwastów chwasty dwuliÊcienne i niektóre jednoliÊcienne

Plateen 41,5 WG

1,5–2,0 kg/ha

Stosowaç przed sadzeniem rozsady na dobrze uprawionà, wilgotnà gleb´.

Sencor® 70 WG

0,25–0,3 kg/ha

Opryskiwaç 5 dni po siewie.

0,5–0,75 kg/ha

Przed sadzeniem rozsady.

0,5 kg/ha

Po sadzeniu rozsady.

®

metoda dawek dzielonych: 1) 0,25–0,35 kg/ha 2) 0,25–0,35 kg/ha jednoroczne chwasty jednoliÊcienne perz

Gallant Plus®12 104 EC

42 dni

1) przed sadzeniem 2) po posadzeniu rozsady

0,5 l/ha

Opryskiwaç 2–3 tygodnie po posadzeniu rozsady, chwasty od fazy 2 liÊci do krzewienia.

1,0–1,25 l/ha

Perz w fazie 4–8 liÊci.

60 dni

25

integrowana o c h r o n a p o m i d o r