Prof. Dr. Serdar ERKAN 5. Baskı

OKUL PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK PROGRAMLARININ HAZIRLANMASI

Prof. Dr. Serdar ERKAN OKUL PSİKOLOJİK DANIŞMA ve REHBERLİK PROGRAMLARININ HAZIRLANMASI

ISBN 978-605-364-136-0 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 5. Baskı: Ocak 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle/ANKARA (0312-394 55 90) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13987 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 E-ileti: [email protected]

Hocam Prof. Dr. Yıldız KUZGUN’a

Prof. Dr. Serdar Erkan Lisans derecesini Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi, yüksek lisans ve doktora derecelerini ise Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nden Eğitimde Psikolojik Hizmetler alanında sırasıyla 1981, 1986 ve 1991 yıllarında aldı. Pittsburgh Üniversitesi ve Cincinnati Üniversitesi’nde doktora sonrası çalışmaları yaptı. Gazi Üniversitesi’nde psikolojik danışman, öğretim görevlisi, öğretim üyesi ve anabilim dalı başkanı olarak görev yaptı. Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi’nde ise öğretim üyesi, merkez başkanı ve yüksekokul müdürü pozisyonlarında çalıştı. İkinci doktora derecesini, Eğitim Yönetimi alanında Saskatchewan Üniversitesi’nden 2013 yılında aldı. Halen Doğu Akdeniz Üniversitesi Eğitim Fakültesi Eğitim Bilimleri Bölümü’nde öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır.

ÖNSÖZ Okul psikolojik danışma ve rehberlik programları, okul psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin yürütülmesinde hayati bir öneme sahiptir. Okulda gerçekleştirilecek tüm PDR etkinliklerinin verimliliği, söz konusu programların sağlıklı bir biçimde hazırlanması, geliştirilmesi, uygulanması ve değerlendirilmesi ile doğrudan ilişkilidir. Ancak, okullarımızda kullanılan programların bu açıdan oldukça yetersiz olduğu ortadadır. Hemen hemen birbirinin kopyası niteliğindeki bu programlar, genellikle belirli gün ve haftaların kutlanması ve çeşitli ölçeklerin uygulanması içeren birer çalışma takvimi niteliğindedir. Milli Eğitim Bakanlığı tarafından lise sınıf öğretmenleri için hazırlanan ve geliştirme çalışmalarında yazarın da bir süre görev aldığı program ise psikolojik danışma ve rehberlik programı anlayışı açısından ciddi ve önemli bir adım olmasına karşın, sadece rehberlik müfredatı olarak kullanılabilir ve tek başına okul psikolojik danışma ve rehberlik programı olarak kullanılması mümkün değildir, böyle bir iddia da taşımamaktadır. Öte yandan okul psikolojik danışmanı yetiştiren kurumlarda da öğrencilerin genellikle bu yönde yeterli eğitim almadıkları ve bu konuda öğrencilerin yararlanabileceği yeterli yayın olmadığı da söylenebilir. Yukarıda belirtilen eksikliklerin giderilmesine katkıda bulunacağını umduğum ve içeriğinin kuramsal bilgilerden çok alanda çalışan meslektaşlarımızın hemen kullanabilecekleri nitelikteki uygulamaya dönük unsurlardan oluşmasına çaba gösterilen kitapta verilen örnek programlar doktora öğrencilerim Asım Çivitçi, Şerife Terzi, Ümit Sahranç ve Zeynep Cihangir’in büyük katkıları ile hazırlanmıştır. Kendilerine çok teşekkür ederim. Ayrıca, çalışmalarıma yönelik destek ve ilgilerinden dolayı değerli arkadaş ve meslektaşlarım Prof. Dr. Süleyman Doğan, Doç. Dr. Hasan Bacanlı ve Doç. Dr. Müfit Gömleksiz’e ve kitabın yayınını gerçekleştiren Nobel Yayın-Dağıtım Şirketi ilgililerine de çok teşekkür ederim.

Doç. Dr. Serdar ERKAN Bişkek, Mayıs 2001

ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ Ülkemizde tüm alanlarda olduğu gibi eğitim alanında da çok hızlı değişmeler yaşanmakta; bu değişmeler elbette psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde de kendini göstermektedir. Kitabın birinci baskısının yapıldığı 2001’den bu yana sadece dört yıl geçmesine karşın, okul PDR programları açısından oldukça önemli farklılıklar söz konusudur. Örneğin; liseler dört yıla çıkmış, ilk öğretim dahil tüm okullarda rehberlik saatleri konmuş, ilk öğretim ders müfredatlarına rehberlik amaçları yerleştirilmiştir. Milli Eğitim Bakanlığı ilköğretim ve orta öğretim için yeni rehberlik programları hazırlanması için de çalışmalara başlamıştır. Diğer yandan gelişimsel rehberlik yaklaşımı ve bu yaklaşımın uygulaması olarak nitelendirilebilecek kapsamlı rehberlik programlarının da alanda yaygın kabul görmesi sevindirici bir değişme, gelişmedir. Değişimin çok hızlı yaşandığı bu dönemde kitap güncelleme de ciddi bir sorun olmakla birlikte, kaçınılmaz bir gereklilik olarak karşımıza çıkmaktadır. Kitabın bu baskısında ilköğretim ders programlarına yerleştirilen rehberlik amaçları (yeni programdaki ifadeyle “rehberlik kazanımları”) eklerde sunulmuş, diğer içerikte de küçük uyarlamalar yapılmıştır. Olumlu olduğunu düşündüğüm yukarıdaki değişikliklerin sürmesi dileğiyle...

Prof. Dr. Serdar ERKAN Ankara, 2005

DÖRDÜNCÜ BASKIYA ÖNSÖZ Kitabın bu baskısında geçtiğimiz yıllarda ülkemizde okul PDR programlarıyla ilgili yapılan değişikliklere yer verilmiştir. Kitabın ekinde sunulan örnek programlar değiştirilmiştir. Yeni örnek programlar Gazi Üniversitesi’nde yürüttüğüm Rehberlikte Program Geliştirme isimli doktora dersinde, benim denetimimde öğrencilerim; Özer, Sinem, İsmail, Seren ve Esin tarafından hazırlanmıştır. Onlara çok teşekkür ediyorum. Kitabın son baskısını gerçekleştiren Pegem Akademi ekibine de teşekkür ederim.

Prof. Dr. Serdar Erkan Saskatoon , 2011

BEŞİNCİ BASKIYA ÖNSÖZ Bu önsözde sizlerle dertleşeceğim biraz. Benim sorunum şu: Elinizdeki bu kitabı güncel tutmayı bir türlü başaramadım. Bunu benim tembelliğime verebilirsiniz ama anlatacaklarıma da bir göz atın lütfen. Kitabın her baskısından hemen sonra Milli Eğitim Bakanlığı rehberlik programları ile ilgili çok ciddi değişiklikler yaptı. Biraz paranoid olsam Bakanlıkta birilerinin değişiklik yapmak için benim kitabımın basılmasını beklediğini iddia edebilirim! Bakın dördüncü baskının yapıldığı 2011 yılından beri neler değiştirilmiş: Program önce ilk ve ortaöğretim biçimde bölünerek bütünlüğüne darbe vurulmuş. Sonra ilköğretimde rehberlik saatinin adı değiştirilip, rehberlik ifadesi çıkarılmış ve rehberlik müfredatının uygulanması adeta öğretmenlerin inisiyatifine bırakılmış. Son olarak geçen yıldan itibaren ilköğretimde rehberlik programının bir ve beşinci sınıftan başlayarak aşamalı olarak kaldırılmasına karar verilmiş. Gerekçe de ilginç; programın etkisiz olması, başarısızlığı v.s. değil, 8. sınıf hariç haftalık ders çizelgesinde rehberliğe zaman ayrılmadığı için program kaldırılmış. Genel Müdürlük ilgili yazısında “rehberlik hizmet ve uygulamaları ders saatlerine bağlı olmaksızın yürütülecektir” diyerek zaman ve dolayısı ile sınıf da sağlanamayacağı için, mekandan bağımsız yeni bir rehberlik hizmet modeli sunmuş. İşin garibi gelişimsel olan programımızın orta öğretim kısmı ona tabanlık edecek ilköğretim (ilk okul ve orta okul) programı kalktığı için havada asılı olarak (şimdilik) yerinde kalmış. Buna karşın aynı günlerde okul öncesi için rehberlik programı hazırlanarak kabul edilmiş. Bu değişikliklere göre, Bakanlık söz konusu gelisimsel rehberlik programlarını ilkokulda ve son yıl hariç orta okulda gereksiz ama okul öncesi ve lise de gerekli görüyor denilebilir. Bu durum Bakanlığın aklının oldukça karışık olduğu izlenimi yaratıyor doğrusu. Konunun uzmanı sayılırım ancak çok düşünmeme rağmen yapılan bu değişiklikler için makul, akılcı bir gerekçe bulamıyorum. Sonuç olarak, bu kez oyuna gelmeyeceğim! Kitapta değişiklik yapmıyorum, çünkü her an yeni değişiklikler gelebilir ve yine kitabı boşuna güncellemiş duruma düşebilirim! Hem bakarsınız Bakanlığımız yapacak başka bir reform bulamayıp eski uygulamaya döner ve böylece kitap kendiliğinden güncellenir! Efendim, yukarıda yarı şaka yarı ciddi ifade ettiğim gibi ihtiyaç olduğu halde kitabı bu baskıda güncelleyemedim. Değişiklikleri önsöze sıkıştırdım. Beni bağışlayın. İnşallah bir dahaki sefere... Sevgiyle kalın. Prof.Dr. Serdar Erkan Gazimağusa 2014

İÇİNDEKİLER Önsöz .............................................................................................................................................v Üçüncü Baskıya Önsöz ...............................................................................................................vi Dördüncü Baskıya Önsöz..........................................................................................................vii İçindekiler.....................................................................................................................................ix

1. BÖLÜM KAPSAMLI PDR PROGRAMLARI Giriş ................................................................................................................................................1 Hizmetler Modeli.................................................................................................................1 Süreç Modeli .........................................................................................................................1 Görevler Modeli ...................................................................................................................1 Gelişimsel Rehberlik............................................................................................................2 Kapsamlı PDR Programlarının Unsurları ........................................................................5 I. İçerik ...........................................................................................................................................5 Eğitsel Çıktılar ......................................................................................................................7 Kişisel / Sosyal Çıktılar .......................................................................................................8 Kariyer Gelişimi Çıktıları ...................................................................................................8 II. Program Yapısı, Süreçler ve Zaman ...................................................................................10 1. Yapısal Unsurlar .............................................................................................................10 2. Program Unsurları, Süreçler ve Zaman ......................................................................13 III. Program Kaynakları ............................................................................................................16 1. İnsan Kaynakları ............................................................................................................16 2. Finansal Kaynaklar ........................................................................................................17 3. Politik Kaynaklar ...........................................................................................................18 Ülkemizde Rehberlik Programları ..........................................................................................18

2. BÖLÜM KAPSAMLI PDR PROGRAMLARININ HAZIRLANMASI PDR Programı Hazırlama Süreci .............................................................................................30 1. Adım: Program Tanımını, Gerekçe ve Sayıltılarını Yazma ......................................30 2. Adım: Rehberlik Kurulunu Oluşturma.......................................................................30 3. Adım: Görev-Zaman Çizelgesi Geliştirme .................................................................31 4. Adım: Yöneticilerin Katılımını Sağlama .....................................................................33 5. Adım: Öğretmenlerin Katılımını Sağlama .................................................................33 6. Adım: İhtiyaç Analizi Yapma .......................................................................................34 Veri Toplanacak Grubu Tanımlama .......................................................................35 İhtiyaç Analizi Aracını Oluşturma .........................................................................35 Veri Toplama..............................................................................................................35 Verileri Analiz Etme .................................................................................................35 7. Adım: Yerel PDR Programı Standartlarını Tanımlama ............................................41 Öğrenci Yeterlikleri ve Göstergelerini Oluşturma ................................................41 Lise Yeterlik ve Göstergeleri ....................................................................................47 Hizmetlerin Sunumu İçin Düzeyleri Belirleme ....................................................51 8. Adım: Etkinlikler Geliştirme ya da Seçme .................................................................72 Ünvan: İlkokul Psikolojik Danışmanı ....................................................................77 10. Adım: Zaman ve Görev Analizinin Düzenlenmesi.................................................80 11. Adım: Bir Master Takvim Oluşturma .......................................................................83 12. Adım: Programın Değerlendirme Ölçütlerini Belirleme .......................................84 Personel Değerlendirme...........................................................................................84 Program Değerlendirme ..........................................................................................87 Öğrenci Çıktılarını Değerlendirme ........................................................................92 Kaynakça......................................................................................................................................97 Dizin ...........................................................................................................................................101 Ekler ...........................................................................................................................................103 Ek - 1 Örnek İlköğretim Okulu Kapsamlı PDR Programı ..................................................103 Ek - 2 Örnek Meslek Lisesi Kapsamlı PDR Programı .........................................................169 Ek - 3 Ölçme ve Değerlendirme Formu ................................................................................295

x

Prof. Dr. Serdar Erkan

1. Bölüm KAPSAMLI PDR PROGRAMLARI GİRİŞ

Okullarda psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinin başlangıcından bu yana, bu hizmetlerin nasıl ve hangi içerikte verileceği, psikolojik danışmanların rollerinin neler olacağı gibi konularda, bir başka deyişle okul PDR hizmetlerinin nasıl örgütleneceği konusunda çeşitli modeller uygulanmıştır. Bu modellerden başlıcaları aşağıda kısaca tanıtılmıştır (Gysbers ve Henderson, 1994; Gysbers, 1990a).

Hizmetler Modeli Bu model 1920’li yıllarda ortaya çıkmıştır ve modelde psikolojik danışmanların etkinlikleri oryantasyon, bireyi tanıma, bilgi verme, psikolojik danışma, yerleştirme ve izleme biçiminde altı ana kategoride ele alınmıştır. Modele yönelik olarak getirilen başlıca eleştiriler şunlardır: 1. Model birincil olarak orta öğretim yönelimlidir. 2. Rehberlik hizmetleri yoluyla öğrencilere kazandırılacak davranışlar değerlendirmeye uygun değildir. 3. Psikolojik danışmanların zamanlarını nasıl kullanmaları, hangi etkinliğe ne kadar zaman ayırmaları gerektiği belirsizdir.

Süreç Modeli Süreç modeli de 1920’li yıllarda uygulanmaya başlamıştır. Psikolojik danışma hizmetinin klinik ve terapötik yönü vurgulanmış, psikolojik danışmanlar psikolojik danışma, müşavirlik ve koordinasyon rollerini üstlenmişlerdir. Hem ilk hem de orta öğretimde uygulanabilir olması bir avantaj olarak görülebilir. Ancak hizmetler modeline yönelik diğer eleştiriler bu model için de geçerlidir.

Görevler modeli Bu modelde psikolojik danışmanların görevleri basitçe listelenmiştir. Bu görevler 20 – 30’u bulabilir ve son görev genellikle “zaman zaman kendisine verilen diğer

görevleri yerine getirir” biçiminde ifade edilir. Süreç modeli için söz konusu olan eleştiriler bu model için de geçerlidir. Ayrıca üç model de programdan ziyade psikolojik danışmanın pozisyonu üzerinde odaklaşmıştır. Bunun sonucu olarak, rehberlik hizmetleri eğitim sürecinin, bir ana parçası olmaktan çok, eğitim faaliyetlerini destekleyen bir hizmet alanı olarak görülmüştür. Daha kötüsü, yapısı açıkça tanımlanmış bir program olmadığı için, psikolojik danışmanlara rehberlikle ilgisi olmayan bazı yönetimsel görevler yüklenebilmiştir. Öte yandan, geleneksel yaklaşımlarda rehberliğin amaçları, eğitimin genel amaçları ile ilişkilendirilmiş ölçülebilir öğrenci davranışları biçiminde ifade edilmemiştir. Psikolojik danışma ve rehberlik hizmetlerinde kullanılan tekniklerin birey üzerindeki etkilerinden daha çok, tekniklerin ve yöntemlerin kendileri üzerinde durulmuştur. Bu durumda harcanan kaynak ve çabaların, kullanılan teknik ve yöntemlerin ne ölçüde sonuç verdiği ya da işe yaradığı belirsiz kalmaktadır. Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetlerini meslek ya da program seçimi ve kriz durumlarına müdahale ile sınırlayan geleneksel modellere bir tepki olarak ortaya çıkan ve bu çalışmada da model olarak benimsenen Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programları Modeli kuramsal temelini Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımından almıştır.

GELİŞİMSEL REHBERLİK 1960’lı yıllarda ortaya çıkan bu yaklaşımda bireyin gelişimsel ihtiyaçları ön plandadır ve rehberlik hizmetlerinin öğrencilerin içinde bulundukları gelişim dönemlerinin ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik olması gerektiği savunulur. Yaklaşımın ya da yaklaşımı temel alan programların ilkeleri aşağıdaki biçimde özetlenebilir (Myrick,1993): 1. Bazı öğrencilerin problemlerinin daha yoğun olmasına, belirli ihtiyaçları ya da ortamları gereği özel ilgiye ihtiyaç duymalarına karşın psikolojik danışma ve rehberlik hizmetleri tüm öğrencilere yöneliktir. 2. Gelişimsel rehberlik yaklaşımı organize edilmiş ve planlı bir müfredatı gerektirir. Bu müfredat öğrencilerin gelişimleri ile ilgili genel ve spesifik amaçlara sahiptir. Amaçların gerçekleştirilmesine yönelik olarak hazırlanmış rehberlik üniteleri söz konusudur. Müfredat öğrencilerin bilişsel, duyuşsal ve fiziksel gelişimlerini temel alır ve eğitimin insani boyutu ile öğrenme koşulları üzerinde yoğunlaşır. Myrick (1993) gelişimsel rehberlik müfredatlarının genel amaçlarını ve bunların içeriklerini aşağıdaki biçimde ifade etmiştir:

2

Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Hazırlanması

Prof. Dr. Serdar Erkan

•

Okulu ve çevresini tanıma: Okul binasını, çevresini, kuralları, süreçleri ve programları tanıma, gibi konular bu genel amaç çerçevesinde ele alınır.

•

Kendini ve başkalarını tanıma: Kendi yeteneklerini, ilgilerini, kişilik özelliklerini tanıma, güçlü ve zayıf yönlerini öğrenme, akranları, öğretmenleri ve diğer yetişkinler ile olumlu ilişkiler kurabilmelerini sağlayacak beceriler geliştirme, öz-değerlendirme, kendini kabul ve öz-güven düzeylerini yükseltme, kişiler arası farklılıklara yönelik olumlu tutum geliştirme bu amacın içeriğinde yer alan başlıca konulardır.

•

Tutumları ve davranışları anlama: Kendini ve başkalarını anlama ile ilgili ancak, alışkanlıkların tutumların ve algıların davranışları nasıl etkilediği üzerinde odaklanmış hedefleri içerir. Aynı zamanda duyguların ve davranışların amaçlar ve sonuçları ile ilişkisi üzerinde durulmuştur. İstenilirse davranışların nasıl değiştirilebileceği bir diğer üzerinde durulan konudur.

•

Karar verme ve problem çözme: Amaç setleri oluşturma ve sorumlu kararlar verme, problem çözme, karar verme ve değiştirme için gerekli süreçler, bireysel seçim ve sorumluluğun vurgulanması gibi konuları içerir.

•

Kişiler arası ilişki ve iletişim becerileri: Olumlu insan ilişkileri geliştirmenin değeri ve iletişim becerilerinin, bir insanın başkaları ile etkileşim biçimini nasıl etkilediği üzerinde odaklanmıştır.

•

Okul başarısı becerileri: Öğrencilerin okulda daha başarılı olmalarına yardım etmek amacıyla düzenlenmiştir. Çalışma alışkanlıkları, öğrenme davranışları, zamanın iyi kullanımı, çatışma çözümlemesi gibi konuları içerir.

•

Mesleki farkındalık ve eğitimsel planlama: Öğrencilerin iş dünyasını tanımalarına, kişisel becerileri, yetenekleri ve ilgileri ile mesleklerin ilişkisini görmelerine yönelik hedefleri içerir. Ayrıca ders seçimi, mezuniyete ve bir üst eğitime hazırlanma, iş arama ve iş bulma becerileri gibi konular bu kapsamda ele alınır.

•

Toplumsal katılım: Öğrencilerin kendi toplumsal çevrelerine nasıl katkıda bulunabilecekleri, nasıl birer sorumlu ve üretici vatandaş olacakları üzerinde odaklaşır.

3. Gelişimsel rehberlik müfredatları ardışık ve esnek bir yapıya sahiptir. Rehberlik üniteleri farklı yaşlardaki öğrencilerin düzeylerine ve ihtiyaçlarına göre birbirini izleyecek biçimde sıralanırlar. Bu ardışıklık programın sürekliliğine hizmet eder. Ayrıca, müfredat katı ve sabit bir yapıda değildir, ihtiyaçlar ve imkanlara göre değişik düzenlemeler yapılabilir. 4. Her ne kadar psikolojik danışma ve rehberlik programı, akademik programlardan ayrı bir programsa da, bu durum psikolojik danışma ve rehberlik programı ile akademik programların birbirinden kopuk olduğu anlamına gelmez. Aksine programlar birbiri

Kapsamlı PDR Programları

3

ile bağlantılı ve etkileşim halindedir. Buna göre gelişimsel rehberlik okuldaki eğitimsel süreçler bütününün tamamlayıcı bir parçasıdır. 5. Psikolojik danışma ve rehberlik programının geliştirilmesi, yürütülmesi ve değerlendirilmesinden birinci derecede okul psikolojik danışmanları sorumlu olmakla beraber, eğer okuldaki tüm personelin katılımı ve işbirliği sağlanamazsa programdan beklenen verim alınamayacaktır. 6. Gelişimsel rehberlik öğrencilerin kişisel gelişimleri ve bireysel potansiyelleri üzerinde odaklaşmıştır. Ancak bu durum öğrencilerin akademik başarılarının dikkate alınmadığı anlamına gelmez. Psikolojik danışma ve rehberlik programlarının gerçekleştirilen her bir amacının eğitimsel bir temeli de vardır ve öğrencilerin daha etkili ve verimli öğrenmelerine doğrudan katkıda bulunur. 7. Birçok rehberlik amacı öğretim programlarının ve rehberlik müfredatının çerçevesi içinde gerçekleştirilebilir. Ancak bunların dışında psikolojik danışmanların bireysel olarak ilgilenmeleri gereken “problemli” öğrenciler de söz konusudur. Her ne kadar psikolojik danışma hizmeti, psikoterapi değilse de okul psikolojik danışmanlarının kendi yetki ve sorumluluk sınırları içindeki vak’alara müdahale edebilecek bilgi ve becerilerle donanık olması gerekir.

Gelişimsel rehberlik yaklaşımın geleneksel modellerle karşılaştırılmasına ilişkin bir özet Tablo 1’de verilmiştir (Indiana State Department of Education, 1990). Tablo 1: Geleneksel ve Gelişimsel Rehberlik Yaklaşımlarının Karşılaştırılması

GELENEKSEL • • • • • • •

Krize yönelik danışma Bilgilendirme hizmeti Kariyer bilgilendirme hizmeti Tepkisel Görev yönelimli Yapılanmamış Statükoyu devam ettirir

GELİŞİMSEL • • • • • • •

Önleyici + Krize yönelik danışma Rehberlik hizmeti Kariyer planlaması ve gelişimi Öngörüsel Amaç yönelimli Ölçülebilir Değerlendirir ve değiştirir

Görüldüğü gibi gelişimsel yaklaşımın geleneksel yaklaşımlara göre bir çok üstünlükleri söz konusudur. Gelişimsel rehberliğin uygulamalı yönünü kapsamlı psikolojik danışma ve rehberlik programlarının oluşturduğu söylenebilir. Günümüzde A.B.D.’nin bir çok eyaletinde uygulanan kapsamlı psikolojik danışma ve rehberlik program modeli geleneksel modellerin yukarıda belirtilen tüm sınırlılıklarını elimine etmektedir.

4

Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Hazırlanması

Prof. Dr. Serdar Erkan

KAPSAMLI PDR PROGRAMLARININ UNSURLARI Tipik bir kapsamlı psikolojik danışma ve rehberlik programının unsurları (bkz. Tablo 2) “içerik”; “yapısal çerçeve, faaliyetler ve zaman” ve “kaynaklar”dan oluşur (Gysbers, 1990b). İçerik unsuru öğrencilerin programa katılımları sonucunda ulaşacakları yeterlikleri kapsar. İkinci unsur üç yapısal, dört süreçsel öge ve bu dört ögeye ayrılan süreleri içerir. Kaynak unsuru ise programın tam olarak uygulanabilmesi için gerekli insansal, mali ve politik kaynakları içerir. Tablo 2:Kapsamlı Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programı Unsurları

İçerik

Yeterlikler Alanlara göre gruplandırılmış yeterlikleri

Program Yapısı, Süreç ve Zaman

Yapısal Unsurlar Tanım gerekçe Sayıltılar

Zaman Yüzdelik Oran İlköğretim I. Kademe Program Unsurlar • Rehberlik müfredatı • Bireysel Planlama • Müdahale Hizmetleri • Sistem Desteği

İlköğretim Lise II. Kademi

Kaynaklar

Yapısal Unsurlar Rehberlik Müfredatı Yapılandırılmış Gruplar Sınıf Sunumları Bireysel Planlama Bilgi Verme Bireyi Tanıma Yerleştirme ve İzleme Müdahale Hizmetleri Bireysel Danışma Küçük Grup Danışması Müşavirlik Sevk Sistem Desteği Yönetim Profesyonel Gelişim Müşavirlik Topluma Ulaşma Hakla İlişkiler

Kaynaklar İnsansal Finansal Politik

I. İçerik Psikolojik danışma ve rehberlik programının bu bölümünde programın uygulanması sonucunda öğrencilerin kazanmaları gereken yeterlikler yer alır. Bu yeterlikler alanlarına göre gruplanarak sunulur. Yeterlikler belirlenirken aşağıdaki soruların cevaplanması yol gösterici olacaktır. Kapsamlı PDR Programları

5

1. Öğrenciler hangi bilgileri kazanacaklar? 2. Öğrenciler ne gibi beceriler geliştirecekler? 3. Öğrenciler psikolojik danışma ve rehberlik programına katılımları sonucunda ne gibi tutumlara sahip olacaklar?

Bu sorulara verilen cevaplar öğrenci yeterliklerini bir diğer deyişle programın amaçlarını oluşturacaktır. (Gysbers ve Henderson,1994) Farklı psikolojik danışma ve rehberlik programlarında bulunan bazı alan ve yeterlik örnekleri aşağıda verilmiştir. Örnek 1. Arizona Yeterlik-Temelli Rehberlik Programı (Arizona State Department of Education, 1990) AMAÇ 1 Eğitsel Alan Arizona devlet okullarındaki tüm öğrenciler, kendi bireysel öğrenme stillerine, amaç ve hedeflerine uygun ve toplumsal değeri olan bir eğitim programının tamamlanabilmesi için gereken yeterlikleri kazanır ve gösterir. Her bir öğrencinin bu alanla ilgili olarak kazanıp uygulaması beklenen yeterlikler şunlardır: 1.1- Verimli çalışma ve sınav becerilerini kullanma. 1.2- Kaynakları kullanma, hak ve sorumlulukları edinme ve kural ve yönetmelikleri izleme 1.3- Problem çözme ve eğitimsel programlarını planlama

AMAÇ 2 Mesleki Alan Arizona devlet okullarındaki tüm öğrenciler, kendi mesleki amaç ve hedeflerine ve belirlenmiş beceri ve ilgilerine uygun mesleklere hazırlanma ve planlamada yeterlikler kazanacak ve göstereceklerdir. Her bir öğrencinin bu alanla ilgili olarak kazanıp uygulaması beklenen yeterlikler şunlardır: 2.1- Benlik özellikleri bilgisi 2.2- İş dünyası bilgisi 2.3- Mesleki karar verme ve planlama 2.4- İş bulma, sürdürme ve işten ayrılma

6

Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Hazırlanması

Prof. Dr. Serdar Erkan

AMAÇ 3 Kişisel/Sosyal Alan Arizona devlet okullarındaki tüm öğrenciler, etkin kişiler arası iletişim ve kendilerine ve diğerlerine katkılarını fark etme yeterlikleri kazanacak ve göstereceklerdir. Her bir öğrencinin bu alanla ilgili olarak kazanıp uygulaması beklenen yeterlikler şunlardır: 3.1- Etkin kişiler arası ilişkiler ve çatışma çözme 3.2- Kendi ve diğerlerine katkılarını fark etme ve kullanma

AMAÇ 4 Serbest Zaman Alanı Arizona devlet okullarındaki tüm öğrenciler toplumca kabul edilebilir serbest zaman kullanımı yeterlikler kazanacak ve göstereceklerdir. Her bir öğrencinin bu alanla ilgili olarak kazanıp uygulaması beklenen yeterlikler şunlardır. 4.1- Uygun serbest zaman fırsatlarını bilme 4.2- Kendi serbest zaman becerileri ve ihtiyaçlarını bilme 4.3- Serbest zaman etkinliklerini planlama ve uygulama

Örnek 2. Virginia Rehberlik ve Psikolojik Danışma Programı (Virginia State Department of Education, 1989) Sistematik bir rehberlik ve psikolojik danışma programının içerdiği etkinlikler yoluyla öğrencilere aşağıdaki konuları başarmaları için yardım edilecektir:

EĞİTSEL ÇIKTILAR •

Eğitsel çevresine yönelimli hale gelme.

•

Öğrenmeyi sevme öğrenmeden memnun olma ve akademik başarıları için gereken verimli çalışma becerileri kazanma.

•

Akademik yetenekleri, eğitim ihtiyaçları ve ilgileri konusunda bilgi kazanma.

•

Okuldaki müfredata ilişkin seçenekler ve her bir seçeneğin katkıda bulunacağı mesleki amaçlar hakkında bilgi kazanma.

•

Her bir müfredat alanında gerekli olan akademik yetenek ve becerileri farkında olma.

•

Kişisel yetenek ve ilgilerine uygun bir eğitsel programı planlama

•

Yeteneklerine uygun bir başarıya ulaşabilmek için gerekli yeterliği geliştirme

Kapsamlı PDR Programları

7

KİŞİSEL / SOSYAL ÇIKTILAR •

Duygularını, davranış modlarını, ilgilerini, güçlü yanlarını, değerlerini, zayıf yanlarını, hoşlanıp hoşlanmadıklarını içeren bir benlik anlayışı ile olumlu ve gerçekçi bir benlik kavramı geliştirme.

•

Başkalarını anlamayı ve uygun kişiler arası becerileri öğrenme.

•

Etkili olarak işlevde bulunabilmek için gerekli problem çözme ve karar verme becerilerini kazanma.

•

Bağımsız ve sorumlu olma.

•

Okula, çevresine ve topluma karşı temel bir anlayış ve olumlu tutumlar geliştirme.

KARİYER GELİŞİMİ ÇIKTILARI •

Uygun zamanlarda yapılan değerlendirmeler yoluyla ilgi yetenek ve istidatları gibi özellikleri hakkındaki bilgisini artırarak. bu bilgileri çeşitli mesleklere yönelik eğitim programları ile ilişkilendirme.

•

Okul içinde ve dışındaki eğitim imkanları hakkında bilgi edinme.

•

İş dünyası ve meslekler hakkında bilgi kazanma.

•

Geçici kariyer hedefleri oluşturma.

•

Daha sonraki eğitim ve/veya çalışma hayatına hazırlanma

Örnek 3. Indiana Gelişimsel Okul Psikolojik Danışma Programı (Indiana School Counselor Association ve Indiana State Department of Education, 1990) Kişisel-Sosyal Alan YAŞAMAYI ÖĞRENME Yaşamak için öğrenme boyutu, çeşitli grupların birer üyesi olan bireylerin diğer insanlarla başarılı bir şekilde ilişki kurabilmesine odaklanmış yeterliklerden oluşur. Bu alandaki etkinliklerin merkezinde, eğitimsel, mesleki ve genel olarak yaşam başarısının anahtarı olan güçlü ve olumlu bir benlik kavramı geliştirme bulunur. Benlik farkındalığı yani “Ben kimim” sorusunun cevabı günümüz eğitiminde halen ana tema olmayı sürdürmektedir. Yeterlikler:

8

•

Kendini anlama ve takdir etme

•

Diğerlerini anlama ve takdir etme

•

Ev ve ailesini anlama ve takdir etme

Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Programlarının Hazırlanması

Prof. Dr. Serdar Erkan

•

Bir toplumsallık duygusu geliştirme

•

Karar verme ve amaçlar ortaya koyma

•

Güvenliği ve yaşamını sürdürebilmeyi anlama

Eğitimsel Alan ÖĞRENMEYİ ÖĞRENME Öğrenmeyi öğrenme alanında sınıflandırılmış etkinlikler, öğrencilerin her tür öğrenme ortamındaki eğitsel başarılarını artırmaya yöneliktir. Bilgi çağı ve yüksek teknoloji içinde yaşamlarını sürdürmeleri için gerekli “olmazsa olmaz” unsurları kapsayan yeterlikler ise: karar verme ve problem çözme becerileri, değişmelere ayak uydurma, kendi zamanını ve bilgilerini yönetme ve düzenleme ve benzerleridir. Yeterlikler •

Kişisel nitelikleri ve okul arasındaki ilişkiyi anlama.

•

Okul başarısını etkileyen etkenleri anlama.

•

Karar verme, amaç oluşturma ve eyleme başlama.

•

Ev/aile ve okul arasındaki etkileşimi anlama.

•

Okul ve çevresi arasındaki etkileşimi anlama.

Kariyer Gelişimi Alanı ÇALIŞMAYI ÖĞRENME Bu kategori, işe karşı olumlu tutumu hedefleyen yeterliklerden ve öğrencilerin okuldan iş dünyasına ve yaşam kariyeri boyunca işten işe başarılı geçişlerine izin verecek beceri gelişimini kapsar. Yeterlikler •

İşsel ve kişisel nitelikler arasındaki ilişkiyi anlama.

•

Karar verme, amaç oluşturma ve eyleme başlama.

•

Meslekleri keşfetme.

•

Serbest zamanları nasıl kullanacağını öğrenme.

•

Birlikte çalışmayı öğrenme.

•

Toplumsal farkındalığın işle nasıl ilişkisi olduğunu anlama.

Kapsamlı PDR Programları

9