PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO NA LATA 2015-2018

opracowała mgr Iwona Gołembiowska Malbork, wrzesień 2014

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Spis treści 1. Wstęp .................................................................................................................................................. 4 2. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytków w świetle ustawy o ochronie zabytków ................................................................................................................................................. 6 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami .................................................................. 7 3.1. Obowiązek konstytucyjny ochrony zabytków .............................................................................. 7 3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ............................................................................................................................................ 7 3.3. Zadania samorządu z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego ............................................... 8 3.4. Inne uregulowania prawne........................................................................................................... 9 4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ..................................................... 10 4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami........ 10 4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 - 2020............................................... 10 4.1.2. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 ........... 11 4.2. Relacje powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu .................................................................................................... 12 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020......................................................... 12 4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata............................... 13 2014-2020...................................................................................................................................... 13 4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego ............................... 14 4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014.............. 17 5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego ................................................ 19 5.1. Relacje powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie powiatu.......................................................................................................................... 19 5.1.1. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Malborskiego 2002-2012............. 19 5.1.2. Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Malborskiego na lata 2004-2012................................... 20 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu ........................................... 20 kulturowego powiatu ........................................................................................................................ 20 5.2.1. Charakterystyka powiatu..................................................................................................... 20 5.2.2. Zarys historii powiatu malborskiego ................................................................................... 20 5.2.3. Krajobraz kulturowy ............................................................................................................ 26 5.2.4. Zabytkowe układy urbanistyczne ........................................................................................ 28 5.2.5. Zabytki nieruchome............................................................................................................. 31

2

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.2.6. Zabytki ruchome.................................................................................................................. 33 5.2.7. Zabytki archeologiczne ........................................................................................................ 33 5.2.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych ............................................................................. 34 5.2.9. Dziedzictwo niematerialne .................................................................................................. 34 5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony............................................................................... 35 5.3.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków..................................... 35 5.3.2. Wykaz zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków ................................ 39 5.4. Zabytki na terenie powiatu ujęte w gminnych ewidencjach zabytków ..................................... 40 5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla powiatu ............................................................................ 41 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego powiatu. Analiza szans i zagrożeń............................... 61 7. Założenia programowe...................................................................................................................... 62 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami ............................................................ 66 8.1 Instrumenty prawne.................................................................................................................... 66 8.2 Instrumenty koordynacji ............................................................................................................. 66 8.3 Instrumenty finansowe ............................................................................................................... 66 8.4 Instrumenty społeczne ................................................................................................................ 66 8.5 Instrumenty kontrolne ................................................................................................................ 66 9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami .................................................................. 67 10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami .................................................................... 68 10.1. Publiczne źródła finansowania ................................................................................................. 68 10.2. Fundusze strukturalne.............................................................................................................. 75 11. Realizacja i finansowanie przez powiat zadań z zakresu ochrony zabytków .................................. 89

3

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. Wstęp

Powiat malborski znajduje się we wschodniej części województwa pomorskiego, jest jednym z najmniejszych powiatów ziemskich – jego powierzchnia wynosi 494 km2. Graniczy z czterema powiatami województwa pomorskiego: gdańskim, nowodworskim, sztumskim i tczewskim, a także z jednym powiatem (elbląskim) województwa warmińsko-mazurskiego. Według danych GUS z 2012 r. powiat zamieszkuje 64.697 mieszkańców. Powiat ma charakter rolniczo-turystyczny, działalność przemysłowa jest słabo rozwinięta. Użytki rolne stanowią zdecydowaną większość ogólnej powierzchni powiatu, bo aż 83%. Tylko niecałe 2% powierzchni powiatu zajmują lasy. Główne cieki powiatu to Wisła, Nogat, Święta, Mała Święta, Tyna Dolna, Tyna Górna, Tyna Mała, Fiszewka, Jeziorna Łacha. Oprócz rzek duże znaczenie mają kanały, których łączna długość wynosi 2.788 km. Głównym problemem wynikającym z położenia geograficznego jest stałe zagrożenie powodziowe powiatu. Obszary chronionego krajobrazu objęte prawną ochroną zajmują łącznie w powiecie malborskim 4.080,2 ha, znajdują się tu dwa rezerwaty przyrody (Rezerwat Las Łęgowy nad Nogatem, Rezerwat Las Mątowski), dolina Wisły i dolina Nogatu, zostały uznane za korytarze ekologiczne rangi międzynarodowej w sieci ekologicznej ECONET. W gospodarce dominujące znaczenie mają firmy działające w branży handlowej oraz naprawach, a także w przetwórstwie przemysłowym, budownictwie, usługach powiązanych z rolnictwem, gastronomicznych, pielęgniarskich, rehabilitacyjnych, fryzjerskich, a także transportowych. Siedzibą powiatu jest miasto Malbork – dawna stolica państwa krzyżackiego. Administracyjnie w skład powiatu wchodzą dwa miasta: Malbork (gmina miejska) i Nowy Staw (gmina miejsko-wiejska) oraz gminy Lichnowy, Malbork, Miłoradz, Stare Pole. Pod względem historyczno-geograficznym powiat malborski położony jest na pograniczu dwóch mezoregionów fizycznogeograficznych: Żuław Wiślanych będących częścią makroregionu Pobrzeża Gdańskiego oraz Pojezierza Iławskiego będącego częścią makroregionu Pojezierza Wschodniopomorskiego. Ze względu na swoje położenie powiat jest bardzo atrakcyjny krajobrazowo i przyrodniczo, wyróżnia go oryginalny na tle województwa i kraju pejzaż deltowy z niewielkimi depresjami. Od zachodu powiat opiera się o malowniczo, szeroko rozlane wody Wisły, przez część południową i wschodnią przepływa nie mniej malowniczy Nogat, zaś cały niemalże obszar poprzecinany jest przez równe linie węższych i szerszych kanałów odwadniających. Duże znaczenie dla krajobrazu mają różnorodne formy działalności człowieka, a mianowicie wały przeciwpowodziowe, groble, nasypy i nasadzenia zieleni wzdłuż dróg i rowów. W południowo-wschodniej części powiatu krajobraz jest nieco odmienny. Oddzielony od Żuław skarpą Nogatu teren powoli wznosi się ku górze, rzeźba jest bardziej urozmaicona, poprzecinana wąskimi dolinami. Odkryte podczas prac archeologicznych pierwsze ślady osadnictwa z 2,5 tysiąclecia p.n.e. wskazują na bogatą historię tych terenów. Zasobność w zabytki kultury materialnej 4

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

datowane od czasów wczesnośredniowiecznych po połowę XX w. stanowi dodatkowy atut ziemi malborskiej. Promocja powiatu powinna opierać się na kreowaniu wyrazistości i odrębności regionu. Bogata historia Żuław, dziedzictwo kulturowe o ponadregionalnym znaczeniu, walory krajobrazowe oraz zróżnicowanie etniczne mieszkańców stanowią znakomitą podstawę do promowania powiatu malborskiego. Dążąc do zachowania dziedzictwa kulturowego powiatu opracowany został Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 2015-2018, który ma służyć inicjowaniu, wspieraniu oraz koordynowaniu prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechnianiu i promowaniu dziedzictwa kulturowego przez samorząd terytorialny. Głównym celem opracowania tego dokumentu jest dążenie do znaczącej poprawy stanu zasobów dziedzictwa kulturowego położonego na obszarze powiatu, w szczególności w zakresie stanu zachowania i utrzymania obiektów zabytkowych oraz zachowania krajobrazu kulturowego. Opracowanie przedmiotowego dokumentu jest zadaniem własnym samorządu. Celem strategicznym Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 2015-2018 jest zachowanie dziedzictwa kulturowego służące społeczno-gospodarczemu rozwojowi powiatu. Realizacja tego celu będzie się odbywała poprzez wskazane w dokumencie kierunki działań w ramach trzech zdefiniowanych priorytetów. Program opracowany został na cztery lata i będzie cyklicznie aktualizowany. Dwa lata od ogłoszenia w dzienniku urzędowym Starosta sporządzi sprawozdanie z jego wykonania, które przedstawi Radzie Powiatu. Prowadzony w trakcie realizacji programu monitoring umożliwi uwzględnianie nowych uwarunkowań prawnych, społecznych i gospodarczych oraz sprecyzowanie lub modyfikację założonych celów. Wskazane w obecnym dokumencie kierunki działań są zgodne z krajowymi, wojewódzkimi i gminnymi dokumentami programowymi oraz odpowiadają aktualnym ustawowym regulacjom z dziedziny ochrony zabytków w Polsce.

5

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2. Podstawa prawna opracowania i cele programu ochrony zabytków w świetle ustawy o ochronie zabytków Podstawą prawną niniejszego opracowania jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami1. Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 2015-2018 ma na celu: 1) włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzględnianie uwarunkowań ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjających wzrostowi środków finansowych na opiekę nad zabytkami; 6) określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami.

1 Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr 238, poz. 2390, z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Nr 126, poz. 875, z 2007 r. Nr 192, poz. 1394, z 2009 r. Nr 31, poz. 206, Nr 97, poz. 804, z 2010 r. Nr 75, poz. 474, Nr 130, poz. 871;

6

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami

3.1. Obowiązek konstytucyjny ochrony zabytków Na obowiązek ochrony zabytków wskazuje Konstytucja Rzeczpospolitej Polski2 z dnia 2 kwietnia 1997 r. W myśl art. 5 Konstytucji „Rzeczpospolita Polska (…) strzeże dziedzictwa narodowego (…)”. Natomiast art. 6 mówi o tym, że „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostępu do dóbr kultury, będącej źródłem tożsamości narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. Art. 73 zapewnia wolność korzystania z dóbr kultury. Art. 82 Konstytucji wskazuje, iż obowiązkiem Obywatela Polskiego jest m.in. troska o dobro wspólne.

3.2. Zasady ochrony dziedzictwa kulturowego w świetle ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami definiuje pojęcie zabytku: jest to nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Zabytki podzielono na trzy grupy. Pierwszą stanowią zabytki nieruchome, do których zaliczają się krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane, dzieła architektury i budownictwa, dzieła budownictwa obronnego, obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji. Druga grupa obejmuje zabytki ruchome: dzieła sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcje, numizmaty, militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery, wytwory techniki, materiały biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rękodzieła oraz inne obiekty etnograficzne. Trzecią grupą są zabytki archeologiczne: pozostałości terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ochronie mogą podlegać także nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Organami ochrony zabytków są:

2

Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, z 2001 r. Nr 28, poz. 319, z 2006 r. Nr 200, poz. 1471, z 2009 r., Nr 114, poz. 946;

7

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

- minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków; - wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, może powierzyć w drodze porozumienia wykonywanie części kompetencji wojewódzkiego konserwatora zabytków gminom i powiatom, z wyjątkiem prowadzenia rejestru zabytków i wojewódzkiej ewidencji zabytków. Ochrona zabytków polega na podejmowaniu przez administrację publiczną działań mających na celu zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie, zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków, udaremnienie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków, przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę, kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków, uwzględnienie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. Formami ochrony zabytków są: 1. wpis do rejestru zabytków, 2. uznanie za pomnik historii, 3. utworzenie parku kulturowego, 4. ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego.

3.3. Zadania samorządu z zakresu ochrony dziedzictwa kulturowego Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami nakłada na powiaty obowiązek sporządzenia programu opieki nad zabytkami. Program opieki przyjmuje rada powiatu po uzyskaniu opinii właściwego miejscowo wojewódzkiego konserwatora zabytków. Następnie dokument ten jest ogłaszany w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Z realizacji programu zarząd powiatu sporządza co 2 lata sprawozdanie, które przedstawia radzie powiatu. Po czterech latach program powinien zostać zaktualizowany. Organ stanowiący powiatu może udzielić dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru, na zasadach określonych w podjętej przez ten organ uchwale. Zadaniem własnym jednostki samorządu terytorialnego jest sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego tytuł prawny posiada. 8

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Zadaniem starosty jest ustanawianie, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, społecznego opiekuna zabytków. Starosta, w uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków, może umieszczać na zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru znak informujący o tym, iż zabytek ten podlega ochronie. Ponadto zadania Powiatu z zakresu kultury oraz ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wpisane są w ustawę z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym3 w art. 4 ust. 1 pkt 7.

3.4. Inne uregulowania prawne Obowiązek ochrony zabytków uwzględniony został również w innych ustawach, takich jak: - ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym4, - ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane5, - ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska6, - ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody7, - ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej8, - ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie9.

3

t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 595, 645, z 2014 r. poz. 379, 1072; t.j. Dz. U. z 2012 r. poz. 647, 951, 1445, z 2013 r. poz. 21, 405, 1238, 1446, z 2014 r. poz. 379, 768; t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 1409, z 2014 r. poz. 40, 768, 822; 6 t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 1232, 1238, z 2014 r. poz. 40, 47, 457, 822; 7 t.j. Dz. U. z 2013 r. poz. 627, 628, 842, z 2014 r. poz. 805, 850; 8 tj. z 2012 r. poz. 406, z 2014 r. poz. 423; 9 tj. Dz. U. 2014 poz. 1118; 4 5

9

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4. Uwarunkowania zewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki państwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 4.1.1. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury w latach 2004 - 2020 Misją Narodowej Strategii Rozwoju Kultury (NSRK) jest: „zrównoważony rozwój kultury jako najwyższej wartości przenoszonej ponad pokoleniami, określającej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, wartości warunkującej tożsamość narodową i zapewniającej ciągłość tradycji i rozwój regionów.” Formułując zadania powiatu w zakresie ochrony dóbr kultury musimy realizować powyższy cel. W 2005 r. Ministerstwo Kultury wydało Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-202010. Zawarto w niej cele realizacji Strategii, przy czym za cel strategiczny obrano zrównoważenie rozwoju kultury w regionach. Cel nadrzędny realizowany jest przez następujące cele cząstkowe / uzupełniające11: 1. Wzrost efektywności zarządzania sferą kultury. 2. Zmniejszenie dysproporcji regionalnych w rozwoju i dostępie do kultury. 3. Wzrost udziału kultury w PKB. 4. Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków. 5. Modernizacja i rozbudowa infrastruktury kultury. 6. Wzrost uczestnictwa w kulturze. 7. Rozwój szkół artystycznych i zwiększenie liczby godzin edukacji kulturalnej w programach szkolnych. 8. Efektywna promocja twórczości. 9. Promocja polskiej kultury za granicą. 10. Ochrona własności intelektualnej i walka z piractwem. 11. Wprowadzenie innowacyjnych rozwiązań w systemie organizacji działalności kulturalnej i w systemie upowszechniania kultury. 12. Rozwój przemysłów kultury (kinematografia, media, design, wydawnictwa, fonografia). Cele cząstkowe realizowane są w ramach pięciu obszarów priorytetowych, którym odpowiadają szczegółowo opisane w NSRK – Narodowe Programy Kultury (NPK): • Czytelnictwo i sektor książki NPK Promocja czytelnictwa i rozwój sektora książki; • Dziedzictwo kulturowe NPK Ochrona zabytków i dziedzictwa kulturowego; • Instytucje artystyczne i promocja twórczości NPK Rozwój instytucji artystycznych; 10 11

źródło: http://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/050617nsrk-uzupelnienie.pdf; Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020, s. 74-75;

10

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• Szkolnictwo artystyczne i promocja młodych twórców - NPK Wspierania debiutów i rozwoju szkół artystycznych; • Sztuka współczesna NPK Znaki Czasu. Instrumentami realizacji NSRK są Programy Operacyjne, które określają szczegółowo system realizacji Strategii w obszarze finansowania działalności kulturalnej ze środków pozostających w dyspozycji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Programy Operacyjne ogłaszane będą do 202012. W kolejnych latach począwszy od 2014 r. ochrona dziedzictwa kulturowego odbywać się będzie poprzez Program Operacyjny „Dziedzictwo kulturowe”13. Celem tego programu jest ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego w kraju i za granicą, wspieranie działalności muzeów oraz popularyzacja kultury ludowej. Program „Dziedzictwo kulturowe” składa się z następujących priorytetów: • Ochrona zabytków • Wspieranie działań muzealnych • Kultura ludowa • Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą • Ochrona zabytków archeologicznych • Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego.

4.1.2. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 Od 20 września do 25 października 2013 r. trwały konsultacje społeczne do wydanego przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego projektu Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 201714. Jednym ze strategicznych założeń Krajowego Programu jest wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków, w tym tworzenie podstaw współdziałania z organami samorządu terytorialnego. Jest ono wyrazem przekonania, iż jakościowa przemiana w zakresie ochrony zabytków w Polsce może nastąpić jedynie dzięki łączeniu zasobów, lepszemu sieciowaniu struktur i działań organów ochrony zabytków. Rolą Krajowego Programu jest tworzenie warunków dla wypracowania rozwiązań modelowych oraz ich upowszechnienie np. poprzez system konferencji i spotkań z przedstawicielami jednostek samorządu terytorialnego. Głównym celem Krajowego Programu jest „wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków”. Dla realizacji celu głównego opracowano trzy cele szczegółowe: - wspieranie rozwiązań systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce, - wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków, 12 13 14

tamŜe, s. 77; tamŜe, s. 81; http://bip.mkidn.gov.pl/media/docs/ogloszenia/2013/20130920Krajowy_program.pdf;

11

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

- tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji, które z kolei realizowane będą w ramach szczegółowych zadań. 24 czerwca 2014 r. Rada Ministrów przyjęła Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017.

4.2. Relacje powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie województwa i powiatu 4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 przyjęta została przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 24 września 2012 r. (uchwała nr 458/XXII/12 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 24 września 2012 roku)15. W Strategii zauważono, że „pomorskie charakteryzuje się unikatowym środowiskiem i walorami krajobrazowymi oraz różnorodnością kulturową, wynikającą z tożsamości regionalnej i lokalnej czerpiącej z dziedzictwa Kaszub, Kociewia, Powiśla, Żuław i innych części regionu”16. Nakreślono wizję województwa pomorskiego w roku 2020, kiedy to region będzie cechował się trwałym wzrostem, w którym uruchamiane i wykorzystywane są zróżnicowane potencjały terytorialne dla wzmocnienia i równoważenia procesów rozwojowych; o unikatowej pozycji, dzięki aktywności społeczeństwa obywatelskiego, silnemu kapitałowi społecznemu i intelektualnemu, racjonalnemu zarządzaniu zasobami środowiska, gospodarczemu wykorzystaniu potencjału morza oraz inteligentnym sieciom infrastrukturalnym i powszechnemu stosowaniu technologii ekoefektywnych; będący liderem pozytywnych zmian społecznych i gospodarczych w Polsce i w obszarze Południowego Bałtyku. Ponadto będzie miejscem cechującym się m.in. atrakcyjną przestrzenią, tworzącą trwałe podstawy rozwoju poprzez dostosowanie systemu transportowego i energetycznego do długofalowych potrzeb, racjonalne wykorzystanie zasobów i walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych, a także ograniczanie i efektywne rozwiązywanie konfliktów przestrzennych, tworzenie wysokiej jakości przestrzeni oraz przeciwdziałanie skutkom ekstremalnych zjawisk naturalnych w regionie17. Jednym z wyzwań strategicznych dla regionu uznano konieczność lepszego zarządzania przestrzenią dla zmniejszenia presji na środowisko, poprawę bezpieczeństwa powodziowego, a także optymalne wykorzystanie potencjałów terytorialnych (przyrodniczego, krajobrazowego, kulturowego i gospodarczego) dla zapewnienia wysokiej jakości życia18.

15

źródło: http://www.pomorskie.eu/res/strategia2020/pomorskie_srwp2020.pdf. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020, Gdańsk 2012, s 11. tamŜe, s. 23. 18 tamŜe, s. 28. 16 17

12

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

W Strategii wskazano 3 cele strategiczne uszczegółowione poprzez 10 celów operacyjnych oraz 35 kierunków działań19. W ramach celu strategicznego 1. Nowoczesna gospodarka jednym z celów operacyjnych uznano 3. Unikatową ofertę turystyczną i kulturalną. Jego realizacja odbywać się będzie w ramach dwóch kierunków działań: 1.3.1. Rozwój sieciowych i kompleksowych produktów turystycznych. Zobowiązaniem Samorządu Województwa Pomorskiego będzie rozwój regionalnych sieciowych produktów turystycznych obejmujących m.in. małe porty morskie, mariny, szlaki rowerowe i kajakowe oraz śródlądowe drogi wodne, a także unikatowe dziedzictwo regionalne i ofertę kulturalną20. Oczekiwanymi efektami mają być: - całoroczna, kompleksowa i atrakcyjna oferta turystyczna i kulturalna regionu obejmująca także efektywne wykorzystanie obiektów sportowych o randze krajowej; - unikatowe walory naturalne, kulturalne i dziedzictwa kulturowego, w tym kulinarne, wykorzystywane w sposób racjonalny, efektywny i zrównoważony; - wzmocniony wizerunek regionu oraz większa rozpoznawalność i spójność kluczowych regionalnych marek turystycznych i kulturalnych; - silna współpraca pomiędzy podmiotami branży turystycznej i kulturalnej.

4.2.2. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020

Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014-202021 skupia się na 10 celach tematycznych (CT) i 31 priorytetach inwestycyjnych (PI), które obejmują zagadnienia z zakresu gospodarki, edukacji, aktywności zawodowej i społecznej, obszarów o nie w pełni uruchomionych potencjałach, transportu, energii oraz środowiska22. W ramach celów tematycznych i priorytetów inwestycyjnych wydzielono 12 Osi Priorytetowych (OP)23. Wśród nich znalazła się OP 8 – Konwersja. W ramach Osi przewiduje się realizację działań w ramach PI 9.2, 8.2 i 6.3. Interwencja będzie ukierunkowana na wsparcie zatrudnienia z uwzględnieniem specyfiki przestrzennej najistotniejszych obszarów problemowych występujących w województwie pomorskim – w szczególności zdegradowanych obszarów miast oraz obszarów o nie w pełni uruchomionych potencjałach endogenicznych, w tym zdegradowanych obszarach cennych kulturowo. Bariery i możliwości rozwojowe ww. typów obszarów, wymagają różnej specyfiki interwencji, jednak dla skuteczności podejmowanych działań, jak również spójności przestrzennej województwa pomorskiego zasadne jest powiązanie ich ze sobą. Interwencja w ramach Osi dotyczyć będzie przede wszystkim kompleksowej rewitalizacji zdegradowanych obszarów miejskich oraz 19

tamŜe, s. 29. tamŜe, s. 38. W dniu 27 marca br. br. Zarząd Województwa Pomorskiego przyjął projekt Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Pomorskiego na lata 2014 - 2020 (RPO WP), uwzględniający m.in. wyniki szerokich konsultacji społecznych. Dokument ten zostanie przekazany Komisji Europejskiej w celu rozpoczęcia do negocjacji. 22 Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014-2020, s. 19-25 http://strategia2020.pomorskie.eu/res/strategia2020/RPO_WP_14_20/rpo_wp_2014__projekt_280314.pdf; 23 tamŜe, s. 28-30; 20 21

13

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

wykorzystania i rozwoju endogenicznych potencjałów obszarów problemowych wynikających ze specyficznych uwarunkowań i zasobów przyrodniczych, przestrzennych i kulturowych24.

4.2.3. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego przyjęty został przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 30 września 2002 r. uchwałą Nr 639/XLVI/02, a następnie zmieniony w dniu 26 października 2009 r. uchwałą Nr 1004/XXXIX/2009 (Dz. U. Woj. Pom. Nr 172 z dnia 16 grudnia 2009 r., poz. 3361) 25. Uznano, że zrealizowanie celów polityki przestrzennej jest możliwe pod warunkiem stosowania określonych ogólnych zasad rozwijających zasadę generalną: długookresowego równoważenia rozwoju. Jedną z tych zasad jest stosowanie trójochrony (integralnej ochrony wartości przyrodniczych, kulturowych i krajobrazu) dla utrzymania równowagi środowiska i poprawy warunków i jakości życia26. W rozdziale 12.1.2. poświęconym systemowi ochrony środowiska kulturowego wskazano, że ochrona elementów dziedzictwa kulturowego jest częścią składową procesu kształtowania i ochrony ładu przestrzennego27. Sformułowano następujące zasady zagospodarowania przestrzennego: a) Ochrona różnorodności dziedzictwa kulturowego wykształconego w wyniku wielu procesów kulturowych oraz dóbr kultury współczesnej. b) Ochrona zachowanych zespołów obiektów zabytkowych o wyrazistej tożsamości – nawet jeśli poszczególne obiekty nie posiadają wybitnej wartości historycznej lub artystycznej. c) Wprowadzanie funkcji umożliwiających efektywne i racjonalne gospodarowanie obiektem zabytkowym. d) Unikanie przekształceń przestrzennych mogących zagrażać zasobom dziedzictwa kulturowego, np.: dysharmonijne lub szkodliwe sąsiedztwo. e) Stwarzanie przestrzennych warunków dla kontynuacji funkcji tożsamych dla tradycji miejsca, których podtrzymywanie jest racjonalne np.: targowe w śródmieściach miast o korzeniu średniowiecznym, rybołówstwo na wybrzeżu i rybactwo na Zalewie Wiślanym. f) Eksponowanie w strukturze przestrzennej, w panoramach i sylwetach miejscowości elementów najcenniejszych i udostępnianie miejsc o wysokich walorach kulturowych, w szczególności zabytków rangi światowej, europejskiej i krajowej oraz wybitnych dóbr kultury współczesnej.

24

25

tamŜe, s. 77;

Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego, Gdańsk, październik 2009 (źródło: http://urzad.pomorskie.eu/pl/dokumenty_strategiczne/plan_zagospodarowania_przestrzennego); tamŜe, s. 197; 27 tamŜe, s. 213; 26

14

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

g) Komponowanie nowych struktur z uwzględnieniem historycznej zabudowy – uzupełnianie istniejących struktur o nowe elementy tworzące harmonijną całość (…)28. Jako kierunki zagospodarowania przestrzennego wskazano: 1) Ochronę i odnowę charakterystycznych zasobów dziedzictwa kulturowego regionu, m.in.: układów urbanistycznych i ruralistycznych, zabytków wsi pomorskiej, dziedzictwa morskiego i rzecznego, dziedzictwa budownictwa ceglanego (przede wszystkim najstarsze kościoły i założenia klasztorne, zamki krzyżackie) i drewnianego (przede wszystkim dziedzictwo kulturowe Ziemi Słupskiej, Żuław, Powiśla, Kaszub i Kociewia), obiektów dziedzictwa obronnego i techniki (w tym systemów hydrotechnicznych), kultury materialnej portów morskich i rzecznych oraz wsi rybackich, materialnych reliktów dziedzictwa solidarnościowego, zespołów rezydencjalnych, zespołów zieleni urządzonej, wybitnych dóbr kultury współczesnej. 2) Rewitalizacja zabytkowych układów przestrzennych zwłaszcza: (…) d) obszarów i obiektów dziedzictwa morskiego i rzecznego oraz urządzeń hydrotechnicznych (np.: latarnie morskie, śluzy, tamy, dworce morskie); e) zabytkowych struktur mieszkaniowych i wzbogacenie ich o nowe funkcje podwyższające atrakcyjność miejsca. Ekspozycja i udostępnienie stanowisk archeologicznych o własnej formie 3) 29 krajobrazowej . (…) 5) Uwzględnianie w dokumentach strategicznych i planistycznych stref koncentracji elementów dziedzictwa kulturowego wymagających szczególnej ochrony wartości kulturowych i krajobrazowych:(…) a) Obszar Żuław – obszar występowania wysokich i umiarkowanych walorów przyrodniczo-kulturowych. Obszar silnego osadnictwa pradziejowego i wczesnośredniowiecznego; ślady osadnictwa kultury wielbarskiej – plemion skandynawskich Gotów; największe w Europie „zagłębie” bursztyniarskie; śladów osadnictwa ludności kultury rzucewskiej (III/II tys. p.n.e.), liczne ślady ludności kultury pomorskiej (VI–V w. p.n.e.) oraz ślady rzymskie; charakterystyczne cechy budownictwa ludowego w postaci występowania podcienia wystawkowego (typu żuławsko-warmińskiego); występowanie budownictwa ryglowego; wysokie i średnie nasycenie najcenniejszymi obiektami zabytkowymi – przewaga typu mieszkaniowego, gospodarczego i sakralnego; duża różnorodność kulturowa; występowanie zachowanych historycznych struktur osadniczych(…)30. W rozdziale 12.1.3. poświęconym systemowi ochrony walorów krajobrazu wskazano następujące zasady zagospodarowania przestrzennego: a) W strefach krajobrazu harmonijnego (ziemia pucka, bytowska, kartuska, słowińska, dolina dolnej Wisły, Żuławy Wiślane, Równina Charzykowska oraz parki 28

tamŜe, s. 213; tamŜe, s. 214; 30 tamŜe, s. 216. 29

15

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

krajobrazowe, parki narodowe) zachowanie i uczytelnianie istniejących wartości estetycznowidokowych związanych z rzeźbą terenu oraz jego naturalnym i kulturowym pokryciem. b) W sferze krajobrazu dysharmonijnego i zdegradowanego (aglomeracja Trójmiasta, obszary podmiejskie ośrodków regionalnych, główne ciągi komunikacyjne) – przywracanie równowagi przyrodniczej, zwiększanie bioróżnorodności, porządkowanie i odtwarzanie zasobów kulturowych, usuwanie lub maskowanie zielenią elementów obniżających walory estetyczno-widokowe. c) Ograniczanie zainwestowania na terenach leśno-rolnych (szczególnie o wysokich wartościach kulturowych i estetycznych) przez wyznaczanie w dokumentach planistycznych gmin obszarów wyłączonych spod zabudowy i jej ograniczanie oraz wskazywanie linii zabudowy oddzielającej obszar zabudowany od obszarów rolnych lub zagrodowej zabudowy rozproszonej. Eliminacja i przeciwdziałanie powstawaniu zabudowy o cechach d) dysharmonijnych w strefach wglądów na tereny o wysokich walorach krajobrazowych. e) Eksponowanie i odtwarzanie dominant architektonicznych (np. baszty, wieże zamków, kościołów czy ratuszy). Preferowanie i kontynuacja dobrej praktyki w zagospodarowania przestrzeni f) (układów ruralistycznych, niw siedliskowych etc.) i sposobie użytkowania obszarów o wyraźnych walorach przyrodniczo-kulturowych i krajobrazowych. g) Ochrona przestrzeni o specyficznych i unikatowych walorach krajobrazowych. h) Ograniczanie wprowadzania obcych krajobrazowo elementów i form zagospodarowania antropogenicznego oraz dewastowania elementów przyrodniczych i architektonicznych krajobrazu – ochrona tożsamości wszystkich typów krajobrazu. i) Kształtowanie i podnoszenie walorów krajobrazowych oraz ich lepsze udostępnienie, jako elementu jakości życia i atrakcyjności turystycznej województwa. j) Opracowywanie studiów krajobrazowych przy realizacji inwestycji wielkopowierzchniowych, wysokościowych lub liniowych w dominujący sposób oddziaływujących na przestrzeń. k) Zachowanie charakterystycznych cech naturalnych krajobrazów nadmorskich i naturalnych procesów ich kształtowania, ekspozycji widokowej.31 Jako kierunki zagospodarowania przestrzennego wskazano m.in.: 1) Uzupełnienie sieci obszarów ochrony krajobrazu o nowe: a) utworzenie parków krajobrazowych: Dolnej Wisły (…); c) obszary chronionego krajobrazu: OChK Żuław Malborskich (w całości) 32 (…). 2) Ochrona przedpola ekspozycji bądź poprawa wyeksponowania m.in. przez ograniczenie wprowadzania zabudowy, zalesień, reklam wielkoformatowych i innych przekształceń, ochronę charakterystycznych akcentów i dominant, odtwarzanie

31 32

tamŜe, s. 217. tamŜe, s. 217;

16

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

wartościowych elementów obiektów zabytkowych i historycznych sylwet panoramicznych, w tym szczególnie: a) zespołu zamkowego w Malborku z trasy wodnej rzeki Nogat oraz tras drogowej i kolejowej; l) zespołów ruralistycznych: - wszystkich średniowiecznych wsi lokacyjnych na Żuławach Wiślanych; - zespołów folwarków Żuławskich osadnictwa rozproszonego na obszarze Żuław Wiślanych33 (…). 10) Ochrona walorów krajobrazowych systemu polderowego Żuław ze współczesnymi układami elementów hydrograficznych i towarzyszących im zabytków techniki. 11) Podejmowanie czynnych działań – restytucji, rewaloryzacji i rekultywacji elementów przyrodniczych i architektoniczno-kulturowych decydujących o zachowaniu lub przywróceniu walorów krajobrazowych specyficznych dla poszczególnych typów obszarów. 12) Podejmowanie działań ochronnych na obszarach wiejskich mających na celu utrzymanie przestrzeni otwartych cennych krajobrazowo, w tym głównie ochrona terenów leśnych i rolnych, poprzez wyłączanie ich z terenów potencjalnie przeznaczanych pod zabudowę34. Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 2015-2018 zgodny jest z zapisami Planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego.

4.2.4. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014 Celem strategicznym Programu Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014 przyjętego przez Sejmik Województwa Pomorskiego w dniu 28 lutego 2011 r. (uchwała nr 91/V/2011 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 28 lutego 2011 r.) jest wzmocnienie poziomu ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym województwa pomorskiego służące zachowaniu zabytków, budowaniu tożsamości regionalnej oraz promocji turystycznej regionu35. Cel ten będzie realizowany w ramach 3 priorytetów: - priorytet 1: zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi, - priorytet 2: zachowanie kulturowego dziedzictwa morskiego i rzecznego, - priorytet 3: badanie, dokumentacja i promocja dziedzictwa kulturowego. Priorytety te będą realizowane poprzez m.in. następujące kierunki36: − Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi regionu służące budowaniu tożsamości mieszkańców oraz promocji turystycznej.

33

tamŜe, s. 218; tamŜe, s. 220; 35 Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011-2014, Gdańsk 2011, s. 59 (źródło: http://www.pomorskie.eu/res/BIP/UMWP/urzad/Sprawy_do_zalatwienia/kultura/dotacje/zalacznik_do_uchwaly_program_opieki_ nad_zabytkami_wojewodztwa_pomorskiego_dziennik_urz..pdf); 36 tamŜe, s. 60 – 63; 34

17

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

− Ochrona charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego, w tym zachowanie wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej. − Zachowanie krajobrazu kulturowego wsi pomorskiej. − Ożywienie obszarów zabytkowych zespołów ruralistycznych oraz urbanistycznych. − Zachowanie dziedzictwa architektury obronnej oraz przemysłu i techniki. − Poprawa stanu ochrony i opieki nad zbiorami muzealnymi i archiwalnymi. − Trwałe zachowanie i bezpieczeństwo obiektów zabytkowych. − Ekspozycja najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego miast i wsi. − Zachowanie dziedzictwa morskiego i rzecznego służące budowaniu tożsamości mieszkańców oraz promocji turystycznej. − Ochrona krajobrazu kulturowego strefy przybrzeżnej. − Zachowanie zanikającej kultury materialnej portów morskich i rzecznych oraz wsi rybackich. − Odnowa i ożywienie zdegradowanych obszarów portowych i poprzemysłowych związanych z przemysłem morskim. − Zachowanie i ochrona charakterystycznych obiektów hydrotechnicznych, związanych z zagospodarowaniem wód śródlądowych regionu. − Zachowanie krajobrazu kulturowego charakterystycznych obszarów depresyjnych województwa (Żuławy, Powiśle). − Pielęgnowanie i promocja bogatych tradycji morskich kraju i regionu oraz tradycji lokalnych związanych z życiem codziennym mieszkańców strefy przybrzeżnej. − Ekspozycja najcenniejszych zabytków dziedzictwa morskiego i rzecznego. − Specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczególnych obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych związane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym. − Rozpoznanie zasobów i specyfiki regionalnego dziedzictwa kulturowego. − Promowanie tradycyjnych form i cech regionalnej architektury (w zakresie bryły, detalu architektonicznego, materiału, kolorystyki, rozwiązań konstrukcyjnych). − Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym. − Promocja regionalnego dziedzictwa kulturowego służąca kreacji produktów turystyki kulturowej. − Szeroki dostęp do informacji o dorobku kultury regionalnej.

18

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5. Uwarunkowania wewnętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje powiatowego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie powiatu 5.1.1. Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Malborskiego 20022012

Strategia Rozwoju Społeczno-Gospodarczego Powiatu Malborskiego została przyjęta Uchwałą Nr LIII/428/2002 Rady Powiatu Malborskiego z dnia 10 października 2002 r. Misją dla powiatu jest hasło: „Powiat Malborski obszarem w pełni wykorzystującym potencjał produkcyjny oparty na małej i średniej przedsiębiorczości oraz zasobach dla produkcji rolno - spożywczej. Obszar rozwoju gospodarczego oparty na pełnej realizacji programu dla Żuław z zachowaniem walorów środowiska naturalnego zapewniającego silna pozycję powiatu na całym Pomorzu”. Misja ta jest realizowana przez pięć priorytetów (obszarów): gospodarka, przestrzeń, społeczność, ekologia i infrastruktura. Dla każdego priorytetu wyznaczono trzy cele niezbędne, bez których dany obszar nie ma możliwości dalszego rozwoju. Jednocześnie wskazano trzy cele pierwszorzędne, które powinny znacznie przyspieszyć rozwój w danym obszarze. Społecznym priorytetem jest stworzenie warunków do powstawania nowych miejsc pracy oraz podejmowanie działań dla poprawy funkcjonowania i rozwoju placówek służby zdrowia. Priorytetem w obszarze ekologicznym są działania na rzecz uzupełnienia infrastruktury technicznej ochrony środowiska z dostosowaniem do przepisów Unii Europejskiej oraz melioracja Żuław i działania na rzecz podniesienia świadomości społeczeństwa w zakresie zachowań ekologicznych Priorytetem przestrzennym są działania zmierzające do integracji samorządów lokalnych oraz tworzenie przestrzennej oferty inwestycyjnej powiatu. Dla realizacji powyższego priorytetu za niezbędne określono działania na rzecz rozwoju sieci dróg na terenie powiatu. Priorytetem gospodarczym jest stworzenie warunków dla rozwoju małej i średniej przedsiębiorczości wraz z rolnictwem i jego najbliższym otoczeniem. Priorytet ten winien być wsparty działaniami na rzecz rozwoju turystyki. Priorytetem w obszarze infrastruktury są działania na rzecz poprawy sieci komunikacyjnej oraz działania na rzecz rozbudowy tzw. infrastruktury okołobiznesowej. Istotnym elementem realizacji tego priorytetu są działania w kierunku zabezpieczenia przeciwpowodziowego.

19

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.1.2. Plan Rozwoju Lokalnego Powiatu Malborskiego na lata 2004-2012 Plan Rozwoju Lokalnego wraz z Programami Operacyjnymi i Wieloletnim Planem Inwestycyjnym to dokument o charakterze strategicznym stanowiący integralną część Strategii Rozwoju Społeczno – Gospodarczego Powiatu Malborskiego na lata 2002-2012. Oparto się w nim na tych samych priorytetach co w Strategii Rozwoju i dokonano hierarchizacji celów, aby wybrać wariant rozwoju o charakterze prokonkurencyjnym, którego głównymi priorytetami są działania w zakresie poprawy infrastruktury komunikacyjnej oraz podwyższania atrakcyjności gospodarczej powiatu. Wariant rozwoju powiatu malborskiego opiera się na dwóch priorytetach: IA podjęcie działań w kierunku poprawy infrastruktury komunikacyjnej i IB podjęcie działań w kierunku podwyższania atrakcyjności gospodarczej powiatu. W dokumencie tym zawarto również plan finansowy na lata 2004-2012 oraz programy operacyjne powiatu malborskiego.

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego powiatu 5.2.1. Charakterystyka powiatu Powiat malborski znajduje się w północnej Polsce, we wschodniej części województwa pomorskiego. Graniczy od wschodu z województwem warmińsko-mazurskim, od południa z powiatem sztumskim, od zachodu przez Wisłę z powiatem tczewskim i gdańskim, od północy z powiatem nowodworskim. Pod względem fizycznogeograficznym powiat leży na pograniczu dwóch mezoregionów: w przeważającej części na terenie Żuław Wiślanych i w niewielkiej części na Pojezierzu Iławskim. Użytki rolne stanowią zdecydowaną większość ogólnej powierzchni powiatu, bo aż 83%, lasy zaś tylko niecałe 2% jego powierzchni. Przez teren powiatu oprócz Wisły i Nogatu, przepływają rzeki Święta, Mała Święta, Tyna Dolna, Tyna Górna, Tyna Mała, Fiszewka i Jeziorna Łacha oraz kanały. Administracyjnie w skład powiatu wchodzą dwa miasta: Malbork (gmina miejska) i Nowy Staw (gmina miejsko-wiejska) oraz gminy Lichnowy, Malbork, Miłoradz, Stare Pole. Według źródeł GUS na terytorium powiatu mieszka 64.697 mieszkańców (dane na 2012 r.).

5.2.2. Zarys historii powiatu malborskiego Najstarsze ślady pobytu ludzi na Żuławach Wiślanych podobnie jak na terenie całego Pomorza pochodzą z okresu neolitu (od ok. 2500 do ok. 1700 r. p.n.e.). Pojedyncze zabytki z tego czasu występują tu dość licznie, jednak ślady stałego osadnictwa tj. pozostałości

20

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

cmentarzysk i osad pojawiają się rzadziej np. w Kaczynosie, Kończewicach, Krasnołęce, Lasowicach Wielkich, Lichnowach. Znaleziska te wskazują, że najstarszą częścią Żuław są Żuławy Malborskie. Na północną część dzisiejszych Żuław składały się wówczas najprawdopodobniej zasiedlone wyspy u ujścia Wisły. Ludność zamieszkująca te tereny zajmowała się rybołówstwem i polowaniem na foki. Nie jest wykluczone, że osadnictwo to miało charakter czasowy i związane było z sezonowymi połowami, najprawdopodobniej w porze zimowej. Następne epoki pozostawiły mniej zabytków, co może się wiązać z rozwojem rolnictwa, dla którego Żuławy nie były, z uwagi na ciężkie gleby, atrakcyjnym obszarem. Największe zagęszczenie stanowisk kultury wschodniopomorskiej (VII - III w p.n.e) występowało w okolicy Malborka oraz było kontynuowane na dawniej zasiedlonych kępach m.in. w Kaczynosie i Kończewicach. Charakterystyczną pozostałością tej epoki są cmentarzyska z popielnicami zdobionymi wyobrażeniami ludzkich twarzy, chowanymi w grobach skrzynkowych. Okres lateński (450 r. p.n.e. – przełom er) pozostawił na terenie Żuław jeszcze mniej znalezisk37. Dopiero okres rzymski (I w. n.e. – IV w. n.e.), przypadający na pierwsze stulecie naszej ery, przynosi więcej znalezisk. Niezwykle ważnym faktem było nawiązanie bezpośrednich kontaktów handlowych między Rzymem a wybrzeżami Bałtyku, skąd wywożono bursztyn. W I-IV w. n.e. wzdłuż prawego brzegu Wisły przebiegał szlak bursztynowy, sięgający na północy okolic Elbląga38. Ponieważ bursztyn był zbierany w okolicach ujścia Wisły, możemy więc przypuszczać, że Żuławy Wiślane znalazły się w centrum ożywionego gospodarczo regionu. Badania archeologiczne prowadzone w okolicach m.in. Malborka ujawniły duże skupiska osadnicze. Mimo dużego nasilenia osadnictwa na krawędziach delty, same Żuławy pozostawały nadal obszarem sporadycznej penetracji osadniczej39. Okres wczesnośredniowieczny ma dla Żuław Wiślanych decydujące znaczenie. Przyjmując, że ingerencja człowieka w kształtowaniu krajobrazu delty wiślanej zaczęła się w XIV w. i trwa do dzisiaj, trzeba powiedzieć, że okres poprzedzający tę ingerencję był ostatnim etapem naturalnych procesów deltotwórczych przy ujściu Wisły. W tym okresie nastąpiło ostateczne spłycenie tej części Zalewu, co umożliwiło później budowę tam i budowę polderów. W tym też czasie powstał ostateczny zarys sieci hydrograficznej, która uległa później jedynie niewielkim zmianom oraz ukształtowały się stosunki etniczne i polityczne, które zadecydowały o dalszych losach tego kraju. W swym dolnym biegu Wisła była rzeką graniczną pomiędzy Słowianami (od X w. Państwem Polskim) a Prusami. W oparciu o zachodni brzeg Wisły Polacy zorganizowali budownictwo obronne, choć osadnictwo słowiańskie znajdowało się także po jej wschodnim brzegu40. Natomiast tereny Żuław zamieszkiwała na mniejszych i większych ostrowach ludność słowiańska i pruska – nie było wyraźnych granic i osady przemieszały się w toku osadnictwa41. Prusowie zamieszkujący tereny dzisiejszych Żuław znajdowali się na niższym 37

S. Mielczarski, W. Odyniec, Zarys Dziejów Regionu, w: śuławy Wiślane, pr. zb. pod red. B. Augustowskiego, Gdańsk 1976, s. 72-74; 38 K. Górski, Dzieje Malborka, Gdańsk 1960, s. 8; 39 S. Mielczarski, W. Odyniec, Zarys Dziejów …, s. 75; 40 tamŜe, s. 71-107; 41 K. Górski, Zakon KrzyŜacki a powstanie państwa pruskiego, Ossolineum 1977, s. 15;

21

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

szczeblu rozwoju społecznego – przedpaństwowym, ale nie znaczy to, że również pod względem gospodarczym i kulturalnym ustępowali sąsiadom. Tereny pruskie były dosyć zróżnicowane pod względem ekonomicznym, a niektóre rzemiosła stały na stosunkowo zaawansowanym poziomie technicznym. Głównym ośrodkiem handlu z Prusami było legendarne Truso, leżące w okolicach Elbląga. W okresie wczesnośredniowiecznym osadnictwo na terenie ziemi malborskiej znacznie się zagęszcza, na co dowodem są znalezione ślady osad w Kończewicach, Gnojewie, Lichnowach, Laskach, Nowym Stawie, Mirowie, Janówce, Kaczynosie, Starym Polu i Krasnołęce42. W XII i XIII w. tereny dzisiejszego powiatu malborskiego należały do historycznej krainy – Pomezanii, która administracyjnie podzielona była na włości. Dzisiejszy powiat leżał wówczas na obszarze włości Aylem o dużym zaludnieniu43. Około 1207-1208 r. cystersi z wielkopolskiego Łekna, zyskując poparcie książąt polskich i wojewody mazowieckiego, podjęli się prowadzenia misji chrystianizacyjnej na Pomezanii. Opat Chrystian, prowadzący misję wśród plemienia Pomezanów na prawym brzegu Wisły, został w 1215 r. biskupem pruskim. W ślad za Chrystianem, wojewoda mazowiecki Krystyn, organizował kolonizację ziemi chełmińskiej, wznosząc gródki na pograniczu do obrony przed napadami grabieżczymi Prusów. Zdołał on rozciągnąć swą władzę na nowo nawróconych Pomezanów, którzy płacili mu daninę w zamian za obronę. Z drugiej strony biskup Chrystian cieszył się poparciem książąt pomorskich, którzy zapewnili mu schronienie w grodzie Zantyr44, leżącym gdzieś w okolicach Białej Góry, między Wisłą a Nogatem. W późniejszych czasach Krzyżacy założyli tam komturstwo, które z czasem przenieśli do Malborka45. Wskutek upadku w 1217 r. rządów Krystyna, misja Chrystiana weszła w okres kryzysu. Poganie pruscy zaczęli napadać na nowo nawróconych i próbować podboju ziemi chełmińskiej. Małe gródki rycerzy, pozostawione własnym siłom, zaczęły upadać. Od 1217 r. zaczęto przygotowywać krucjatę. Książęta polscy wraz z biskupami podjęli w 1221 i w 1222 r. dwie wyprawy krzyżowe. Brak organizacji politycznej Prus udaremnił osiągnięcie jakiegoś ostatecznego układu, przystąpiono więc do organizacji stałej obrony pogranicza. Jednakże zamierzenia te nie udały się46. W końcu w 1225 r. Konrad Mazowiecki postanowił sprowadzić zakon krzyżacki, któremu chciał powierzyć zadanie podboju Prus. Żuławy bardzo wcześnie znalazły się w orbicie celów politycznych Zakonu. Już w 1237 r. Krzyżacy zbudowali w Elblągu zamek i próbowali opanować drogę wodną, jaką stanowiły dolna Wisła i Zalew Wiślany. Zagarnięcie siedziby biskupa Chrystiana – Zanytru – było pierwszym krokiem, który spowodował wieloletnią wojnę. W jej wyniku została wytyczona nowa granica pomiędzy posiadłościami krzyżackimi a państwem Świętopełka. Biegła ona korytem Wisły, w związku z czym i Żuławy musiały być podzielone, chociaż Świętopełk zachował zwierzchnictwo nad Mierzeją i kontrolę ujścia Wisły. 42

S. Mielczarski, W. Odyniec, Zarys Dziejów…, s. 80; K. Górski, Dzieje …, s. 9; K. Górski, Zakon…, s. 23 45 K. Górski, Dzieje…, s. 9-10; 46 K. Górski, Zakon…, s. 24 43 44

22

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dalsze kroki na Żuławach stawiali Krzyżacy pod opieką księcia Sambora, który w kolejnych dokumentach, niewątpliwie redagowanych przez Krzyżaków, nadawał im poszczególne części Żuław, od Zantyru poczynając. Okres krzyżacki był dla dziejów zagospodarowania Żuław niezwykle ważny. W tym czasie nastąpiło zasadnicze przekształcenie krajobrazu – regulacja Wisły i osuszanie polderów. I chociaż pierwsze poczynania w tym zakresie zostały podjęte już w okresie poprzednim, to jednak najwięcej prac wykonano w czasach panowania krzyżackiego. Ostateczne opanowanie Żuław przez Krzyżaków nastąpiło w 1308 roku. Zajęcie Gdańska, Tczewa i innych grodów nadwiślańskich przez Krzyżaków zapoczątkowało kolejny etap rozwoju gospodarczego tych ziem. Polegał on na organizowaniu form gospodarki wiejskiej w oparciu o wzory zachodnioeuropejskie. Nowymi formami ustrojowymi były samorządy wiejskie i wprowadzona w szerokim zakresie renta pieniężna jako główna forma renty feudalnej. Sprzyjało to osiedlaniu się znacznej liczby obcej etnicznie ludności najczęściej niemieckiej. Znaczenie Żuław wzrosło po przeniesieniu w 1274 r. stolicy państwa krzyżackiego do Malborka. Powstała tam potężna warownia, a nowy zamek i miasto nazwali od imienia Maryi „Marienburg”47. Prawo miejskie - chełmińskie otrzymał Malbork w 1276 r. Miasto stanęło na wysokim brzegu Nogatu, powyżej zamku. Wytyczono w nim podłużny rynek w postaci szerokiej ulicy, biegnącej równolegle do Nogatu, wytyczono miejsce pod kościół farny w pobliżu zamku i od razu rozpoczęto jego budowę48. Osobno pod miastem, ale nie na jego obszarze, osadzili Krzyżacy rzemieślników i kupców, którzy przedtem mieszkali na podgrodziu w Zantyrze. Mury miejskie zbudowano od razu tj. ok. 1280 r., bramy powstały w latach 13201330. W roku 1280 ostatecznie zburzony został Zantyr, ludność przeniosła się na przedzamcze Malborka. Miasto zaczęło się szybko rozwijać i w 1276 r. uzyskało prawa miejskie chełmińskie49. Żuławy stały się naturalnym zapleczem rolniczym dla miasta i zamku. Procesy przenoszenia się wsi na prawo niemieckie zaczęły się w pierwszej połowie XIV w., w tym czasie lokacje uzyskały m.in. Lichnowy (1321), Lisewo (1320), Kraśniewo (1321), Świerki (1321), Miłoradz (1321), Lipinka (1321), Stara Kościelnica (1323), Pogorzała Wieś (1340), Szymankowo (1342). Miastem lokowanym najwcześniej na terenie Żuław był Nowy Staw, który otrzymał prawa miejskie w 1343 r.50 Pod względem administracyjnym Żuławy w czasach krzyżackich nie stanowiły zwartego obszaru administracyjnego – składały się z szeregu niezależnych okręgów. Interesujący nas teren dzisiejszego powiatu malborskiego należały do komturstwa malborskiego i były bezpośrednio zarządzane – przez rezydującego w Malborku wielkiego komtura. W 1309 r. wielki mistrz zakonu krzyżackiego wraz ze wszystkimi dostojnikami przeniósł się z Wenecji do Malborka51. 47

K. Górski, Dzieje…, s. 18; tamŜe, s. 37; tamŜe, s. 37; 50 S. Mielczarski, W. Odyniec, Zarys Dziejów…, s. 84 -86; 51 K. Górski, Dzieje…, s. 40; 48 49

23

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

W 1407 r. wydana został ustawa, która miała na celu koordynację prac melioracyjnych na Żuławach, poprzez narzucenie mieszkańcom konkretnych obowiązków oraz powołanie władz nadzoru, kontrolujących całość prac melioracyjnych52. W 1454 r. w wyniku wypowiedzenia posłuszeństwa wielkiemu mistrzowi krzyżackiemu przez przedstawicieli miast i rycerstwa państwa zakonnego i opowiedzenia się przez nich za zwierzchnością króla polskiego, wybuchła wojna trzynastoletnia. Na Żuławach, jako jedyni na terenie całego państwa krzyżackiego, udział w konflikcie wzięli również chłopi (zorganizowani w tzw. zarządzie tam) 53. Mocą traktatu toruńskiego z 1466 r. Żuławy znalazły się na terytorium Rzeczpospolitej54, a przedstawicielami władzy królewskiej byli starostowie. Po zakończeniu wojny 13-letniej nastąpił okres żmudnej i powolnej odbudowy Żuław, zarówno w kontekście prac naprawczych tam oraz wałów przeciwpowodziowych, jak i zasadniczych kwestii formalno-prawnych (sprawy osadnicze oraz prawa mieszkańców). Drugi pokój toruński nie odsunął groźby najazdu Zakonu Krzyżackiego na Żuławy, dopiero Hołd Pruski z 1525 r. trwale zlikwidował owo niebezpieczeństwo55. Okres następnych 100 lat był dla Żuław czasem stabilizacji i spokoju, pozwalających na pełny rozwój gospodarczy. Stało się to możliwe m.in. dzięki pojawieniu się w latach 30-tych XVI w. na Żuławach osadników wyznania menonickiego, którzy będąc specjalistami w zakresie osuszania podmokłych oraz zalewowych terenów wprowadzili na obszar Żuław zarówno technikę melioracji, jak i zaawansowaną gospodarkę nabiałową. Menonici tworząc zwarte i hermetyczne gminy kierowali się własnymi regułami m.in. zbiorową odpowiedzialnością materialną, czy wyborem sołtysów spośród swojego grona jedynie na okres jednego roku. Pojawienie się olendrów (jak inaczej nazywano osadników z Zachodniej Europy) podniosło gospodarkę Żuław na wyższy poziom rozwoju56. W 1601 r. rozpoczęła się wojna polsko-szwedzka. Przyczyną tej wojny jak i następnych była chęć opanowania całego wybrzeża Bałtyku, pokonania królestwa Danii, a tym samym zdobycia przez Szwecję rangi mocarstwa w Europie57. W 1626 r. desant wojsk szwedzkich Gustawa Adolfa na Mierzei Wiślanej przerwał wieloletni okres pokoju na Żuławach. Szybkie sukcesy: zdobycie Elbląga i Malborka w ciągu kilkunastu dni oraz przychylny stosunek mieszkańców Prus Królewskich do króla Szwecji, traktowanego przez nich jako opiekuna protestantyzmu, pozwoliły Gustawowi Adolfowi na szybkie opanowanie Żuław i ich szybką rabunkową eksploatację. Wojskom szwedzkim oparł się jedynie Gdańsk. Grabież Żuław przerwało podpisanie 29 września 1629 r. rozejmu w Starym Targu. Jednak w rękach wojsk szwedzkich pozostał Elbląg, aż do podpisania pokoju w Sztumskiej Wsi w 1635 r.58 Natychmiast po popisaniu pokoju rozpoczęto odbudowę gospodarczą Żuław, co zaowocowało znacznym wzrostem dochodów dla skarbu Korony Polskiej. Niestety, w 20 lat po podpisaniu pokoju w Sztumskiej Wsi, następca Gustawa Adolfa – Karol Gustaw Waza 52

S. Mielczarski, W. Odyniec, Zarys Dziejów…, s. 86; tamŜe, s. 86; 54 tamŜe, s. 89; 55 tamŜe, s. 92; 56 tamŜe, s. 92-93; 57 K. Górski, Dzieje…, s. 142; 58 S. Mielczarski, W. Odyniec, Zarys Dziejów…, s. 97; 53

24

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

rozpoczął inwazję na tereny Królestwa Polskiego, a w pierwszej kolejności na tereny Pomorza, w tym i Żuław. Początkowo cele wojny rozpoczętej w 1655 r. nie zmieniły się w stosunku do poprzedniej - opanowanie południowego wybrzeża Bałtyku. Wojna spowodowała zniszczenie wielu upraw na Żuławach, ale miała również wpływ na zmiany społeczne. Na gospodarstwach utrzymali się tylko zamożniejsi chłopi. Na Żuławach kupowali gospodarstwa mieszczanie elbląscy, nowostawscy i nowodworscy. Pojawiła się ludność polska najemna, zwłaszcza ze zniszczonego wojną Mazowsza59. Około 1703 r., w trackie Wojny Północnej, na obszar Żuław wtargnęła kolejna fala obcych wojsk. Król szwedzki nałożył wówczas kontrybucje na miasta i wsie Prus Królewskich. Po klęsce Szwedów pod Połtawą, stacjonowały na Żuławach wojska saskie, rosyjskie i polskie. Dodatkowo w latach 1709-11 obszar ten nawiedziły klęski nieurodzaju - mokrego lata, zaraza bydła oraz epidemia. Koniec działań wojennych i samowoli wojsk nastąpił 1717 r.60 W następnych latach następowała odbudowa Żuław przerwana kolejną, tym razem wojną domową. Powodem był jednoczesny wybór na tron Rzeczpospolitej dwóch królów: Stanisława Leszczyńskiego oraz August III Sasa. Konsekwencją tego konfliktu były kolejne wysokie kontrybucje dla Żuław narzucone przez wojska rosyjskie61. Zachowanie przez Polskę neutralności podczas kolejnego konfliktu - Wojny Siedmioletniej, nie uchroniło Żuław przed stacjonowaniem na ich terenie wojsk pruskich i rosyjskich i kolejnych rekwizycji na ich rzecz62. W wyniku I zaboru obszar Pomorza Gdańskiego i Żuław, z wyłączeniem samego Gdańska, zostały zajęte przez Królestwo Prus. Mieszkańcy Żuław byli łagodnie traktowani przez króla Fryderyka, dopiero jego następcy zaostrzyli politykę wobec menonitów, zmuszając ich między innymi do odbywania służby wojskowej lub pobierając w zamian za służbę wysokie opłaty, czego skutkiem było masowe opuszczanie Żuław przez tych ostatnich i osiedlania się w Rosji w latach 1787-180963. Panowanie pruskie rozpoczęło się od osadzenia silnego garnizonu w Malborku na zamku i ustanowienia komór celnych na przeprawach. Następnie wprowadzono pruskie prawo karne i cywilne, a drobiazgowe rozporządzenia ingerowały w całe życie gospodarcze chłopów żuławskich. Sytuacja gospodarcza chłopów, włączonych do nowo utworzonego okręgu malborskiego, nie uległa zmianie, jeśli nie liczyć wyższych niż za czasów polskich podatków i poboru rekruta64. I rozbiór Polski nie objął terenu Gdańska, granica okręgu biegła wzdłuż gdańskich posiadłości. W wyniku II Rozbioru także Gdańsk, wraz ze swoimi posiadłościami znalazł się w obrębie państwa pruskiego. Wojny napoleońskie były kolejnym destrukcyjnym okresem dla wsi żuławskich, plądrowanych przez przechodzące armie, obciążanych kontrybucjami, rabunkami i gwałtami. Krótki epizod I Wolnego Miasta Gdańska, istniejącego w latach 1807-1813, w którym na

59

tamŜe, s. 98; tamŜe, s. 101; 61 tamŜe, s. 102; 62 tamŜe, s. 102; 63 tamŜe, s. 102; 64 tamŜe, s. 104; 60

25

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

tereny Żuław Gdańskich powróciła administracja miasta, nie wpłynął na nie w żaden sposób65. Po Pokoju Wiedeńskim (1815 r.) dla Żuław nastąpił ponad stuletni okres pokoju, podczas którego obszar ten, znajdujący się pod administracją państwa pruskiego, potem cesarstwa niemieckiego, dobrze zarządzany, rozkwitał gospodarczo. Rejon delty podzielony został na powiaty odpowiadające dawnym podziałom: - powiat elbląski pokrywał się z nizinnym terytorium dawnego Elbląga, - powiat malborski obejmował ekonomię malborską: Małe i Wielkie Żuławy, dawne dzierżawy Nowodworską i Barwaldzką oraz Szkarpawę, - powiat wiejski gdański dawny obszar Żuław Gdańskich i Mierzei, - powiat gdański miejski obejmował Gdańsk i osady podmiejskie I Wojna Światowa nie dotknęła bezpośrednio Żuław, ale w wyniku traktatu wersalskiego zostały one podzielone na obszar Wolnego Miasta Gdańsk, który objął nie tylko dawne gdańskie patrymonium, ale także Wielkie Żuławy Malborskie i część Żuław Elbląskich oraz część należącą do Niemiec - Małe Żuławy Malborskie i Żuławy Elbląskie. Granicę między nimi stanowił Nogat. Podczas wycofywania się z terenów Żuław w 1945 r. wojska niemieckie dokonały wielu zniszczeń, między innymi otwierając wały, co doprowadziło do znacznego zalania obszaru żuławskiego. 26 stycznia 1945 r. Malbork zajęła armia radziecka66. Powojenne zniszczenie infrastruktury Żuław, wysiedlenie dotychczasowych mieszkańców i osiedlenie tu Polaków oraz Ukraińców pochodzących z zupełnie różnych regionów kulturowych i rolniczych oraz wprowadzenie nowego systemu politycznego i nowych podziałów administracyjnych całkowicie zachwiały dotychczasową strukturą regionu. Po II wojnie światowej zniesiono strukturę administracyjną wprowadzoną przez Niemcy i przywrócono przedwojenny podział administracyjny Polski. Powiatu malborski leżał wówczas na obszarze tzw. Ziem Odzyskanych i w 1946 r. został włączony do województwa gdańskiego. Z końcem 1954 r. w miejsce gmin wprowadzono gromady. Po reaktywacji gmin w 1973 r. powiat malborski dzielił się na 2 miasta i 6 gmin. Powiat przestał istnieć z dniem 1 czerwca 1975 r., a jego obszar włączono do województwa elbląskiego. W 1999 r. wprowadzono nową reformę administracyjną, w ramach której zlikwidowano między innymi województwo elbląskie oraz włączono znaczną część Żuław do województwa pomorskiego z siedzibą w Gdańsku. Przywrócono również powiaty jako jednostki średniego szczebla administracji samorządowej, a więc również powiat malborski.

5.2.3. Krajobraz kulturowy Powiat malborski położony jest na pograniczu dwóch mezoregionów fizycznogeograficznych - Żuław Wiślanych oraz Pojezierza Iławskiego. Granica między nimi 65 66

tamŜe, s. 105; tamŜe, s. 107;

26

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

przebiega wzdłuż Nogatu, po którego południowej stronie wykształciła się znaczna skarpa sięgająca 40 m w południowej części powiatu, opadająca stopniowo w kierunku miasta Malborka do wysokości 9 m. Krajobraz Żuławach Wiślanych charakteryzuje się płaskim ukształtowaniem terenu, niewiele wyniesionym ponad poziom morza, opadającym łagodnie ku północy, z lokalnymi depresjami, poprzecinanym licznymi rzekami i kanałami. Część położona na Pojezierzu Iławskim znajduje się na wysoczyźnie morenowej wznoszącej się od kilkunastu metrów nad poziomem morza w mieście Malborku do przeszło 50 m n.p.m. na południowej granicy powiatu. Jej północny skraj ma rzeźbę równinną o niewielkich spadkach i deniwelacjach, południowy posiada już bardziej urozmaiconą rzeźbę poprzecinaną pagórkami i rynnowo ukształtowanymi dolinami. Na terenie powiatu malborskiego krajobraz ma typowo antropogeniczne pochodzenie; pokrycie przyrodnicze zostało przetworzone przez człowieka (wał wiślany, groble, kanały, rowy i nasadzenia zieleni wzdłuż dróg i rowów), pozostałe elementy składowe krajobrazu kulturowego to zabudowania, układy przestrzenne wsi i miast oraz cmentarze. Pod względem gospodarczym jest to typowy krajobraz wiejski (rolniczy); charakterystyczne są mozaikowate uprawy polowe, użytki zielone (łąki i pastwiska) ze zwartym i rozproszonym osadnictwem wiejskim. Na krajobraz zurbanizowany powiatu składają się dwa miasta - na południu Malbork, zaś na północy Nowy Staw. Największym ośrodkiem miejskim jest Malbork. W obu miastach wyróżnić możemy trzy zasadnicze grupy przestrzenne: ośrodek historyczny, zespół z okresu historyzmu oraz miasto współczesne. Pierwotne układy przestrzenne wsi żuławskich ulegały przez wieki wielu modyfikacjom, ale przede wszystkim związane były z ukształtowaniem terenu, dużą rolę w kształtowaniu zespołów zabudowy odgrywały rzeki, kanały oraz wały. Obecnie wsie na terenie powiatu mają przeważnie rozproszoną zabudowę, zaś wśród wsi o zwartej zabudowie dominują układy ulicowe lub wielodrożne. Zabudowa historyczna to przede wszystkim zagrody złożone z budynków mieszkalnego, obory stodoły, powtarzających kilka typów rozplanowania: wzdłużną (wszystkie budynki ustawione w jednej linii), kątową (do budynku obory prostopadle przylega z jednej strony stodoła), krzyżową (do obory z dwóch stron przylegają dwie stodoły). Dziś praktycznie nie możemy już spotkać kompletnej dawnej zagrody, pozostały jedynie pojedyncze przykłady historycznego budownictwa wiejskiego. Obecnie dominuje zabudowa murowana - budynki jednokondygnacyjne z czerwonej cegły licówki lub otynkowane, kryte dachami wysokimi (dachówka lub eternit). W wielu wsiach dominującym elementem architektonicznym w krajobrazie jest widziana z daleka bryła kościoła z wysoką wieżą. Krajobraz powiatu malborskiego wyróżnia się umiejętnie przetworzonym przez człowieka środowiskiem naturalnym, tworzącym harmonijną przestrzeń osadniczą i funkcjonalną. Spotykane są jednak zjawiska negatywne: budynki obce pod względem formy architektonicznej dla krajobrazu żuławskiego.

27

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ochrona, a miejscami rewaloryzacja krajobrazu kulturowego w powiecie malborskim powinna następować poprzez stosowanie historycznej kolorystyki dachów i elewacji; wykorzystywanie elementów budownictwa regionalnego w budownictwie współczesnym, sytuowanie i komponowanie bryły zgodnie z ukształtowaniem terenu, ograniczeni gabarytów budynków oraz użycie lokalnych materiałów budowlanych (drewno, miejscowy kamień, ceramika).

5.2.4. Zabytkowe układy urbanistyczne MALBORK Dawne nazwy: Marienburg, (dok.: Castrum S. Mariae, Margenborg, Maryngburgh, Merginburg, Marienborch, Mergenburch, Marienburgk, Mergenborch, Mariaeburgum)67. Podstawowe dane historyczne: Historia miasta Malborka ściśle wiąże się z przybyciem na tereny zajmowane przez plemiona Prusów zakonu krzyżackiego. Co prawda już w okresie wpływów rzymskich spotykane były w okolicy ślady osadnictwa, a w czasach pruskich w pobliżu znajdował się gród, ale dopiero w czasach krzyżackich na terenie dzisiejszego miasta powstał zwarty organizm miejski. W latach 1274-1275 zbudowano mury obronne, a następnie przystąpiono do budowy właściwego zamku (l. 1279-1280). Wokół zamku powstało podzamcze, na którym za murami i bramą obronną mieściły się stajnie rycerzy i folwark z browarem, młynem i słodownią. 12 kwietnia 1276 r. miasto otrzymało chełmińskie prawo miejskie. Miasto stanęło na wysokim brzegu Nogatu, powyżej zamku. Wytyczono w nim podłużny rynek, w postaci szerokiej ulicy, biegnącej równolegle do Nogatu. Osobno pod miastem, być może na wschód od niego, osadzili Krzyżacy rzemieślników i kupców, którzy przedtem mieszkali w Zantyrze. Mury miejskie zbudowano ok. 1280 r., bramy powstały w l. 1320-1330. W 1309 r. wielki mistrz przeniósł stolicę zakonu z Wenecji do Malborka. Zaczęto wkrótce rozbudowę zamku, która trwała cały XIV w. W 1410 r. miejsce miało dwumiesięczne oblężenie Malborka, podczas którego uległa zniszczeniu baszta Szewska, baszta Szperlinek, budowla, na której miejscu znajduje się wieża „Klesza”, dachy i okna budowli zamkowych. Nadwyrężone zostały mury przedzamcza. Po odejściu spod Malborka wojsk sprzymierzonych Krzyżacy przystąpili do usuwania zniszczeń wojennych, zainicjowano prace przy budowie nowej linii fortyfikacyjnej, zaczęto sypać wał 67

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. V, Warszawa 1884, s. 943;

28

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ziemny równolegle do zachodnich i północnych murów otaczających przedzamcze. W 1412 r. odbudowano most na Nogacie. W 1418 r. zbudowano „Nową Bramę”, stanowiącą przejęci w świeżo wzniesionym wale obronnym. W tym samym czasie wzniesiono basztę zwaną „Kominki”. W 1466 r. Malbork wraz z Żuławami znalazł się na terytorium Rzeczpospolitej – z ziem, które Polska odzyskała na mocy pokoju toruńskiego utworzono tzw. Prusy Królewskie. Dzieliły się one pod względem administracyjnym na trzy województwa. Jednym z nich było województwo malborskie. Mianowany przez króla wojewoda krótko urzędowała w Malborku. W 2 poł. XV w. przeniósł swą siedzibę do Sztumu – tam aż do roku 1772 r, mieściła się siedziba wojewody malborskiego. Zamek przekazany został w zarząd staroście malborskiemu do pierwszego dziesięciolecia XVI w. Po zakończeniu działań wojennych obok władzy wojskowej, którą zachował, został użytkownikiem dóbr królewskich na Wielkich i Małych Żuławach. Rozwój życia gospodarczego i politycznego w Malborku został zahamowany w latach 20-tych XVII stulecia, w wyniku wojen polsko-szwedzkich. W 1626 r. mieszczanie wpuścili wojska Gustawa Adolfa na teren miasta, w wyniku czego zamek został szybko zdobyty. Wojska szwedzkie przebywały na zamku do 1629 r. , kiedy to zawarto rozejm w Starym Targu. Do 1635 r. zamek znajdował się pod zarządem elektora brandenburskiego, po czym wrócił do Polski. Pobyt obcych wojsk na zamku przyczynił sie do jego dewastacji. W wyniku drugiej wojny polsko-szwedzkiej zamek popadł w jeszcze większą ruinę. Wynikiem tego był całkowity upadek wojskowego znaczenia Malborka, zmalało także jego znaczenie gospodarcze. Na przełomie XVII i XVIII w. sytuacja Malborka znacznie się pogorszyła ze względu na spór o tron pomiędzy Augustem II, a Stanisławem Leszczyńskim. W 1698 r. zamek zajął elektor saski August II, zaś w 1703 r. – król szwedzki Karol XII – popierający Stanisława Leszczyńskiego. Dwa lata później zostawiona tu skromna załoga szwedzka została wyparta przez stronników saskich. Szwedzi wkroczyli tu ponownie w 1707 r., a za nimi w rok później przybył i przez kilka miesięcy mieszkał w zamku popierany przez nich Leszczyński. W 1709 r. ponownie zamek zajęły wojska Augusta II. Przemarsze wojsk saskich i rosyjskich przez Malbork oraz kwatery w mieście i zamku powtarzały się przez cała pierwsza połowę wieku XVIII. Po wstąpieniu na tron polski augusta II wojska saskie stacjonowały również w Malborku. Podobny stan rzeczy utrzymał się za jego następcy Augusta III. We wrześniu 1772 r., w wyniku I rozbioru Polski, zamek malborski zajęła administracja pruska. Od tej pory nastąpił całkowity upadek znaczenia twierdzy. Budowla przeznaczona została na koszary oraz magazyny wojskowe, a także traktowana była jako źródło materiału budowlanego. W 1804 r. z rozkazu Fryderyka Wilhelma III wstrzymano prace rozbiórkowe, ale duża ilość oryginalnych sklepień XIII- i XIV-wiecznych, zabytkowych drzwi okien, posadzek oraz różnych elementów architektonicznych zostało zniszczonych. Pierwsze próby odbudowy podjęto w 1806 r. Rozpoczęto wówczas napraw dachów nad Pałacem i Salą Rycerską. Ale już w styczniu 1807 r. do Malborka wkroczyły wojska

29

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

napoleońskie, które budując własne umocnienia zniszczyły niektóre baszty, a niektóre rozebrały w górnych partiach. Wojska francuskie opuściły zamek w 1808 r., aby wrócić tu ponownie w 1812 r. w czasie wyprawy na Rosję. Po klęsce armii napoleońskiej, zamek zajęty został czasowo przez wojska rosyjskie. Kongres Wiedeński akceptując zmiany terytorialne dokonane przez zaborców na ziemiach polskich pozostawił Malbork w granicach państwa Hohenzollernów. W 1817 r. rozpoczęły się na zamku prace restauracyjne, które trwały ponad 100 lat. Jednak w wyniku walk prowadzonych pomiędzy armią Czerwona a oddziałami hitlerowskimi od stycznia do marca 1945 r. zamek poniósł ogromne straty: baszty, ganki murów obronnych, dom Podstarościego, dachy i szczyty karwanu, ludwisarnia oraz ciąg zabudowań przy kościele św. Wawrzyńca, górne kondygnacje wieży Zamku Wysokiego, kościół zamkowy raz z kaplicą grzebalną, szczyt wschodni skrzydła południowego, pokrycia dachów oraz wieżę Kleszą, część skrzydła wschodniego zamku Średniego, fasada wschodnia Pałacu oraz dachy. W początkach maja 1945 r. zamek malborski został przejęty przez polską administrację. W latach 1947-1950 prowadzono prace zabezpieczające, a następnie przystąpiono do rekonstrukcji i odbudowy. Od 1 stycznia 1961 r. Minister Kultury i Sztuki powołał Muzeum Zamkowe w Malborku. Nadal prowadzono prace rekonstrukcyjne i konserwatorskie. Gromadzono eksponaty, by już w 1961 r. zaprezentować wystawy stałe.

NOWY STAW Dawne nazwy: Novapiscina (1402), Neugenteich, Newenteich, Nuwendych, Neotychum (1765), Nitych, Nytych (1886) niem. Neuteich68. Podstawowe dane historyczne: Na długo przed zajęciem ziem Prusów przez zakon krzyżacki na terenie późniejszej Nytyskiej Wsi, na północny zachód od miasta, istniała osada targowa, która w 1316 r. otrzymała miejski przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim. Funkcje miejskie przejęła od niej powstająca tuż obok osada, której nadano akt lokacyjny po 1343 r. Wykorzystując naturalne ukształtowanie terenu, miasto przybrało kształt zbliżony do półowalu, okolonego od południa i wschodu rzeką, a od północnego zachodu fosą biegnącą wzdłuż granicy z Nytyską Wsią. W średniowiecznym układzie przestrzennym Nowego Stawu centrum stanowił plac rynkowy w kształcie wydłużonego prostokąta o wymiarach 250 x 45 m, przylegający dłuższym bokiem do głównej 68

Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. VII, Warszawa 1886, s. 160;

30

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

arterii komunikacyjnej, biegnącej w kierunku z południowego zachodu na północny wschód. Pośrodku rynku około połowy XIV w. wzniesiono ratusz miejski. W południowym narożniku w pobliżu rzeki bramy obronnej ok. 1400 r. wzniesiono kościół parafialny p.w. Św. Mateusza. Umocnienia obronne Nowego Stawu stanowił usypany wewnątrz otaczającego miasto naturalnego pierścienia wodnego, wał ziemny, który u wylotów głównych ulic wzmocniono bramami: Malborską, Gdańską i Mirowską. Do pocz. XVIII w. miasto nie wyszło z zabudową poza naturalne granice zarysowane przez rzekę i fosę. Mimo klęsk pożarów i wojen, do połowy XVIII w. przetrwały w niezmienionej formie wszystkie ważniejsze budowle z okresu średniowiecza. Dopiero gigantyczny pożar w 1802 r., który prawie doszczętnie strawił miasto i następująca po nim odbudowa zdecydowanie zmieniły sylwetę i zabudowę Nowego stawu. Spaleniu uległa cała wschodnia i 2/3 zachodniej pierzei rynku; w celu uzyskania materiału na budowę domów mieszkalnych rozebrano kilka historycznych obiektów, m.in. ostatnią z istniejących obronnych bram miejskich – bramę Malborską. Po 1802 r. władze budowlane zabroniły budowani domów szczytowych, zalecając zabudowę kalenicową, w wypadku węższych fasad – ze wspólną elewacja i dachem dla paru domów. Wówczas uregulowano linię wschodniej pierzei rynku i linie granicznych parcel, ale bez gruntownej ich przebudowy, w miarę możliwości zachowując tradycyjne rzuty budynków. W pocz. XIX w. plac rynkowy i częściowo ul. Mickiewicza zabudowano jednopiętrowymi domami kalenicowymi o skromnym, klasycystycznym wystroju architektonicznym. W ostatniej ćwierci XIX w. następuje dalszy rozwój przestrzenny miasta w kierunku południowo-zachodnim i południowo-wschodnim, obejmując tereny leżące poza historyczna granicą określoną jeszcze w XIV w. przez rzekę Świętą.

5.2.5. Zabytki nieruchome Na terenie powiatu malborskiego znajduje się 100 zespołów i obiektów nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego. Zespoły i obiekty wpisane do rejestru zabytków stanowią różnorodną grupę zabytków od obiektów sakralnych do zabytków techniki. Najcenniejszym zabytkiem jest zespół zamku krzyżackiego w Malborku wzniesiony w okresie od 3 ćw. XIII w. do poł. XV w., który składa się z Zamku Wysokiego, z kościołem Najświętszej Maryi Panny i kaplicą grobową św. Anny, gdaniskiem, wieżami Kleszą i Wróblą, Zamku Średniego (oddzielonym od Zamku Wysokiego murem i fosą), z kaplicą św. Bartłomieja, Wielką Komturią, Infirmerią, Wielkim Refektarzem, Pałacem Wielkich Mistrzów, Refektarzem Letnim, Refektarzem Zimowym, wieżą Kurzą Nogą, z Zamku Niskiego (przedzamcza), z Karwanem, kaplicą św. Wawrzyńca oraz szeregiem zabudowań gospodarczych, a także układ urbanistyczny Starego Miasta Malborka (XIII w.) z terenem zamkowym z pozostałościami średniowiecznych obwarowań miejskich z Bramą Garncarską (XIV w.) i Bramą Mariacką (ok. poł. XIV w.). Bardzo cennymi zabytkami pochodzącymi ze

31

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

średniowiecza z terenu miasta Malborku są ponadto ratusz z XIV w., Młyn Górny z XV w., Szpital Jerozolimski z XVI w. , Szkoła Łacińska z 2 poł. XIV w. Najbardziej charakterystyczną grupa zabytków ziemi malborskiej są domy podcieniowe: w Pordenowie (nr 36) z 1811 r., w Lasowicach Wielkich (nr 12) z 1837 r., w Bystrzu (nr 5/7) z 1819 r., w Nowym Stawie przy ul. Gdańskiej 11 z 1820 r., w Kleciu (nr 4) z ok. poł. XVIII w. oraz domy drewniane: w Lichnowach przy ul. Lachowicza 21-23 z 2 poł. XIX w., w Malborku przy ul. Dworcowej 3 z 2 poł. XIX w. Nie istnieją już niestety domy podcieniowe w Stogach (nr 9) z przełomu XVIII/XIX w., w Świerkach (nr 37) z 1774 r., a z domów w Kławkach (nr 8), Lasowicach Małych (nr 20) i Złotowie (nr 8) pozostały ruiny. Do jednej z najcenniejszych grup zabytków powiatu Malborskiego należy grupa zabytków architektury sakralnej z okresu gotyku. Są to: ruina kościoła p.w. Św. Katarzyny w Borętach z XIV i XV w., kościół parafialny p.w. Św. Urszuli w Lichnowach wzniesiony ok. 1350 r., odbudowany w l. 1897-98 po pożarze, kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja w Lisewie z XV w., kościół parafialny p.w. Św. Jana Chrzciciela w Malborku z XV w., kaplica cmentarna w Bystrzu z przełomu XIV i XV w., kościół parafialny p.w. Św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza z przełomu XV i XVI w. oraz kapliczka przydrożna z XV w. w Gnojewie, kościół parafialny p.w. Matki Bożej Wniebowzięcia w Kończewicach z XIV w., kościół parafialny p.w. Św. Piotra i Pawła w Mątowach Wielkich z XIV w., kościół parafialny p.w. Św. Michała w Miłoradzu z XV w., kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja w Pogorzałej Wsi z XIV w., przebudowany w 1829 r., kościół parafialny p.w. Św. Jerzego w Starej Kościelnicy z XIV w., kościół parafialny p.w. Św. Mateusza Apostoła w Nowym Stawie z XIV w., kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Myszewie z ok. 1330 r., kapliczka przydrożna w Królewie z XVI w., kościół parafialny p.w. Św. Barbary w Krzyżanowie z 1 poł. XIV w., Osobną grupę stanowią kościoły z czasów nowożytnych tj.: kościół parafialny p.w. Św. Katarzyny w Borętach z pocz. XVIII w. przebud. w l. 1841-42, kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Malborku z pocz. XVIII w., kościół parafialny p.w. Św. Bartłomieja Apostoła w Świerkach z 1798 r., a także XIX-wieczne: kościół parafialny p.w. Św. Andrzeja Apostoła w Lasowicach Wielkich z 1896 r., kościół filialny p.w. Św. Szymona i Judy Apostołów w Gnojewie z 1863 r., kościół poewangelicki w Nowym Stawie z l. 1804-1805, rozbudowany 1863 r., przebudowany l. 1888-1891, kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja w Królewie z 1820 r., kościół filialny p.w. Matki Boskiej Królowej Polski w Starym Polu z 1879 r. oraz XX-wieczne: Kaplica Kościoła Chrześcijan Baptystów w Malborku z 1910 r. Budynki użyteczności publicznej reprezentowane są przez szkoły: Horst-Wessel Schule przy ul. 17 Marca 4 w Malborku z 1865 r., Luisenschule przy ul. 17 Marca 6 w Malborku z 1874 r., dwóch zespołów budynków poczty: w Malborku przy ul. Poczty Gdańskiej z l. 1898 – 1922 oraz w Starym Polu przy ul. Sienkiewicza z k. XIX w., a także budynek banku przy ul. 17 Marca 43 z 1910 r. Ponadto na terenie powiatu znajdują się zabytki techniki, a mianowicie zespół dworca kolejowego (budynek dworca, peron I, budynek ekspedycji towarowej, szalet) w Malborku z 1880 r., wieża ciśnień przy ul. Dworcowej w Malborku z 1901 r., wieża ciśnień przy Pl.

32

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Słowiańskim z 1905 r., wieża ciśnień wraz z budynkiem stacji pomp w Nowym Stawie z 1914 r. oraz zespół cukrowni w Starym Polu z ok. 1880 r. Wartościową grupą zabytków są kamienice i wille, które wzniesione były od połowy XIX w, do l. 20-tych XX w. przy Al. Armii Krajowej, Grunwaldzkiej, Konopnickiej, Kościuszki, 17-ego Marca, Mickiewicza, Poczty Gdańskiej, Sienkiewicza, Solskiego, Słowackiego, Pl. Słowiański, Żeromskiego w Malborku oraz przy ul. Obrońców Westerplatte w Nowym Stawie. Znaczącymi zabytkami dla historii i kultury powiatu są nekropolie; cmentarze mennonickie w Stogach z ok. poł. XVIII w. oraz w Szaleńcu z przełomu XVIII i XIX w. , a także cmentarze przykościelne w Borętach, w Lasowicach Wielkich, dwa w Gnojewie, w Myszewie, w Królewie, w Miłoradzu, w Krzyżanowie i Starym Polu. Na terenie powiatu w rejestrze zabytków znalazł się tylko jeden zespół dworskoparkowy, a mianowicie w Lisewie złożony z dworu (k. XVIII w., przebudowany po 1900 r.), budynku mieszkalnego przy ul. 10 Marca 46 (3 ćw. XIX w.), spichlerza (pocz. XIX w., przebudowany XX w. i po 1936 r.), zespół 4 budynków folwarcznych (XIX/XX w.) oraz parku (poł. XIX w.). Cennymi założeniami przestrzennymi są: układ urbanistyczny wraz z zespołem budowlanym w rejonie ulic Żeromskiego, Kasprowicza, 17-ego Marca, Derdowskiego w Malborku, układ urbanistyczny wraz z zespołem budowlanym w rejonie ulic Chopina, Szymanowskiego, Wiślanej, Toruńskiej, Grudziądzkiej, Gen. St. Maczka, Wołyńskiej, Ciepłej, Wiosennej, Warszawskiej, Lotniczej i Pomorskiej w Malborku, a także układ urbanistyczny Nowego Stawu. 5.2.6. Zabytki ruchome Na terenie powiatu malborskiego obiekty ruchome objęte są ochroną konserwatorską na podstawie decyzji o wpisie do rejestru zabytków. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków z terenu powiatu stanowią wyposażenia kościołów, są to: ołtarze główne i boczne, chóry muzyczne, ławy, ambony, chrzcielnice, naczynia liturgiczne, świeczniki, rzeźby, obrazy i in. z czasu od okresu gotyku do końca XIX w., związane były z ośrodkami religii katolickiej i ewangelickiej. 5.2.7. Zabytki archeologiczne Na terenie powiatu malborskiego występuje sześć obiektów archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego na podstawie czterech decyzji. Osada otwarta w Lisewie (gm. Lichnowy) datowana jest na okres wpływów rzymskich. Cmentarzysko w Malborku - Wielbarku datowane jest na okres wpływów rzymskich; na miejscu cmentarzyska założona została w okresie wczesnośredniowiecznym osada. W Kończewicach (gm. Miłoradz) znajduje się osada otwarta wielokulturowa i cmentarzysko płaskie. Pozostałości osadnictwa pochodzą z neolitu, wczesnej epoki brązu i okresu późnośredniowiecznego. Cmentarzysko datowane jest na epokę wczesnego żelaza oraz na okres późnolateński i rzymski. Osada wielkokulturowa w Kaczynosie (gm. Stare Pole)

33

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

użytkowana była w młodszej epoce kamienia i epoce brązu, w epoce żelaza oraz w okresie wczesnego i późnego średniowiecza.

5.2.8. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych Na terenie powiatu znajduje się państwowe muzeum: Muzeum Zamkowe w Malborku, które udostępnia do zwiedzania m.in. Zamek Wysoki, Zamek Średni, Pałac Wielkich Mistrzów. Wewnątrz Zamku znajdują się wystawy stałe (wystawa archeologiczna, witrażu, rzeźb średniowiecznych, broni i uzbrojenia, bursztynu) oraz wystawy czasowe o różnorakiej tematyce. Zgromadzono tu kolekcje bursztynu, ceramiki, detalu architektonicznego, ekslibrisu, kafli, malarstwa, malboriana (grupa obiektów związana z miastem Malbork), mebli, metali zabytkowych, militariów, numizmatyczną, płyty i pomniki nagrobne, kolekcja rzeźby, gabinet rycin, kolekcja szkła artystycznego, zabytki techniki, kolekcja tkanin, kolekcja witraży. W gminie Lichnowy w Zespole Szkół przy ul. Bohaterów Września 14 w Szymankowie w izbie pamięci zgromadzono ciekawe zbiory dokumentów o działalności Polskiej Macierzy Szkolnej w Wolnym Mieście Gdańsk.

5.2.9. Dziedzictwo niematerialne Kultura Żuław współtworzona była przez kilka, odmiennych pod względem kulturowym, etnicznym i wyznaniowym, grup, bowiem przez wieki na te tereny napływali osadnicy z Polski, Niderlandów i Niemiec. Ze względu na dramatyczne dzieje powojenne Żuław tj. wysiedlenie rdzennych mieszkańców i osiedlenie tutaj Ukraińców i Polaków z różnych regionów Polski, dziedzictwo niematerialne Olendrów zanikło. Obecnie promocją samych Żuław zajmuje się Zespół Pieśni i Tańca "Malbork". Z zachowanych niematerialnych elementów dziedzictwa kulturowego pozostały nazwy geograficzne i historyczne (regionu – Żuławy Wielkie oraz nazwy większości miejscowości na terenie powiatu), są one nośnikami tradycji, świadectwem minionych pokoleń oraz historii i wielokulturowości regionu. Sposobem ich utrwalenia i zachowania jest możliwość wpisu do rejestru zabytków (art. 9 ust. 2 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami).

34

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.3. Zabytki objęte prawnymi formami ochrony

5.3.1. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków

Lp.

gmina

miejscowość

adres

1.

Lichnowy

Boręty

Boręty

2.

Lichnowy

Boręty

Boręty

3.

Lichnowy

Lichnowy

Lichnowy

4.

Lichnowy

Lichnowy

5. 6.

Lichnowy Lichnowy

Lichnówko Lisewo

ul. Lachowicza 21-23 Lichnówko 11 Lisewo

7.

Lichnowy

Lisewo

Lisewo

8. 9.

Lichnowy Lichnowy

Pordenowo Starynia

Pordenowo 36 Starynia 11

10. Malbork

Malbork

Malbork

11. Malbork

Malbork

Malbork

12. Malbork

Malbork

Malbork

13. Malbork

Malbork

Malbork

14. Malbork

Malbork

Aleja Armii

obiekt

kościół parafialny p.w. Św. Katarzyny ruina kościoła p.w. Św. Katarzyny wraz z otaczającym cmentarzem kościół parafialny p.w. Św. Urszuli dom dom kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja zespół dworsko-parkowy z folwarkiem (dwór, budynek mieszkalny przy ul. 10 Marca 46, spichlerz, zespół 4 budynków folwarcznych, park) dom zagroda (dom, stodoła, obora) układ urbanistyczny Starego Miasta Malborka z terenem zamkowym mury miejskie Starego Miasta Malborka układ urbanistyczny wraz z zespołem budowlanym w rejonie ulic Chopina, Szymanowskiego, Wiślanej, Toruńskiej, Grudziądzkiej, Gen. St. Maczka (d. R. Luksemburg), Wołyńska (d. M. Fornalskiej), Ciepłej, Wiosennej, Warszawskiej, Lotniczej i Pomorskiej w Malborku układ urbanistyczny wraz z zespołem budowlanym w rejonie ulic Żeromskiego, Kasprowicza, 17 Marca, Derdowskiego w Malborku Szpital Jerozolimski

nr rejestru zabytków

data wpisu do rejestru zabytków

A-1039

1983-11-18

A-1440

1994-02-21

A-812

1974-11-17

A-1360

1992-01-10

A-1033 A-131

1983-09-02 1959-12-04

A-1341

1991-01-15

A-1571 A-1355

1995-11-13 1991-09-27

A-115

1959-08-17

A-314

1962-09-06

A-1332

1990-10-22

A-1337

1990-11-21

A-289

1962-03-29

35

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Krajowej 68 15. Malbork

Malbork

16. Malbork

Malbork

17. Malbork 18. Malbork 19. Malbork

Malbork Malbork Malbork

20. Malbork

Malbork

21. Malbork 22. Malbork

Malbork Malbork

23. Malbork

Malbork

24. Malbork

Malbork

25. Malbork

Malbork

26. Malbork

Malbork

27. Malbork 28. Malbork

Malbork Malbork

29. Malbork

Malbork

30. Malbork

Malbork

31. 32. 33. 34.

Malbork Malbork Malbork Malbork

Malbork Malbork Malbork Malbork

35. Malbork 36. Malbork 37. Malbork

Malbork Malbork Malbork

38. Malbork

Malbork

39. Malbork

Malbork

40. Malbork

Malbork

Aleja Armii Krajowej 83 Aleja Armii Krajowej 92 Aleja Rodła Aleja Rodła ul. Dworcowa 3

dom

A-1404

1993-08-12

dom

A-1405

1993-08-12

A-290 A-18 A-1854

1962-03-29 1948-07-29 2009-10-13

A-1239

1988-08-01

A-1549 A-1774

1995-06-28 1994-02-21

A-1434

1994-01-14

A-1456

1994-05-07

A-1430

1993-12-09

A-59

1956-02-17

A-1545 A-1524

1995-06-07 1995-02-22

A-1529

1995-03-03

A-1584

1996-03-25

A-1443 A-1519 A-1518 A-1444

1994-03-15 1995-02-20 1995-02-16 1994-03-15

A-971 A-1520 A-1427

1979-06-13 1995-02-20 1993-12-06

A-1411

1993-09-03

A-1406

1993-08-12

A-1433

1994-01-10

Brama Garncarska Brama Mariacka dom wraz z działką oraz bramą i furtką od strony pn. ul. Dworcowa 17 zespół dworca kolejowego (budynek dworca, peron I, budynek ekspedycji towarowej, szalet) ul. Dworcowa 23 wieża ciśnień ul. Grunwaldzka kamienica 19 ul. Grunwaldzka dom 28 ul. Jagiellońska Kaplica Kościoła Chrześcijan 105 Baptystów ul. Konopnickiej dom 3 ul. Konopnickiej Młyn Górny 36 ul. Kościuszki 6 dom ul. Kościuszki 54 dom - ob. budynek administracyjny (Dom Nauczyciela, siedziba ZNP i Biblioteki Pedagogicznej) ul. 17 Marca 4 szkoła Horst-Wessel Schule, ob. Zasadnicza Szkoła Zawodowa nr 4 ul. 17 Marca 6 szkoła Luisenschule - ob. Zespół Szkół Ogólnokształcących: budynek główny; budynek środkowy z aulą, sala gimnastyczna ul. 17 Marca 21 kamienica ul. 17 Marca 22 dom ul. 17 Marca 25 dom ul. 17 Marca kamienica 26/27 ul. 17 Marca 32 pałac ul. 17 Marca 43 budynek banku ul. Mickiewicza dom 20 ul. Mickiewicza dom 21 ul. Mickiewicza dom – ob. hotel 26 ul. Mickiewicza dom 27

36

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

41. Malbork

Malbork

42. Malbork

Malbork

43. Malbork

Malbork

44. Malbork

Malbork

45. Malbork

Malbork

46. Malbork

Malbork

47. Malbork

Malbork

48. Malbork

Malbork

49. Malbork 50. Malbork

Malbork Malbork

51. Malbork

Malbork

52. Malbork

Malbork

53. 54. 55. 56. 57.

Malbork Malbork Malbork Malbork Malbork

Malbork Malbork Malbork Malbork Malbork

58. Malbork

Malbork

59. Malbork 60. Malbork

Malbork Malbork

61. Malbork

Lasowice Wielkie

62. Malbork

Lasowice Wielkie Lasowice Małe Stogi Stogi Bystrze Bystrze Gnojewo

63. Malbork 64. 65. 66. 67. 68.

Malbork Malbork Miłoradz Miłoradz Miłoradz

ul. Mickiewicza 36 ul. Mickiewicza 70 ul. Mickiewicza 82 ul. Poczty Gdańskiej 1 / ul. 17 Marca 38

kamienica

A-1346

1991-02-18

dom

A-1412

1993-09-03

dom

A-1522

1995-02-21

zespół budynków Poczty i Telekomunikacji: budynek poczty; budynek telekomunikacji; budynek garaży; ogrodzenie dom

A-1442

1994-03-03

A-1528

1995-03-02

dom

A-1523

1995-02-21

dom

A-1424

1993-11-15

dom

A-1402

1993-08-06

dom kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy dom

A-1357 A-288

1991-11-09 1962-03-29

A-1395

1993-07-27

dom

A-1403

1993-08-12

dom dom wieża ciśnień ratusz Szkoła Łacińska - ob. Młodzieżowy Dom Kultury kościół parafialny p.w. Św. Jana Chrzciciela zespół zamku krzyżackiego dom

A-1410 A-1413 A-1435 A-295 A-1302

1993-09-03 1993-09-03 1994-01-25 1962-08-06 1990-02-01

A-74

1957-05-30

A-23 A-1401

1949-09-20 1993-08-06

kościół parafialny p.w. Św. Andrzeja Apostoła wraz z dzwonnicą i cmentarzem przykościelnym Lasowice Wielkie dom 12 Lasowice Małe dom 20 Stogi 9 dom Stogi cmentarz menonicki Bystrze kaplica cmentarna Bystrze 5/7 dom Gnojewo kościół parafialny p.w. Św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza z cmentarzem

A-1396

1993-07-28

A-815

1974-11-17

A-816

1974-11-17

A-233 A-1250 A-77 A-329 A-127

1961-09-23 1988-08-30 1957-06-12 1962-09-11 1959-12-02; 1993-07-27

ul. Poczty Gdańskiej 2 ul. Poczty Gdańskiej 3-3A ul. Sienkiewicza 40 ul. Sienkiewicza 60 ul. Solskiego 3 ul. Słowackiego 76 ul. Słowackiego 80 ul. Słowackiego 85 Pl. Słowiański 8 Pl. Słowiański 10 Pl. Słowiański 15 Pl. Słowiański 17 ul. Stare Miasto 13 ul. Stare Miasto 22 ul. Starościńska 1 ul. Żeromskiego 23 Lasowice Wielkie

37

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

69. Miłoradz

Gnojewo

Gnojewo

70. Miłoradz 71. Miłoradz

Gnojewo Kończewice

Gnojewo Kończewice 42

72. Miłoradz

Mątowy Wielkie Miłoradz

Mątowy Wielkie

73. Miłoradz

74. Miłoradz

Miłoradz

Pogorzała Wieś

76. Nowy Staw 77. Nowy Staw

Pogorzała Wieś Stara Kościelnica Nowy Staw Nowy Staw

78. Nowy Staw

Świerki

Świerki

79. Nowy Staw

Myszewo

Myszewo

80. Nowy Staw

Nowy Staw

Nowy Staw

81. Nowy Staw

Nowy Staw

82. Nowy Staw

Nowy Staw

ul. Obrońców Westerplatte 37 ul. Sportowa 1

83. Nowy Staw

Nowy Staw

84. 85. 86. 87.

88. Stare Pole 89. Stare Pole

Świerki Klecie Kławki Kławki Szaleniec Królewo Królewo

90. Stare Pole 91. Stare Pole

Królewo Krzyżanowo

75. Miłoradz

Nowy Staw Stare Pole Stare Pole Stare Pole

Stara Kościelnica 31 ul. Gdańska 11 Nowy Staw

ul. Rynek Kościuszki Świerki 37 Klecie 4 Kławki 8 Szaleniec Królewo Królewo

Królewo 23 Krzyżanowo

kościół filialny p.w. Św. Szymona i Judy Apostołów wraz z dzwonnicą; układem wysokiej zieleni cmentarnej i ogrodzeniem cmentarza kapliczka przydrożna kościół parafialny p.w. Matki Bożej Wniebowzięcia kościół parafialny p.w. Św.Piotra i Pawła kościół parafialny p.w. Św. Michała z cmentarzem, kostnicą, dzwonnicą i zielenią wysoką kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja kościół parafialny p.w. Św. Jerzego dom kościół parafialny p.w. Św. Mateusza Apostoła kościół parafialny p.w. Św. Bartłomieja Apostoła kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego z wieżą dzwonnicą wraz z cmentarzem, układem zieleni wysokiej i bramą układ urbanistyczny Nowego Stawu willa

A-1423

1993-10-22

A-171 A-283

1960-04-05 1962-02-23

A-284

1962-03-27

A-285

1962-03-27; 1994-06-09

A-1438

1994-02-14

A-287

1962-03-27

A-277 A-286

1961-12-19 1962-03-27

A-813

1974-11-17

A-814

1974-11-17; 1994-06-22

A-845

1976-05-20

A-1385

1993-06-07

wieża ciśnień wraz z przylegającym budynkiem stacji pomp kościół poewangelicki

A-1455

1994-04-29

A-1539

1995-05-25

dom dom dom cmentarz menonicki

A-818 A-179 A-278 A-1245

1974-11-17 1960-04-08 1961-12-19 1988-08-15

kapliczka przydrożna kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja wraz z otaczającym cmentarzem; układem zieleni wysokiej i murem cmentarnym dom - d. plebania kościół parafialny p.w. Św. Barbary wraz z cmentarzem rzymskokatolickim, układem zieleni wysokiej; nagrobkami, murem cmentarnym, bramą i

A-837 A-1457

1975-04-24 1994-05-27

A-1334 A-72

1990-11-05 1957-05-30; 1994-06-30

38

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

dzwonnicą z 3 dzwonami

92. Stare Pole

Stare Pole

Stare Pole

93. Stare Pole

Stare Pole

94. Stare Pole

Stare Pole

ul. Marynarki Wojennej 2 ul. Sienkiewicza 3

95. Stare Pole

Złotowo

Złotowo 24/24a

kościół filialny p.w. Matki Boskiej Królowej Polski i cmentarz wraz z zachowanym układem zieleni wysokiej; historycznymi nagrobkami; kaplicą -mauzoleum i dzwonnicą zespół cukrowni - 36 obiektów wraz z terenem budynek poczty wraz z oficyną gospodarczą i murowanym ogrodzeniem otaczającym podwórze dom

A-1393

1993-06-30; 1993-07-20

A-1358

1991-11-18

A-1538

1995-05-24

A-73

1957-05-30

5.3.2. Wykaz zabytków archeologicznych wpisanych do rejestru zabytków Lp

gmina

miejscowość

1.

Lichnowy

Lisewo

2.

Malbork

MalborkWielbark, ul. Zagórna 4

3.

Miłoradz

Kończewice

4.

Stare Pole

Kaczynos

Funkcja-chronologiakultura archeologiczna Osada otwarta datowana na okres wpływów rzymskich Cmentarzysko datowane na okres wpływów rzymskich; osada założona na miejscu cmentarzyska pochodząca z okresu wczesnośredniowiecznego Osada otwarta wielokulturowa i cmentarzysko płaskie. Pozostałości osadnictwa neolitycznego, wczesnej epoki brązu i okresu późnośredniowiecznego. Cmentarzysko datowane na epokę wczesnego żelaza oraz na okres późnolateński i rzymski Osada wielkokulturowa, młodsza epoka kamienia/epoka brązu/epoka żelaza oraz okres wczesnego i późnego średniowiecza

data wpisu

nr rejestru

decyzja wpis do rej. zabytków

1971-0514

151/Archeol.

Kl.IV/6200/2176/ 71

1970-1205

112/Archeol.

KL.IV/620/4376/ 70

1972-1202

220/Archeol.

Kl.IV/6200/5104/ 72

1970-1105

111/Archeol.

Kl.IV/620/4375/7 0

39

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.4. Zabytki na terenie powiatu ujęte w gminnych ewidencjach zabytków Na terenie powiatu malborskiego w Gminnych Ewidencjach Zabytków ujętych zostało łącznie 1220 zabytków nieruchomych. W Gminnej Ewidencji Zabytków miasta i gminy Nowy Staw znajduje się 227 obiektów nieruchomych, w Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Miłoradz znajduje się 370 obiektów nieruchomych, w Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Lichnowy znajduje się 322 obiektów nieruchomych, w Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Stare Pole znajduje się 301 obiektów nieruchomych. Miasto Malbork oraz Gmina Malbork nie posiadają Gminnej Ewidencji Zabytków.

40

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

5.5. Zabytki o najwyższym znaczeniu dla powiatu Zespół zamku krzyżackiego w Malborku Zespół zamku krzyżackiego w granicach murów obronnych obejmuje Zamek Wysoki, Zamek Średni, Zamek Niski (Przedzamcze). Pierwszy zamek zwany od XVI wieku Zamkiem Wysokim zaczął powstawać około 1247 r., a jego budowę ukończono w 1344 r. Jest to budowla typu regularnego z wewnętrznym dziedzińcem zamkniętym czterema skrzydłami. Zamek Średni - pierwotnie przedzamcze, które od XIV w. przebudowano z przeznaczeniem na siedzibę władz państwa zakonnego. Budowla nietypowa, o trzech skrzydłach, z obszernym wewnętrznym dziedzińcem, całość zamknięta, podobnie jak zamek Wysoki, własnym systemem obronnym. Nazwa Zamku Średniego sięga końca XV w. W XVI w. został zbudowany drewniany dworek, który tworzył od strony południowej czwarte skrzydło i służył jako rezydencja królewska. Zamek Niski, zwany od połowy XV w. Przedzamczem, leży na najniżej położonym terenie w stosunku pozostałych części zamku. W 1 poł. XIV w. zabudowano go licznymi budynkami o przeznaczeniu usługowo-gospodarczym (spichlerze, magazyny, stajnie, warsztaty, rzemieślnicze, wozownie, mieszkania dla służby zakonnej i inne). Mury obronne przedzamcza przedłużone na osi i wokół systemu obronnego Zamku Wysokiego i Średniego tworzyły trzecią linię obronną. Kolejną linię – od strony wschodniej i północnej zbudowano w pierwszej połowie XV w. Większość budowli średniowiecznego Zamku Niskiego uległa zniszczeniu w ciągu wieków. System obronny miasta był sprzężony z systemem obronnym zamku. W 1997 roku zamek został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Mury miejskie w Malborku Mury miejskie z XIV w., ceglane, zachowane od strony zachodniej – wzdłuż Nogatu i wschodniej oraz częściowo od północy. Mury wzdłuż Nogatu posiadają ślady licznych uzupełnień i przeróbek, wzmocnione przez szkarpy, wykorzystywane są jako mur oporowy chroniący nadbrzeżna skarpę. W murach zachowały się w dolnych partiach baszty XIV w., założone na planie prostokąta, 41

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

otwarte w stronę miasta, ceglane.

Brama Mariacka w Malborku Brama Mariacka zbudowana została około połowy XIV w., uzupełniona w XVI w. nieistniejącą obecnie szachulcową nadbudówką. Założona na planie prostokąta. Ceglana, wiązanie cegieł w wątku gotyckim, trójkondygnacyjna, naroża oszkarpowane. Na pierwszej kondygnacji na osi północ-południe przejazd sklepiony ostrołukowo, pierwsza kondygnacja zwieńczona szerokim tynkowanym fryzem ujętym od góry i dołu prostym ceglanym gzymsem. Na drugiej kondygnacji w elewacji północnej trzy ostrołukowe, tynkowane blendy, w elewacji południowej – jedna, szeroka blenda, po jej bokach u góry dwie mniejsze ostrołukowe blendy. Druga kondygnacja zwieńczona identycznym fryzem jak pierwsza. Na trzeciej kondygnacji elewacje rozczłonkowane małymi oknami pomiędzy którymi znajdują się tynkowane tarcze z krzyżem ułożone na boku. Całość zwieńczona blankowaniem, blanki zdobione tynkowanymi płycinami, środkowa blanka w elewacji południowej i północnej szersza, po środku od południa tarcza zegara, o północy okrągła blenda.

Brama Garncarska w Malborku Brama Garncarska zbudowana została w XIV w. w pasie murów obronnych, remontowana w 1955 r. Założona na planie prostokąta. Budynek pięciokondygnacyjny, ceglany, wiązanie cegieł w wątku gotyckim. Dach czterospadowy kryty dachówką. W przyziemiu na osi wschód – zachód trzy ostrołukowe prześwity, środkowy – przejazd bramny, boczne – furty. W elewacji zachodniej na osi drugiej kondygnacji tynkowana blenda w formie zbliżonej do triforium. Na trzeciej i czwartej kondygnacji elewacji zachodniej i wschodniej trzy ostrołukowe blendy. Blendy czwartej kondygnacji zdobione malowanymi monochromatycznymi maswerkami. Pomiędzy kondygnacjami tynkowany fryz ujęty od góry i dołu

42

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

prostym ceglanym gzymsem. Pomiędzy niewielkimi oknami ostatniej kondygnacji tynkowane tarcze z krzyżem ułożone na boku.

Szpital Jerozolimski przy Al. Armii Krajowej 68 w Malborku Budynek z XVI w., założony na planie prostokąta, wzniesiony z czerwonej cegły licówki, cokół oraz detale architektoniczne tynkowane. Obiekt jest dwukondygnacyjny, z dwukondygnacyjnym poddaszem, oszkarpowany trzema masywnymi, ukośnymi przyporami od strony południowej. Dach dwuspadowy kryty dachówką esówką. Elewacje zdobione profilowanymi, tynkowanymi gzymsami międzykondygnacyjnymi. Szczyty o podwójnie załamanych krawędziach, zwieńczone naczółkiem, zdobione tynkowanymi fryzami obramionymi profilowanymi gzymsami.

Młyn Górny przy ul. Konopnickiej 36 w Malborku Młyn Górny wzniesiony w XIV w., ceglany, dwukondygnacyjny z dwukondygnacyjnym poddaszem, kryty dachem dwuspadowym pokrytym eternitem. Elewacje wzdłużne (północna i południowa) rozczłonkowane oknami zwieńczonymi łukiem pełnym, na elewacjach widoczne pozostałości tynku zdobionego rysunkiem wątku ceglanego. Na osi elewacji północnej ostrołukowy otwór drzwiowy ujęty uskokowym portalem. Elewacje zachodnia i wschodnia rozczłonkowane oknami ostrołukowymi, w elewacji zachodniej okna ujęte ostrołukowymi płycinami przechodzącymi przez wszystkie kondygnacje. Budynek jest obecnie nieużytkowany.

43

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ratusz w Malborku Ratusz wzniesiony po 1380 w., gotycki. Szczyt południowy odbudowany pod koniec XV w. W 1729 r. wzniesiono przybudówkę od wschodu, którą zastąpiono w XX w. obecną. W XIX w. przeprowadzono restauracją, dodając maswerki we wnękach okiennych. W latach 1896-7 i 1905 przebudowano wnętrze. W latach 1946/7 i 1959 przeprowadzono remont. Budynek jest dwukondygnacyjny, ceglany, założony na planie prostokąta, z przybudówką od strony wschodniej, zdobiony dwoma szczytami schodkowymi i półkolistymi, ostrołukowymi blendami. Dach dwuspadowy z wieżyczką pośrodku, kryty esówką. Ponad gzymsem okapowym wzdłuż elewacji zachodniej krenelaż przechodzący na narożnikach w wieloboczne, nadwieszone basztki. Okna w ostrołukowych, profilowanych wnękach. Wnętrze sklepione krzyżowo, w piwnicy sklepienie kryształowe.

Szkoła Łacińska w Malborku Budynek wzniesiony w 2 poł. XIV w. Remontowany i rozbudowany w latach 30 i 50-tych XVIII w. Zniszczony w czasie pożaru miasta 26.07.1899 r. Ocalały wówczas jedynie średniowieczne relikty od strony Nogatu i prawdopodobnie duża część szczytu wschodniego. Odbudowany w 1900 r. jako typowy magazyn o czterech kondygnacjach przykryty dachem dwuspadowym. Zniszczony całkowicie w czasie II wojny światowej, ocalałe fragmenty budowli gotyckiej odgruzowano i w 1971 r. zaadaptowano na bar kawowy. W ostatnich latach na jego murach wzniesiono współczesny budynek – należący do Miejskiego Centrum Kultury i Edukacji w Malborku.

44

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kościół parafialny p.w. Św. Jana Chrzciciela Kościół św. Jana wzniesiony w XV w. na fundamentach starszego, zburzonego w czasie wojny w latach 1457-1466. Budowla ceglana, trójnawowa, 5-cioprzęsłową z dobudowaną od południowej nawy wieżą, murowaną z cegły w dolnej kondygnacji, drewnianą w górnej partii, zwieńczona ostrosłupowym hełmem. W dolnej kondygnacji wieży portal uskokowy, ostrołukowy, nadświetle drzwi zdobione maswerkiem, w górnej kondygnacji pas czterech ostrołukowych blend. Kościół odbudowano po wojnie 1939-1945 , przywracając mu dawne dachy, kryjące każdą nawę osobno. We wnętrzu zachowane częściowo stare wyposażenie.

Zespół budynków poczty przy ul. Poczty Gdańskiej 1 w Malborku Zespół budynków poczty w Malborku powstał w l. 1898 – 1922, budynek główny i garaże w stylu neogotyckim, budynek telekomunikacji bez cech stylowych. Budynki murowane z cegły licowej w wątku krzyżykowym. Budynek poczty dwukondygnacyjny nakryty dachem czterospadowym z pokryciem ceramicznym, wzniesiony na planie prostokąta, od wschodu płytki ryzalit z portalem wejściowym, od południa przy narożniku wsch. schody z podestem przed portalem południowym, w elewacji wschodniej parterowy łącznik z budynkiem telekomunikacji, od północy wtopiona w bryłę budynku kwadratowa w rzucie wieża oraz portal wejściowy poprzedzony schodami z podestem. Budynek telekomunikacji wzniesiony na planie prostokąta pod kątem w stosunku do budynku poczty, połączony z nim parterowym łącznikiem, od południa betonowa rampa przed wejściem, od wschodu aneks przylegający do łącznika. Garaże na planie wydłużonego prostokąta z kwadratowymi w rzucie skrzydłami bocznymi, wzniesione równolegle do budynku poczty. Bryła budynku poczty urozmaicona przez dodanie niewyodrębnionych w planie skrzydeł bocznych w elewacji wschodniej i wieży w narożniku północno-wschodnim oraz opliastrowania narożników korpusu głównego z wyprowadzeniem dekorowanych sterczyn ponad połać dachu. Elewacje budynku z detalem architektonicznym, który mimo znacznych zniszczeń całych partii szczytów północnego i wschodniego, zachował się w postaci obramień portali południowego, wschodniego, północnego i najbogatszego kolumnowego - zachodniego wzniesionego w 45

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

formie portyku ostrołukowego z granitowymi kolumnami z głowicami kompozytowymi, obramień okiennych i fryzów z kształtek ceramicznych z wielobarwną glazurą, rozet z okienkami doświetlającymi klatki schodowe i wreszcie sgrafittowych dekoracji blend z herbami Malborka i Gdańska oraz symbolami poczty i łączności. Analogicznie, choć znacznie skromniej dekorowany jest budynek garaży. Budynek telekomunikacji trójkondygnacjowy nakryty czterospadowym dachem z pokryciem ceramicznym (holenderka), trójkątnymi wystawkami w połaciach, z elewacja frontową artykułowaną pionowymi lizenami wyznaczającymi osie, górną kondygnacją nad masywnym gzymsem cofniętą w stosunku do lica, wysuniętym cokołem z kamienną okładziną, zachowanym portalem kamiennym z dekorowanymi drzwiami głównymi. Wnętrze budynku głównego z generalnie zachowanym układem (dwutraktowym z podkalenicowym korytarzem), zachowanym wystrojem klatek schodowych i hallu północnego w postaci metaloplastycznych balustrad, ceramicznych żeber sklepiennych, mosiężnych świeczników korpusowych oraz terakotowych posadzek, stolarką okienną i drzwiową. Wieża dominująca w sylwecie budynku, czterokondygnacyjna zwieńczona nadbudówką (wtórną) z kamienną obiegającą galeryjką, z zachowanymi spiralnymi schodami wewnątrz i działającym mechanizmem zegarowym z 1893 r.

Kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy przy ul. Słowackiego w Malborku Kościół wzniesiony na początku XVIII w. jako ewangelicki. Orientowany, założony na planie prostokąta, trójnawowy, halowy, bez wyodrębnionego prezbiterium, z wieżą od zachodu i dwoma galeriami przyległymi do naw bocznych. Od północy przylega prostokątna sala. Kościół konstrukcji ryglowej wypełnionej cegłą licówką, elewacja zachodnia i wieża otynkowane. Dach kryty dachówką esówką, hełm wieży blachą. We wnętrzu krytym stropem drewnianym ganek wsparty na słupach oddzielających nawy, obiegający ściany: północną, południową i zachodnią.

46

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kościół parafialny p.w. Św. Katarzyny w Borętach (gm. Lichnowy) Kościół protestancki zbudowany na pocz. XVIII w., przebudowany w latach 1841–42, murowany, na planie prostokąta, ryglowy (rygiel o prostym rysunku bez zastrzałów), od wschodu sygnaturka drewniana zwieńczona hełmem krytym blachą. Dach nad nawą dwuspadowy kryty karpiówką ułożoną w koronkę. Elewacje boczne artykułowane czterema wysokimi, prostokątnymi oknami o półkolistym zwieńczeniu. Otwór wejściowy na osi elewacji zachodniej, zwieńczony łukiem pełnym, w którym umieszczono przeszklone nadświetle. Szczyt zachodni trójkątny, ryglowy, z oknem w kształcie połowy rozety na osi. Wnętrze salowe z wydzieloną kruchtą, w części zachodniej empora założona wzdłuż ścian zachodniej, południowej, północnej, wsparta na słupach. Wnętrze nakryte stropem deskowym.

Ruina kościoła p.w. Św. Katarzyny wraz z otaczającym cmentarzem w Borętach (gm. Lichnowy) Kościół wybudowany został w wyniku etapów realizacyjnych dokonanych w okresie XIV – XV w.; z początku XIV w. pochodzi prezbiterium i jednokondygnacjowa zakrystia, w końcu XIV wieku wzniesiono nawę na szerokości prezbiterium, którą niedługo potem poszerzono po stronie północnej, oraz podstawę wieży do wysokości 3,5 m; pozostała część została zbudowana nieco później, tj. w 1 poł. XV w.; w 1805 roku wzniesiono przedsionek od strony południowej. Kościół został spalony w 1945 roku - do tego okresu posiadał wysoki dwuspadowy dach kryty dachówką holenderką oraz kwadratową wieżę od zachodu, murowaną w przyziemiu, drewnianą w wyższych kondygnacjach, z izbicą krytą gontem. Usytuowany w centrum wsi, po południowej stronie głównej drogi, otoczony cmentarzem przykościelnym, orientowany. Zachowane mury obwodowe do wysokości korony - nawy, prezbiterium i wieży; brak stropu, dachu, okien i drewnianej części wieży. Wzniesiony w stylu gotyckim, murowany z cegły o wątku wendyjskim i gotyckim, na planie zbliżonym do kwadratu z wydłużonym, trójbocznie zakończonym prezbiterium i kwadratową

47

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

wieżą od zachodu; do prezbiterium od północy przylega niewielka, prostokątna zakrystia; całość oszkarpowana dwuuskokowymi przyporami. Wejście w wieży i w elewacji południowej w ostrołukowym portalu; elewacja północna ślepa, w południowej i prezbiterium wysokie, ostrołukowe okna w uskokowo profilowanych otworach. Wnętrze jednoprzestrzenne z wyodrębnionym prezbiterium.

Kościół parafialny p.w. Św. Urszuli w Lichnowach Kościół wzniesiony ok. 1350 r., w l. 1875-1876 gruntownie remontowany, w 1894 r. spalony i następnie w l. 1897- 1898 odbudowany. Ostatni remont obiektu przeprowadzono w 1959 r. Kościół gotycki, murowany z cegły, orientowany, salowy, założony na planie prostokąta, z wydzielonym, nieco węższym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium, zakrystią przylegającą do pn. ściany nawy i wysoką murowaną wieżą zachodnią. Po pożarze w 1894 r. dachy otrzymały nową konstrukcję i pokrycie dachówką holenderką, którą w 1959 r. zastąpiono dachówką "mnich-mniszką" . Nad wschodnią częścią nawy wznosi się wtopiona w dach ażurowa sygnaturka zwieńczona ośmiobocznym namiotowym daszkiem. Korpus kościoła wzmocniony dwuuskokowymi skarpami, między którymi w rytmicznych odstępach osadzone bogato profilowane, dwudzielne ostrołukowe okna. Pośrodku ścinany wschodniej płytka ostrołukowa blenda mieszcząca pierwotnie okrągłe okno, obecnie zamurowane. Otwory okienne w ścianie północnej przeprute dopiero w 1873 r. Elewacje zwieńczone profilowanym gzymsem ozdobionym pasem tynkowanego fryzu i dwoma pasami fryzów ząbkowych; w połowie wysokości nawy wzdłuż elewacji południowej i północnej biegnie skromny profilowany gzyms. Kruchta południowa zwieńczona szczytem schodkowym, o polach wypełnionych tynkowanymi blendami; w przyziemiu ściany frontowej od południa szeroki gotycki ostrołukowy portal o podwójnym rozglifieniu. Pośrodku fasady północnej widoczne ślady starego zamurowanego portalu. Boczne krawędzie zachodniej fasady kościoła, zasłoniętej bryłą wieży i wschodnią ścianę zakrystii wieńczą gotyckie, sterczynowe półszczyty. Wieża trójkondygnacyjna, podzielona pasami skromnych, tynkowanych fryzów; rytm pionowy tworzą pojedyncze tynkowane blendy w I i II kondygnacjach oraz rzędy smukłych, potrójnych arkadowych otworów w kondygnacji górnej. Korpus wieży wieńczą cztery trójkątne szczyty sterczynowo-blendowe. Pomiędzy szczytami wznosi się ośmioboczny hełm, pokryty blachą. Wnętrze kościoła pokryte płaskim drewnianym stropem; w zakrystii zachowane gotyckie sklepienie gwiaździste, w kruchcie południowej sklepienie krzyżowe.

48

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dom ul. Lachowicza 21-23 w Lichnowach Budynek powstał w 2 poł. XIX w., drewniany w konstrukcji zrembowej, szczyty deskowane pionowo. Wzniesiony na rzucie prostokąta z werandą i wejściem gospodarczym od południa oraz gankiem wejściowym od północy i przybudówką od wschodu. Wnętrze dwutraktowe, obecnie podzielone na dwa odrębne mieszkania. Budynek jednokondygnacyjny ze ścianką kolankową i częściowo użytkowym poddaszem, częściowo podpiwniczony, nakryty dachem dwuspadowym krytym holenderką, w części eternitem, weranda przeszklona, nakryta osobnym dachem dwuspadowym krytym papą. Elewacje symetryczne z bogatym detalem snycerskim, zachowana częściowo stolarka wewnętrzna i zewnętrzna (okiennice).

Kościół parafialny p.w. Św. Mikołaja w Lisewie (gm. Lichnowy) Kościół wzniesiony w XV w., wieża pochodzi z XVII w. Budowla gotycka orientowana, salowa, murowana z cegły, układ cegieł w wątku gotyckim, korpus nawowy oskarpowany, od północy przylega zakrystia, kryta tym samym dachem co korpus, od zachodu dostawiona wieża w dolnej partii murowana, w górnej drewniana, zwieńczoną izbicą z ostrosłupowym hełmem z iglicą, krytym blachą. Dach nad korpusem dwuspadowy, kryty dachówką esówką. Elewacja wschodnia zwieńczona schodkowym szczytem ze sterczynami, przeprutym po bokach dwoma ostrołukowymi otworami, na osi ostrołukowa blenda z maswerkiem.

49

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dom podcieniowy, Pordenowo 36 (gm. Lichnowy) Dom podcieniowy wzniesiony został zapewne wraz z całym gospodarstwem na pocz. XIX w. - w roku 1811; rozbudowany w 4 ćw. XIX w. nadbudowano ściankę kolankową oraz nowy podcień; bez cech stylowych z elementami klasycyzmu (toskańskie kolumny podcienia). Wolnostojący, usytuowany w gospodarstwie leżącym na kolonii, ok. 500 m na pn. od wsi, na niewielkim wyniesieniu (terpie), ok. 200 m na wsch. od drogi Pordenowo - Nowa Cerkiew i ok. 30 m na pn.-wsch. od zbiegu lokalnych dróg. Na ceglanych fundamentach, drewniany, zrębowy, z węgłami przesłoniętymi deskami, wzniesiony na planie prostokąta z prostokątnym podcieniem od zach. i prostokątnym, współczesnym gankiem przy ścianie wschodniej. Budynek jednokondygnacyjny z użytkowym poddaszem, w części pn. podpiwniczony, na wysokim, ceglanym cokole; przy ścianie zachodniej piętrowy podcień wsparty na ośmiu kolumnach, od wschodu parterowa weranda; dach dwuspadowy nad częścią główną i podcieniem, nad gankiem pulpitowy; we wsch. połaci dachu, w części płd. współczesna wystawka przykryta daszkiem pulpitowym; pokrycie kwadratowym łupkiem, częściowo blachą. Naroża przesłonięte profilowanymi deskami imitującymi toskańskie pilastry; ścianka kolankowa i szczyty ryglowe z wypełnieniem żółtą cegłą licówką, oddzielone profilowanym gzymsem; otwory okienne obramowane szeroką listwą z profilowanym naczółkiem, z zachowanymi żaluzjowymi okiennicami. Ściana zachodnia - frontowa kalenicowa, siedmioosiowa z wejściem na osi, centralnie usytuowany podcień wsparty na 6 toskańskich kolumnach, pomiędzy kolumnami podwieszona dekoracja laubzekinowa; ściany wystawki podcienia dwuosiowe, w szczycie półkolisty świetlik. Ściana wschodnia ośmioosiowa ze współczesnym gankiem i wejściami na 3-4 osiach od pn. Ściany szczytowe bliźniacze, czteroosiowe; szczyt dwupoziomowy - na dole 4-osiowy, ze świetlikami: odpowiednio ćwierćkolistym i prostokątnym po bokach; w górnej części szczytu półkolisty świetlik; belki płatwi wspierające okap profilowane, wsparte na kroksztynach.

50

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dom podcieniowy, Lasowice Małe 20 (gm. Malbork) Budynek wzniesiony w 1805 r. według projektu Piotra Löewena, częściowo przebudowany w początkach XX wieku, gruntownie remontowany w 1967 r. Założony na planie prostokąta, drewniany, parterowy, wsparty na ceglanej podmurówce, podpiwniczony. Pośrodku wzdłużnej ściany frontowej od wschodu usytuowany drewniany, sześciosłupowy podcień. Obecnie dom jest w ruinie.

Dom podcieniowy, Lasowice Wielkie 12 (gm. Malbork) Dom zbudowany w 1837 r.; rozbudowany i podwyższony w 1881 r., wówczas od frontu dobudowano ryglowany podcień; w 1986 r. obiekt gruntownie remontowano. Budynek na planie prostokąta, drewniany, odeskowany, wsparty na kamiennej podmurówce, parterowy, podpiwniczony. Przy wzdłużnej ścianie północnej ustawiono sześciosłupowy podcień dźwigający na wysokości drugiej kondygnacji wystawkę o konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą. Dachy nad budynkiem i podcieniem dwuspadowe, kryte holenderką. Słupy podcienia drewniane, okrągłe, na kamiennych czworobocznych cokołach, zwieńczone czworobocznymi głowicami, ze skromnym mieczowaniem pełniącym wyłącznie dekoracyjną funkcję; rygle o układzie prostokątnym i ukośnym. Szczyty podcienia i boczne szczyty domu drewniane, z listwami na styku pionowo ułożonych desek; mocno wysunięty okap dachu nad szczytami podtrzymują ozdobne drewniane konsole; w zwieńczeniu szczytów – skośne, dekoracyjne kraty. Otwory okienne o pierwotnych wykrojach, ze starymi okiennicami z poziomo ułożonych klepek, zawieszonymi na kutych zawiasach o esowatych formach. Okna szczytów wyższe, z trójkątnymi nadokiennikami. Naroża budynku pilastrowane, elewacje obiega drewniany, profilowany gzyms wieńczący, nad którym umieszczono olistwowany pionowo pas ściany poddasza, nadbudowany w 1881 r. z małymi świetlikami w formie rombów.

51

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kościół parafialny p.w. Św. Andrzeja Apostoła wraz z dzwonnicą i cmentarzem przykościelnym w Lasowicach Wielkich Kościół w obecnej formie powstał w 1896 r. w miejscu ryglowego z 1824 r. Budynek orientowany bezstylowy, murowany z cegły, założony na rzucie prostokąta z nieco węższym, zakończonym trójbocznie prezbiterium od wschodu i kwadratową w rzucie zakrystią od południa. Wejście sklepione odcinkowo, umieszczone w płytkiej, ostrołukowej wnęce na osi elewacji zachodniej, nad szczytem kwadratowa w rzucie wieża, kryta wysokim, czworokątnym, szpiczastym hełmem. Otwory okienne w elewacjach bocznych ostrołukowe, elewacje zwieńczone gzymsem z wysuniętych cegieł. Kościół nakryty dachem dwuspadowym, prezbiterium - trójpołaciowym, dachy kryte dachówką holenderką, hełm wieży blachą. Przy zachodniej elewacji kościoła – dzwonnica z połowy XIX w., wzniesiona w konstrukcji drewnianej, na niskim ceglanym fundamencie, odeskowana, nakryta płaskim, dwuspadowym dachem, zbudowana na rzucie prostokąta, trójprzęsłowa, w jej wnętrzu krzyżowa konstrukcja, na której zawieszone są trzy dzwony. Na każdej elewacji w górnej części dzwonnica posiada prostokątne otwory zamykane drewnianymi okiennicami. Cmentarz przykościelny z nagrobkami ułożonymi rzędami wokół kościoła, orientowanymi na osi pn.-pd., bez podziału na kwatery. Nie zachowały się stare nagrobki – istnieją jedynie dwa sprzed 1939 r. Zadrzewienie głównie wzdłuż granic działki; cmentarz otoczony jest płotem, od zachodu dwuskrzydłowa brama z furtką z przełomu XIX i XX w.

Cmentarz mennonicki w Stogach (gm. Malbork) Cmentarz powstał około połowy XVIII w., w czasie kiedy w Stogach założona została gmina mennonicka. Cmentarz użytkowano prawdopodobnie do końca II wojny światowej (ostatnie zachowane pochówki pochodzą z lat 1938-39). Cmentarz usytuowany jest na terenie lekko wyniosłym, ograniczonym głębokim rowem (wzdłuż granicy płn.) i niewysokimi skarpami. Założenie rozgraniczone jest na dwie części, połączone tylko wąskim przejściem, które różnią się kompozycją i pełnioną niegdyś funkcją.

52

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Część pierwsza, bezpośrednio przylegająca do szosy, podzielona jest na dwie kwatery przez trzy rzędy lip. Na jej końcu znajduje się poprzeczny rząd drzew wydzielający działkę, na której stał Dom Modlitwy - Bettenhaus (obecnie zachowały się tylko fundament). W tej części cmentarza koncentrowało się życie społeczne gminy. Część druga, zajmująca nieco większy obszar, to właściwy teren nekropoli. Trzy aleje lipowe (dwie o kierunku wsch.-zach. i jedna poprzeczna na osi) dzielą go na sześć kwater. W pięciu kwaterach lokowane są mogiły w układzie rzędowym - mogiły nie występują jedynie w kwaterze pd.-wsch., jest to najmłodsza część cmentarza o niemal zatartych granicach. Najstarsze pochówki, pochodzące z 1 poł. XIX w., znajdują się w dwóch kwaterach położonych w pn.-zach. części nekropoli - naprzeciwko Domu Modlitwy.

Kaplica cmentarna w Bystrzu (gm. Miłoradz) Kaplica cmentarna z przełomu XIV i XV w., o cegle i wątku gotyckim, o wymiarach 2,42 m x 2,24 m x 2,7 m. Na wewnętrznych ścianach kaplicy znajdują się pozostałości polirchromii. Malowidła pokrywały trzy ściany; wschodnią, północną i południową. Na ścianie wschodniej wyobrażono w górnej części Chrystusa w mandorli adorowanego przez Matkę Boską i św. Jana Chrzciciela, w dolnej Sąd Ostateczny. Na ścianie północnej znajdowała się Matka Boska okrywająca płaszczem ludzi i dusze zmarłych u wrót do raju. Obraz ściany południowej składał się z trzech scen, wyobrażających piekło oraz personifikacje dobrych i złych uczynków.

Dom podcieniowy, Bystrze 5/7 (gm. Miłoradz) Budynek z początku XIX w. Drewniany, otynkowany, założony na planie prostokąta, z podcieniem frontowym w konstrukcji ryglowej, wypełnionej cegłą. Dachy dwuspadowe kryte dachówką holenderką. Głowice kolumn podcienia i belki oczepowej rzeźbione. Szczyty wschodni i południowy odeskowane. W większości zachowana stolarka okienna. Wnętrze częściowo przebudowane.

53

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kościół parafialny p.w. Św. Apostołów Szymona i Judy Tadeusza z cmentarzem przykościelnym w Gnojewie (gm. Miłoradz) Kościół zbudowany na przełomie XV/XVI w. (część nawowa), zakrystia w 1849 r., wieża w latach 1853-54. Budowla wzniesiona w stylu gotyckim, orientowana, murowana, wnętrze dwunawowe z niewyodrębnionym prezbiterium. Cmentarz założony najprawdopodobniej na miejscu wcześniejszego – katolickiego cmentarza, po przekazaniu kościoła protestantom 1818 r., nagrobki zachowane szczątkowo w formie obudów z lastrico, najstarsze z 1848 r. stanowią przykład wysokiej rzeźbionej steli w stylu neogotyckim, a nagrobek z 1852 r. przypomina kapliczkę z pełnoplastyczna rzeźbą anioła.

Kapliczka przydrożna w Gnojewie (gm. Miłoradz) Kapliczka z XV w., murowana z cegły, dwukondynacyjna, założona na planie kwadratu, zwieńczona dwuspadowym ceglastym daszkiem, ozdobionym sterczynami, centralna sterczyna ozdobiona kształtkami. W dolnej kondygnacji przepruty otwór zwieńczony łukiem pełnym, wewnątrz figura Chrystusa Zmartwychwstałego. Wszystkie ściany dolnej kondygnacji zdobione blendami zwieńczonymi łukami tzw. oślim grzbietem. Kondygnacje rozdzielone tynkowanym fryzem. Górna kondygnacja w ścianie frontowej zaakcentowana ostrołukowym oknem, boczne – tynkowanymi blendami zdobionymi uproszczona formą maswerku.

54

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kościół parafialny p.w. Matki Bożej Wniebowzięcia w Kończewicach (gm. Miłoradz) Kościół wzniesiony w XV w., orientowany, ceglany, oskarpowany, założony na planie prostokąta, z wyodrębnionym kwadratowym prezbiterium, przylegającą do niego od północy zakrystią i kaplicą w elewacji północnej. Drewniana wieża ponad dachem w części zachodniej. Dach dwuspadowy, kryty dachówką mnich mniszka. Szczyty wschodni i południowy zdobione tondami i ostrołukowymi blendami. Wnętrze kryte drewnianym stropem, w zakrystii sklepienia beczkowe.

Kościół parafialny p.w. Św. Piotra i Pawła w Mątowach Wielkich (gm. Miłoradz) Kościół gotycki z XIV w., wieża odbudowana w 1741 r. Orientowany, ceglany, oskarpowany, dwunawowy, założony na planie prostokąta, z niewyodrębnionym prezbiterium, zakrystią od północy, kruchtą od południa i wieżą od zachodu, w górnej partii ośmioboczną, drewnianą. Dwuspadowy dach kryty dachówką, hełm wieży – gontem. Schodkowe szczyty: wschodni nawy i południowy kruchty oraz ściany wieży i kruchty zdobione tynkowanymi blendami i pasami. Wnętrze kryte stropem, w kruchcie sklepienie.

Kościół parafialny p.w. Św. Michała z cmentarzem, kostnicą i dzwonnicą w Miłoradzu Kościół gotycki z XV w., orientowany, ceglany, salowy, założony na planie prostokąta, z zakrystią od północy i kruchtą od południa. Dwuspadowy dach kryty dachówką mnichmniszka. Szczyt wschodni schodkowo – filarowy, zdobiony prostokątnymi blendami i zamknięty łukiem płaskim. Wnętrze kryte drewnianym stropem kolebkowym, w zakrystii sklepienie.

55

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kościół parafialny p.w. Św. Jerzego w Starej Kościelnicy Kościół gotycki z XIV w., ceglany, ściany wzniesione w wątku gotyckim, salowy, z zakrystią od północnego zachodu i kruchtą od północnego wschodu, zbudowaną w początkach XX wieku. Korpus nawowy kryty dachem dwuspadowym (dachówka rzymska). Szczyty wschodni, schodkowy, ze sterczynami, zdobiony tynkowanymi blendami i fryzami. Wnętrze kryte stropem. W elewacji zachodniej widoczne ślady po dzwonnicy, która uległa zniszczeniu w 1818 r.

Kościół parafialny p.w. Św. Mateusza Apostoła w Nowym Stawie Kościół gotycki z XV w. orientowany, ceglany, oskarpowany, trójnawowy, bazylikowy, z prezbiterium trójbocznie zamkniętym, z zakrystią i kruchtą od północy i dwoma wieżami od zachodu. Dachy naw i wież kryte dachówką mnich mniszka. Sterczynowe szczyty głównej nawy i kruchty, a także ściany naw zdobione blendami. Górne części wież zniszczone w XVII w., w północnej wieży górna kondygnacja nadbudowana z drewna. Wnętrze kryte stropem, w prezbiterium - sklepieniem gwiaździstym z 1574 r., w zakrystii sklepienie gwiaździste i krzyżowe.

56

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dom podcieniowy przy ul. Gdańskiej 11 w Nowym Stawie Budynek z 1820 r., drewniany, w konstrukcji wieńcowo-zrębowej, na planie prostokąta. Przy wzdłużnej ścianie południowozachodniej ustawiono sześciosłupowy podcień dźwigający na wysokości drugiej kondygnacji wystawkę o konstrukcji szkieletowej wypełnionej otynkowaną cegłą. Dachy dwuspadowe kryte holenderką. Elewacje wieńczy profilowany gzyms okapowy. Naroża domu obudowane w formie pilastrów. Szczyty odeskowane z pionowymi listewkami na stykach desek. Słupy podcienia kwadratowe ze skromnym mieczowaniem pełniącym wyłącznie dekoracyjną funkcję. Zachowany częściowo oryginalny układ wnętrza, stolarka okienna i drzwi wejściowe.

Kościół filialny p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego w Myszewie (gm. Nowy Staw) Kościół wzniesiony ok. 1330 r., kilkakrotnie przebudowywany w XVIII i XIX w. W czasie reformacji kościół przejęli protestanci, w 1945 r. powrócił do katolików. W 1945 r. zniszczeniu uległy dachy i wieża. Budowla gotycka, orientowana, murowana z cegły, w wątku gotyckim, założona na planie prostokąta, salowa, z niewydzielonym, prosto zamkniętym prezbiterium i neogotycką kruchtą z końca XIX w. Nad korpusem dach trójpołaciowy, obejmujący prezbiterium, kryty dachówką holenderką. Ściany zewnętrzne oszkarpowane dwuskokowymi przyporami. Szczyt zachodni schodkowy zdobiony sterczynami i ostrołukowymi blendami. Do ściany południowej przylega kruchta, kryta dachem dwuspadowym, ze schodkowym szczytem ozdobionym sterczynami i trzema ostrołukowymi blendami. Wejście główne ujęte uskokowym, ostrołukowym portalem.

57

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Kościół parafialny p.w. Św. Bartłomieja Apostoła w Świerkach (gm. Nowy Staw) Kościół zbudowany w 1798 r., wg projektu Jerzego Jakubowskiego. Zbudowany w konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą, wsparty na ceglanym cokole orientowany, salowy, założony na planie wydłużonego prostokąta zamkniętego od wschodu i zachodu trzema ścianami ośmioboku. Dach nad nawą wysoki dwuspadowy, kryty holenderką. Nad wschodnią częścią dachu wznosi się smukła, ośmioboczna drewniana wieżyczka na sygnaturkę, przepruta ze wszystkich stron ażurowymi prześwitami, zwieńczona ośmiobocznym, namiotowym hełmem krytym gontem, zakończony kutą chorągiewką z datą 1798. Kruchta i zakrystia wbudowane do wnętrza trójbocznego prezbiterium, po jego pn. i pd. stronach. Pod okapem dachu biegnie drewniany, profilowany gzyms wieńczący. Elewacje pd. i pn. korpusu głównego przeprute dwoma rzędami wysokich, sześciopolowych okien, umieszczonych w równych odstępach między ryglami, ułożonymi w prostokąty. Otwory okienne ujęte w drewniane profilowane opaski, zwieńczone trójkątnymi nadokiennikami. Od zachodu – drzwi główne dwuskrzydłowe w profilowanym obramieniu z nadprożem, flankowane przez dwa mniejsze okna; w ścianie wschodniej prezbiterium – drzwi i dwa niewielkie okna w obramieniach analogicznych jak w ścianie zachodniej; od pd.-wsch. osobne wejście do kruchty. Wnętrze kościoła pokryte płaskim, drewnianym stropem. Boczne ściany nawy od połowy jej długości obiega drewniany balkon wsparty na czterech ośmiobocznych drewnianych filarach, ustawionych na czworobocznych cokołach. Emporę organową podtrzymują cztery drewniane, okrągłe, kanelowane kolumny z bogato rzeźbionymi korynckimi głowicami, o formach ludowo-klasycystycznych. We frontowej belce chóru wyryty napis z nazwiskami fundatorów, autora i datą budowy. Z nawy do zakrystii prowadzi wejście, w którym osadzono stare dwuskrzydłowe drzwi o półokrągłym zakończeniu, zawieszone na kutych, barokowych zawiasach. Zarówno bryła budowli, o prostych i surowych proporcjach, jak i jej jasne, jednoprzestrzenne wnętrze, posiadają bardzo harmonijny wyraz architektoniczny.

58

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Dom podcieniowy, Klecie 4 (gm. Stare Pole) Dom wzniesiony został ok. połowy XVIII wieku prze cieślę Dawida Zimmermanna. Budynek dwukondygnacyjny, kryty dachem dwuspadowym, od strony południowozachodniej ryglowy podcień wsparty na 9 słupach. Po stronie północnej dobudówka XIX-wieczna. Bogato kształtowana dekoracja ryglowa szczytu podcienia.

Dom podcieniowy, Kławki 8 (gm. Stare Pole). Budynek z końca XVIII wieku, przebudowany w 1839 r. W 1934 r. remontowany. Drewniany, na planie prostokątnym, z frontowym podcieniem. Obecnie jest w ruinie.

Kościół parafialny p.w. Św. Barbary wraz z cmentarzem w Krzyżanowie (gm. Stare Pole) Kościół pochodzi prawdopodobnie z I poł. XIV w. Budowla ceglana, w wątku gotyckim, założona na planie prostokąta, oszkarpowana. Dach dwuspadowy kryty dachówką mnich mniszka. Od strony zachodniej przylega kruchta wybudowana w konstrukcji ryglowej. Szczyt wschodni schodkowy, zdobiony sterczynami, rozczłonkowany ostrołukowymi blendami. Wnętrze salowe, kryte płaskim stropem wspartym na 2 słupach. Na ścianie południowej znajduje się fresk „Ukrzyżowanie”.

59

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Cmentarz menonicki w Szaleńcu (gm. Stare Pole) Cmentarz usytuowany w centrum wsi, przy szosie w kierunku Rozgart - Krzyżanowo, na terenie płaskim. Założenie od pn. i wsch. ograniczone głębokim rowem, za nim ciągną się pola; od pd. graniczy z gospodarstwem wiejskim, od zach. przylega do szosy. Ogrodzenie nie zachowało się – pozostał tylko fragment słupka wspierającego niegdyś bramę (na granicy zach.). Założony prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX wieku. Użytkowany do okresu międzywojennego - najwcześniejszy zachowany nagrobek pochodzi z roku 1806 , najpóźniejszy - z roku 1914. Cmentarz o niewielkim obszarze – 0,12 ha, założony na planie nieregularnego czworoboku, nieorientowany. Pierwotna kompozycja przestrzenna słabo czytelna. Należy przypuszczać, że trzy 70-letnie lipy ustawione w rzędzie są pozostałością centralnej alei (kierunek wsch.-zach.), która dzieliła teren nekropoli na dwie nierówne części - pn. i pd. Większość zachowanych nagrobków znajduje się w kwaterze północnej. Na terenie cmentarza zachowało się 26 obramień grobów - pojedynczych, podwójnych i dziecięcych oraz 13 steli wykonanych z piaskowca. Niektóre bardzo bogato zdobione mają dużą wartość artystyczną, stan techniczny - dobry.

Dom podcieniowy w Złotowie (gm. Stare Pole) Budynek murowany, otynkowany, założony na planie prostokąta, z podcieniem frontowym szachulcowym. Elewacje zwieńczone bogato profilowanym, drewnianym gzymsem. Obecnie w ruinie, po pożarze.

60

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego powiatu. Analiza szans i zagroŜeń.

SILNE STRONY

SŁABE STRONY

- atrakcyjne położenie powiatu pod względem krajobrazowym, - znaczne rozpoznanie zasobów dziedzictwa kulturowego z terenu powiatu, - duża ilość obiektów zabytkowych, - programy wspierania ochrony zabytków (PONZ) w mieście i gminie Nowy Staw, w gminach Lichnowy i Stare Pole, - rozwinięta baza noclegowa dla potrzeb turystyki i agroturystyki, - bogactwo kulturowe Żuław, - korzystny układ szlaków komunikacyjnych - korzystne położenie geograficzne (bliskość aglomeracji Trójmiasta, Elbląga) - dziedzictwo kulturowe i historyczne. - istnienie potencjalnej bazy dla agroturystyki

- brak wypracowanych działania na rzecz dofinansowania prac remontowych, konserwatorskich i renowacyjnych przy zabytkach, - niewystarczająca promocja zasobów dziedzictwa kulturowego powiatu jako towaru turystycznego, - zły stan techniczny obiektów zabytkowych, - niewystarczająca świadomość społeczna o konieczności należytego dbania o zabytki.

SZANSE

ZAGROŻENIA

- ograniczone możliwości pozyskania - położenie powiatu w pobliżu dużych środków zewnętrznych na realizację ośrodków miejskich tj. Trójmiasto, Elbląg, zadań związanych z ochroną zabytków z - możliwość uzyskania środków uwagi na wysoką konkurencyjność innych pomocowych z UE na poprawę stanu powiatów i regionów, zasobów dziedzictwa kulturowego, - niedostatek środków w regionie i kraju na - wzrost zainteresowania inwestorów i ludności terenami pod względem wspomaganie działań mających na celu poprawę stanu zasobów dziedzictwa atrakcyjności krajobrazu, kulturowego, - możliwość wykorzystania większej ilości - malejące dotacje państwa na prowadzenie imprez promocyjnych i kulturalnodziałalności z zakresu ochrony zabytków, folklorystycznych do rozpropagowania możliwości wypoczynkowych, - konkurencyjność powiatów sąsiadujących, - poszerzenie tras turystycznych i szlaków o - zagrożenie powodziowe obszarów powiatu, miejsca i obiekty zabytkowe, - samowolne działania na zabytkach bez - rozbudowa baz turystycznych z uzgodnień konserwatorskich, wykorzystaniem obiektów i obszarów o - brak gotowych projektów budynków wartościach historycznych i kulturowych mieszkalnych i gospodarczych nawiązujących do miejscowej tradycji, które można by było wykorzystać przy realizacji kolejnych inwestycji

61

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

7. Założenia programowe

Program Opieki nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 2015-2018 ma służyć ochronie, sukcesywnej rewaloryzacji i wykorzystaniu lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego do różnych dziedzin życia społecznego. Ramy programowe Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 20152018 wyznaczają tezy problemowe, wskazujące na:
umożliwienie finansowania i racjonalnego wykorzystania środków finansowych na utrzymanie krajobrazu kulturowego oraz ratowanie obiektów o szczególnych wartościach historycznych,
wspieranie i kreowanie różnorodnych form i metod umożliwiających ochronę zabytków i opiekę nad zabytkami – stymulowanie zasad partnerstwa oraz odpowiedzialności właścicieli obiektów o podstawowym znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego na terenie Powiatu Malborskiego,
podnoszenie walorów zabytkowych i wykorzystanie ich w promocji kultury i dla rozwoju turystyki w powiecie, a zwłaszcza jako czynnika wpływającego na rozwój gospodarczy powiatu,
umożliwienie kreowania i realizowania lokalnych projektów związanych z kompleksowymi pracami konserwatorskimi i restauratorskimi oraz chroniącymi krajobraz kulturowy dla osiągnięcia zauważalnych i wymiernych efektów jakościowej zmiany,
kreowanie modelu odpowiedzialności za zasoby dziedzictwa kulturowego w powiecie wśród mieszkańców i we władzach samorządowych,
wspieranie aktywności lokalnej w działaniach mających na celu poszanowanie materialnego dziedzictwa oraz zachowanie własnej odrębności i tożsamości /kultura mniejszości narodowych/,
poszukiwanie i wspieranie projektów związanych z kreowaniem i wdrażaniem nowych form opieki nad zabytkami i ich promocji (np. szlaki turystyczno-historyczne, ożywianie zabytków),
włączenie kultury i dziedzictwa kulturowego w obszar interwencji i wsparcia zgodnie z zasadami planowania i wdrażania programów prorozwojowych, stosownie do oczekiwań mieszkańców powiatu poprzez uznanie znaczenia dziedzictwa kulturowego w rozwoju społeczno-ekonomicznym Powiatu Malborskiego.

62

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Celem strategicznym Programu Opieki Nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 2015 – 2018 jest: ZACHOWANIE DZIEDZICTWA KULTUROWEGO SŁUŻĄCE SPOŁECZNO-GOSPODARCZEMU ROZWOJOWI POWIATU Metodą do realizacji tak określonego celu będzie: Jakościowe i ilościowe powiększenie form ochrony zabytków i opieki nad zabytkami stosowanych przez władze powiatu przy wykonywaniu zadań własnych realizowanych na rzecz lokalnego środowiska: infrastruktury podstawowej, społecznej oraz lokalnej społeczności (zasobów ludzkich). Cel będzie realizowany w ramach trzech Priorytetów: I. ZARZĄDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM POWIATU II. OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU III. POPULARYZACJA I DOKUMENTACJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU

63

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Priorytet I: ZARZĄDZANIE DZIEDZICTWEM KULTUROWYM POWIATU kierunki działań 1. Podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych 2. Podejmowanie działań umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami

zadania • współpraca z gminami w zakresie opracowania projektów rewaloryzacji przestrzeni publicznych, • podejmowanie starań o uzyskanie środków zewnętrznych na rewaloryzację zabytków będących własnością powiatu, • prowadzenie prac remontowo-konserwatorskich przy obiektach zabytkowych stanowiących własność powiatu (w ramach opracowanego planu remontów), • rewaloryzacja zespołów zabytkowej zieleni – parków stanowiących własność powiatu (w ramach opracowanego planu rewaloryzacji), • opracowanie planu systematycznych kontroli stanu utrzymania i sposobu użytkowania obiektów zabytkowych znajdujących się w zasobach powiatowych, • dofinansowanie prac rewaloryzacyjnych przy obiektach nie będących własnością powiatu poprzez udzielanie dotacji na prace remontowo-konserwatorskie przy zabytkach ruchomych i nieruchomych na podstawie stosownej uchwały, • wspieranie działań związanych z zabezpieczeniem obiektów zabytkowych przed pożarem, zniszczeniem i kradzieżą (montaż instalacji przeciwpożarowej i alarmowej, zabezpieczeń przeciw włamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytków ruchomych itp.), • współpraca z urzędami pracy w zakresie prowadzenia bieżących prac pielęgnacyjnych, porządkowych i zabezpieczających na terenach objętych ochroną, • wspieranie szkolenia osób bezrobotnych w rzemiosłach związanych z tradycyjną sztuką budowlaną w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, • wsparcie utrzymywania na rynku pracy zanikających rzemiosł i zawodów w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki i Funduszu Pracy, • wspieranie rozwoju gospodarstw agroturystycznych w zabytkowych obiektach budownictwa drewnianego oferujących wypoczynek i rozrywkę (regionalne potrawy, zwyczaje itp.) oparte na miejscowych tradycjach, • wspieranie rozwoju regionalnych izb pamięci, skansenów itp.

64

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Priorytet II: OCHRONA KRAJOBRAZU KULTUROWEGO POWIATU kierunki działań

zadania

1. Rozszerzenie zasobu i ochrony środowiska kulturowego powiatu

• konsekwentne wdrażanie zapisów dokumentów programowych w odniesieniu do zabytków i krajobrazu kulturowego powiatu, • egzekwowanie zapisów dotyczących działalności inwestycyjnej na obszarach objętych ochroną określonych w dokumentach programowych odnoszących się do zabytków (głównie w zakresie wysokości zabudowy, jej charakteru i funkcji), • walka z samowolami budowlanymi na obszarach objętych ochroną konserwatorską.

Priorytet III: PROMOCJA, EDUKACJA I DOKUMENTACJA WALORÓW DZIEDZICTWA KULTUROWEGO POWIATU kierunki działań 1. Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym 2. Promocja dziedzictwa kulturowego

zadania • udostępnienie informacji o zabytkach powiatu na stronie internetowej powiatu, • utworzenie powiatowego systemu informacji i promocji (bazy danych) środowiska kulturowego, • opracowanie mapy zabytków powiatu, jako formy promocji w porozumieniu z gminami, • wspieranie i współpraca z gminami w zakresie organizowania konkursów, wystaw i innych działań edukacyjnych, • wspieranie i współpraca z gminami w zakresie inicjowania i organizacji obchodów Europejskich Dni Dziedzictwa na obszarze powiatu, • wydawanie i wspieranie działań związanych z wydawaniem publikacji (w tym folderów promocyjnych, przewodników) poświęconych problematyce dziedzictwa kulturowego powiatu, • wspieranie i współpraca z gminami w zakresie wprowadzenia i upowszechniania tematyki ochrony dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej i szkolnej poprzez wspieranie i organizowanie zajęć edukacyjnych, • wspieranie i współpraca z gminami w zakresie opracowywania prac studialnych (studia historyczno-urbanistyczne, studia krajobrazowe, katalogi typów m.in. zabudowy regionalnej, detalu architektonicznego, nekropolii), • wspieranie i współpraca z gminami w zakresie wykonywania inwentaryzacji architektoniczno-konserwatorskiej zagrożonych obiektów zabytkowych, • opracowanie szlaków turystycznych (pieszych, rowerowych, samochodowych) wykorzystujących walory środowiska kulturowego.

65

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami 8.1 Instrumenty prawne Problematyka zachowania dziedzictwa kulturowego zostanie uwzględniona przez władze powiatu przy uchwalaniu przepisów prawa miejscowego.

8.2 Instrumenty koordynacji Realizacja Programu wymaga współpracy z instytucjami ochrony zabytków różnych szczebli, w tym współpracy z Muzeum Zamkowym w Malborku oraz diecezją elbląską i parafiami z terenu powiatu malborskiego i właścicielami obiektów zabytkowych. 8.3 Instrumenty finansowe Podstawowym narzędziem finansowym będą dotacje celowe udzielane na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (na podstawie projektowanej uchwały o dotacjach na prace konserwatorskie przy zabytkach z terenu powiatu). Planowane jest również wykorzystanie funduszy unijnych oraz dostępnych dofinansowań samorządu województwa pomorskiego. Samorząd zamierza ubiegać się o dofinansowanie na realizację projektów miękkich związanych z rozwojem zasobów ludzkich lub rozwojem obszarów wiejskich: na szkolenia, promocję, współpracę międzynarodową, tworzenie lokalnych oraz regionalnych produktów i marek turystycznych, tworzenie miejsc pracy związanych z dziedziną kultury, turystyki i edukacji. W tym wypadku, gdy wkład własny stanowi niewielki procent w stosunku do przyznawanych grantów (od 1,5 do 15 %), pozyskane środki będą w znaczący sposób wpływały na zwiększenie możliwości operacyjnych Powiatu. 8.4 Instrumenty społeczne W działaniach Powiatu przewidywane jest prowadzenie działań z zakresu współpracy i współdziałania z właścicielami oraz użytkownikami zabytków (władzami kościelnymi i parafiami, osobami fizycznymi oraz spółkami), a także edukacja i informacja odnośnie dziedzictwa kulturowego Powiatu Malborskiego. 8.5 Instrumenty kontrolne Zadania sformułowane w niniejszym programie przewidują stosowanie monitoringu jego realizacji w postaci monitoringu stanu środowiska kulturowego.

66

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami

Za monitorowanie realizacji Programu Opieki nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 2015-2018 odpowiada Zarząd Powiatu Malborskiego, który co dwa lata będzie przedstawiał Radzie Powiatu w Malborku sprawozdanie z realizacji programu. Kryteria prowadzenia oceny realizacji programu opieki: • • • • •

poziom (w %) wydatków budżetu powiatu na ochronę i opiekę nad zabytkami, liczba i długość (w km) utworzonych szlaków turystycznych i ścieżek rowerowych, liczba zrealizowanych konkursów, wystaw i działań edukacyjnych na terenie powiatu, liczba przygotowanych/wydanych wydawnictw (w tym folderów promocyjnych, przewodników), liczba szkoleń/liczba osób biorących udział w szkoleniach związanych z ochroną dziedzictwa kulturowego.

67

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami

10.1. Publiczne źródła finansowania W celu właściwej i skutecznej ochrony zasobów kulturowych wykorzystane zostaną środki możliwe do zabezpieczenia z budżetu powiatu na ten cel, jak również w miarę możliwości prowadzone będą programy czerpiące z budżetów innych publicznych źródeł, tj.: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji oraz województwa pomorskiego. 1. Powiat: w budżecie powiatu co roku zabezpieczane będą środki na zadania wynikające z niniejszego dokumentu. 2. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego 201469 Program „Dziedzictwo Kulturowe” Priorytet 1 – Ochrona Zabytków I.INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Departament Ochrony Zabytków II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, realizowane poprzez konserwację i rewaloryzację zabytków nieruchomych i ruchomych oraz ich udostępnianie na cele publiczne. Kluczowe dla realizacji celów priorytetu są zadania prowadzące do zabezpieczenia, zachowania i utrwalenia substancji zabytku, w ramach priorytetu dofinansowania nie mogą zaś uzyskać projekty zakładające adaptację, przebudowę obiektów zabytkowych lub ich znaczącą rekonstrukcję. W pierwszej kolejności wsparcie otrzymywać będą obiekty najbardziej zagrożone oraz zabytki najcenniejsze – wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO, uznane za Pomniki Historii oraz te, posiadające wyjątkową wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Biorąc pod uwagę fakt, że priorytet ma charakter ogólnopolski, szczególny nacisk kładziony jest też na projekty uwzględniające rolę zabytków w rozwoju turystyki. Dlatego istotnym celem priorytetu jest kierowanie pomocy dla cennych obiektów położonych na terenach uboższych gospodarczo i turystycznie, czego efektem będzie zwiększenie dostępności do zabytków, podniesienie atrakcyjności regionów i wykorzystanie przez nie potencjału związanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań:

69

http://www.mkidn.gov.pl/pages/strona-glowna/finanse/programy-ministra/programy-mkidn-2014.php

68

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1) prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowanych do przeprowadzenia w roku udzielenia dofinansowania; 2) prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków przeprowadzonych w okresie trzech lat poprzedzających rok złożenia wniosku (po wykonaniu wszystkich prac lub robót określonych w pozwoleniu wydanym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków). 3) Do priorytetu nie kwalifikują się zadania, które są współfinansowane ze środków europejskich. O dofinansowanie w ramach priorytetu mogą ubiegać się podmioty prawa polskiego – osoby fizyczne, jednostki samorządu terytorialnego lub inne jednostki organizacyjne, będące właścicielem lub posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru albo posiadające taki zabytek w trwałym zarządzie. W przypadku zadań określonych w pkt. 2 o dofinansowanie ubiegać mogą się wyłącznie wnioskodawcy, których działalność nie jest finansowana ze środków publicznych. O dofinansowanie w ramach priorytetu nie mogą ubiegać się państwowe instytucje kultury, publiczne szkoły oraz uczelnie wyższe, uczelnie artystyczne oraz inne podmioty zaliczane do sektora finansów publicznych. Priorytet 2 – Wspieranie działań muzealnych. I. INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest wspieranie działalności w zakresie opieki konserwatorskiej nad muzealiami, archiwaliami i księgozbiorami, a także – prezentacji zbiorów w postaci atrakcyjnych poznawczo projektów wystawienniczych. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) organizacja czasowych wystaw muzealnych; 2) modernizacja stałych wystaw muzealnych; 3) tworzenie stałych wystaw muzealnych; 4) publikacja katalogów do wystaw muzealnych; 5) konserwacja muzealiów, archiwaliów, starych druków, rękopisów, kartografii, muzykaliów, ikonografii, grafiki artystycznej, dokumentów życia społecznego; 6) zakup wyposażenia pracowni konserwatorskich. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) samorządowe instytucje kultury - z wyjątkiem instytucji współprowadzonych przez ministra i jednostki samorządu terytorialnego; 2) organizacje pozarządowe; 3) kościoły i związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne.

69

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Priorytet 3 - Kultura ludowa I.INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Departament Narodowych Instytucji Kultury II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest wspieranie najwartościowszych zjawisk z zakresu szeroko pojętej kultury ludowej. Dotyczy to zarówno przedsięwzięć, których zadaniem jest ochrona materialnej i niematerialnej spuścizny kultury ludowej, wpisujących się tym samym w założenia ratyfikowanej w 2010 roku przez Rzeczpospolitą Polską Konwencji UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, jak i zadań odwołujących się do żywych zjawisk kulturowych. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) zadań edukacyjnych, w tym warsztatów, kursów i szkoleń dotyczących zagadnień szeroko pojętej kultury ludowej, w tym niematerialnego dziedzictwa kulturowego; 2) zadań z zakresu szeroko pojętej animacji kulturowej i społecznej prowadzonej w oparciu o niematerialne dziedzictwo kulturowe, wspomagających lokalne społeczności w twórczych działaniach nawiązujących do miejscowych tradycji; 3) publikacji książkowych z zakresu dziedzictwa kultury ludowej; 4) zadań dotyczących dokumentacji, archiwizacji i udostępniania unikalnych zjawisk z zakresu dziedzictwa kultury ludowej, w tym sztuki i rękodzieła ludowego, gwary, muzyki, tańca, śpiewu, obrzędowości, obyczajowości; 5) zadań popularyzujących unikalne i żywe elementy kultury ludowej, w tym konkursy, przeglądy, festiwale sztuki i rękodzieła ludowego; 6) zadań dotyczących ochrony architektury regionalnej; 7) zadań o charakterze artystycznym, użytkowym inspirowanych tradycyjną twórczością ludową; 8) projektów badawczych i popularyzatorskich z zakresu antropologii kulturowej, etnologii i etnografii. Z priorytetu wyłączone są zadania związane z obchodami 200 rocznicy urodzin Oskara Kolberga, zadania archeologiczne, zadania o tematyce historycznej, w tym również rekonstrukcje wydarzeń historycznych i turnieje rycerskie, festyny, zloty i zawody regionalne oraz zakupy strojów ludowych. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) samorządowe instytucje kultury - z wyjątkiem instytucji współprowadzonych przez ministra i jednostki samorządu terytorialnego; 2) organizacje pozarządowe; 3) podmioty prowadzące działalność gospodarczą: 4) kościoły i związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne.

70

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Priorytet 5 – Ochrona zabytków archeologicznych. I.INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowy Instytut Dziedzictwa II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest ochrona dziedzictwa archeologicznego poprzez wspieranie kluczowych dla tego obszaru zadań, obejmujących nieinwazyjne badania archeologiczne, ewidencję i inwentaryzację zabytków archeologicznych oraz opracowanie i publikację wyników przeprowadzonych badań archeologicznych. Cel ten został sformułowany w oparciu o fundamentalną dla ochrony dziedzictwa kulturowego zasadę zrównoważonego rozwoju, która dopuszcza inwazyjne metody badawcze jedynie w ostateczności, gdy stanowisko (zabytek archeologiczny) narażone jest na bezpośrednie zniszczenie spowodowane oddziaływaniem przyrodniczym, bądź działaniami człowieka. Stąd zadaniem priorytetu jest wspieranie i promocja badań prowadzonych metodami niedestrukcyjnymi, wykorzystującymi techniki tradycyjne oraz nowoczesne osiągnięcia techniczne, a także publikacja ich wyników. Nie będą natomiast wspierane projekty, które prowadzą do niszczenia stanowisk archeologicznych (np. poprzedzające rekonstrukcje na stanowisku archeologicznym). W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań, służących ochronie dziedzictwa archeologicznego na terenie Rzeczypospolitej Polskiej, realizowanych zgodnie z obowiązującymi przepisami w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami: 1) ewidencja i inwentaryzacja zabytków archeologicznych metodą badań powierzchniowych, w tym kontynuacja badań w ramach programu Archeologiczne Zdjęcie Polski oraz weryfikacja badań dotychczasowych; 2) nieinwazyjne badania archeologiczne, nie związane z planowanymi bądź realizowanymi inwestycjami, wykorzystujące nowoczesne metody i sprzęt; 3) opracowanie, wraz z obowiązkową publikacją książkową, wyników przeprowadzonych badań archeologicznych, w tym analiza i konserwacja pozyskanych w ramach tych badań zabytków. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać się mogą następujące podmioty prawa polskiego: 1) samorządowe instytucje kultury; 2) państwowe instytucje kultury; 3) organizacje pozarządowe; 4) publiczne uczelnie akademickie; 5) niepubliczne uczelnie akademickie; 6) podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Priorytet 6 – Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego I. INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów

71

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest zainicjowanie kompleksowego procesu opracowania i cyfryzacji materialnych zasobów dziedzictwa kulturowego, w tym zabytków, obiektów muzealnych, archiwalnych (także z zakresu niepaństwowego zasobu archiwalnego), bibliotecznych i audiowizualnych, znajdujących się pod opieką podmiotów spoza sfery finansów publicznych, których działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysku, lub uczelni publicznych. Proces ten w sposób szczególny winien uwzględniać właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo zbiorów przeznaczonych do digitalizacji. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) opracowanie zasobów kultury i dziedzictwa narodowego ze szczególnym uwzględnieniem niepaństwowego zasobu archiwalnego wraz z przeprowadzeniem koniecznych prac konserwatorskich; 2) digitalizacja zasobów kultury i dziedzictwa narodowego uwzględniająca przeprowadzenie niezbędnych prac konserwatorskich; 3) udostępnianie cyfrowych zasobów za pośrednictwem urządzeń multimedialnych lub/oraz sieci rozległych (Internetu) poprzez portale internetowe; 4) przechowywanie zasobów cyfrowych z zapewnieniem trwałości i bezpieczeństwa danych cyfrowych. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) organizacje pozarządowe; 2) kościoły i związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne; 3) uczelnie publiczne. Program „Kolekcje” Priorytet 4 – Kolekcje muzealne I. INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest wspieranie działalności muzeów poprzez tworzenie oraz systematyczne wzbogacanie zbiorów i kolekcji o randze narodowej i regionalnej. Priorytet ma za zadanie utrwalanie wysokich standardów w zakresie opracowywania, przechowywania, konserwowania i popularyzowania zbiorów i kolekcji muzealnych. Kolekcje dofinansowane w ramach priorytetu powinny być tworzone w oparciu o konsekwentny i długofalowy plan rozwoju. Ze względu na powyższe wymagania priorytet skierowany jest wyłącznie do instytucji kultury wpisanych do Państwowego Rejestru Muzeów, które są w szczególny sposób zobligowane do zachowania wysokiej wartości merytorycznej realizowanych przedsięwzięć oraz do stosowania właściwych reguł opieki nad gromadzonymi zbiorami. Ważne dla celów priorytetu będą projekty wykraczające poza nakreślone wyżej wymagania podstawowe, dla realizacji których zakupy dokonywane w

72

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

ramach zadania równoznaczne będą z istotnym podniesieniem jakości i wartości posiadanych zbiorów. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących rodzajów zadań: 1) zakup obiektu do zbiorów muzeum oraz pokrycie kosztów niezbędnych do dokonania przedmiotowego zakupu; 2) zakup kolekcji do zbiorów muzeum oraz pokrycie kosztów niezbędnych do dokonania przedmiotowego zakupu. W ramach jednego wniosku można ubiegać się wyłącznie o zakup pojedynczego obiektu lub spójnej kolekcji. Przedmiotem zakupu nie może być grupa obiektów niestanowiących kolekcji. Z priorytetu wyłączone są zadania związane z zakupem obiektów i kolekcji sztuki współczesnej, o których dofinansowanie można ubiegać się w ramach priorytetów Narodowe kolekcje sztuki współczesnej i Regionalne kolekcje sztuki współczesnej. O dofinansowanie w ramach priorytetu mogą ubiegać się państwowe i samorządowe instytucje kultury, będące muzeami wpisanymi do Państwowego Rejestru Muzeów.

Program „Rozwój infrastruktury kultury”. Priorytet 1 – Infrastruktura kultury I. INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Departament Szkolnictwa Artystycznego i Edukacji Kulturalnej II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest stworzenie optymalnych warunków dla prowadzenia działalności kulturalnej, poprzez modernizację i rozbudowę infrastruktury instytucji kultury, a także innych podmiotów działających w tym obszarze. Katalog działań priorytetu, obejmujący prace budowlane, zakup wyposażenia niezbędnego dla realizacji celów statutowych, czy sporządzanie dokumentacji technicznej, daje możliwość finansowania zadań generujących istotne zmiany jakościowe, w zakresie sprawności i efektywności funkcjonowania zaplecza materialno-technicznego, podmiotów objętych priorytetem. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań inwestycyjnych służących prowadzeniu działalności kulturalnej: 1) budowa, roboty budowlane, przebudowa, remont wraz z zakupem niezbędnych urządzeń budowlanych i wyposażenia na potrzeby działalności kulturalnej; 2) zakup wyposażenia na potrzeby działalności kulturalnej; 3) przygotowanie dokumentacji technicznej niezbędnej do prowadzenia inwestycji, w tym projektów architektonicznych, studiów wykonalności, analizy oddziaływania na środowisko; 4) zadania dotyczące budowy, rozbudowy i przebudowy obiektów budowlanych wraz z zakupem niezbędnych urządzeń budowlanych, współfinansowanych w ramach programów europejskich. 73

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) samorządowe instytucje kultury – z wyjątkiem domów kultury, centrów kultury oraz ośrodków kultury; 2) państwowe instytucje kultury; 3) jednostki samorządu terytorialnego; 4) organizacje pozarządowe; 5) kościoły i związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne. Priorytet 3 – Infrastruktura domów kultury I.INSTYTUCJA ZARZĄDZAJĄCA PRIORYTETEM: Narodowe Centrum Kultury II. STRATEGICZNE CELE PRIORYTETU: Strategicznym celem priorytetu jest zapewnienie optymalnych warunków dla działalności domów i ośrodków kultury oraz centrów kultury i sztuki w zakresie edukacji kulturalnej i animacji kultury poprzez modernizację i rozbudowę ich infrastruktury. Szeroki katalog działań, obejmujący prace budowlane, opracowywanie dokumentacji technicznej czy zakup wyposażenia niezbędnego dla realizacji celów statutowych, daje możliwość finansowania zadań w obszarze sprawności i efektywności funkcjonowania zaplecza materiałowo-technicznego podmiotów objętych zakresem priorytetu. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań inwestycyjnych służących prowadzeniu edukacji kulturalnej: 1) robót budowlanych, w tym rozbudowy, nadbudowy, przebudowy, remontu, wraz z zakupem niezbędnych urządzeń budowlanych, realizowanych wyłącznie w już istniejących obiektach budowlanych oraz zakupu wyposażenia na potrzeby prowadzenia edukacji kulturalnej; 2) zakupu wyposażenia na potrzeby prowadzenia edukacji kulturalnej; 3) przygotowania dokumentacji technicznej niezbędnej do prowadzenia inwestycji, w tym projektów architektonicznych, studiów wykonalności, analizy oddziaływania na środowisko; 4) zadań dotyczących budowy, rozbudowy i przebudowy obiektów budowlanych, wraz z zakupami niezbędnych urządzeń budowlanych, współfinansowanych w ramach programów europejskich. O dofinansowanie w ramach priorytetu ubiegać mogą się następujące podmioty prawa polskiego: 1) domy kultury, ośrodki kultury oraz centra kultury i sztuki posiadające status samorządowej instytucji kultury – z wyjątkiem instytucji współprowadzonych przez ministra i jednostki samorządu terytorialnego; 2) jednostki samorządu terytorialnego – wyłącznie jako organy prowadzące dla podmiotów wymienionych powyżej.

74

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

10.2. Fundusze strukturalne. Fundusze Strukturalne Unii Europejskiej70 Program dla Europy Środkowej. Priorytet 4 - Podniesienie konkurencyjności oraz atrakcyjności miast i regionów. Obszar interwencji: P4.3 Wykorzystanie zasobów kulturowych dla uatrakcyjnienia miast i regionów. Celem priorytetu jest ochrona, rozwój i wykorzystywanie do celów gospodarczych (głównie turystycznych) zasobów kulturowe Europy Środkowej takich jak: parki krajobrazowe i narodowe, zamki, pałace, kościoły, zabytki i inne obiekty związane z kulturą i tradycją miast i regionów Europy Środkowej. Dofinansowanie obejmuje np. rozwijanie współpracy związanej z wykorzystaniem obiektów zabytkowych i muzeów w różnych krajach Europy Środkowej w celu stworzenia wspólnej oferty turystycznej, promocji, na tworzenie ponadnarodowych i innowacyjnych strategii zarządzania dla ochrony, konserwacji i eksploatacji zasobów kulturowych czy na stworzenie transnarodowych szlaków turystycznych we współpracujących regionach. Współpraca tego typu musi służyć podnoszeniu konkurencyjności partnerskich regionów. W ramach priorytetu można ubiegać się o dofinansowanie następujących przykładowych zadań: • tworzenie ponadnarodowych i innowacyjnych strategii zarządzania dla ochrony, konserwacji i eksploatacji zasobów kulturowych (miejsc, struktur, krajobrazów, obiektów) zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju (czyli rozwoju gospodarczego z wykorzystaniem zasobów kulturowych, przy jednoczesnej ochronie tych zasobów), • promowanie kultury i tradycji regionów, krajów (np. reklama w telewizji, radio), • zintegrowane koncepcje kulturowe i gospodarcze mające na celu generowanie dochodu i zatrudnienia (np. stworzenie programów wycieczek objazdowych promujących zabytki i kulturę regionów współpracujących), • podejmowanie działań ujętych w strategiach regionów w zakresie wzmacniania kulturowych aspektów regionów, • nawiązanie współpracy pomiędzy obiektami zabytkowymi i muzeami w celu np. stworzenia w przyszłości wspólnej oferty, • ponadnarodowa współpraca nad przygotowywaniem inwestycji w “szlaki kulturowe” w obszarze Europy Środkowej (np. zakup tabliczek informacyjnych, rozbudowa, zagospodarowanie szlaków), • ponadnarodowe centrum kompetencji zajmujące się utrzymaniem zasobów kulturowych (obiektów kultury, parków krajobrazowych itp. w słabszych, peryferyjnych regionach. Można otrzymać dofinansowanie na zakup i wprowadzenie

70

https://www.funduszeeuropejskie.gov.pl/PoradnikBeneficjenta/PoIis/Strony/11.1-Ochrona-i-zachowanie-dziedzictwa-kulturowego.aspx

75

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

technologii informatyczno-komunikacyjnych do współpracy np. dostęp do stałego i szybkiego Internetu. Beneficjentami priorytetu mogą być podmioty z państw objętych programem, takie jak: • władze lokalne i regionalne, • instytucje planistyczne i badań stosowanych, • agencje rozwoju, • grupy interesu, • firmy transportu publicznego, • spółdzielnie mieszkaniowe i korporacje mieszkaniowe, • grupy inicjatyw kulturowych, • organizacje ponadnarodowe działające w obszarze kultury, • wszystkie zorganizowane grupy obywateli i ich przedstawiciele działający dla uatrakcyjnienia miast i regionu w oparciu o zasoby kulturowe. Program Infrastruktura i Środowisko. Priorytet 11 - Kultura i dziedzictwo kulturowe. Działanie: 11.1 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. Celem Działania jest ochrona, zachowanie i efektywne wykorzystanie dziedzictwa kulturowego o znaczeniu ponadregionalnym. Dofinansowanie obejmuje np. remont i odnowienie zabytku, konserwację zabytkowego budynku, czy przygotowanie dokumentacji pod inwestycję, tworzenie wirtualnych instytucji kultury przy wykorzystaniu w tym celu zbiorów zabytkowych. Ważne, aby zachęcał mieszkańców i turystów do zwiedzania zabytków i poznawania cennych zbiorów zabytkowych, wskazane jest również, aby projekt przyczynił się do utworzenia nowych miejsc pracy w sektorze kultury. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • rewitalizację, rewaloryzację, konserwację, renowację, restaurację, zachowanie, a także adaptację na cele kulturalne obiektów wpisanych do rejestru zabytków i zespołów tych obiektów wraz z ich otoczeniem, • zakup i remont trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej w obiektach będących celem projektu (wyłącznie jako jeden z elementów projektu), • konserwację zabytkowych muzealiów, starodruków, księgozbiorów, archiwaliów i zbiorów filmowych, • zabezpieczenie zabytków przed kradzieżą i zniszczeniem, • rozwój zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury, w tym: digitalizację zabytkowych zasobów bibliotecznych, muzealnych, archiwalnych i zbiorów filmowych, • tworzenie wirtualnych instytucji kultury (dot. wykorzystania w tym celu zbiorów zabytkowych), • przygotowanie kompleksowej dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji przedsięwzięcia w ramach działania.

76

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Beneficjentami działania mogą być: • instytucje kultury (państwowe, samorządowe oraz współprowadzone z Ministrem Kultury i Dziedzictwa Narodowego), • jednostki samorządu terytorialnego, • kościoły i związki wyznaniowe, • organizacje pozarządowe, • archiwa państwowe, • szkoły artystyczne (dla których organem prowadzącym jest minister właściwy ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego lub jednostki samorządu terytorialnego), wyłącznie w zakresie zadań z obszaru digitalizacji zabytkowych zbiorów, konserwacji zabytków ruchomych oraz ich zabezpieczenia przed kradzieżą i zniszczeniem, • uczelnie artystyczne (nadzorowane przez ministra właściwego ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego) wyłącznie w zakresie zadań z obszaru digitalizacji zabytkowych zbiorów, konserwacji zabytków ruchomych oraz ich zabezpieczenia przed kradzieżą i zniszczeniem, • publiczne uczelnie wyższe inne niż artystyczne, wyłącznie w zakresie zadań z obszaru digitalizacji zabytkowych zbiorów, konserwacji zabytków ruchomych oraz ich zabezpieczenia przed kradzieżą i zniszczeniem. Program Infrastruktura i Środowisko. Priorytet - 11 Kultura i dziedzictwo kulturowe. Działanie: 11.2 Rozwój oraz poprawa stanu infrastruktury kultury o znaczeniu ponadregionalnym. Celem działania jest rozwój i poprawa stanu ważnych dla kraju i regionu obiektów kulturalnych, tak aby umożliwiały zwiększony dostęp do kultury oraz poprawę jakości oferty kulturalnej dla turystów, inwestorów i mieszkańców. Dofinansowanie obejmuje np. budowę, remont i przebudowę obiektów o znaczeniu ponadregionalnym, takich jak np. muzea, teatry, w tym także na przygotowanie dokumentacji technicznej niezbędnej dla inwestycji. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • budowa, rozbudowa, remont i przebudowa instytucji kultury, • zakup i remont trwałego wyposażenia do prowadzenia działalności kulturalnej, • przygotowanie dokumentacji niezbędnej do przeprowadzenia projektu. Beneficjentami działania mogą być: • instytucje kultury (państwowe, samorządowe oraz współprowadzone z ministrem właściwym ds. kultury i ochrony dziedzictwa narodowego), • organizacje pozarządowe, • kościoły i związki wyznaniowe, • archiwa państwowe, • jednostki samorządu terytorialnego.

77

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Program Regionu Morza Bałtyckiego. Priorytet - 4 Promowanie atrakcyjności i konkurencyjności miast i regionów. Kierunek wsparcia: 4.1 Wzmacnianie rozwoju regionów metropolitalnych, miast i obszarów miejskich. Celem jest stworzenie silniejszych powiązań pomiędzy dużymi miastami i obszarami wokół nich, co pozwoli na lepsze wykorzystanie ich możliwości i rozwój całego regionu. W ramach tego kierunku wsparcia można realizować projekty opierające sie na współpracy miast i regionów w zakresie rozwoju gospodarczego, które będą przyczyniać się do realizowania ponadnarodowych programów i polityk wyznaczonych dla całego Regionu Morza Bałtyckiego. Dofinansowanie obejmuje np. wspólne inwestycje, które przyczynią sie do poprawy jakości świadczonych usług w całym regionie. Chodzi tu między innymi o usługi związane z sektorem ochrony zdrowia, edukacji oraz transportu publicznego. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • wspólne działania miast i regionów, dzięki którym będą one realizować założenia programów i polityk dotyczących rozwoju gospodarczego na poziomie całego Regionu Morza Bałtyckiego (np. w zakresie polityki przedsiębiorczości i polityki dotyczącej małych i średnich firm, przyciągania inwestycji zagranicznych, promowania gospodarki opartej na wiedzy, kierowania firmą, wydajności pracy, ochrony środowiska miejskiego, zwiększania aktywności społecznej mieszkańców, strategii dotyczących zatrudnienia), • przygotowywanie inwestycji i wspólnych, ponadnarodowych rozwiązań pozwalających na świadczenia wysokiej jakości usług społeczno-gospodarczych na poziomie całego regionu (chodzi tu przykładowo o usługi w sektorze usług zdrowotnych, transportu publicznego, edukacji oraz pośrednictwa pracy), • realizacja planów działania w zakresie zmian gospodarczych w regionie z mniejszym i rozrzuconym zasiedleniem (chodzi tu o projekty realizowane w ramach partnerstwa złożonego z władz regionalnych i krajowych oraz firm oraz organizacji pozarządowych), • opracowywanie praktycznych rozwiązań na poziomie całego regionu poprawiających współpracę wielkich miast z miastami małymi oraz średnimi, • tworzenie partnerstw miejsko-wiejskich rozwiązujących wspólne problemy tych obszarów (takie jak: przenoszenie sie ludności do strefy podmiejskiej, zwiększająca się liczba osób dojeżdżających do pracy z obszarów podmiejskich, wspólne oszczędzanie energii, gospodarowanie energię, w tym odnawialną taką jak słoneczna, wodna czy wiatrowa, rozwiązania służące lepszemu powiązaniu turystyki miejskiej i wiejskiej). Beneficjentami działania mogą być: • władze publiczne (centralne, regionalne i lokalne oraz ich związki), • instytucje badawcze i szkoleniowe, • fundacje,

78

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

•

organizacje pozarządowe oraz instytucje nie działające dla osiągnięcia zysku.

Program Regionu Morza Bałtyckiego. Priorytet - 4 Promowanie atrakcyjności i konkurencyjności miast i regionów. Kierunek wsparcia: 4.2 Strategiczne wsparcie zintegrowanego rozwoju BSR oraz spójności społeczno-gospodarczej i terytorialnej. Celem pomocy jest wyrównanie poziomu społecznego i gospodarczego między poszczególnymi obszarami w całym Regionie Morza Bałtyckiego. Chodzi tutaj przede wszystkim o tworzenie koncepcji rozwoju na poziomie ponadnarodowym, dzięki czemu inwestycje podejmowane w całym regionie będą służyły tym samym celom. Dofinansowanie obejmuje np. międzynarodowe projekty dotyczące przygotowywania oraz realizowania wspólnych strategii dotyczących zmiany roli wsi, oszczędzania energii, czystszej produkcji oraz zamówień publicznych dotyczących tworzenia przyjaznych dla środowiska towarów i usług; przygotowanie i realizacje ponadnarodowych strategii marketingowych (np. reklamy czy promocji) związanych z atutami całego Regionu w biznesie i otoczeniu biznesu (takich jak: drogi, telekomunikacja, edukacja, kultura, przyroda); opracowywanie programów związanych z przystosowaniem poszczególnych obszarów do zmian demograficznych (np. zmian w liczbie ludności, wykształcenia, wieku, zjawiskach przypływu lub odpływu mieszkańców) lub też przywracania wartości gospodarczej, społecznej i przyrodniczej obszarom bardzo zniszczonym przez przemysł; działania związane z tworzeniem nowych usług i atrakcji turystycznych, takich jak: planowanie i uruchamianie ponadnarodowych tras turystycznych, promocja turystyki przyjaznej dla środowiska oraz turystyki wiejskiej. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • przygotowywanie i realizację wspólnych strategii dla wsi, dzięki którym rola wsi zostanie zmieniona i dzięki temu łatwiej będzie np. znaleźć tam pracę, • przygotowywanie i realizacja strategii rozwoju (danego obszaru lub danego sektora), dzięki czemu będzie możliwa zmiana kierunku rozwoju gospodarczego i społecznego na lepszy niż dotychczas (np. likwidacja przemysłu, który bardzo zanieczyszcza dany teren czy zmiana kwalifikacji osób mieszkających tam, zalesianie, mądrzejsze wykorzystanie przyrody, rozwój obszarów chronionych), • przygotowywanie i realizacja wspólnych strategii w zakresie oszczędzania energii i czystszej produkcji oraz w zakresie zamówień publicznych dotyczących tworzenia przyjaznych dla środowiska towarów i usług, • przygotowywanie i realizacja strategii marketingowych i działań związanych z atutami całego Regionu w biznesie i otoczeniu biznesu (takich jak: infrastruktura, kultura, przyroda), • przygotowywanie i realizacja ponadnarodowych strategii, działań i modeli związanych z przystosowaniem poszczególnych obszarów do zmian demograficznych (np. zmian liczby ludności, jej wykształcenia czy wieku) i procesów migracyjnych (przypływu lub odpływu ludności),

79

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

•

przygotowywanie i realizacja wspólnych strategii w zakresie przywracania wartości gospodarczej, społecznej i przyrodniczej obszarom bardzo zniszczonym przez przemysł, • opracowywanie produktów turystycznych Regionu w oparciu o dziedzictwo kulturowe tego obszaru i jego walory przyrodnicze (na przykład planowanie i uruchamianie ponadnarodowych tras turystycznych, promocja turystyki przyjaznej dla środowiska oraz turystyki wiejskiej). Beneficjentami działania mogą być: • władze publiczne (centralne, regionalne i lokalne oraz ich związki), • instytucje badawcze i szkoleniowe, • fundacje, • organizacje pozarządowe oraz instytucje nie działające dla osiągnięcia zysku. Program: Program Współpracy Międzyregionalnej. Priorytet: 2 Środowisko naturalne i zapobieganie ryzyku. Priorytet ten dotyczy środowiska naturalnego oraz zapobiegania ryzyku, a w szczególności kwestii związanych z zagrożeniami naturalnymi i technologicznymi, gospodarką wodną, gospodarką odpadami, różnorodnością biologiczną oraz zachowaniem dziedzictwa naturalnego, energią i zrównoważonym transportem, dziedzictwem kulturowym i krajobrazem. Dofinansowanie można otrzymać m.in. na: wymianę doświadczeń i wiedzy w celu usprawnienia systemu obserwacji i ostrzegania o zagrożeniach ekologicznych, poprawy jakości dostarczania i oczyszczania wody, powtórnego wykorzystywania wysypisk śmieci i miejsc składowania odpadów, poprawy jakości powietrza i rozwoju innowacyjnych metod ochrony gleby i ożywiania gruntów na obszarach skażonych i poprzemysłowych. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • wizyty studyjne, • wspólne sesje szkoleniowe i ćwiczenia, • wymianę pracowników, • studia i sprawozdania, analizy danych, porównawcze studia przypadku, • spotkania i imprezy (międzyregionalne warsztaty, seminaria, konferencje, itd.), • akcje informacyjne i promocyjne (komunikaty prasowe, broszury, ulotki, biuletyny, strona internetowa, programy w radiu i telewizji, itd.), • rozwój wspólnych ram koncepcyjnych i metodologicznych, • opracowanie i wstępne testowanie nowych instrumentów i metod, • przygotowywanie operacyjnych planów działań. Beneficjentami działania mogą być: • władze regionalne i lokalne, • instytucje zajmujące się ochroną przyrody, • służby kryzysowe i inne podmioty zajmujące się zarządzaniem zagrożeniami, • zarząd transportu publicznego,

80

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

• • • •

organy zajmujące się ochroną dziedzictwa naturalnego i krajobrazu, organy zajmujące się sektorem turystycznym, uniwersytety, instytuty badawcze i naukowe, placówki edukacyjne, inne organy publiczne lub podmioty prawa publicznego istotne dla procesu ochrony środowiska i zapobiegania ryzyku.

Program: Program Współpracy Transgranicznej Południowy Bałtyk Priorytet: 2 Atrakcyjność oraz wspólna tożsamość Działanie: 2.3 Zrównoważone wykorzystywanie dziedzictwa naturalnego i kulturowego dla rozwoju regionalnego Celem działania jest wykorzystanie przyrody i kultury rejonu Południowego Bałtyku zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju, czyli ich mądre wykorzystywanie i jednoczesna ochrona zasobów Południowego Bałtyku (krajobrazów, wód, roślin) dziedzictwa kulturowego (tradycji, jedzenia, tańców itp.) do rozwoju gospodarczego obszaru, przy jednoczesnej ich ochronie. W ramach działania projekty mogą realizować instytucje oświatowe, jednostki samorządowe oraz inne instytucje, które mają pomysł na promocję, tworzenie międzynarodowych produktów i oferty turystycznej oraz ochronę środowiska i kultury na terenach Południowego Bałtyku. Dofinansowanie można otrzymać m.in. na współpracę z instytucjami z krajów partnerskich w celu zarządzania miejscami dziedzictwa naturalnego (np. parki krajobrazowe, narodowe) i kulturowego (np. zamki, pałace, kościoły), a także na promocję wprowadzania zmian w działalności firm i instytucji w celu ograniczania negatywnego wpływu na środowisko oraz na promowanie projektów, które udało się wcześniej zrealizować w zakresie turystyki jako wzór dla następnych projektów (tzw. promocja dobrych praktyk). W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • rozwój wspólnych strategii dotyczących ochrony i wykorzystywania miejsc dziedzictwa naturalnego i kulturowego (obszarów, krajobrazów i tradycji) dla rozwoju regionalnego, • wspólne tworzenie produktów turystycznych (np. trasy tematyczne, wycieczkowe przebiegające przez obszary krajów partnerskich) uwzględniające potrzeby ochrony przyrody i kultury, • małe inwestycje pilotażowe zwiększające infrastrukturę turystyczną na obszarze Południowego Bałtyku (np. łańcuchy obiektów turystycznych wzdłuż wybrzeża Morza Bałtyckiego, takich jak małe porty lub przystanie jachtów), • zwiększanie kompetencji władz odpowiedzialnych za zarządzanie miejscami dziedzictwa naturalnego i kulturowego, w tym wspólne kampanie zmierzające do współpracy tych władz z krajów partnerskich, • wspólne promocja obszaru Południowego Bałtyku jako celu turystycznego, • wymiana wiedzy i promowanie Systemu Ekozarządzania i Audytu (EMAS-czyli narzędzia stosowanego przez firmy i instytucje, by ulepszyć prowadzoną działalność

81

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

w celu ograniczenia negatywnego wpływu na środowisko), jak również wspólne działania oznaczające produkty przyjazne dla środowiska, • rozwój i rozpowszechnianie dobrych praktyk w dziedzinie równego dostępu do oferty turystycznej na obszarze Południowego Bałtyku. Beneficjentami działania mogą być: • władze regionalne i lokalne oraz ich związki i stowarzyszenia; • organizacje pozarządowe, stowarzyszenia; • szkoły, uniwersytety i instytucje prowadzące działalność edukacyjną lub badawczą, jednostki badawczo-naukowe; • instytucje wspierające/ promujące zrównoważony rozwój, innowacyjność oraz przedsiębiorczość. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 2 Społeczeństwo wiedzy Działanie: 2.2 Infrastruktura i usługi tworzące podstawy społeczeństwa informacyjnego Poddziałanie: 2.2.2 Rozwój usług społeczeństwa informacyjnego Celem działania jest umożliwienie dostępu do wszelkiego rodzaju usług elektronicznych dla mieszkańców, przedsiębiorców, inwestorów oraz turystów przebywających na terenie województw pomorskiego. Dofinansowanie można otrzymać m.in. na uruchomienie narzędzi, które pozwolą na załatwianie bieżących spraw przez Internet tzw. e-Administracji, e-Edukacji, e-Kultura, eTurystyka e-Zdrowie. Twój projekt powinien zapewniać ujednolicenie istniejących oraz nowych systemów informatycznych. Dodatkowo w ramach poddziałania można zrealizować szkolenia dla osób zaangażowanych w świadczenie usług za pomocą Internetu, jednak musi to być element większego projektu. Największe szanse na dofinansowanie mają projekty dotyczące usług elektronicznych świadczonych dla jak najszerszego kręgu mieszkańców oraz przedsiębiorców. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • uruchomienie platform elektronicznych służących do zarządzania oraz pozwalających na załatwiania bieżących spraw administracyjnych drogą elektroniczną (tzw. eAdministracja), usługi takie mają być dostępne dla przedsiębiorców i obywateli w urzędach wojewódzkich, powiatowych i gminnych zlokalizowanych na terenie województwa pomorskiego; • sprawny i bezpieczny dostęp do zasobów danych i informacji publicznej (tj. systemy elektronicznego obiegu dokumentów), • zwiększanie bezpieczeństwa świadczonych usług elektronicznych oraz uruchomienie podpisu elektronicznego w jednostkach administracji publicznej, • nowoczesne technologie informacyjne w nauczaniu, pozwalające na stosowanie kształcenia na odległość i doskonalenia zawodowego (tzw. e-Edukacja) takie jak: specjalistyczne systemy dla niepełnosprawnych, doskonalenie zawodowe dorosłych,

82

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

systemy wspierające edukację trzeciego wieku oraz wspieranie edukacji szkolnej i studiów wyższych, • rozwój regionalnych zasobów cyfrowych promujących turystykę i kulturę regionu, tj. cyfrowe zasoby biblioteczne i archiwalne, zasoby wirtualnych muzeów, systemy informacji turystycznej i kulturalnej, oraz usług elektronicznych w zakresie kultury i turystyki (tzw. e-Kultura, e-Turystyka), • zastosowanie w ochronie zdrowia technologii informacyjnych i komunikacyjnych poprzez rozwój programów telemedycznych (tzw. e-Zdrowie), w tym m.in. sprawozdawczości medycznej, sprawozdawczości w zakresie rozliczeń finansowych, elektronicznych kart zdrowia, e-Recept, a także usług informacyjnych, np. telekonsultacje, rejestracja przez Internet itp. Beneficjentami działania mogą być: • jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, • szkoły wyższe, • jednostki naukowe, w tym jednostki organizacyjne Polskiej Akademii Nauk, • jednostki sektora finansów publicznych w tym m.in. straż pożarna, policja, • instytucje kultury, • organizacje pozarządowe, • kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych, • zakłady opieki zdrowotnej funkcjonujące w publicznym systemie ubezpieczeń zdrowotnych, • partnerzy społeczni i gospodarczy, • podmioty działające w oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 6 Turystyka i dziedzictwo kulturowe Działanie: 6.2 Promocja i informacja turystyczna Celem głównym Działania jest rozwijanie systemu informacji turystycznej i kulturalnej oraz promocja sieciowych produktów turystycznych. Dofinansowanie można otrzymać m.in. na tworzenie i promocję nowych atrakcji turystycznych lub kulturalnych (m. in. szlaki turystyczne wyznaczone wzdłuż historycznych miejscowości), rozwoju regionalnego systemu informacji turystycznej (np. internetowej bazy noclegowej), systemu kontroli oferty turystycznej regionu; na promocję regionu w kraju i za granicą, np.: można otrzymać dofinansowanie na udział w targach promujących dany region. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • opracowanie, rozwój i promocja produktów turystycznych, kulturowych i tradycyjnych charakterystycznych dla Pomorza (m.in. szlaki turystyczne, jarmarki, wydarzenia kulturalne, specyficzne produkty spożywcze, wyroby rzemiosła). O dofinansowanie można się starać również w celu wykonania badań i analiz marketingowych,

83

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

•

integracja i rozbudowa regionalnego systemu informacji turystycznej (poprzez budowę nowych oraz rozbudowę i przebudowę istniejących centrów informacji turystycznej, w tym rozwój systemów informacyjnych, uruchamianie infokiosków i innych nowoczesnych rozwiązań, rozszerzanie oferty wydawnictw informacyjnych i promocyjnych), • finansowanie organizacji lub udziału w imprezach wystawienniczych i targowych oraz innych wydarzeniach o randze ponadregionalnej w kraju i poza jego granicami, bezpośrednio powiązanych z promocją walorów turystycznych regionu, • organizacja kampanii reklamowych promujących walory turystyczne i kulturowe Województwa w kraju i za granicą. Beneficjentami działania mogą być: • samorządy- gminy, powiaty leżące na terenie Województwa Pomorskiego lub województwo oraz związki i stowarzyszenia tych samorządów, • organizacje pozarządowe, • Parki narodowe i parki krajobrazowe; • Podmioty wykonujące zadania jednostki samorządu terytorialnego/związku komunalnego, • Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe i instytucje przez nie założone, • Kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych, • inne instytucje sektora finansów publicznych (np.: centrum kultury), • szkoły wyższe, • jednostki naukowe (np.: PAN), • Podmioty działające w oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 6 Turystyka i dziedzictwo kulturowe Działanie: 6.3 Regionalne dziedzictwo kulturowe o potencjale turystycznym Celem Działania jest renowacja obiektów zabytkowych i ich przystosowanie do celów turystycznych lub kulturalnych np. przekształcenie dworku szlacheckiego w muzeum. W ramach Działania można również otrzymać dofinansowanie na zabezpieczenie obiektów historycznych, w tym obrazów lub innych cennych przedmiotów, przed zniszczeniem lub kradzieżą. Ponadto można uzyskać wsparcie na poprawę dostępu do zabytków (m.in. oznakowanie dojazdu do zabytku, remont drogi) i wykorzystania terenów wokół obiektów zabytkowych (np. na budowę ogrodu w stylu francuskim), ale tylko jeśli inwestycje te będą częścią większego projektu wspierającego przystosowanie obiektów historycznych na cele turystyki. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • prace restauratorskie, prace konserwatorskie oraz adaptację budynków, budowli i innych obiektów o znaczeniu historycznym, nadanie im nowych funkcji użytkowych, kulturowych oraz turystycznych, w tym także zabezpieczenie obiektów dziedzictwa kulturowego na wypadek zagrożeń; 84

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

•

prace restauratorskie, prace konserwatorskie oraz adaptacja zespołów fortyfikacyjnych oraz budowli obronnych i nadanie im nowych funkcji użytkowych kulturowych oraz turystycznych; • prace restauratorskie, prace konserwatorskie i zagospodarowanie zabytkowych, ogólnodostępnych założeń parkowych oraz zabytków sztuki inżynieryjnej, kompleksowych założeń przemysłowych i folwarcznych wraz z nadaniem im nowych funkcji kulturowych i turystycznych; • prace restauratorskie, prace konserwatorskie zabytkowych budynków sakralnych stanowiących atrakcję turystyczną; • tworzenie nowych oraz przeciwdziałanie niszczeniu istniejących stanowisk i obiektów archeologicznych tworzących własną formę krajobrazowo-turystyczną (np. grodziska, kurhany, kopce) oraz budowa nowych, rozbudowa i przebudowa istniejących obiektów funkcjonalnie z nimi związanych Beneficjentami działania mogą być: • Jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia; • Organizacje pozarządowe; • Administracja rządowa; • Szkoły wyższe; • Instytucje kultury; • Jednostki naukowe; • PGL Lasy Państwowe i jego jednostki organizacyjne; • Kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych; • Partnerzy społeczni i gospodarczy; • Jednostki sektora finansów publicznych, posiadające osobowość prawną. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 8 Lokalna infrastruktura podstawowa Działanie: 8.1 Lokalny potencjał rozwojowy Poddziałanie: 8.1.2 Lokalna infrastruktura wspierająca rozwój gospodarczy Celem poddziałania jest zwiększenie atrakcyjności województwa pomorskiego pod względem inwestycyjnym i turystycznym oraz zachęcenie ludności do osiedlania się na terenie województwa. Dofinansowanie można uzyskać na budowę, przebudowę lub rozbudowę lokalnej, dostępnej dla wszystkich infrastruktury turystycznej czy turystycznych linii kolejowych. Możesz także utworzyć i rozwinąć system promocji i informacji turystycznej. Twój projekt może również dotyczyć konserwacji i odnowienia budynków o znaczeniu historycznym z możliwością nadania im nowych funkcji (np. turystycznych) oraz odnowienie elementów przestrzeni np. parków. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań:

85

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

•

budowę, przebudowę lub rozbudowę lokalnej, dostępnej dla wszystkich infrastruktury turystycznej, w tym m.in. tras kajakowych i rowerowych, szlaków turystycznych i przyrodniczych, portów i przystani jachtowych, stanic, punktów i wież widokowych wraz z oznakowaniem i niezbędnymi elementami, miejsc biwakowania, parkingów, • tworzenie i rozwijanie podregionalnych i lokalnych systemów promocji i informacji turystycznej, • budowę, przebudowę i rozbudowę turystycznych linii kolejowych (jednak nie ma możliwości zakupu lub remontów taboru), • konserwację i odnowienie budynków o znaczeniu historycznym z możliwością nadania im nowych funkcji np. turystycznych, • uzbrojenie terenów pod inwestycje gospodarcze (z wyłączeniem mieszkań) związane z doprowadzeniem wodociągów, kanalizacji sanitarnej i deszczowej, sieci teleinformatycznej, sieci ciepłowniczej, elektrycznej, gazowej wraz z drogami wewnętrznymi i w uzasadnionych przypadkach drogami dojazdowymi, • złożone przedsięwzięcia obejmujące m.in.: o przebudowę, rozbudowę lub remonty publicznej infrastruktury turystycznej, społecznej, rekreacyjnej, o odnowienie elementów przestrzeni publicznej, w tym zakładanie parków i odnowa istniejących terenów zielonych, o tworzenie stref bezpieczeństwa i zapobiegania przestępczości. Beneficjentami działania mogą być: • jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, • podmioty wykonujące zadania jednostek samorządu terytorialnego lub związku komunalnego, • instytucje kultury, • administracja rządowa, • inne podmioty zaliczane do sektora finansów publicznych, • Państwowe Gospodarstwo Leśne Lasy Państwowe i jego jednostki organizacyjne, • organizacje pozarządowe, • kościoły i związki wyznaniowe, • podmioty działające w oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym. Program: Regionalny Program Województwa Pomorskiego Priorytet: 9 Lokalna infrastruktura społeczna i inicjatywy obywatelskie Działanie: 9.3 Lokalne inicjatywy obywatelskie Celem Działania jest aktywizacja i integracja społeczności lokalnych na obszarach wiejskich. Pomoc w ramach działania jest skierowana na tereny wiejskie oraz do miast liczących do 5 tys. mieszkańców. Dofinansowanie można otrzymać na budowę, remont, wyposażenie i adaptację budynków na cele kulturalne (np. domy kultury) oraz społeczne (np. przedszkola); na

86

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

działania zmierzające do poprawy wyglądu okolicy przez zagospodarowanie przestrzeni na cele publiczne (np. place zabaw), rekreacyjne (np. ścieżki rowerowe), odnowienie pałaców, zamków, organizowanie i promowanie wydarzeń kulturalnych; na opracowanie lokalnych programów rozwoju wsi i miast. W ramach działania można ubiegać się o dofinansowanie następujących zadań: • budowę, dostosowanie oraz wyposażenie obiektów komunalnych, w których odbywają się imprezy kulturalne (np. świetlice, domy kultury), • adaptację oraz wyposażenie budynków, placów itp. na cele społeczne (np. edukacja przedszkolna), • adaptację oraz wyposażenie takich obiektów jak kluby i świetlice środowiskowe,które pomagających odnaleźć się mieszkańcom na rynku pracy, np. poprzez przekwalifikowania zawodowe (kursy, szkolenia), nabywanie nowych kwalifikacji zawodowych (warsztaty, praktyki), zajęcia w zakresie rozpoczynania i prowadzenia działalności gospodarczej, • zagospodarowanie terenu (urządzanie placów zabaw, boisk sportowych), • tworzenie wysokiej jakości przestrzeni publicznej, poprawę wyglądu przestrzeni (np. zagospodarowywanie centrów wsi i osiedli), tworzenie terenów rekreacyjnych (np. zagospodarowanie parku, tworzenie ścieżek rowerowych), • budowę lub remont zaplecza turystycznego (np. szlaki turystyczne) oraz rekreacyjnego (np. trasy rowerowe), • zagospodarowanie zbiorników i cieków wodnych, • konserwację i odnowienie zabytków użytkowanych na cele publiczne (np. zamków, pałaców, kościołów), • organizację i promowanie wydarzeń kulturalnych związanych z zachowaniem dziedzictwa kulturowego wsi (np. zabytków, kultury ludowej, dawnych obyczajów, obrzędów, walorów środowiska naturalnego wsi). Beneficjentami działania mogą być: • jednostki samorządu terytorialnego, ich związki i stowarzyszenia, • podmioty wykonujące zadania jednostek samorządu terytorialnego/związku komunalnego, • instytucje kultury, • organizacje pozarządowe, • kościoły i związki wyznaniowe oraz osoby prawne kościołów i związków wyznaniowych, • podmioty działające w oparciu o umowę o partnerstwie publiczno-prywatnym.

87

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

MECHANIZM FINANSOWY EUROPEJSKIEGO OBSZARU GOSPODARCZEGO 2009-2014 i NORWESKI MECHANIZM FINANSOWY 2009-2014 1. Rodzaje projektów podlegających dofinansowaniu: • rewitalizacja, konserwacja, renowacja i adaptacja na cele kulturalne historycznych obiektów i zespołów zabytkowych wraz z otoczeniem; • budowa, rozbudowa, remonty i przebudowa instytucji kultury o znacznym potencjale wpływu na społeczno-ekonomiczny rozwój regionu; • konserwacja zabytków ruchomych oraz zabytkowych księgozbiorów, zbiorów piśmienniczych, archiwaliów i zbiorów audiowizualnych, w tym filmowych; • rozwój zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury, w tym: digitalizacja zabytków ruchomych oraz zabytkowych księgozbiorów, zbiorów piśmienniczych, archiwaliów i zbiorów audio, audiowizualnych i filmowych oraz tworzenie wirtualnych instytucji kultury. 2. Rodzaje podmiotów, które mogą ubiegać się o dofinansowanie: • państwowe i samorządowe instytucje kultury • publiczne szkoły artystyczne i uczelnie artystyczne (w zakresie zadań z obszaru konserwacji i renowacji historycznych obiektów, zespołów zabytkowych i zabytków ruchomych oraz rozwoju zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury); • publiczne uczelnie wyższe (w zakresie zadań z obszarów: konserwacji i renowacji historycznych obiektów, zespołów zabytkowych i zabytków ruchomych oraz rozwoju zasobów cyfrowych w dziedzinie kultury; • archiwa państwowe; • jednostki samorządu terytorialnego i ich związki; • kościoły i związki wyznaniowe; • organizacje pozarządowe ze sfery kultury.

88

PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI POWIATU MALBORSKIEGO _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

11. Realizacja i finansowanie przez powiat zadań z zakresu ochrony zabytków

Cele określone w Programie Opieki nad Zabytkami Powiatu Malborskiego na lata 2015-2018 będą osiągane poprzez: - wspólne działania władz Powiatu z Ministerstwem Kultury, Urzędem Marszałkowskim Województwa Pomorskiego, wojewódzkim konserwatorem zabytków, władzami kościelnymi oraz innymi jednostkami samorządu terytorialnego na zasadach porozumień, umów, wspólnych podmiotów, - inicjatywy własne władz Powiatu Malborskiego, -

stosowanie instrumentów finansowych /dotacje, prowadzenie instytucji, nagrody, zachęty, itp./,

- funkcje programowe /programy lokalne i projekty, kontrakty, itp./, - inne działania stymulujące.

89