HISTORIA HISTORIA Kamienna warownia zamek cesarski w Poznaniu Henryk Walendowski Zamek cesarski jest najm³odszym z 3-ch zamków jakie posiada Poznañ (fundamenty tysi¹cletniego zamku ksi¹¿êcego na Ostrowie Tumskim, zamek króla Przemys³awa II i zamek cesarski). Ten ostatni stanowi œwiadectwo ekspansji pañstwa pruskiego pod has³ami „Drang nach Osten” i „Hebungspolitik”. By³y to plany germanizacyjne Wielkopolski i Pomorza, gdzie wci¹¿ przewagê etniczn¹ mia³ ¿ywio³ polski. Zamek pruska warownia na wschodzie (Zwingburg in Osten) w otoczeniu innych gmachów tworz¹cych tzw. dzielnicê zamkow¹, mia³ w zamyœle pomys³odawców zmarginalizowaæ spo³ecznoœæ polsk¹. Zamek zbudowano solidnie, przede wszystkim z kamienia. Architekt, tajny radca prof. Franz Schwechten zaprojektowa³ pe³en przepychu zespó³ zamkowy w preferowanym przez cesarza Wilhelma II stylu neoromañskim, podkreœlaj¹cym osobiste aspiracje w³adcy. Wszystkie elewacje zamku zosta³y ca³kowicie ob³o¿one materia³em kamiennym. Tak¿e œciany g³ównych klatek schodowych oraz zasadnicze elementy architektoniczne ci¹gów komunikacyjnych (posadzki, schody, kolumny, balustrady) wykonano tak¿e ze specjalnie dobieranego kamienia. Wykonaniem prac kamieniarskich zajê³o siê kilka firm, lecz najwiêkszy udzia³ w tym ogromnym zadaniu mia³a firma ZEIDLER & WIMMEL z LISTOPAD

Berlina i Boles³awca. Ju¿ wówczas obchodzi³a ona 130lecie swego istnienia i cieszy³a siê od lat godn¹ pozazdroszczenia renom¹. Presti¿ firmy budowano nie tylko na fachowoœci i dok³adnoœci realizacji lecz tak¿e na ogromnym potencjale ekonomicznym. Oprócz firmy Zeidler & Wimmel prace kamieniarskie wykonywa³y firmy: Oscar BÖTTGER z Poznania i Johann Peter RADEMACHER z Akwizgranu (Aachen). Firma Böttgera wykona³a prace w apartamentach cesarskich oraz inne, bli¿ej nie udokumentowane. Dzia³a³a w Poznaniu od roku 1891 wykonuj¹c m.in. prace przy renowacji poznañskiego ratusza. W 1920 roku firma przenios³a siê w okolice Jeleniej Góry. Prace kamieniarskie w ukoñczonej w 1913 roku by³ej kaplicy zamkowej (przede wszystkim prace w marmurze) wykona³a firma RADEMACHER, wykorzystuj¹c wiele ró¿nobarwnych materia³ów, dziœ trudnych do zidentyfikowania. W czasie przebudowy wojennej

kaplica zosta³a zlikwidowana a jej wyposa¿enie i dokumentacja wywiezione i rozproszone.. W Poznaniu zachowa³y siê tylko dwa elementy z ambony; jedna z szeœciu kolumn z czerwonego marmuru z rzeŸbion¹ baz¹ z bia³ego marmuru oraz pulpit z rzeŸb¹ or³a z bia³ego marmuru greckiego Pentelikon. Wymienione elementy z kaplicy trafi³y w nieznanym czasie i okolicznoœciach do poznañskiej katedry. Niezwykle burzliwa historia Polski i Niemiec w ostatnich 100 latach a zw³aszcza przechodzenie zamku z r¹k do r¹k upowa¿nia do wydzielenia czterech okresów, z których ka¿dy mo¿na rozpoznaæ po charakterystycznym podejœciu w³aœciciela do zastosowania „swojego” kamienia ze wzglêdów ideowych i presti¿owych. S¹ to: okres pruski- do 1918 okres II Rzeczypospolitej- 19181939 okres III Rzeszy- 1939- 1945 okres PRL i III RP- 1945- 2003 OKRES PRUSKI 1905- 1918

41

HISTORIA HISTORIA

Dostawy kamienia realizowano z Prus (Œl¹sk, Turyngia, Saksonia), Bawarii, Nadrenii, Austrii. Do pewnych zestawieñ kolorystycznych sprowadzono kamieñ z W³och, Grecji, Szwecji a nawet z Egiptu. Z Wielkopolski pochodzi³ kamieñ na fundamenty i ok³adzinê przyziemia. Opis wystroju kamiennego wnêtrz zamku nie jest mo¿liwy w ograniczonych ramach niniejszego artyku³u. Trudno jednak by³oby nie zauwa¿yæ niezwykle starannie wykonanych prac kamieniarskorzeŸbiarskich w piaskowcach, marmurach, wapieniach i trawertynach.

piaskowce boles³awieckie z kamienio³omów Wartowice i Rakowice. Powy¿ej I piêtra obróbka piaskowca jest dok³adniejsza, nisze okienne s¹ ubrane kolumnami i ³ukami. Czêœæ elementów jest szlifowana lub opracowana rzeŸbiarsko (kapitele, p³askorzeŸby. Podobno

OKRES II RZECZYPOSPOLITEJ 1918- 1939

ELEWACJE Ceglane mury noœne zamku zosta³y ob³o¿one w przyziemiu kamieniem polnym (eratykami), przywiezionymi z najbli¿szych okolic .Zastosowano efektowny monta¿ poligonalny w formie masywnej ok³adziny. Na wysokoœci oczu mamy wiêc ca³e muzeum petrograficzne twardych ska³ pochodzenia fennoskandynawskiego a w szczególnoœci ró¿nokolorowe granity, gnejsy, sjenity, dioryty, kwarcyty,gabra,amfibolity i in. Wiele kamieni by³o rozstrzeliwanych dla uzyskania odpowiednich p³aszczyzn i faktur. Liczne œlady nawiertów mo¿na zauwa¿yæ wzd³u¿ muru przy ul. Koœciuszki. Nad ok³adzin¹ z eratyków u³o¿ono ok³adzinê piaskowcow¹ z ciosów o fakturze rustykalnej. S¹ to kremowo-¿ó³te kredowe LISTOPAD

zachowa³a siê kopia s³ynnej Fontanny Lwów z Alhambry w Grenadzie usytuowana w Ogrodzie Ró¿anym. Ogromna misa fontanny oraz rzeŸby lwów wykonano z wapienia muszlowego (z bli¿ej nieznanego kamienio³omu niemieckiego)

przy budowie pracowa³o stale oko³o 100 kamieniarzy! Jest prawie pewne, ¿e wielu z nich nabra³o doœwiadczenia i bieg³oœci w zawodzie, niezbêdnych do awansu na stopieñ czeladnika czy mistrza. Trudno nie podziwiaæ setek piêknych rzeŸbionych g³owic i baz kolumn, z których ka¿da jest inna! WNÊTRZA Zwiedzaj¹c pomieszczenia zamkowe a zw³aszcza jego reprezentacyjne apartamenty odnosi³o siê wra¿enie przebywania wœród scenerii przepychu, podkreœlonego obecnoœci¹ bogatego wystroju kamiennego. Z okresu budowy

Po przegranej Niemiec w I Wojnie Œwiatowej zamek przeszed³ na w³asnoœæ II Rzeczypospolitej. Uchwa³¹ Rady Ministrów z 1921 roku oddany zosta³ do dyspozycji prezydenta dla celów reprezentacyjnych. Czêœæ pomieszczeñ przekazano na potrzeby Uniwersytetu Poznañskiego a tak¿e dla organizacji akademickich i redakcji kilku pism. Zajêto siê usuwaniem „pami¹tek hohenzollernowskich” w tym tronu cesarskiego z bia³ego marmuru greckiego „Pentelikon”. Usuniêto niemieckie napisy, symbole oraz kamienne popiersia niemieckich cesarzy. Kaplicê poœwiêcono z przeznaczeniem dla kultu katolickiego w dniu 9 marca 1919 roku. W okresie miêdzywojennym nie zanotowano istotnych zmian w wystroju kamiennym zamku. OKRES III RZESZY 1939- 1945 Sytuacja zamku uleg³a zmianie niemal natychmiast po wkroczeniu wojsk niemieckich we wrzeœniu 1939 roku. Do koñca tego roku by³y ju¿ gotowe plany gruntownej przebudowy 43

HISTORIA HISTORIA

zespo³u zamkowego na styl reprezentacyjnej architektury narodowosocjalistycznej. Projekty przygotowali architekci Franz Böhmer, Georg Petrich i Heinrich Michaelis a roboty budowlane powierzono koncernowi budowlanemu Holzmann AG z Frankfurtu n/M. Przebudowa by³a realizowana g³ównie rêkami polskich robotników i czêœciowo majstrów, którzy w liczbie od 400 do 500 pracowali tam w dzieñ i w nocy przez wszystkie lata jej trwania tj. do koñca 1944

roku. Zamek mia³ byæ rezydencj¹ Hitlera i siedzib¹ gauleitera „Kraju Warty”. W zwi¹zku z tym likwidowano wszystko, co przypomina³o epokê wilhelmiñsk¹, uto¿samian¹ przez hitlerowców z kontynuacj¹ chrzeœcijañskiego œredniowiecza. Burzono œciany i stropy, zlikwidowano salê tronow¹, zbudowano now¹ klatkê schodow¹, przebito nowe wejœcie po³udniowe. Przebudowano przejazd bramny w wie¿y i schody prowadz¹ce do przeznaczonych dla Hitlera pomieszczeñ na I piêtrze. Znaczne powierzchnie posadzek wykonano z p³yt (80x80 cm ) ciemnoczerwonego, z bia³ymi ¿y³ami kalcytowymi, marmuru okolic Hof w pó³nocnej Bawarii. Parapety to 44

marmur jasny, ró¿owo-kremowy, brekcjowy z bia³ym u¿yleniem. Taki sam marmur zastosowano w klatce schodowej przy wie¿y zegarowej. Posadzkê i podest tych schodów wykonano z du¿ych p³yt (90x90 cm) w³oskiego „Botticino”. Niek³amany zachwyt zwiedzaj¹cych zamek budzi paradna klatka schodowa, prowadz¹ca z poziomu parteru przy wie¿y do apartamentów I piêtra. Posadzkê, podest i stopnie wykonano z czerwonych marmurów okolic Hof a balustradê z tralkami z belgijskiego marmuru „Rouge Royal”.Liczne, mniej reprezentacyjne klatki schodowe ob³o¿ono ¿ó³tymi, jurajskimi wapieniami z okolic Eichstaedt w pó³nocnej Bawarii. S¹ to wapienie znane pod nazw¹ Solnhofer. W wapieniach tych doœæ powszechnie wystêpuj¹ ró¿ne skamienia³oœci, wœród nich belemnity. Ok³adziny piaskowca w ró¿nych barwach i odcieniach ubieraj¹ wiele wnêtrz zamkowych. S¹ te¿ kolumny z piêknymi kapitelami i barami, obramienia okienne i drzwiowe, gazony, herbarze i inne detale. Trzony kolumn,

wyciêtych z jednego bloki osi¹gaj¹ wysokoœæ do 4 m. Czerwone piaskowce sprowadzono prawdopodobnie z doliny Menu. Piaskowce ¿ó³tokremowe i szare pochodz¹ z rejonu Boles³awca. Dawn¹, niezwyk³ej piêknoœci kaplicê zbezczeszczono, przedzielono stropem i urz¹dzono wodzowi gabinet. Œciany wy³o¿ono szarokremowym marmurem. Od strony g³ównej ulicy wyburzono absydê kaplicy i zbudowano (podgrzewany!) balkon dla Hitlera, by z niego móg³ odbieraæ defilady. Balkon z potê¿nymi konsolami wykonano z piaskowców boles³awieckich. Równie¿ z tego materia³u wykonano nowe wejœcie po³udniowe z dwoma wtopionymi kolumnami. Wymieniono wiêkszoœæ posadzek. Kamieñ na now¹ posadzkê móg³ pochodziæ tylko z Niemiec lub ewentualnie z krajów kolaboruj¹cych. Wybrano wêgierski „Tardosz, czerwony wapieñ jurajski z historycznych kamienio³omów po³o¿onych na terenie Œredniogórza Wêgierskiego. Posadzkê u³o¿ono z p³yt 70x70 cm w uk³adzie diagonalnym (zamkowym). Dla paleontologów „Tardosz” jest materia³em bardzo ciekawym ze

wzglêdu na obfitoœæ amonitów. Na szczególn¹ uwagê zas³uguj¹ równie¿: wy³o¿ony granitem dziedziniec paradny (obecnie parking) o powierzchni ok. 1500 m2. Jest to modu³owa posadzka z granitu strzegomskiego o wymiarach 90x90 cm, rozdzielonych kostk¹ z czerwonego granitu szwedzkiego „Vanga”. - cokó³ ogrodzenia od strony po³udniowej z charakterystycznymi licami diamentowymi. - rozeta z ró¿nokolorowych marmurów i meandrem obwodowym w wejœciu od strony dziedziñca paradnego. Œrednica rozety wynosi 6,5 m. U³o¿ono j¹ z jasnych marmurów „Botticino”, czerwonych „Hof” i popielatego wapienia.. Czêœæ rozety zosta³a za czasów PRL przykryta przez budê portierni i wiatro³ap. Ten ci¹gle nie naprawiony b³¹d siermiê¿nego myœlenia kradnie pozytywne odczucia estetyczne wszystkim wchodz¹cym têdy do zamku goœciom. Przebudowa zamku by³a ju¿ w roku 1943 daleko

LISTOPAD

zaawansowana. Nie zosta³a jednak dokoñczona. Za³ama³ siê front wschodni, Niemcy prze¿ywali klêskê za klêsk¹ pomimo fanatycznej obrony. Nie pomog³o og³oszenie Poznania twierdz¹ .I Front Bia³oruski pod dowództwem Georgija ¯ukowa by³ w mieœcie ju¿ w styczniu 1945 roku. Oddzia³y szturmowe gwardyjskiej 74 dywizji piechoty pod dowództwem gen. Dymitra Bakanowa zaatakowa³y silnie broniony przez Niemców zamek. Ostrza³ prowadzono armatohaubicami, dzia³ami pancernymi i czo³gami od strony zachodniej. 2 lutego 1945 roku rano gwardziœci wdarli siê przez bramê do wnêtrza zachodniego skrzyd³a a inny oddzia³ szturmowy przez œrodkowe wejœcie po³udniowe. Do wieczora prawie 600 pomieszczeñ zamku zosta³o zdobytych. OKRES PRL I III RP 1945- 2003 Jeszcze przed kapitulacj¹ Niemców w broni¹cej siê jeszcze Cytadeli poznañskiej, odby³o siê zebranie pod przewodnictwem tymczasowego prezydenta miasta Feliksa Maciejewskiego, na którym jednog³oœnie

43

HISTORIA HISTORIA

postanowiono rozebraæ „symbol krzy¿ackiej buty” i to „rêkoma niemieckich jeñców”. Inn¹ decyzjê jednak podj¹³ premier Edward Osóbka-Morawski polecaj¹c przekazaæ zamek Uniwersytetowi Poznañskiemu. Ostatecznie przes¹dzono los zamku w 1947 roku, kiedy postanowiono przeznaczyæ go na siedzibê w³adz miasta jako tzw. Nowy Ratusz. Przeznaczenie do nowej funkcji wymaga³o wykonania wielu prac. Urz¹dzono Salê Marmurow¹, gdzie pojawi³ siê polski kamieñ; dekoracyjny jasny wapieñ z Zelejowej. Wapienne p³yty posadzkowe 60x80 cm zosta³y uzupe³nione pasami dolomitu z Libi¹¿a a w obramieniach drzwiowych pojawi³a siê historyczna „Zygmuntówka”. Prace kamieniarskie na wiêksz¹ skalê wykonano w latach 60-tych i 70-tych ju¿ w ramach nowej funkcji zamku jako Pa³acu Kultury. W roku 1965 oddano do u¿ytku Salê Wielk¹, siedzibê kina „Pa³acowe”. W holu na parterze

LISTOPAD

pojawi³ siê nowy wystrój kamieniarski. Marmurow¹ posadzkê zaprojektowano i wykonano w dwóch rodzajach modu³ów: S³awniowice szare z Bia³¹ Mariann¹ i Dêbnikiem S³awniowice szare z Bia³¹ Mariann¹ Cokoliki, ok³adziny s³upów oraz lady szatni ob³o¿ono p³ytami szarych S³awniowic. Schody wewnêtrzne oraz schody na I piêtro wykonano z granitów

strzegomskich. Œciany ob³o¿ono p³ytami kremowego trawertynu „Zalesiaki” a lokalnie kombinacj¹ szarych S³awniowic i Bia³ej Marianny. Na I piêtrze u³o¿ono trójkolorow¹ posadzkê w pasach ze S³awniowic, Bia³ej Marianny i Dêbnika. Znacznym zmianom uleg³a zbudowana ju¿ w czasie spiralna klatka schodowa, tzw. schody audiencyjne. Oko³o roku 1980 zniszczone stopnie z marmuru zast¹piono sjenitem „Koœmin” a ladê szatni wykonano z „Zygmuntówki”. Zastosowanie tych kamieni jest co najmniej kontrowersyjne. Prace kamieniarskie w Ogrodzie Ró¿anym wykona³a firma Zbigniewa Wawrzyniaka z Murowanej Goœliny. Zrekonstruowano tam s³upy i murki z prawie bia³ego piaskowca „Œmi³ów” z okolic Szyd³owca. Powierzchnie komunikacyjne ogrodu wybrukowano drobn¹ kostk¹ z granitów strzegomskich, strzeliñskich (szare), siedlimowickich (¿ó³te), granitów „Vanga” (czerwone) i

47

Zamek cesarski w Poznaniu jest z pewnoœci¹ jednym z takich obiektów w Polsce, które z satysfakcj¹ mo¿na pokazywaæ adeptom i mi³oœnikom sztuki kamieniarskiej. Skrócona historia firmy ZEIDLER & WIMMEL

czarnych bazaltów. Od kilku lat trwaj¹ prace przy remontach i renowacjach zamku. Po wielu latach zmieniaj¹cych siê funkcji tego obiektu realizuje siê obecnie plan podporz¹dkowany promowaniu kultury w szerokim pojêciu tego s³owa. Aktualnie (paŸdziernik 2003) rozpiête s¹ rusztowania przy po³udniowej œcianie wie¿y zegarowej. Œciana zachodnia, jest ju¿ po renowacji. W niektórych miejscach trzeba wymieniaæ ca³e elementy kamienne, zw³aszcza tam, gdzie wyrwy po ostrzale artyleryjskim zalepiono zaraz po wojnie zapraw¹ cementow¹. Prace renowacyjne wie¿y wykonuj¹ Pracownie Konserwacji Zabytków Sp.z o.o. z Poznania.

1776 Johann Heinrich Wimmel zak³ada w Kassel firmê kamieniarsk¹, która wkrótce wspó³pracowaæ z najs³ynniejszymi niemieckimi architektami (C.G. Langhans i jego syn, C.F. Schinkel, A. Stüler, L. Persius, A.D. Schadow, Ch.D. Rauch, F.Drake, P. Wallot) 1872 Po fuzji firma zmienia nazwê na ZEIDLER & WIMMEL i buduje du¿y zak³ad

obróbczy w Boles³awcu. Zapleczem s¹ zakupione kamienio³omy piaskowca w Wartowicach, Rakowicach, ¯erkowicach, P³akowicach i Czaplach. 1884 Rozwijaj¹ca siê firma zatrudnia ju¿ ponad 800 pracowników. Realizuje siê m.in. bardzo du¿e projekty; Reichstag w Berlinie (18841894), Muzeum i Akademiê Stieglitza w Sankt Petersburgu (do 1896), zamek cesarski w Poznaniu. Do I Wojny Œwiatowej firma prze¿ywa czas niezwyk³ej koniunktury i ekspansji. 1939 Firma rozwija siê dalej, ma 7 zak³adów obróbczych, 21 kamienio³omów, w tym tak¿e ³omy wapieni muszlowych, bazaltów i granitów; zatrudnia ok. 1600 pracowników. Po roku 1945 siedzib¹ firmy jest Kirchheim ko³o Würzburga. W marcu 2001 roku uroczyœcie obchodzono 225 lat istnienia firmy.