RECENZJE

Zachowania innowacyjne w pracy – wybrane zagadnienia teoretyczne i praktyczne Autor: Agnieszka Wojtczuk‑Turek Wydawnictwo: Difin Warszawa 2012

W  ostatnich latach można zaobserwo‑ wać stopniowe zmiany w kierunku rozwoju zarządzania zasobami ludzkimi w skali glo‑ balnej. Nie tak dawno wśród osób zajmu‑ jących się tematem zarządzania zasobami ludzkimi dominował pogląd, że najlepszym modelem przedsiębiorstwa, które wygrywa przewagi konkurencyjne na rynku jest organizacja „ucząca się”. Organizacja taka stawia sobie za cel gromadzenie wiedzy w przedsiębiorstwie poprzez inwestowanie w edukację oraz promowanie pracowników o największym potencjale rozwojowym. W pracy pani Agnieszki Wojtczuk‑Turek pt.: „Zachowania innowacyjne w pracy – wybrane zagadnienia teoretyczne i prak‑ tyczne” autorka stawia tezę, że pojawił się trend świadczący o tym, że organizacja „ucząca się” stopniowo przekształca się w  organizację innowacyjną. O  wartości innowacji dla firm oraz całego rynku w erze postprzemysłowej nie trzeba nikogo przekonywać, wystarczy wspomnieć takie firmy jak Apple, Google czy Toyota. Nie jest również tajemnicą, że firma, która dziś odniosła sukces jutro może być w poważnych tarapatach, gdyż dała się wyprzedzić innowacyjnemu konkurentowi tak jak Nokia, która przespała pojawienie się smartfonów. Spowolnienie gospodarcze oraz przedłużający się globalny kryzys finansowy spowodowały, że przedsiębiorstwa działając w  bardziej stresowych warunkach

140

Paweł Kulka

zaczęły baczniej przyglądać się swoim kosztom oraz dokładniej kalkulować zwrot z inwestycji w edukację pracowników. Tak jak kiedyś kursy i szkolenia były pew‑ nym rodzajem bonusu motywacyjnego dla pracowników, tak teraz firma chce widzieć potencjalny zysk z takiej inwestycji. Element motywacyjny zszedł na drugi plan w związku z pogarszającą się sytuacja na globalnym rynku pracy. W dzisiej‑ szym świecie śmiało można postawić tezę, że wiedza stała się bardziej dostępna, a rynek dużo bardziej konkurencyjny. Aby przetrwać firma musi dynamicznie się rozwijać i  wprowadzać na rynek coraz to nowsze produkty, usługi czy procesy, z tym, że sama wiedza nie zapewni już przewagi na konkurentami. Decyduje o tym umiejętność szybkiego wdrażania nowych pomysłów i elastyczne reagowanie na potrzeby dynamicznego globalnego rynku. Co chwilę przedsiębiorca z  innego kraju wprowadza na rynek nowy produkt, zmieniają się gusta klientów, struktura kosztów, albo następuje przełom w technologii, gdy firma za tym nie nadąża jest bezbronna i skazuje się na porażkę. W jaki sposób firma może być innowacyjna? Co wpływa na innowacyjność? Na te pytania próbuje w swojej książce odpowiedzieć pani Agnieszka Wojtczuk‑Turek. Praca podzielona jest na dwie części, teoretyczną oraz analizę empiryczną prezentującą wyniki badań autorki. W części teoretycznej przedstawiono i zdefi‑ niowano m. in. pojęcia: innowacyjności, zachowania innowacyjnego, kreatywno‑ ści, kapitału ludzkiego, kapitału psychologicznego oraz kompetencji osobistych pracownika. W  kolejnych rozdziałach omówiono rolę kapitału ludzkiego w  kre‑ owaniu innowacyjnej organizacji, scharakteryzowano zachowania innowacyjne, opisano podmiotowe determinanty zachowania innowacyjnego, przedstawiono syntezę głównych czynników organizacyjnych, tworzących proinnowacyjną kul‑ turę organizacji wraz ze stymulującą postawą lidera. Autorka oparła tę część pracy na najnowszej literaturze przedmiotu w większości obcojęzycznej. W  części empirycznej zostały postawione hipotezy badawcze dotyczące predyktorów podmiotowych i  organizacyjnych zachowań innowacyjnych oraz inhibitorów tych zachowań. Próbę badawczą stanowiło 464 pracowników, którzy byli reprezentantami w większości średnich i dużych firm, pochodzących z róż‑ nych branż. Przeprowadzone badanie empiryczne przyczyniły się do wskazania tych predyktorów, które są istotne dla rozwoju zachowań innowacyjnych wśród pracowników. W rozdziale końcowym autorka opisuje budowę „organizacji trans‑ gresyjnej” oraz podaje rekomendacje dla praktyki zarządzania kapitałem ludzkim w celu stworzenia proinnowacyjnej kultury organizacyjnej. Wychodząc z definicji kreatywności i wynikającej z niej innowacyjności pani Agnieszka Wojtczuk‑Turek w swojej pracy stara się odpowiedzieć na pytanie o źró‑ dło innowacyjności firmy. Analizuje poszczególne elementy składające się na ów proces takie jak ludzie, procesy i struktura organizacyjna firmy, obficie korzystając

Zachowania innowacyjne w pracy – wybrane zagadnienia teoretyczne i praktyczne

141

z  bogatej literatury ostatnich lat z  dziedzin behawiorystycznych: psychologii, socjologii, psychologii społecznej jak również z  zarządzania zasobami ludzkimi i  ekonomii. Widoczny nacisk położony jest na psychologiczne i  indywidualne motywacje pracowników dotyczące zachowań proinnowacyjnych oraz bariery organizacyjne zniechęcające do innowacyjności. Przedmiotem badania zachowań w organizacji jest także zadowolenie z pracy, które jest podstawowym elementem takich postaw. Z  książki dowiemy się, że przedsiębiorstwo innowacyjne przede wszystkim powinno być otwarte na pomysły i  idee pracowników, prowokować i wspierać zachowania innowacyjne, powinno mieć spłaszczoną strukturę organi‑ zacyjną oraz wdrażać idee „uczestnictwa”, czyli angażować pracowników do pracy w zespołach zadaniowych. Zachowanie innowacyjne składa się z czterech etapów: rozpoznanie problemu, generowanie pomysłu, promowanie pomysłu i realizacja pomysłu. Z tym, że dwa pierwsze to zachowania w  pracy zorientowanie na tworzenie, a  dwa ostatnie są zorientowane na wdrażanie. Wyraźnie jest tu więc wyodrębniony etap kreatywno‑ ści i etap praktycznego zastosowania pomysłu „po obróbce”. Na zachowanie inno‑ wacyjne u pracownika składają się natomiast: osobowość, kapitał psychologiczny, wiedza kompetencje osobiste oraz motywacja i postawy. Proces innowacyjny wiąże się z  kosztami zarówno po stronie przedsiębiorstwa jak i  pracownika. Koszty firmy lepiej możemy sobie wyobrazić, natomiast koszty pracownika występują głównie w sferze psychologicznej i wiążą się ze stresem wynikającym z wyjścia ze strefy bezpieczeństwa i komfortu psychicznego, aby zaangażować się w działanie z potencjalnie wyższym ryzykiem porażki. Wyniki badań empirycznych autorki, przeprowadzonych w Polsce pokazują, że w naszym kraju wśród pracowników i menedżerów również istnieje zrozumienie od czego zależy innowacyjność firmy. Problemem nadal pozostaje wytworzenie innowacyjnego klimatu organizacyjnego i partycypacji pracowniczej w zarządza‑ niu. Obecnie w  rozwoju innowacyjności firmy nie wystarczają już rozwiązania przypadkowe, konieczne staje się tworzenie warunków, sprzyjających innowacjom i  systematycznemu ich poszukiwaniu. Systematyczna innowacja polega na celo‑ wym i zorganizowanym poszukiwaniu zmian i systematycznej analizie okazji do innowacji, którą ta zmiana mogłaby umożliwiać. Kolejnym innowacyjnym elementem treści pracy jest podkreślenie znaczenia procesu zmiany. Zmiana nierozerwalnie związana jest z  zachowaniami innowa‑ cyjnymi lecz proces ten czasowo zaburza istniejący status quo i  powoduje opór pracowników. Kluczem do efektywnego przeprowadzenia zmiany jest intensywna jej promocja wśród przełożonych, dokładna komunikacja wszystkich jej aspektów do pracowników oraz odpowiednie zarządzania całych procesem zmiany w  celu osiągnięcia zamierzonych efektów. Poruszana szeroko w książce rola lidera zmian

142

Paweł Kulka

proinnowacyjnych jest również nie do przecenienia. Przyczynia się on do skrócenia dystansu w hierarchii firmy, budowania przyjaznej atmosfery, zarządzania zmianą proinnowacyjną, promowania pomysłów wśród decydentów oraz czasami również ochrona pracowników twórczych i kreatywnych przed innymi pracownikami. Książka pani Agnieszki Wojtczuk‑Turek ze swoją rozbudowaną częścią teo‑ retyczną, stanowiącą przegląd literatury światowej, zmusza do przemyśleń i jest niezwykle cennym źródłem inspiracji dla menedżerów dążących do osiągania sukcesów i  prześcignięcia konkurencji. Innowacyjność w  firmie nie dotyczy już bowiem tylko działów badań i rozwoju, ale powinna dotyczyć wszystkich działów i  wszystkich pracowników. Zadaniem dla osób decyzyjnych jest takie pokiero‑ wanie procesem uwalniania potencjału innowacyjnego pracowników, tworzenie takiej kultury organizacyjnej, aby osiągać mierzalne efekty. Autorka przedstawia działania, które należy podejmować w  celu budowania zaangażowania innowa‑ cyjnego i motywacyjnego. Szeroko omawia takie praktyki z zakresu zarządzania kapitałem ludzkim jak: kreowanie zróżnicowanego środowiska pracy; wzmacnia‑ nie zarówno mechanizmu motywacji autonomicznej, jak i zadaniowej – opartej na nagrodzie; indywidualizację warunków realizacji zadań; stwarzanie pracownikom możliwości nieskrępowanego działania, zgłaszania pomysłów, współpracę z eks‑ pertami; opracowanie i  wdrażanie mechanizmów motywacyjnych dla pracowni‑ ków przejawiających zachowanie innowacyjne; zwiększanie zdolności pracowni‑ ków do wykonywania różnorodnych ról i zadań zawodowych poprzez stosowanie strategii elastyczności funkcjonalnej; wdrażanie polityki zarządzania talentami; mniejszy nacisk na działania kontrolne i hamujące spontaniczność pracowników; opracowywanie systemu rozwoju kompetencji twórczych; prowadzenie działań coachingowych mających na celu przygotowanie kadry zarządzającej do m.in. podejmowania ryzyka, zarządzania zmianą i działania w warunkach niepewności. W  książce omówiono również kwestię innowacyjności samego działu HR. Zawarto i opisano przykłady działań kreatywnych, które mogą być wykorzystane w operacyjnych działaniach personalnych takich jak: dobór (rekrutacja i selekcja), ocena, motywowanie, szkolenie i  derekrutacja. Najważniejszym z  tych działań, w zasadzie otwierającym drzwi do innowacyjności firmy jest dobór pracowników. Kreatywny dział HR powinien zadbać o  to, aby w  firmie pracowali odpowiedni ludzie, dobrze przygotowani fachowcy, potrafiący dostrzegać i rozwiązywać nie‑ typowe problemy, umiejący pracować w  zespołach, przygotowani do działania w sytuacjach konfliktowych, nie bojący się wyzwań, popełniania błędów, otwarci na opinie i oceny innych. Jednym ze sposobów według autorki jest na przykład zaprojektowanie Assessment Center tak, aby odpowiadał specyfice organizacji i celom rekrutacyjnym firmy.

Zachowania innowacyjne w pracy – wybrane zagadnienia teoretyczne i praktyczne

143

„Zachowania innowacyjne w pracy” Agnieszki Wojtczuk‑Turek dotyczy aktual‑ nych zagadnień zarządzania zasobami ludzkimi. Wzrastające wymagania współ‑ czesnego biznesu sprawiają, że wiele dotychczasowych rozwiązań, stosowanych przez przedsiębiorstwa, utraciło swoją efektywność. Wobec powszechnej dostęp‑ ności zasobów i kapitału, wzrastającej konkurencji rynków wschodzących takich jak Chiny, Indie czy Brazylia, wyzwaniem dla przedsiębiorców z  krajów wysoko uprzemysłowionych stało się poszukiwanie nowych, często niekonwencjonalnych rozwiązań. Procesowi temu sprzyja umiejętność twórczego myślenia w  miejscu pracy. Kwestia innowacyjności w firmie jest niezwykle trudnym zagadnieniem. Wiele rozwiązań proinnowacyjnych, które doprowadziły do sukcesów jednej firmy, zupełnie się nie sprawdziły w innych. Niemożliwe jest bezpośrednie przeniesienie rozwiązań lecz budowa własnej unikalnej struktury i kultury organizacyjnej firmy oraz zmiana mentalności menedżerów. O ile w krajach takich jak USA, Japonia czy kraje starej Unii Europejskiej innowacyjność jest priorytetem większości firm – tak w Polsce ponad połowa firm nie jest w ogóle zainteresowana tego typu inwesty‑ cjami. Nasz kraj wypada niezwykle słabo na tle innych krajów UE, nie tylko tych ze starej Unii, ale też nowych krajów np. Czech czy Węgier. Wyniki różnych analiz innowacyjności przedsiębiorstw w Polsce potwierdzają tezę o niskim, a nawet stale obniżającym się poziomie innowacyjności przedsiębiorstw. Praktyka pokazuje, że polskie firmy zdecydowały się budować przewagę konkurencyjną na obniżce kosz‑ tów pracy. Jest to jednak w dłuższej perspektywie droga donikąd bez przeoriento‑ wania się na innowacyjność. Przykład firm z Chin czy Korei pokazuje gdzie można dojść konsekwentnie stawiając na innowacyjność. Produkty Samsunga uważane są obecnie za jedne z najlepszych i najbardziej zaawansowanych na świecie, a przecież firma zaczynała kusząc zachodnich producentów niskimi kosztami pracy, aby dostać od nich zlecenia na produkcję podzespołów. Wiele inicjatyw krajowych jak również programy Unii Europejskiej nakie‑ rowane są na rozwój firm innowacyjnych oraz kapitału ludzkiego. Narodowe Centrum Nauki, Narodowe Centrum Badań i  Rozwoju, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości oraz wiele innych instytucji pracują nad tym, aby wykorzystać mocne atuty polskiej gospodarki takie jak kapitał ludzki i wielkość rynku w celu stworzenia gospodarki w większym stopniu innowacyjnej. Mocną stroną książki pani Agnieszki Wojtczuk‑Turek jest zdecydowanie naukowe podejście do tematu innowacyjności, bardzo rozległe studia literatury, w  większości obcojęzycznej oraz rzetelnie przeprowadzona analiza empiryczna przeprowadzonych badań. Metodyczna analiza determinant i korelatów innowa‑ cyjności pozwala czytelnikowi na głęboką refleksję, prowokuje dalsze poszuki‑ wania oraz inspiruje do utylitarnego wykorzystania zdobytej wiedzy. Przejrzysty

144

Paweł Kulka

i  logiczny układ książki sprawia, że pomimo naukowego języka i  dużej ilości fachowego słownictwa czyta się ją nadspodziewanie dobrze. Podjęte przez autorkę aktualne zagadnienie sprawia, że książka może cieszyć się dużym powodzeniem wśród teoretyków i praktyków zarządzania zasobami ludzkimi. Jedynym rozczarowaniem był brak rozbudowanych case studies, ilustrujących praktyczne zastosowanie rozważań teoretycznych, ale jak stwierdzono wcześniej w kwestii innowacyjności nie ma gotowych rozwiązań i każda firma musi wypra‑ cować swoje własne. Zgadzam się z  recenzentem książki panią profesor Anną Lipką, że praca pani Agnieszki Wojtczuk‑Turek wnosi naukową wartość dodaną do badań nad innowacyjnością. Nie jest to może praca przełomowa, gdyż powstawały już wcześniej publikacje poruszające ten temat lecz waga tematu i jego znaczenie szczególnie dla polskich firm i  polskiej gospodarki jest olbrzymie. Na gruncie polskim praktyka zarządzania zasobami ludzkimi, idąca w kierunku stworzenia kultury proinnowacyjnej w firmach ma nadal bardzo dużo do zrobienia. Na razie nie wykorzystujemy żadnego z naszych atutów w rozwoju innowacyjności w tym najważniejszego – kapitału ludzkiego, tylko pozwalamy biernie na jego emigra‑ cję z  kraju. Im wcześniej zrozumiemy, że dla naszego cywilizacyjnego istnienia kluczowe jest współdziałanie państwa, przedsiębiorców i  akademików na rzecz rozwijania i wspierania innowacyjnych firm, tym wcześniej wejdziemy na drogę wykorzystania szansy jaką dała nam historia i budowania państwa dobrobytu na zdrowych ekonomicznie podstawach. Praca pani Agnieszki Wojtczuk‑Turek wybit‑ nie się do tego zrozumienia przyczynia. Paweł Kulka