Gminny program opieki nad zabytkami. Miasta STARACHOWICE. na lata

Załącznik nr 1 do Uchwały nr XIV/9 /2011 Rady Miejskiej w Starachowicach z dnia 29 grudnia 2011 r. Gminny program opieki nad zabytkami Miasta STARACH...
Author: Agata Wysocka
3 downloads 4 Views 14MB Size
Załącznik nr 1 do Uchwały nr XIV/9 /2011 Rady Miejskiej w Starachowicach z dnia 29 grudnia 2011 r.

Gminny program opieki nad zabytkami Miasta STARACHOWICE na lata 2012 – 2016

Piotr Ambroszczyk Urząd Miejski w Starachowicach

STARACHOWICE 2011 1

SPIS TREŚCI 1.

WPROWADZENIE

3

2.

PODSTAWA PRAWNA I ZAŁOŻENIA

4

3.

ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO

9

3.1

Rys historyczny

9

3.2

Obiekty nieruchome z terenu Starachowic umieszczone w Rejestrze Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków

3.3

12

Szczegółowy wykaz obiektów wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Starachowice

17

3.3.1 Spis Miejsc Pamięci Narodowej

24

3.3.2 Mała Architektura Sakralna

27

3.3.3 Pomniki

29

3.4

Muzea

30

4.

POSTULATY

31

5.

POMNIKI HISTORII I REZERWATY

33

5.1

Krajobraz kulturowy

33

5.2.

Zasoby archeologiczne

34

6.

CELE STRATEGICZNE W OCHRONIE I OPIECE NAD ZABYTKAMI

36

6.1.

Metody realizacji celów strategicznych

39

6.2.

Program Nauczania Historii Regionalnej Starachowic

45

6.3.

Wykaz ścieżek edukacyjnych

45

2

1. WPROWADZENIE Celem Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta Starachowice jest wypełnienie obowiązków, jakie spoczywają na samorządzie gminnym w zakresie ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego. Opracowanie Programu miało na celu próbę stworzenia planu opieki nad zabytkami na terenie gminy obejmującego ochronę i poprawę stanu zasobów środowiska kulturowego, promocję i turystyczne udostępnienie zabytkowych atrakcji gminy, uwzględnienie otoczenia obiektów zabytkowych, parków kulturowych i krajobrazowych przy planowaniu inwestycji, a także szeroko pojętą edukację regionalną, budowanie tożsamości kulturowej oraz rozwój gospodarczy. Zainicjowanie zintegrowanych działań służb konserwatorskich, właścicieli obiektów zabytkowych, jednostek samorządu terytorialnego oraz środowisk naukowych i badawczych na rzecz opieki nad zabytkami i upowszechnienia dziedzictwa kulturowego, to główne zamierzenia prezentowanego Programu. Podjęte w oparciu o niniejsze opracowanie działania winny sprzyjać również pobudzaniu aktywności lokalnej społeczności na rzecz zachowania wielowiekowego dziedzictwa kulturowego ziemi starachowickiej. Przedstawiony Gminny Program Opieki nad Zabytkami stanowić może materiał wyjściowy do bardziej szczegółowych opracowań. Poddany społecznej konsultacji i ocenie będzie sukcesywnie uzupełniany i aktualizowany. Modyfikacja Programu uwzględniać będzie również zmieniające się uwarunkowania prawne i administracyjne, a także społeczne, kulturowe i gospodarcze oraz aktualny stan zachowania zabytków. Program będzie kompatybilny z Gminną Ewidencją Zabytków ale zawierał będzie również wykaz i koncepcję zagospodarowania licznych miejsc i obiektów nie będących w myśl definicji zabytkami, lecz stanowiących ważne dziedzictwo historyczne czy kulturalne naszego miasta. Wdrażanie Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami dla Miasta Starachowice poparte jest działaniami informacyjno – edukacyjnymi w postaci sympozjów naukowych, paneli edukacyjnych, publikacji związanych z historią i kulturą Starachowic w kontekście istniejących zabytków oraz wydarzeń historycznych, jakie zaszły na terenie naszego miasta na przestrzenie wieków (Broszura okolicznościowa - Święta Barbara Patronka Starachowic rok 2009, publikacja popularno - naukowa pt. „Starachowicki Wrzesień 1939” - rok wydania 2010, Zeszyt Ćwiczeń – zawierający 6 ścieżek edukacyjnych opracowany i wydany w 2011 roku w ramach realizacji Projektu POKL „Moje Starachowice – innowacyjne zajęcia pozalekcyjne dla uczniów Gimnazjów w Starachowicach”). 3

2. PODSTAWA PRAWNA I ZAŁOŻENIA Podstawę prawną do opracowania Gminnego programu opieki nad zabytkami stanowi Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162 poz.1568 z 2003 roku), która w art. 87 ust.1 zobowiązuje Urząd Gminy do sporządzenia na okres 4 lat Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami. Gminny Program Opieki nad Zabytkami koresponduje z założeniami dokumentów programowych

gminy,

powiatu

starachowickiego,

województwa

świętokrzyskiego

oraz

dokumentami krajowymi, w szczególności: •

Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami,



Narodową Strategią Kultury na lata 2004-2013,



Narodowym Programem Kultury „Ochrona Zabytków Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004-2013”



Programem Opieki nad Zabytkami w Województwie Świętokrzyskim na lata 2007-2011



Strategią Rozwoju Województwa Świętokrzyskiego,



Planem Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Świętokrzyskiego,



Strategią Rozwoju Turystyki w Województwie Świętokrzyskim na lata 2006-2014.



Strategią Rozwoju Gospodarczego Powiatu Starachowickiego,



Studium

Uwarunkowań

i

Kierunków

Zagospodarowania

Przestrzennego

Miasta

Starachowice oraz Miejscowymi Planami Zagospodarowania Przestrzennego na obszarze Starachowic (na dzień 07.12.2011 r. obowiązuje na terenie Starachowic 13 Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego w tym: A4, B3, B9, B12, C1, C2, C3, C7, E4, E5, E6, E8, E11). Gminny Program Opieki nad Zabytkami ma na celu:  włączenie problemów ochrony zabytków do systemu zadań strategicznych, wynikających z koncepcji zagospodarowania przestrzennego Województwa Świętokrzyskiego, Powiatu Starachowickiego i Miasta Starachowice,  uwzględnienie warunków ochrony zabytków, krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, łącznie z warunkami ochrony przyrody oraz równowagi ekologicznej,  zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich 4

zachowania,  wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego,  podejmowanie działań zwiększających atrakcyjność zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspierających inicjatywy sprzyjające pozyskiwaniu środków finansowych na opiekę nad zabytkami,  określenie warunków współpracy z właścicielami zabytków, eliminujących sytuacje konfliktowe związane z wykorzystaniem tych zabytków,  podejmowanie przedsięwzięć umożliwiających tworzenie miejsc pracy związanych z opieką nad zabytkami,  szeroko pojętą edukację regionalną w zakresie historii i kultury miasta Starachowice w oparciu o zabytki i miejsca o znaczeniu historycznym. Ustawa z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie gminnym (Dz. Ust. Nr 91 poz.578, art.4 poz.1 pkt.7 - z późniejszymi zmianami –Dz. Ust. Nr 142 poz.1592 z 2001 r.) wśród zadań własnych o charakterze obligatoryjnym wymienia zadania z dziedziny kultury i ochrony jej dóbr, zagospodarowania przestrzennego oraz turystyki. Samorządy zobowiązane są do uwzględniania kwestii ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporządzaniu oraz aktualizacji planów zagospodarowania przestrzennego Gminy. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami wprowadza zasady ochrony i opieki nad zabytkami, definiuje pojęcie zabytku, określa formy ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków (w tym administracji samorządowej) oraz formy finansowania opieki nad zabytkami, ich ewidencjonowanie, zabezpieczenie i dokumentowanie. Zgodnie z ustawą podstawowe zadania to: o zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umożliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; o zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytku; o przeciwdziałanie niszczeniu i niewłaściwego korzystania z zabytków; o przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę; o kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; o uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz w działaniach niezbędnych przy kształtowaniu środowiska. W myśl Ustawy opieka nad zabytkami sprawowana jest przez jego właściciela lub posiadacza

5

i polega na zapewnieniu warunków do:  naukowego badania i dokumentowania zabytków  prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku;  zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;  korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości;  popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury. Ustawa szczegółowo określa przedmiot, zakres, formy i sposób ich ochrony. Za zabytek uznaje się nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową. Bez względu na stan zachowania ochronie i opiece podlegają:  zabytki nieruchome będące w szczególności: krajobrazami kulturowymi, układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, dziełami architektury i budownictwa, dziełami budownictwa obronnego, obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, cmentarzami, parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, miejscami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;  zabytki ruchome będące w szczególności: dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki użytkowej, kolekcjami stanowiącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporządkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, numizmatami oraz pamiątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, pieczęciami, odznakami, medalami i orderami, wytworami techniki, a zwłaszcza urządzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narzędziami świadczącymi o kulturze materialnej,

charakterystycznymi

dla

dawnych

i

nowych

form

gospodarki,

dokumentującymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, materiałami bibliotecznymi, instrumentami muzycznymi, wytworami sztuki ludowej i rękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, przedmiotami upamiętniającymi wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji;  zabytki

archeologiczne

będące

w

szczególności:

pozostałościami

terenowymi

pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyskami, kurhanami, reliktami działalności gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ponadto ochronie mogą podlegać nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu 6

budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Zgodnie z ustawą formami ochrony zabytków są:  wpis do rejestru zabytków, który dla zabytków znajdujących się na terenie województwa prowadzi wojewódzki konserwator zabytków  uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru zabytków lub parku kulturowego o szczególnej wartości dla kultury przez Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego (po uzyskaniu opinii Rady Ochrony Zabytków).  utworzenie parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej;  ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzględniające w szczególności ochronę zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków i ich otoczenia; innych zabytków nieruchomych znajdujących się w gminnej ewidencji zabytków; parków kulturowych. W studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego ustala się również, w zależności od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmujące obszary, na których obowiązują określone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu ochronę znajdujących się na tym obszarze zabytków. Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami określa także kompetencje organów ochrony zabytków, którymi są: •

Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Generalny Konserwator Zabytków;



Wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje wojewódzki konserwator zabytków.

Na szczeblu wojewódzkim organem zajmującym się ochroną zabytków jest Wojewódzki Konserwator Zabytków, którego powołuje i odwołuje wojewoda na wniosek Generalnego Konserwatora Zabytków lub za jego zgodą. Do zadań wojewódzkiego konserwatora zabytków wedle ustawy należy w szczególności: o realizacja zadań wynikających z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami;

7

o sporządzanie, w ramach przyznanych środków budżetowych, planów finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; o prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie; o wydawanie, zgodnie z właściwością, decyzji, postanowień i zaświadczeń w sprawach określonych w ustawie oraz w przepisach odrębnych; o sprawowanie nadzoru nad prawidłowością prowadzonych badań konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działań przy zabytkach oraz badań archeologicznych; o organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; o opracowywanie wojewódzkich planów ochrony na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działań przy realizacji tych planów; o upowszechnianie wiedzy o zabytkach; o współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków. Ustawa o ochronie zabytków zakłada również istnienie ciał opiniodawczo - doradczych. Na szczeblu centralnym jest nim Rada Ochrony Zabytków, działająca przy ministrze właściwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, oraz Główna Komisja Konserwatorska, działająca przy Generalnym Konserwatorze Zabytków. Na szczeblu wojewódzkim organem opiniodawczym w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami jest Wojewódzka Rada Ochrony Zabytków, działająca przy wojewódzkim konserwatorze zabytków. W jej skład chodzi od 5 do 10 członków powoływanych na okres 4 lat przez wojewódzkiego konserwatora zabytków, który zapewnia też jej obsługę administracyjną i finansową. 2.1.Wykaz Miejscowych Planów Zagospodarowania Przestrzennego obowiązujących na terenie Miasta Starachowice. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego jest dość powszechna formą ochrony zabytków uchwalany aktem prawa miejscowego. Mankamentem MPZP jest brak jednolitych uregulowań oraz ograniczony obszar terytorialny ich obowiązywania, dlatego najodpowiedniejszą formą opieki nad zabytkami na szczeblu gminy jest Gminny Program Opieki nad Zabytkami skorelowany z Gminną Ewidencją Zabytków. Poniżej przedstawiamy wykaz Miejscowego Planu Zagospodarowania

8

Przestrzennego: –

Plan A1, A3, B1, B2 – Strefa



Plan A4 Widokowych



Plan B3 Centrum Manhatan



Plan B9 Wierzbnika



Plan B12 Cmentarz ze Strefą



Plan C1 Łazy Zachód



Plan C2 Brazylia Zachód



Plan C3 Łazy – NNP – Krańcowa



Plan C7 Łąki



Plan E4 Nowowiejska 2



Plan E5 Południe



Plan E6 Pastwiska – (po zmianie)



Plan E8 Podlesie



Plan E11 Kolonijki 1

9

Rys. 1 Wykaz MPZP miasta Starachowice na dzień 11.08.2011 10

3 ZASOBY DZIEDZICTWA I KRAJOBRAZU KULTUROWEGO 3.1.Rys historyczny Starachowice położone są w północnej części województwa świętokrzyskiego na styku Gór Świętokrzyskich, Wzgórz Suchedniowskich i Przedgórza Iłżeckiego w malowniczej dolinie rzeki Kamiennej. Od najdawniejszych czasów północna część Gór Świętokrzyskich oraz dolina rzeki Kamiennej były terenem intensywnej działalności człowieka. Pobliskie ulokowanie największego „zagłębia przemysłowego” epoki neolitycznej – tj. Krzemionek Opatowskich oraz Rezerwatu Archeologicznego Rydno (osadnictwo paleolityczne), świadczą o atrakcyjności tych stron pod względem osadniczo – gospodarczym od wielu tysięcy lat. Nie przypadkowo też w czasach średniowiecza, tereny te, jako jedne z zamożniejszych w ówczesnej Polsce, wchodzą w skład posiadłości potężnych zakonów – Cystersów z opactwa w Wąchocku i Benedyktynów z opactwa na Świętym Krzyżu. Pierwsza wzmianka pisana dotycząca Starachowic, zawarta jest w dokumentach Cystersów i pochodzi z 1547 r. Wymienia się w nim istnienie Minery Starzechowskiej (tj. kopalni rudy żelaza wywodzącą swą nazwę od nazwiska dzierżawców kopalni – rodziny Starzechowskich). Wraz z eksploatacją złóż rudy żelaza rozwinął się przemysł hutniczy. Wytapiano z miejscowej rudy żelazo w piecach dymarkowych (kuźnicach). Można wnioskować że w II połowie XVI w. skala produkcyjna kuźnicy musiała być znaczna, skoro w 1571 r. król Stefan Batory złożył zamówienie na dostawę kul armatnich dla wojsk polskich. Prawdopodobnie amunicja ze Starachowic dostarczana była również polskiej armii w trakcie wojen Stefana Batorego – wojny gdańskiej (1577) i wojny z Rosją (1577 – 1582). Przynależność własnościowa terenów obecnych Starachowic do dwóch wcześniej wspomnianych zakonów, zaważył na rozwoju miasta, który przebiegał w sposób specyficzny. Aż do XX w. oddzielnie rozwijały się dobra cysterskie i benedyktyńskie (w końcu XVIII w. dokonano konfiskaty tych terenów za wypłaceniem odszkodowania ich dotychczasowym właścicielom zaś prawo własności uzyskał skarb państwa). Tereny stanowiące pierwotnie własność Cystersów w skład których wchodziła minera i kuźnica starzechowska, która w późniejszych czasach (głównie w czasach działalności Stanisława Staszica) przekształciła się w największy kompleks zakładów górniczo – hutniczych w Królestwie Polskim, stanowiły obszar intensywnego rozwoju przemysłowego. Pomimo tego na terenach cysterskich powstało tylko przyfabryczne osiedle robotnicze, które pomimo rozwoju w XIX i na początku XX wieku nie wykształciło się w ośrodek miejski. Inaczej rozwijały się obszary Starachowic stanowiące pierwotnie własność Benedyktynów. 11

Początkowo osadnictwo kształtowało się wokół wsi Krzyżowa Wola a następnie na niżej położonym terenie nad brzegiem rzeki Kamiennej gdzie Benedyktyni ulokowali swoją osadę młyńską. Dzięki staraniom opata świętokrzyskiego osada młyńska Wierzbnik uzyskała w 1624 r. prawa miejskie, które nadał król Zygmunt III Waza. Wierzbnik dość szybko się rozwijał. Oprócz uprawy roli i mielenia mąki, rozwinęło się rzemiosło oraz handel, czemu sprzyjała bliskość szlaku handlowego, którym przepędzano woły z Mołdawii i Wołoszczyzny do Wielkopolski i Brandenburgii. Nazwa Wierzbnik wywodzi się prawdopodobnie od herbu wierzbięta, którym posługiwał się dzierżawca miasteczka (wbrew wcześniejszym domniemaniom jakoby nazwa Wierzbnik powstała od wierzb licznie występujących na brzegach rzeki Kamiennej). W 1657 r. Stanisław Sierakowski – ówczesny opat świętokrzyski, określa przywileje i obowiązki mieszczan Wierzbnika, zaś w trzy dekady później w 1658 założona zostaje Parafia Rzymskokatolicka pw. Świętej Trójcy, która istnieje po dzień dzisiejszy. Na przestrzeni XVII i XVIII w. zaznacza się coraz większa symbioza przemysłowych Starachowic oraz rolniczo – rzemieślniczo – handlowego Wierzbnika. Wierzbnik oraz okoliczne wsie stanowią naturalny rezerwuar siły roboczej do rozbudowującego się kompleksu górniczo – hutniczego w Starachowicach. Szczególnego przyspieszenia rozwoju starachowickiego przemysłu dodała zmiana technologii wytopu żelaza. Stosowane dotychczas tradycyjne kuźnice zastąpiono w 1789 r. pierwszymi wielkimi piecami, co znacząco zwiększyło jego moc produkcyjną. Odtąd też można stosować pojęcie zakładu, czy też zakładów w Starachowicach, choć pojęcie to nabierze pełnego znaczenia trzydzieści lat później w czasach działalności Stanisława Staszica i Ksawerego Druckiego – Lubeckiego. Wprowadzenie metody wytopu wielkopiecowego zbiegło się z konfiskatą istniejących dóbr za odszkodowaniem, co zdynamizowało rozbudowę górnictwa i hutnictwa. I połowa XIX w. to czas wielkiej prosperity Zakładów Starachowickich, przerywanej klęskami żywiołowymi, które kilkakrotnie hamowały i opóźniały rozwój Starachowic. W latach XX-tych XIX w. Starachowice stanowiły największy kompleks górniczo - hutniczy ni tylko w Staropolskim Zagłębiu Przemysłowym ale także w całym królestwie Polskim a nawet w rozległym Cesarstwie Rosyjskim. W przededniu wybuchu Powstania Listopadowego a następnie wojny polsko – rosyjskiej 1831 r. Królestwo Polskie było najlepiej (po Belgii) uprzemysłowionym krajem w kontynentalnej Europie oraz bezspornym liderem w tej dziedzinie w imperium Romanowów. Restrykcje polityczne i gospodarcze po powstaniu i wojnie spowodowały przejściowy regres w rozwoju gospodarczym organizmów osadniczo – ekonomicznych, które w 1939 r. złączone zostały w jeden organizm miejski. Połowa XIX w. stała się momentem ponownego rozwoju zakładu wielkopiecowego w Starachowicach, który przerwał wybuch Powstania Styczniowego. W czasie dwu letnich walk działały na tym terenie silne oddziały powstańcze, m.in.: Mariana Langiewicza 12

czy Karola Kality „Rębajły”. Po upadku Powstania wskutek polityki represyjnej caratu, nastąpił ponowny regres gospodarczy obszaru dzisiejszych Starachowic. Wskutek reformy administracyjnej w 1870 r. Wierzbnik utracił prawa miejskie i jako osada wszedł w skład powiatu iłżeckiego. W czasie I wojny światowej, po zajęciu tych terenów przez wojska austro – węgierskie i niemieckie, Wierzbnik, ze względu na linię kolejową oraz pobliże Zakładów Starachowickich, stał się siedzibą powiatu iłżeckiego. Fakt ten zadecydował o dalszym rozwoju miasta i stał się siłą napędową do wyjścia z trwającego kilka dziesięcioleci kryzysu. W nocy z 30 października na 1 listopada 1918 r. miejscowy silny oddział Polskiej Organizacji Wojskowej zaatakował koszary stacjonującego w Wierzbniku oddziału C.K. Armii austro – węgierskiej, biorąc do niewoli cały garnizon. W ślad za nim skapitulował posterunek pruskiej armii w Zakładach Starachowickich. 1 listopada 1918 roku Wierzbnik i Starachowice odzyskały niepodległość a miejscowa POW i działacze społeczni sprawnie zorganizowali władze i samorząd powiatowy, straż obywatelską, szkolnictwo oraz kompanię strzelecką, która kilka tygodni później wyruszyła na odsiecz Lwowa obleganego wówczas przez Ukraińców. W okresie międzywojennym Wierzbnik jako siedziba władz powiatowych rozwijał się znacznie szybciej niż na przełomie XIX i XX w. Jednak jego rozwój odbywał się w cieniu błyskawicznego skoku cywilizacyjnego Starachowic, stanowiąc w znacznej części rezerwuar siły roboczej pobliskich zakładów. 1 kwietnia 1939 r. mocą reskryptu Ministra Spraw Wewnętrznych połączono Wierzbnik i Starachowice wraz z przyległymi osiedlami w jedno miasto o nazwie Starachowice - Wierzbnik. Starachowicki przemysł przeżył poważny kryzys po upadku powstania styczniowego, kiedy to ostatecznie zlikwidowano autonomię Królestwa Polskiego, zmieniając go w tzw. Kraj Przywiślański. Władze carskie przejęły zarząd nad kompleksem dawnego Staropolskiego Zagłębia Przemysłowego w tym nad zakładami Starachowickimi. Pod koniec XIX wieku w epoce dynamicznego rozwoju dróg żelaznych oraz na początku wyścigu zbrojeń epoki imperialno – kolonialnej mocarstw, władze carskie potrzebowały wydajnego przemysłu żelaznego. Powstał w tym czasie w Zakładach Starachowickich obecny Wielki Piec. Uruchomiony został w 1899 r. i pracował do 1968 r. Kiedy to został wygaszony. Dziś stanowi główną atrakcję Muzeum Przyrody i Techniki w Starachowicach i unikatowy na skalę światową obiekt architektury techniczno – przemysłowej. W okresie międzywojennym Starachowice stały się głównym dostawcą sprzętu artyleryjskiego dla Wojska Polskiego oraz dla odbiorców z zagranicy. Ostatecznie w tym czasie ukształtowały się tzw. Zakłady dolne – czyli hutniczo – odlewnicze oraz zakłady górne – mechaniczno – narzędziowe. W latach 1938 – 1939 Zakłady Towarzystwa Starachowickich 13

Zakładów Górniczych S.A. Były najdynamiczniej rozwijającym się przedsiębiorstwem w Polsce. Starachowice stały się mekką dla poszukujących pracy. Sami mieszkańcy bardzo szybko się bogacili o czym świadczyć może większa liczba zarejestrowanych pojazdów silnikowych niż w Kielcach. W latach II wojny światowej okupant utworzył powiat starachowicki i administrował miejscowymi zakładami zbrojeniowym włączając je do potężnego holdingu zakładów Hermann Goering Werke. Pomimo tego Starachowice były obszarem wzmożonych działań partyzanckich przez cały okres okupacji. Po wojnie przemysł zbrojeniowy zastąpiono przemysłem motoryzacyjnym. Przez pół wieku produkowano legendarne i kultowe samochody ciężarowe marki STAR, które stanowiły jedyną markę produktu starachowickiego kojarzonego z miastem w skali całego kraju. 3.2.Obiekty nieruchome z terenu Starachowic umieszczone w Rejestrze Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Obiekty zabytkowe o istotnym znaczeniu dla Gminy są wpisane do rejestru zabytków Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do rejestru wpisuje się zabytki nieruchome na podstawie decyzji wydanej z urzędu przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, lub na wniosek właściciela zabytku nieruchomego, jak również użytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek. W trybie określonym w ustawie do rejestru może być również wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a także nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tegoż zabytku. Wpis do rejestru historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego, lub historycznego zespołu budowlanego nie wyłącza możliwości wydania decyzji o wpisie do rejestru wchodzących w skład tych układów lub zespołów zabytków nieruchomych. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia się w księdze wieczystej danej nieruchomości na wniosek Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku. Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków stanowi podstawę wpisu w katastrze nieruchomości. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków informację o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru ogłasza się w Wojewódzkim Dzienniku Urzędowym.

14

Lp.

Wyszczególnienie zabytków

1.

Zabytki nieruchome w rejestrze zabytków województwa świętokrzyskiego

6

2.

Wielkoobszarowe założenia miejskie lub wiejskie wpisane do rejestru zabytków (układ urbanistyczny, ulica, plac, etc.) Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru

0

3.

Liczba

25

Tabela 1. - Liczba zabytków wpisana do rejestru ŚWKZ Gmina Starachowice posiada sześć zabytków nieruchomych (obiektów pojedynczych oraz zespołów) wpisanych do rejestru Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Obiekty te wpisane zostały również do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Starachowice w pozycjach 001 – 006. Wśród tych zabytków przeważają obiekty przemysłowe, nierozerwalnie związane z historią gospodarczą miasta i należą do nich: Zespół Fabryczny Wielkiego Pieca (obecnie siedziba Muzeum Przyrody i Techniki im. Jana Pazdura w Starachowicach), urządzenia wodne z tamą i przepustem na osiedlu Michałów pochodzące z czasów działalności Stanisława Staszica, budynek administracyjny dozorcy hutniczego przy ul. Krywki 1 oraz infrastruktura Starachowickiej Kolei Dojazdowej (kolej wąskotorowa). Pozostałe zabytki nieruchome to: Zespół Kościoła Świętej Trójcy w Starachowicach

(Wierzbniku)

oraz

cmentarz

żydowski

(kirkut).

Wspomniane

zabytki

przedstawiono w Tabeli 2

Lp GEZ Rej. ŚWKZ 1

001.

Nazwa obiektu

A.823/1-17 Zespół Zakładu Wielkopiecowego (A.153) 001.1. teren dawnych zakładów wielkopiecowych

001.2. wielki piec wraz z: halą spustową. nagrzewnicami Cowpera, rurociągami oraz wieżą wyciągową i budynkiem wyciągu 001.3. relikty trzech wielkich pieców 001.4. budynek maszynowni (późniejsza łaźnia), 001.5.budynek hali lejniczej (późniejsza cegielnia) 001.6. budynek dmuchawy parowej wraz z maszyną parową 001.7. budynek dmuchawy elektrycznej wraz z elektroturbodmuchawą, 001.8. budynek oczyszczalni gazu wraz z filtrami Theissena oraz zespołem urządzeń oczyszczania gazów wielkopiecowych 001.9. budynek wieży ciśnień wraz z pompami 001.10. budynek kotłowni wraz z kotłami 001.11. budynek kalafoniarni 001.12. budynek administracyjny, 15

001.13. budynek Zarządu Huty 001.14. portiernia 001.15. wodny kanał technologiczny 001.16. baseny odstojnikowe 001.17. estakada kolejowa oraz torowisko w granicach terenu dawnego zakładu wielkopiecowego

2

002.

822 (1096)

Cmentarz Żydowski (Kirkut) w Starachowicach

3

003.

A.826 (190)

Kościół Parafialny Św. Trójcy Kościół tworzący wraz z przyległymi budowlami (kaplica pogrzebowa, ogrodzenie murowane z bramką) zespół stanowi ważną część układu urbanistycznego Wierzbnika objętego MPZP B9 „Wierzbnik”. Zespół cytowany jest w pozycji 048 przy opisie układu urbanistycznego Wierzbnika (starsza część Starachowic).

16

4

004.

182

Urządzenia wodne z tamą i przepustem Zapora ziemna z falochronem Zespół Fabryczny walcowni i pudlingarni (oś. Michałów) budynki: • hala produkcyjna budynek murowany, ul. Ostrowiecka 107, bud. w l. 1836- 41, zniszczony powodzią 1903 r. (w stanie reliktowym) • magazyn, budynek murowany (obecnie mieszkalny), ul. Ostrowiecka 107, bud. w l. 1836 – 41. • portiernia i budynek wagi (obecnie przebudowane i połączone w jeden budynek) murowany z kamienia łamanego urządzenia: • urządzenia hydrotechniczne – tama i przepust , 2 poł. XIX, nr rej.: A.825 z 6.09.1971 • zapora ziemna z falochronem (stanowi cześć ul. Fryderyka Lempe) • przepust kanału wlotowego bud. W l. 1836 – 41, ul. F. Lempe

17

5

6

005.

006.

(1995 r.)

Starachowicka Kolej Dojazdowa (wszystkie tory, rozjazdy i przepusty) pocz. XX w.

1191

Budynek administracyjny dozorcy hutniczego, ul. Krywki 1

1184

(1997 r.)

18

Tabela 2. - Wykaz zabytków nieruchomych z terenu Gminy Starachowice wpisanych do rejestru ŚWKZ.

3.3. Szczegółowy wykaz obiektów wpisanych do Gminnej Ewidencji Zabytków Miasta Starachowice.

Lp.

GEZ

1

007.

Willa Dyrektora Zakładów Starachowickich (pierwotna nazwa zgodnie z przeznaczeniem jako Willa Dyrektora Fabryki Amunicji – bud. w1922 r., obecna potoczna nazwa obiektu – PAŁACYK), ul. Konstytucji 3 Maja 15

2

008.

Willa Dyrektora Lasów Zakładów Starachowickich (rok bud. 1922, obecnie siedziba Hufca ZHP), ul. Harcerska 4

19

3

009.

Dom osiedla Banku Polskiego przy ul. Sportowej 18 (budowany ok. 1836 – 1842 r.)

4

010.

Cmentarz Parafialny (Katolicki) przy ul. Iłżeckiej (założony w II poł. XIX w.)

5

011.

Cmentarz Parafialny (Katolicki) na Bugaju (przy ul. Radomskiej, założony w 1928 r.)

6

012.

Cmentarz Parafialny (Katolicki) Górny przy ul. Zgodna (założony na pocz. XX w.)

20

7

013.

Cmentarz Parafialny (Katolicki) Dolny przy ul. Zgodna (założony na pocz. XX w.)

8

014.

Budynek Dworca Kolejowego Starachowice Wschodnie (Wierzbnik) przy zbiegu ulic Dworcowej i Kolejowej (pocz. XX w.)

9

015.

Zespół Osiedla Urzędniczego Kopalni „Herkules” (bud. w l. 1870 – 1878, murowane) • 015.1 Dom, ul. Krywki 5 • 015.2 Dom, ul. Krywki 7

10

016.

Remiza Strażacka, ul. Krywki 3 (bud. ok 1920 r., murowany, arch. Jan Borowski)

11

017.

Domy Na Sztolni (Urzędnicze Osiedle Mieszkaniowe Kopalni „Herkules” drewniano-murowane, bud. 1915 - 1916) • 017.1 Dom mur. ul. Krywki 11 • 017.2 Dom mur. ul. Krywki 13 • 017.3 Dom mur. ul. Krywki 15 ochrona konserwatorska obejmuje jedynie układ przestrzenny osiedla wraz z zachowaną zabudową gospodarczą.

12

018.

Zespół Osiedla Urzędniczego Kopalni „Herkules”przy ul. Hutniczej i Krywki (bud. w latach 1897-1901) • 018.1 Dom mur. ul. Hutnicza 8 • •

018.2 Dom mur. ul. Hutnicza 10 018.3 Dom mur. ul. Krywki 9

13

019.

Starachowickie Centrum Kultury (dawniej Dom Robotniczy i Dom Kultury FSC), ul. Radomska 21 (bud. w l. 1939 – 1952), murowany

14

020.

Układ urbanistyczny - zabudowa osiedla Bugaj, ul. Bugaj budynki nr 7,9,11,19,20,22,23,24,25,26,27,28,29,30,33,137? (bud. w l. 1917 – 1930, drewniane i drewniano - murowane, parterowe wielorodzinne baraki) OSIEDLA MIESZKANIOWE PRZY ZAKŁADACH STARACHOWICKICH

21

15

021.

Układ urbanistyczny - domy osiedla Klarnerowo, ul. Partyzantów nr 1/3-81/83, 2/422/24/28/30, 34/36-86/88, 85/87, 89/91, 90/92, 93/95, 94/96, 97/99, 98/100, 102/104, 101/103-105/109 arch. Stefan Sienicki. Ochronie konserwatorskiej podlega jedynie układ przestrzenny osiedla.

16

022.

Domy Osiedla Klarnerowo, ul. Mrozowskiego nr 6/8, 10/12 (bud. w l. 1932 – 1938 murowane arch. Stefan Sienicki)

17

023.

Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Konstytucji 3 Maja nr 2,4, 14,16,18 (bud. 1921-1922 r. murowane, arch. J. Borowski)

18

024.

Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Konstytucji 3 Maja nr 6,8,10,12 (bud. 1921 – 1922 r., drewniane)

19

025.

Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Krzosa nr 1,3,5,7 (bud. 1921 – 1922 r., drewniane)

20

026.

Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Parkowa nr 1,2,3,4 (bud. 1921 – 1922, drewniane)

21

027.

Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Poprzeczna nr 1,3 (bud. 1921 – 1922, dom nr 1 murowany dom nr 3 drewniany)

22

028.

Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Poznańska nr 1,2,3,4 (bud. 1921 – 1922, murowane)

23

029.

Domy Osiedla „Mała Kolonia Urzędnicza”, ul. Radomska nr 40,42,44,46 (bud. 1921 – 1922, murowane)

24

030.

Domy Osiedla „Nad Drugim Kamieniołomem”, ul. Mickiewicza nr 2,4,6,8,10,12,14 (bud. 1921-1922 r., murowane w tym domy nr 2,6,10,14 z budynkami gospodarczymi)

25

031.

Domy Osiedla „Przy Domach Koksowych”, ul. Robotnicza nr 1,2,3,4,6,8,10,12,14 (bud. 1923-1924 r., murowane z budynkami gospodarczymi)– objęte Miejscowym Planem Zagospodarowania Przestrzennego A-4 WIDOK (Uchwała Nr II/2/97 RM w Starachowicach z dnia 28.01.1997 r.)

26

032.

Domy Osiedla „Przy Domach Koksowych”, ul. Widok nr 3,4,6,8,10,12,14 (bud. 1923 – 1924 r., murowane z budynkami gospodarczymi) – objęte Miejscowym Planem Zagospodarowania Przestrzennego A-4 WIDOK (Uchwała Nr II/2/97 RM w Starachowicach z dnia 28.01.1997 r.)

27

033.

Domy Osiedla „Przy Nadleśnictwie Zakładów Starachowickich”, ul. Bohaterów Westerplatte nr 1,2,3,4 (bud. 1923 – 1924 r., murowano – drewniane) oraz Willa dyrektora Fabryki Amunicji przy ul. Konstytucji 3. Maja nr 15 (skatalogowana odrębnie pod poz. 007) i Willa dyrektora Lasów Zakładów Starachowickich przy ul. Harcerskiej (skatalogowana odrębnie pod poz. 008)

28

034.

Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Bohaterów Westerplatte nr 5,6 (bud. 1832 r., drewniane)

29

035.

Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Bohaterów Westerplatte nr 8,10,12,14,16 (bud. 1932 – 1965 r., murowane)

30

036.

Domy Osiedla „Przykościelne”, 20-lecia nr 1,3,5,7,9 (bud. 1932 – 1965 r., murowane)

31

037.

Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Spacerowa nr 2,4,6,8, (bud. 1932 – 1965 r., murowane)

32

038.

Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Śląska nr 3,5,7, (bud. 1932 – 1965 r., drewniane)

33

039.

Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Śląska nr 9,11 (bud. 1932 – 1965 r., murowane)

34

040.

Domy Osiedla „Przykościelne”, ul. Warszawska nr 1,2,3,4,5,6 (bud. 1932 – 1965 r., murowane)

22

35

041.

Domy przy Łaźni, ul. Radomska 8,10, 16,18,22,24, 9a, 17 (murowane bud. 1934 - 1938)

36

042.

Biurowiec, Zespół Towarzystwa Starachowickich Zakładów Górniczych SA (murowany, bud.

37

043.

Budynek Księgowości, ZTSZG SA, ul. 1 Maja 12a (bud. 1926 r., murowany)

38

044.

(ZTSZG) SA, ul. 1 Maja 12 (bud. 1926 r., murowany)

39

045.

Budynek Kuźni

40

046.

Budynek Pociskowni, ZTSZG SA, ul.

41

047.

Budynek Starej Kotłowni

42

048.

Układ urbanistyczny Wierzbnik Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego (B-9 Wierzbnik) uchwalony Uchwałą Nr XI/20/09 RM w Starachowicach z dnia 27 listopada 2009 r. dla obszaru w obrębie ulic: ul. Wojska Polskiego do terenów ZDZ i wzdłuż południowej granicy terenów ZDZ do ul. Słowackiego, ul. Słowackiego, ul. Kilińskiego, Al. Armii Krajowej, ul. Ks. Kardynała Stefana Wyszyńskiego do przecięcia z torami kolejowymi i wzdłuż torów kolejowych do ul. Wojska Polskiego – ma obszarze miasta Starachowice, zwanego umownie jednostką B9 – Wierzbnik. MPZP obejmuje obiekty zabytkowe, które w tejże GEZ został sklasyfikowane oddzielnie: 1. Zespół kościoła par. p.w. św. Trójcy (skatalogowany odrębnie w GEZ pod poz. 003) - kościół par. pw. św. Trójcy, nr rej.: 424 z 24.01.1957 oraz 190 z 11.02.1967 A.826 - dzwonnica - grodzenie z bramką cmentarza grzebalnego 2. w obrębie historycznego Wierzbnika (częściowo poza obszarem MPZP B-9) ulokowane są również obiekty Starachowickiej Kolei Dojazdowej - wszystkie tory, rozjazdy i przepusty, nr rej.: 1184 z 14.02.1995 827 (skatalogowana odrębnie w GEZ pod poz. 004) - dom przy ul. Iłżeckiej 2, murowany, pocz. XX w.,

43

049.

Dom przy ul. Iłżeckiej 12/14, murowany, k. XIX w.,

44

050.

Dom przy ul. Iłżeckiej 16, murowany, k. XIX w.,

45

051.

Dom przy ul. Iłżeckiej 19, murowany, pocz. XX w.,

46

052.

Dom przy ul. Iłżeckiej 21, murowany, pocz. XX w.,

47

053.

Dom przy ul. Iłżeckiej 26, murowany, k. XIX w.,

48

054.

Dom mieszkalny ul. Iłżecka 91 (pocz. XX w.)

49

055.

Młyn ul. Iłżecka mur. Lata 30-te XX w.

50

056.

Dom przy ul. Kilińskiego 1, murowano-drewniany, pocz. XX w.,

51

057.

Dom przy ul. Kilińskiego 2, murowany, ok. 1930 r.,

52

058.

Dom przy ul. Kolejowej 17, murowany, pocz. XX w.,

53

059.

Dom przy ul. Kolejowej 19, murowany, pocz. XX w.,

54

060.

Dom przy ul. Kościelnej 2, murowany, XIX w.,

55

061.

Dom przy ul. Kościelnej 3, murowany, XIX w.,

56

062.

Dom przy ul. Krętej 4, murowany, 1 ćw. XX w.,

57

063.

Dom przy ul. Krętej 6, murowany, 1 ćw. XX w.,

58

064.

Dom przy ul. Krętej 10, murowany, 1 ćw. XX w.,

23

59

065.

Dom przy ul. Krętej 12, murowany, 1 ćw. XX w.,

60

066.

Dom przy ul. Piłsudskiego 13, murowany, ok. 1930 r.,

61

067.

Dom przy ul. Piłsudskiego 15, murowany, ok. 1930 r.,

62

068.

Dom przy ul. Piłsudskiego 17, murowany, ok. 1930 r.,

63

069.

Dom przy ul. Piłsudskiego 18, murowany, ok. 1930 r.,

64

070.

Dom przy ul. Piłsudskiego 25, murowany, 1 ćw. XX w.,

65

071.

Dom przy ul. Piłsudskiego 34, murowany, pocz. XX w.,

66

072.

Dom przy ul. Piłsudskiego 40, murowany, 1 ćw. XX w.,

67

073.

Dom przy ul. Piłsudskiego 46, murowano-drewniany, (1885 r.?) XIX w.,

68

074.

Dom przy ul. Piłsudskiego 48, murowany, ok. 1930 r.,

59

075.

Dom przy ul. Piłsudskiego 52, murowany, ok. 1930 r.,

70

076.

Dom przy ul. Piłsudskiego 56, murowany, pocz. XX w.,

71

077.

Dom przy ul. Piłsudskiego 58, murowany, ok. 1930 r.,

72

078.

Dom przy ul. Piłsudskiego 62, murowany, ok. 1930 r.,

73

079.

Dom przy ul. Piłsudskiego 66, murowany, pocz. XX w.,

74

080.

Dom przy ul. Piłsudskiego 70, murowany, ok. 1920 r.,

75

081.

Zespół: dom i oficyna przy ul. Piłsudskiego 26, murowane, pocz. XX w.,

76

082.

Zespół fabryczny Zakładu Topienia Bazaltu przy ul. Piłsudskiego 68: budynek administracyjny, hala produkcyjna, magazyn, murowane, ok. 1930 r.

77

083.

Dom, budynek murowany, ul. Marszałka Piłsudskiego nr 104

78

084.

Dom przy ul. Niskiej 1, murowany, ok. 1920 r.,

79

085.

Dom przy ul. Rynek 12, murowany, pocz. XX w.,

80

086.

Dom przy ul. Spółdzielczej 2, murowany, ok. 1920 r.,

81

087.

Dom przy ul. Wysokiej 7, murowany, pocz. XX w.,

82

088.

Dom przy ul. Wysokiej 16, murowany, 1 ćw. XX w.,

83

089.

Dom przy ul. Wysokiej 18, murowany, 1 ćw. XX w.,

84

090.

Zespół: dom przy ul Krótkiej 9 murowany i brama drewniana, ok. 1920 r.

85

091.

Dom drewniany ul. 17 Stycznia 42 (bud. 1930 r.)

86

092.

Dom, budynek drewniany ul. Franciszka Żwirki 7 (bud. ok. 1930 r.)

87

093.

Dom, budynek drewniany ul. Zgodna 7 (przeł. XIX/XX w.)

88

094.

Dom, budynek drewniany ul. Zgodna 9 (przeł. XIX/XX w.)

89

095.

Dom, budynek drewniany ul. Ostrowiecka 79 (bud. Lata 30-te XX w.)

90

096.

Domy osiedla robotniczego przy ul. Lenartowskiej nr 2,6,10, bud. W l. 1836 – 1841.

91

097.

Dom, budynek drewniany, ul Wschodnia 21, (I dekada XX w.)

92

098.

Dom wraz z budynkiem gospodarczym – murowane, ul. Radomska 51 (lata 30-te XX w.)

93

099.

Dom, budynek murowany, al. Wyzwolenia nr 72 (lata 30-te XX w.)

94

100.

95

101.

24

96

102.

3.3.1. Spis Miejsc Pamięci Narodowej (mogiły i groby wojenne, tablice pamiątkowe, pomniki o statusie grobów wojennych) – załącznik nr 2 Na terenie miasta znajduje się około 20 pomników (w tym 2 posiadają status grobów wojennych) oraz ponad 30 tablic i płyt pamiątkowych. Upamiętniają one w większości osoby i wydarzenia z najnowszej historii Polski, przede wszystkim w wymiarze lokalnym. Uroczystości patriotyczno rocznicowe, organizowane przez Gminę i Starostwo Powiatowe, odbywają się przede wszystkim przy Pomniku Niepodległości (ul. Konstytucji 3 Maja), Krzyżu Ofiar Zbrodni Katyńskiej (Skwer Ofiar Zbrodni Katyńskiej), Pomniku Żołnierzy Września „Gloria victis” (cmentarz rzymsko katolicki przy ul. Radomskiej) i Pomniku Obrońców Starachowic (skrzyżowanie Alei Wyzwolenia i ul. 17 Stycznia). Na starachowickich cmentarzach (czterech rzymsko - katolickich, komunalnym i żydowskim) znajduje się około 200 mogił osób, które na trwałe wpisały się w historię miasta. Kilkanaście zbiorowych i bezimiennych mogił znajduje się w okolicznych lasach. Ponadto przy Kościele pw. Wszystkich Świętych w Starachowicach powstaje Panteon Pamięci zawierający kilkanaście płyt pamiątkowych oraz obelisk odnoszących się głównie do działalności Armii Krajowej, „Solidarności” i Związku Harcerstwa Polskiego. Spis Miejsc Pamięci Narodowej (mogił i pomników o statusie grobów wojennych, tablic pamiątkowych) I. Mogiły wojenne 1. mogiła pojedyncza (ofiara zbrodni hitlerowskich – Jan Brzyski) – Cmentarz Parafialny na Bugaju ul. Radomska 2. mogiła pojedyncza (oficer kontrwywiadu Armii Krajowej Zygmunt Proch) – Cmentarz Parafialny Górny ul. Zgodna 3. mogiła pojedyncza – Bolesław Papi (żołnierz Armii Krajowej, ornitolog) - Cmentarz Parafialny Górny ul. Zgodna 4. mogiła pojedyncza – Jan Misztal (żołnierz Gwardii Ludowej) - Cmentarz Parafialny Górny ul. Zgodna 5. mogiła zbiorowa - Żołnierzy Wojska Polskiego (Wrzesień 1939) – Cmentarz Parafialny

25

Dolny, ul. Zgodna 6. Pomnik „GLORIA VICTIS” - mogiła zbiorowa - Żołnierzy Wojska Polskiego (Wrzesień 1939) – Cmentarz Parafialny Bugaj, ul. Radomska 7. mogiła zbiorowa żołnierzy Armii Czerwonej (1945) z nagrobkiem w formie Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej – ul. Marszałka Piłsudskiego (ulokowany na skwerku poza pasem jezdni naprzeciw kamienicy nr 134) II. Tablice Pamiątkowe 1.Tablica wmurowana w ścianę budynku dla uczczenia pamięci nauczycieli poległych w walce o polskość w l. 1939 – 1945 – ul. Partyzantów 1a 2. Tablica Pamiątkowa poświęcona poległym: Bolesław Papi, Michał Nowak – Rynek 32 3. Tablica Pamiątkowa – kpt. Jan Sieroń „Kawka” - ul. Pogodna 45 4. Tablica Pamiątkowa poświęcona poległym w walce z Niemcami - Arseniuszowi Henrykowi Kufalskiemu ps. „Twardy” - Leśna 16 5. Panteon Pamięci – Kościół pw. Wszystkich Świętych - ul. Świętej Barbary 1: - Tablica Pamiątkowa w hołdzie poległym żołnierzom AK „Szarego” - Tablica Pamiątkowa poświęcona Sybirakom - Tablica Pamiątkowa „Epitafium Harcerzy Starachowic” - Tablica Pamiątkowa „Epitafium Harcerzy Starachowic” - Tablica Pamiątkowa „Epitafium Harcerzy Starachowic” - Tablica Pamiątkowa poświęcona inwalidom wojennym - Tablica Pamiątkowa poświęcona pamięci ks. Józefa Słabego - Tablica Pamiątkowa Inspektoratu POMOST - Tablica Pamiątkowa WARSZAWIACY - Tablica Pamiątkowa Konspiracyjnej Medycznej Drużyny Harcerskiej MŁODY LAS 6. Tablica Pamiątkowa w hołdzie synom Ziemi Kieleckiej poległym w II wojnie światowej na wszystkich frontach świata – Kościół pw. Świętej Trójcy - ul. Kościelna 12 7. Tablica Pamiątkowa poświęcona żołnierzom Armii Krajowej z oddziału „Szarego” - Kościół pw. Św. Brata Alberta, ul. Bema 16 8. Tablica Pamiątkowa – Jerzy Szydłowski – ZSZ Nr 2 - ul. 1 Maja. 4 9. Tablica Pamiątkowa – Zdzisław Łęcki i Tadeusz Łęcki – ul. Mickiewicza 12 10. Tablica Pamiątkowa – Józef Piłsudski – Polska Organizacja Wojskowa – Kościół pw. Świętej Trójcy, ul. Kościelna 12 26

11. Tablica Pamiątkowa poświęcona mieszkańcom z dzielnic Brazylia i Łazy, którzy zginęli w latach 1939 – 1945, Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej, al. Najświętszej Marii Panny 7 12. Tablica Pamiątkowa w hołdzie ofiarom Katynia – Kościół pw. Świętej Trójcy

-

ul. Kościelna 12 13. Tablica poświęcona ks. Jerzemu Popiełuszce – Kościół pw. Świętej Trójcy, ul. Kościelna 12 14. Tablica upamiętniająca udział uczniów junaków Przysposobienia Wojskowego w wojnie obronnej 1939 r. - ZSZ nr 2, ul. 1 Maja 4 15. Tablica Pamiątkowa 23 ofiar z Wanacji zamordowanych 6.IX.1939 r. - Kościół pw. Matki Bożej Nieustającej Pomocy, ul. Jana Pawła II 21 16. Tablica Pamiątkowa – Punkt kontaktowy AK „Baszta”- ul. Słoneczna 4 17. Tablica Pamiątkowa – Stanisław Łukawski, Jan Malinowski, Marian Woźniak – ul. Widok 12 18. Tablica Pamiątkowa – Epitafium Harcerzy Starachowic – Kościół pw. Matko Bożej Nieustającej Pomocy, al. Jana Pawła II 21 19. Tablica Pamiątkowa – Epitafium Harcerzy Starachowic – Kościół pw. Matko Bożej Nieustającej Pomocy, al. Jana Pawła II 21 20. Tablica Pamiątkowa – Epitafium Harcerzy Starachowic – Kościół pw. Matko Bożej Nieustającej Pomocy, al. Jana Pawła II 21 21. Tablica Pamiątkowa – Epitafium Harcerzy Starachowic – Kościół pw. Matko Bożej Nieustającej Pomocy, al. Jana Pawła II 21 22. Tablica na ścianie holu Hufca ZHP dla uczczenia pamięci harcerek i harcerzy poległych za wolną Polskę w latach 1939 – 1945 – ul. Harcerska 4 23. Tablica upamiętniająca Juliusza Dąbrowskiego (SP 13) – ul. Prądzyńskiego 2 24. Tablica Pamiątkowa na ścianie mieszkania por. Z. Procha – ul. Marszałka Piłsudskiego 46 25. Tablica Pamiątkowa na ścianie budynku hotelu „Senator” poświęcona ofiarom stalinizmu – ul. Krywki 18 (zdemontowana – w trakcie przenoszenia do Izby Pamięci gen Antoniego Hedy – Szarego w Gimnazjum nr 1 ul. Kielecka 3) 26. Tablica Pamiątkowa na ścianie piwnicy poświęcona ofiarom stalinizmu – ul. Krywki 18(zdemontowana – w trakcie przenoszenia do Izby Pamięci gen Antoniego Hedy – Szarego w Gimnazjum nr 1 ul. Kielecka 3) 27. Tablica Pamiątkowa poświęcona Księdzu Prymasowi Polski Stefanowi Wyszyńskiemu – Kościół pw. Matko Bożej Nieustającej Pomocy – al. Jana Pawła II 21 28. Tablica Pamiątkowa poświęcona księżom kapelanom - Kościół pw. Matko Bożej 27

Nieustającej Pomocy – al. Jana Pawła II 21 29. Tablica Pamiątkowa poświęcona księżom kapelanom - Kościół pw. Matko Bożej Nieustającej Pomocy – al. Jana Pawła II 21 30. Tablica Pamiątkowa poświęcona księżom kapelanom - Kościół pw. Matko Bożej Nieustającej Pomocy – al. Jana Pawła II 21 31. Tablica Pamiątkowa – Eugeniusz Aniołek – Kościół pw. Najświętszej Marii Panny ul. Lenartowska 23 III. Izby Pamięci 1. Izba Pamięci Generała Antoniego Hedy – Szarego – Gimnazjum Nr 1 im. gen. Antoniego Hedy – Szarego w Starachowicach – ul. Kielecka 3 3.3.2. Mała Architektura Sakralna (kapliczki, figury, krzyże) – Spis kart katalogowych - załącznik nr 2 I.

Kapliczki

1. Kapliczka Matki Boskiej – al. Jana Pawła II (obok Kościoła pw. MBNP) 2.

Kapliczka przydrożna otwarta, zawieszona na drzewie – ul. Bugaj

3.

Kapliczka drewniana współczesna (posesja prywatna) – ul. Radomska 42

4.

Kapliczka drewniana otwarta – ul. Ostrowiecka (teren lecznicy dla zwierząt)

5.

Kapliczka drewniana (zawieszona na drzewie) – ul. Miodowa 21

6.

Kapliczka otwarta słupowa – ul. Smugowa 73 (posesja prywatna)

7.

Kapliczka drewniana zamknięta, zawieszona na drzewie – ul. Myśliwska (naprzeciw posesji Myśliwska 47)

8.

Kapliczka drewniana otwarta – ul. Iłżecka

9.

Kapliczka otwarta, słupowa – ul. Iłżecka 118 (posesja prywatna)

10.

Kapliczka drewniana otwarta – ul. Iłżecka 183 (w sąsiedztwie Nadleśn. Michałów)

11.

Kapliczka drewniana zamknięta, zawieszona na drzewie – ul. Mickiewicza 19 (posesja prywatna – p. p.)

12.

Kapliczka drewniana, otwarta, zawieszona na drzewie – ul. Mickiewicza 12 (p. p.)

13.

Kapliczka św. Barbary – Patronki Starachowic, wykonana z piaskowca (lata 30. XX w.) – ul. Krywki 28

14.

Kapliczka murowana współczesna, przydrożna, św. Jana Nepomucena, al. Wyzwolenia

15.

Kapliczka drewniana, przydrożna, św. Jana Nepomucena, al. Wyzwolenia

16.

Kapliczka drewniana, przydrożna, otwarta, zawieszona na drzewie – rozwidlenie dróg przy ul. Leśna i Kościelna

II.

Figury

1. Figura Chrystusa – ul. Widok. 2. Figura Matki Boskiej – ul. Kościelna (obok Kościoła pw. Św. Trójcy) 3. Figura kamienna, słup, zwieńczona krzyżem – Michałów (na wzniesieniu obok dawnego SKR-u) 4. Figura Chrystusa – ul. Kościelna (obok Kościoła Św. Trójcy) 5. Figura Chrystusa – ul. Św. Barbary 1 (przy Kościele pw. Wszystkich Świętych) 6. Figura Chrystusa – Michałów (przed Kościołem pw. NMP III.

Krzyże

1. Krzyż przy Kościele „Św. Alberta” - ul. Bema 2. Krzyż żelazny obok przejazdu kolejowego – ul. Radomska 3. Krzyż przy Kościele Niepokalanego Poczęcia NMP – ul. Nowowiejska 1 4. Krzyż przydrożny – u zbiegu ulic Gliniana i Kopalniana 5. Krzyż przydrożny – Rataje 6. Krzyż wotywny przy kościele pw. Wszystkich Świętych – ul. Św. Barbary 1 7. Krzyż przy kościele pw. Wszystkich Świętych – ul. Św. Barbary 1 8. Krzyż przydrożny – ul. Kościelna 9. Krzyż misyjny przy kościele pw. NSJ – ul. Złota 1 10. Krzyż przydrożny – al. Armii Krajowej 11. Krzyż przy Kościele pw. Świętej Trójcy – ul. Kościelna 12. Krzyż przydrożny – u zbiegu ulic Wysockiego i Jana Pawła II 13. Krzyż przy Kościele pw. MBNP – al. Jana Pawła II 14. Krzyż przy Cmentarzu Rzymsko- Katolickim na Bugaju – ul. Radomska 15. Krzyż przy kościele pw. Matki Boskiej Częstochowskiej – oś. Łazy, al. NMP 16. Krzyż przy Kościele pw. NMPKP – oś. Michałów, ul. Lenartowska 29

17. Krzyż betonowy – ul. Kielecka 93 18. Trzy krzyże drewniane „nad wiaduktem” - os. Trzech Krzyży 19. Krzyż drewniany – ul. Moniuszki 132 20. Krzyż kamienny ul. Radoszewskiego 19 21. Krzyż kamiennych (Fabrykantów z Michałowa) – ul. Spółdzielcza 22. Krzyż kamienny – ul. Myśliwska 23. Krzyż kamienny – ul. Moniuszki 24. Krzyż kamienny – ul. Ostrowiecka 25. Krzyż misyjny przy Kościele NMPKP – os. Michałów, ul. Lenartowska 26. Krzyż drewniany na zboczu ulic Niskiej i Wysokiej – os. Wierzbnik 3.3.3. Pomniki – załącznik nr 2 1.

Pomnik – Miejsce Straceń Polaków – Plac Rynek (planowany do przeniesienia w związku z rewitalizacją Rynku)

2.

Poległym za Ojczyznę – Plac Rynek

3.

Pomnik „Obrońcom Starachowic 1939” - al. Wyzwolenia i ul. 17-go Stycznia

4.

Pomnik poświęcony harcerzom – żołnierzom AK (Henryk Kliczewski, Bogusław Cielecki) – ul. Ostrowiecka

5.

Pomnik poległym w walce z hitlerowskim okupantem – ul. Partyzantów i Konstytucji 3. Maja

6.

Pomnik Niepodległości Polski poświęcony Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu – ul. Radomska i Konstytucji 3 Maja

7.

Pomnik „Bohaterom Starachowic” - ul. Partyzantów i Konstytucji 3 Maja

8.

Pomnik – symbol walki o wolność – skwer k. budynku ZNP – ul. Mrozowskiego

9.

Pomnik poświęcony Pracownikom Zakładów Starachowickich – ul. 1 Maja (dawniej zbieg ulic: Radomska i 1 Maja)

10.

Pomnik upamiętniający opanowanie niemieckiego więzienia przez oddział „Szarego” - ul. Marszałka Piłsudskiego

11.

Pomnik upamiętniający akcję żołnierzy AK na Ericha Schutze – Plac Rynek

12.

Pomnik (wdzięczności Armii Czerwonej) i mogiła żołnierzy Radzieckich (ujęty również w wykazie Miejsc Pamięci Narodowej) – ul. Marszałka Piłsudskiego

13.

Pomnik poświęcony robotnikom polskim (głaz granitowy z tablicą) – Kościół pw. Wszystkich Św. - ul. Św. Barbary 1 30

14.

Pomnik pamięci Edmunda Massalskiego – zbieg ul. Ostrowieckiej i Lenartowskiej

15.

Pomnik poświęcony Katarzynie i Donatowi oraz Wandzie Szczęsny Lesiowskiej – ul. Perłowa 2

16.

Pomnik poświęcony harcerkom i harcerzom walczącym o wolną Polskę – obok SP nr 10 – al. Armii Krajowej.

17.

Pomnik pamięci por. Zygmunta Procha (obok Komendy Policji) – al. Armii Krajowej 27

18.

Pomnik w formie Krzyża Katyńskiego upamiętniający męczeństwo narodu polskiego – Skwer Ofiar Zbrodni Katyńskiej

19.

Pomnik poświęcony Batalionom Chłopskim – Kościół pw. NMPKP os. Michałów

20.

Pomnik poświęcony Papieżowi Janowi Pawłowi II – Kościół pw. NMPKP os. Michałów

21.

Pomnik poświęcony Papieżowi Janowi Pawłowi II – Kościół pw.NSJ – ul. Złota 1

22.

Pomnik poświęcony Papieżowi Janowi Pawłowi II (płaskorzeźba) – Kościół pw. Wszystkich Świętych – ul. Św. Barbary 1

23.

Pomnik GLORIA VICTIS – Cmentarz na Bugaju (ujęty również w wykazie Miejsc Pamięci Narodowej) – ul. Radomska

24.

Pomnik – Eligiusz Gołaszewski – Zarżnięta Góra

3.4. Muzea Muzea są skarbnicą historii regionu i narodu, owocem pasji ludzi tu wyrosłych, efektem często wieloletnich, mozolnych zabiegów lokalnych instytucji, samorządów, towarzystw regionalnych, mieszczańskiej inteligencji, duchownych, nauczycieli. Są pozostałością, a często tylko śladem dawnych fortun, rodów, zdarzeń, dramatów, złotych okresów, wojen, upadków i świetności. Stanowią dokumentację narodowej, religijnej i kulturowej tożsamości, często niestety cząstkową. Są też, jak w przypadku Starachowic, pomnikiem przemysłu ciężkiego – wytworu szalonej epoki stali, węgla i pary. Instytucje te działają w oparciu o statuty nadane im przez organizatora (w tym przypadku przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub jednostki samorządu terytorialnego bądź też inne osoby prawne) w trybie określonym w ustawie o muzeach i ustawie o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Do rejestru zabytków nie wpisuje się zabytku wpisanego do inwentarza muzeum lub wchodzącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego. Muzea stanowią najważniejszą formę organizacyjną opieki nad zabytkami ruchomymi. Są to instytucje kultury, które gromadzą, rejestrują konserwują i przechowują oraz udostępniają publiczności w formie wystaw dobra i wytwory kultury w zakresie sztuki, wiedzy i przyrody oraz 31

prowadzą działalność naukową, oświatową i popularyzatorską. Pozyskany przez muzeum obiekt podlega wstępnej kwalifikacji określającej jego wartość historyczną, artystyczną lub jako okaz przyrodniczy. Następnie dokonuje się jego komisyjnej wyceny. Po dokonaniu kwalifikacji obiekt wpisuje się do księgi wpływów muzealiów. Następnie opracowuje się kartę katalogu naukowego (dokładny opis, fotografię, stan zachowania, pochodzenie, autora, bibliografię związaną z obiektem). Kolejną czynnością jest wpis do działowej księgi inwentarzowej i założenie karty magazynowej, w której uwidacznia się miejsce przechowywania obiektu, wystawienie w ekspozycji oraz wypożyczenie. Wymienione księgi są dokumentami ścisłego zarachowania. Strony muszą być ponumerowane, przeszyte trwałym sznurem, a jego końce opieczętowane pieczęcią lakową. Wykreślenie zabytku z księgi inwentarzowej wymaga pisemnej decyzji Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Poza tym w każdym muzeum musi być założona na podobnych zasadach księga ruchu muzealiów, do której wpisuje się obiekty obce przebywające czasowo w muzeum, wypożyczone na czas ekspozycji z innych muzeów, lub depozyty. Zasadę prowadzenia opisanej wyżej ewidencji eksponatów zaleca się także muzeom prywatnym. Na terenie Gminy Starachowice działają następujące muzea: Muzeum Przyrody i Techniki im. Jana Pazdura – Ekomuzeum, Muzeum Regionalne Polskiego Towarzystwa Turystyczno – Krajoznawczego oraz powstające właśnie prywatne Muzeum Historyczno – Etnograficzne Regionu Świętokrzyskiego. 4.

POSTULATY

W celu należytego zabezpieczenia stanu materialnego zabytków, rozwoju badań oraz popularyzacji dziedzictwa kulturowego Starachowic, sformułowane zostały następujące, zawarte poniżej, postulaty. Zespół Zakładu Wielkopiecowego Zakładów Starachowickich – nr rej. A. 823/1-17 (153) (w ramach Muzeum Przyrody i Techniki)

1) współpraca z powiatem starachowickim oraz MPiT w zakresie ochrony oraz „edukacyjno – kulturalnego zagospodarowania” Zespołu Fabrycznego Wielkiego Pieca, 2) Wspólna - wraz z powiatem, muzeum, szkołami, instytucjami kultury, organizacjami pozarządowymi i biznesowymi sektora turystycznego – zintegrowana kampania reklamowa, pozwalająca w należyty sposób wykorzystać walory Wielkiego Pieca oraz innych zasobów dziedzictwa historyczno – kulturowego i przyrodniczego w celu wypromowania Starachowic jako atrakcyjnego miejsca dla turystyki indywidualnej i zorganizowanej. 3) Utworzyć Centrum Edukacji Doświadczalnej. 4) dalsza rewitalizacja poszczególnych obiektów Zespołu Wielkopiecowego

32

Cmentarz Żydowski /Kirkut/ - nr rej. 1096 1) Skatalogowanie nagrobków i śladów miejsc pochówkowych 2) Nawiązanie stałej współpracy ze środowiskami żydowskimi w celu rozbudowy ruchu turystycznego Zespół Kościoła Parafialnego Św. Trójcy – 1) dodatkowe oznakowanie obiektu – jako najstarszego nr rej. 190 budynku w Starachowicach Zespół Fabryczny urządzeń wodnych w 1) uprzątnięcie kompleksu oraz zabezpieczenie przed Starachowicach - Michałowie dewastacją 2) poprowadzenie ścieżki edukacyjnej/szlaku turystycznego np. Dzieje przemysłu górniczo – hutniczego w Starachowicach na przestrzeni wieków Starachowicka (SKW)

Kolej

Wąskotorowa 1) Odbudowa infrastruktury kolejowej (odtworzenie połączenia z Iłżą) i zdynamizowanie działań turystycznych oraz edukacyjnych z wykorzystaniem SKW 2) Stała ochrona infrastruktury i taboru oraz lokomotyw, możliwość wzbogacenia posiadanego taboru SKW

Cmentarze Rzymskokatolickie (przy ul. 1) skatalogowanie wszystkich zabytkowych nagrobków Iłżeckiej, Zgodnej i na Bugaju) i pomników oraz miejsc pamięci narodowej w celu objęcia ich ochroną i opieką indywidualną 2) zapewnienie (w porozumieniu z właścicielami) należytej ochrony nekropolii jako całości, m.in. poprzez wypracowanie jednolitych standardów gospodarowania zasobami cmentarnymi. Rynek

Rewitalizacja z zachowaniem cech małomiasteczkowych. Zachowanie układu i parametrów zabudowy, przywrócenie niektórych występujących przed laty obiektów (np. studnia, latarnie uliczne, szyldy i witryny sklepowe, oznakowania miejsc lub budynków w stylu: „w tym budynku mieściła się siedziba wierzbnickiego Judenratu”, to jedna z ulic getta”, tu wykonano zamach na Eriku Schutze, etc.)

Park Miejski wraz z pozostałościami sztolni kopalni Herkules i żużlowiskiem (z nawiązaniem do hałd kopalnianych Majówka III i IV)

Zagospodarowanie terenu pod turystykę i rekreację z zachowaniem reliktów po kopalnianych wyrobisk terenowych. Park wraz ze szlakowiskiem, kapliczką św. Barbary oraz budynkiem Dozorcy Hutniczego (PTTK) stanowią bardzo ciekawy kompleks zabytków materialnych i pomników przyrody stanowiący piękną kompozycję ukształtowana naprzemiennie: siłami natury i ręką człowieka. Istotne jest: wyznaczenie zasięgu wyrobiska kopalni Herkules (wyeksponowane na tablicy), rekonstrukcja dukli górniczej (w tym systemie wydobywczym eksploatowano kopalnię Herkules)

Zalew Pasternik

Kluczową rolą jest tutaj umiejętne połączenie: czynników historycznych, zasobów dziedzictwa przyrodniczego, walorów rekreacyjno – turystycznych z funkcjonalnością zbiornika w sferze bezpieczeństwa wodnego. W związku z tym należy: 1) zbiornikowi (w części nie objętej statusem użytku ekologicznego) przywrócić funkcje retencyjne (odszlamowanie, pogłębienie, umocnienie wałów przeciwpowodziowych); 2) zagospodarować pod względem rekreacyjno – turystycznym(wybudowanie przystani dla kajaków i żaglówek, miejsca kąpielowego) wyznaczenie i oznakowanie trasy

33

turystyczno – edukacyjnej w obrębie zbiornika z uwzględnieniem użytku ekologicznego (również w porozumieniu z Gminą Wąchock – umożliwić spływ kajakowy i tratwami z Wąchocka (tama) do Starachowic (tama); 3) prowadzić stały nadzór nad utrzymaniem zbiornika w należytym stanie zarówno jak: zabytek, obiekt retencyjny, rekreacyjno – turystyczny, rezerwat przyrody. Zagospodarowanie i utrzymanie zbiornika we wszystkich czterech postulatach będzie doskonałym połączeniem opieki nad zabytkami, ochrony przyrody, działalności gospodarczej i bezpieczeństwa przeciwpowodziowego. Kościoły i inne obiekty sakralne

Centra pamięci i patriotyzmu (również gromadzenie na wzór Panteonu Pamięci przy kościele Wszystkich Świętych, wszelkich tablic pamiątkowych i obelisków, które z różnych przyczyn mogą być w przyszłości demontowane).

Miejsca Pamięci Narodowej

Kultywowanie pamięci poprzez: edukacyjne np. organizowany od Dziecięcy Rajd Szlakiem Miejsc utrzymywanie ich w dobrym prowadzenie badań naukowych.

Kirkut i miejsca związane z judaiką

Opracowanie trasy turystycznej (edukacyjno – biznesowej) w oparciu o Ścieżkę Żydowską stworzoną w ramach Projektu „Moje Starachowice – innowacyjne zajęcia pozalekcyjne dla uczniów Gimnazjów w Starachowicach). Wytworzenie produktu turystyczno – edukacyjnego dla turystów zagranicznych poprzez: 1) oznakowanie miejsc związanych z ludnością żydowską w Starachowicach, 2) zawarcie porozumienia z ościennymi gminami czy powiatami, np.: z Bodzentynem, Iłżą i Wąchockiem w celu opracowania wspólnej 2 dniowej ofert turystycznej dla grup zorganizowanych, 3) opracowanie programu edukacyjnego (w zakresie współistnienia Polaków i Żydów) który pozwoli zagranicznej młodzieży pochodzenia żydowskiego otworzyć nowy punkt widzenia na sprawy polsko – żydowskie a tym samym zwalczać negatywny stereotyp op Polakach antysemitach o polskich obozach śmierci i również mocno wypaczony pogląd o Żydach ofiarach wszystkich nacji w tym również Polaków.

1) grupowe działania kilku lat przez SP 12 Pamięci Narodowej”, 2) stanie technicznym, 3)

Kościoły i zespoły zabudowań Utrzymywanie w należytym stanie technicznym i ładzie kościelnych przestrzennym. Tabela 4. - Postulaty działań w celu poprawy ochrony i opieki dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego przy ich jednoczesnym wykorzystaniu do celów ekonomicznych miasta Starachowice w l. 2012 - 2016

5. Pomniki historii i rezerwaty 5.1. Krajobraz kulturowy Ustawa o ochronie i opiece nad zabytkami definiuje pojecie krajobrazu kulturowego, którym jest ”przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca 34

wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze”. obszary posiadające szczególne walory krajobrazowe i kulturowe mogą zostać uznane za park kulturowy. park kulturowy stanowi formę ochrony krajobrazu kulturowego dającą możliwość stworzenia odpowiednich warunków dla zachowania występujących na jego terenie wartości historyczno - kulturowych, wiążąc je z ochroną środowiska naturalnego. dla terenu województwa zidentyfikowano i opracowano obszary, które powinny być chronione w ramach formuły parków kulturowych. Powiat starachowicki a wraz z nim gmina Starachowice nie jest jednostką ukształtowaną w pełni na podstawach historycznych a jedynie w rezultacie decyzji administracyjnych. Nie mniej w obecnych granicach posiada znaczące wyodrębniające go walory zwłaszcza w zróżnicowanych formach fizjograficznych. Można powiedzieć, że częściową osią gminy jest dolina rzeki Kamiennej ze zbiornikiem wodnym „Pasternik” w zachodniej części miasta. Na obszarze gminy mamy do czynienia z kilkoma formami krajobrazu kulturowego, a są to: •

Zespół Wielkiego

Pieca

Zakładów

Starachowickich

wraz

z

elementami

infrastruktury przemysłowej •

dolina rzeki Kamiennej z jej dopływami, wzdłuż której w XVII – XIX wieku powstał ciąg zakładów przemysłowych, głównie hutniczych, oraz przemysł ceramiczny,

Wymienione obszary posiadają szczególne walory krajobrazowo – kulturowe i jako takie powinny zostać uznane za parki kulturowe. Park kulturowy stanowi formę ochrony krajobrazu dającą możliwość stworzenia odpowiednich warunków dla zachowania występujących na jego terenie wartości historyczno – kulturowych, wiążąc je z ochroną środowiska naturalnego. Jest to działanie konieczne nie tylko dla zachowania istniejącego (miejscami mocno już zdekompletowanego) krajobrazu kulturowego ale również do wytworzenia produktu turystycznego, który może wpłynąć na ożywienie ruchu turystycznego w Starachowicach i na terenie powiatu starachowickiego przysparzając tym samym realnych korzyści ekonomicznych. Atrakcyjność naturalną i materialną można wzbogacić o rozwój oferty poprzez: utworzenie spływu kajakowego na odcinku rz. Kamienna (Wąchock zapora – Pasternik zapora – Zalew w Brodach).

5.2. Zasoby archeologiczne Stanowiska archeologiczne lokalizowane są na podstawie wiadomości, pochodzących z różnych źródeł, jednak przeważająca ilość informacji dostarczana jest obecnie przez planowe badania terenowe, od prawie trzydziestu lat realizowane w ramach programu Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Prace te polegają na systematycznej prospekcji terenowej, połączonej z 35

weryfikacją powierzchniową stanowisk i obiektów znanych już wcześniej. Ich rezultaty pozwalają na rozpoznanie intensywności osadnictwa w różnych rejonach gminy, w kolejnych epokach i okresach pradziejów, średniowiecza i nowożytności, są też wykorzystywane w bieżących działaniach konserwatorskich. Na terenie gminy Starachowice nie prowadzono jak dotąd kompleksowych badań archeologicznych. Pierwsze badania przeprowadzono na terenie Starachowic w 1923 r. (Irena Sawicka), następnie w latach 1930 – 1932 (Konrad Jażdżewski odkrył cmentarzysko kultury przeworskiej). Kolejne badania prowadzono już po II wojnie światowej począwszy od 1957 r. aż po lata 90-te XX w. Niestety wszystkie z tych badań miały charakter punktowy bądź niewielki obszarowo, co przesądziło o braku solidnych badań powierzchniowych na całkowitej powierzchni Starachowic. Pełne badanie terenowe obszaru Starachowic w ramach AZP pozostaje nadal postulatem, który należy w niedalekiej przyszłości zrealizować. W związku z powyższym, na obszarze gminy Starachowice ustalono dotąd tylko 25 stanowisk archeologicznych, związanych z osadnictwem, z czego część ma charakter znaleziska luźnych. Kilka z nich jednak ma charakter osadniczy, grzebalny (cmentarzyska) bądź produkcyjny, co potwierdza fakt, że obszar Starachowic był już zamieszkiwany w okresie neolitu i stanowił dość atrakcyjny teren osadniczy na przestrzeni kilkudziesięciu wieków. W świetle dotychczasowych badań archeologicznych, w tym w ramach

programu

Archeologicznego Zdjęcia Polski prowadzonych na terenie miasta Starachowice ustalono następujące stanowiska (Tabela 5). Tabela 5. - Spis odkrytych i zweryfikowanych punktów osadniczych w układzie chronologicznym AZP 82 – 67 (woj. świętokrzyskie)

Lp.

Miejscowość

Nr stanowiska Obszar AZP w miejscowości

Nr stanowiska Funkcja, chronologia, kultura na obszarze AZP

1

Starachowice miasto

15

82 - 67

16

Ślad osadnictwa neolityczny

2

Starachowice miasto

17

82-67

18

Osada – okres neolityczny

3

Starachowice miasto

10

82-67

8

Ślad osadnictwa neolityczny



okres

4

Starachowice miasto

7

82-67

5

Ślad osadnictwa kamienna



epoka

5

Starachowice miasto

9

82-67

7

Ślad osadnictwa kamienna



epoka

6

Starachowice miasto

18

82-67

19

Ślad osadnictwa kamienna



epoka

7

Starachowice miasto

19

82-67

20

Ślad



epoka

36

osadnictwa



okres

kamienna 8

Starachowice miasto

20

82-67

21

Ślad osadnictwa kamienna



epoka

9

Starachowice miasto

16

82-67

17

Osada – kultura mierzanowicka

10

Starachowice miasto

14

82-67

15

Osada – kultura trzciniecka

11

Starachowice miasto

13

82-67

14

Cmentarzysko – kultura łużycka

12

Starachowice miasto

1

82-67

4

Cmentarzysko przeworska

13

Starachowice miasto

6

82-67

3

Ślad osadnictwa – osadnictwo prahistoryczne

14

Starachowice miasto

8

82-67

6

Ślad osadnictwa – osadnictwo prahistoryczne

15

Starachowice miasto

6

82-67

3

Ślad osadnictwa średniowiecze (?)

16

Starachowice miasto

12

82-67

10

Ślad osadnictwa – późne średniowiecze - nowożytność

17

Starachowice miasto

4

82-67

1

Osada – nowożytność (XVI – XVII w.)

18

Starachowice miasto

5

82-67

2

Osada - nowożytność (XVII – XVIII w.)

19

Starachowice miasto

6

82-67

3

Osada – nowożytność (XVII – XIX w.)

20

Starachowice miasto

11

82-67

9

Ślad osadnictwa – nowożytność (XVII – XIX w.)

21

Starachowice miasto

4

82-67

1

Ślad produkcji nowożytność

hutniczej

-

22

Starachowice miasto

5

82-67

2

Ślad produkcji nowożytność

hutniczej

-

23

Starachowice miasto

6

82-67

3

Ślad produkcji nowożytność

hutniczej

-

24

Starachowice miasto

4

82-67

12

Znalezisko luźne nieokreślony



czas

25

Starachowice miasto

5

82-67

13

Znalezisko luźne nieokreślony



czas



kultura



późne

Źródło: Urząd Ochrony Zabytków w Kielcach

6.

CELE STRATEGICZNE W OCHRONIE I OPIECE NAD ZABYTKAMI

CEL STRATEGICZNY I MIASTO (MIASTECZKO I OSIEDLA PRZEMYSŁOWE).

Województwo świętokrzyskie nie należy do terenów mocno zurbanizowanych. Prócz Kielc, oraz kilku miast z terenu doliny Kamiennej (Skarżysko, Starachowice, Ostrowiec) 37

niewiele tu miast, które można by zaliczyć do miast średniej wielkości. Miasta będące siedzibami powiatów nie przekraczają kilkunastu tysięcy mieszkańców, zaś charakter ich zabudowy – z wyłączeniem obiektów zbudowanych w wieku XX, nadaje im kształt raczej miasteczek niż miast. Jest też w województwie świętokrzyskim sporo jednostek osiedleńczych, które utraciły swą miejskość albo na skutek załamania się koniunktury w wieku XVIII i XIX lub też na skutek administracyjnej decyzji władz carskich. Należy przy tym podkreślić, że decyzje administracyjne władz carskich mniej wspólnego miały z inicjatywą rozwoju społeczno – ekonmicznego a bardziej z aspektami militarno – policyjnymi w „Kraju Przywiślańskim”. Mamy więc w województwie do czynienia z jednostkami osiedleńczymi, które niezależnie od faktycznej ilości mieszkańców, w swych centrach mają małomiasteczkowy charakter (np. Wierzbnik). Ten charakter i klimat, tę specyfikę, należy ochronić i zachować, zaś w miarę możliwości, nawet starać się przywrócić, usuwając zabudowę o nieodpowiedniej skali, wzniesioną w drugiej połowie XX stulecia. Drugim elementem, którego istnienie także wynika raczej z braku koniunktury, niż z dynamicznego rozwoju, jest zachowanie (szczątkowe) starych układów ruralistycznych, szczególnie we wsiach oddalonych od głównych miast regionu. Realizacja tego celu powinna polegać na właściwym ukierunkowaniu prac planistycznych i ich realizacji, tak aby posiadane przez miasta, miasteczka i wsie regionu walory nie uległy zatraceniu – zaś tu gdzie jest to możliwe – dążyć należy do przywrócenia utraconych w ostatnim półwieczu wartości. Szczególnie bogate walory zespołu wielkopiecowego – unikatowego w skali Europy i świata, dają ogromne szanse na przywrócenie Starachowicom miasta o klimacie przemysłowo – rzemieślniczym przełomu XIX i XX wieku. Elementy będące wartościami kulturowego dziedzictwa winny stać się wyróżnikami tożsamości regionu a także czynnikami, które swą atrakcyjnością stymulować będą rozwój. Planowanie przestrzenne i decyzje o nowych inwestycjach winny uwzględniać zasoby dziedzictwa kulturowego jako instrument w planach przestrzennego zagospodarowania. Zachowanie właściwej skali urbanistycznej, usuwanie popełnionych błędów lokalizacyjnych, dbałość o wyeksponowanie walorów zabytkowych, odpowiednia mała architektura, dają szanse do stworzenia w jednostkach osiedleńczych w naszym regionie klimatu, w którym harmonijnie łączyć się będą wartości kulturowe i przyrodnicze optymalne dla ludzkich potrzeb i upodobań.

Bogaty krajobraz kulturowy regionu świętokrzyskiego, połączony z niezwykle zróżnicowanym i atrakcyjnym środowiskiem naturalnym, przy odpowiedniej dbałości o stan 38

i promocji dziedzictwa kulturowego, może stać się lokomotywą napędzającą dynamiczny rozwój turystyki. CEL STRATEGICZNY II

KRAJOBRAZ

KULTUROWY

W

POWIĄZANIU

Z

UKŁADAMI

URBANISTYCZNYMI (np. przemysłowe Starachowice i rzemieślniczy Wierzbnik) w oparciu o granice parków kulturowych i szlaki turystyczne. Na terenach posiadających szczególne walory przyrodniczo - kulturowe jednostki osiedleńcze powinny otrzymać szczególnie atrakcyjną oprawę architektoniczną, a jej inspiracją powinny być wartości kulturowe. Dla wielu jednostek osiedleńczych posiadane przez nie walory w postaci wysokiej jakości środowiska przyrodniczego i kulturowego winny stanowić elementy stymulujące ich rozwój – rozwój harmonijny, głównie podporządkowany tym walorom i wykorzystywany jako tzw. przemysł turystyczny. Środkiem wiodącym do tego celu będzie tworzenie parków kulturowych, jako elementów ograniczających możliwość zniekształcania krajobrazu kulturowego i naturalnego, przy jednoczesnej koncentracji środków finansowych na poprawę stanu zachowania dziedzictwa kulturowego. Elementami wskazującymi na właściwy kierunek działań, będą: ilość tworzonych parków kulturowych oraz ilość i oczywiście, jakość projektów waloryzujących wartość krajobrazu kulturowego i jego elementów składowych. CEL STRATEGICZNY III: DZIEDZICTWO ŻYWE (dokumentowanie, promocja, edukacja, popularyzacja, rekonstrukcja) realizowane przez: instytucje kultury na terenie województwa, samorządy wszystkich szczebli, i organizacje pozarządowe. Przyspieszony rozwój społeczno - polityczny, mentalno – ekonomiczny (globalizacja, konsumpcjonizm) dokonujący się w naszym kraju w ostatnich dwudziestu latach poprzez procesy transformacji – w tym wpływ akcesji do Zjednoczonej Europy- prócz czynników pozytywnych, przynosi także szereg potencjalnych zagrożeń. Szczególnie niebezpieczne są - wynikające z tempa przemian i bezkrytycznym często przejmowaniem obcym wzorców - kwestie zagrożenia utratą tożsamości kulturowej. By im przeciwdziałać, konieczne wydaje się wzmożenie nacisku na właściwe procesy edukacyjne i odpowiednio mocne działania popularyzatorskie, aby wdrażanie programu ochrony wartości kulturowych i ich wykorzystywania, nie było wymuszane nakazami 39

administracyjnymi, a stało się procesem naturalnym, i przez to było wielokrotnie bardziej skuteczne. Odpowiednim działaniom w sferze świadomości (edukacja, popularyzacja) towarzyszyć musi właściwie prowadzona działalność planistyczna (planowanie przestrzenne i gospodarcze), aby dziedzictwo kulturowe zostało włączone w postaci istotnego elementu w rozwoju regionu. Ochrona i zachowanie dziedzictwa, ale także harmonijne wykorzystanie i odpowiednie jego przekształcanie (dostosowujące je do dynamicznie zmieniających się potrzeb) mogą i powinny być elementami zwiększającymi turystyczną atrakcyjność regionu i wynikający stąd wzrost ilości miejsc pracy. Przede wszystkim jednak, Żywe dziedzictwo stanie się panaceum na stopniowe zatracanie pierwiastka tradycjonalizmu i odrębności narodowej społeczności lokalnych w Polsce, regionie świętokrzyskim i w Starachowicach pod wpływem napływających (a często wymuszanych standaryzacją) z Unii Europejskiej wzorców konsumpcjonizmu, pragmatyzmu i globalizacji. Ujednolicanie ma swoje zalety i pozytywy, jednak nie zawsze wskazane jest i możliwe do realizacji przy odmiennych czynnikach dziedzictwa kulturowego, warunków mentalno – społecznych czy ekonomicznych. Ożywianie naszego dziedzictwa kulturowego stanowić będzie w przyszłości ogromny kapitał dla tych regionów i miast, które zachowają dorobek kulturowy i materialny swoich przodków. Szczególnie w dobie postępującej globalizacji. 6.1. METODY REALIZACJI CELÓW STRATEGICZNYCH Cel strategiczny I WIEŚ i MIASTECZKO (Układy urbanistyczne i ruralistyczne) Realizację celu stanowić będzie zespół kompleksowych działań łączących procesy rewitalizacji zabytkowych układów (modernizacja infrastruktury, remonty i konserwacja obiektów) oraz wprowadzanie zmian funkcjonalnych wynikających ze zmieniających się potrzeb i pobudzających impulsy do harmonijnego rozwoju jednostek osiedleńczych. Działania te powinny zwiększyć koncentrację środków finansowych na poprawę stanu zachowania obiektów zabytkowych znajdujących się na terenie objętych programem miast i wsi. Przyniesie to w efekcie poprawę warunków życia mieszkańców, sprzyjać będzie rozwojowi oraz stymulować będzie wzrost atrakcyjności turystycznej regionu (a zatem korzyści ekonomicznych). Rozgraniczenie na wieś i miasteczko należy rozumieć w sensie ukształtowania Starachowic. Obecnie Starachowice są średniej wielkości miastem, jednak jego krajobraz kulturowy (poza częścią fabryczną Starachowic ) odpowiada układowi miasteczka (Wierzbnika) oraz wsi (Starachowice, Krzyżowa Wola, Wanacja, Michałów), które funkcjonowały w obrębie i stanowią część dzisiejszych Starachowic.

40

Cele szczegółowe: •

ożywianie centrów historycznych miast i miasteczek poprzez eliminacje funkcji niepożądanych i zastępowanie ich funkcjami dla centrów odpowiednimi, jak: handel, kultura, usługi. Przywracanie właściwej skali zabudowy, sanacje ciągów ulicznych, pierzei itp., (w Starachowicach – rozpoczęta inwestycja rewitalizacji Rynku i ulic przyległych) w konsekwentnym stosowaniu się do wytycznych konserwatorskich – czego efektem będzie „rehabilitacja”

urbanistyczna

zabytkowych

układów.

Usprawnianie

układów

komunikacyjnych, co poprawi dostępność do obiektów turystycznie atrakcyjnych. •

sanacja zasobów mieszkalnych: winno się to dokonać poprzez zapewnienie właściwej infrastruktury technicznej, termomodernizację obiektów. Niezbędna jest także zwykła modernizacja budynków, których stan techniczny jest w większości przypadków dalece niezadowalający (na skutek niewłaściwej polityki remontowej i specyficznych problemów własnościowych i ekonomicznych minionych dziesięcioleci),



na obszarach wiejskich (w tym przypadku gmin i miejscowości przyległych do Starachowic – wskazana w tym celu silna współpraca samorządów i społeczności tych gmin) należy dążyć do umacniania tradycyjnych form działalności gospodarczej, charakterystycznych dla wsi (drobne usługi i drobna wytwórczość), rozszerzając ich zakres o szeroko pojęte usługi turystyczne,



w przypadku wsi (obszary peryferyjne Michałowa i Kornatki) należy dążyć do ochrony skali i charakteru zabudowy, a w miarę możliwości zachowania charakterystycznych brył i form. Ideałem byłoby także zachowanie materialnej substancji, ale biorąc pod uwagę skromny stan zachowania, stan potrzeb wynikających z cywilizacyjnych oczekiwań oraz stosunki własnościowe (są to głównie obiekty prywatne), jest oczywistym, ze rewaloryzacja zabytkowych zespołów zabudowy udać się może w wyjątkowych okolicznościach. Do takich należą np. relikty dawnej zabudowy w Daleszycach, Małogoszczu, Szydłowie, które dobrze byłoby poddać rewaloryzacji, po znalezieniu w tych przypadkach nowych sposobów użytkowania (a być może także zmianie właścicieli – zastępując ludzi zajmujących się rolnictwem, osobami z kręgu ludzi kultury, rzemiosła),



w pracach planistycznych należy dążyć do zapobiegania rozproszeniu zabudowy wiejskiej (w przypadku Starachowic – obszarów peryferyjnych np.: Michałów, Kornatka - ostatnio zjawisko rozprzestrzeniana się wsi wzdłuż dróg nabrało niepokojącego przyspieszenia), poprzez eliminacje ruchu tranzytowego z obszarów wsi, zagęszczanie zabudowy w centrum wsi (przedmieścia) oraz projektowanie nowych siedlisk na terenach o większej

41

intensywności zaludnienia, przygotowanych pod względem prawnym i prawidłowo uzbrojonych, z odpowiednią infrastrukturą, •

ochrona najcenniejszych obiektów we wsi: dotyczy to zarówno starszych obiektów mieszkalnych, jak i wszelkiego rodzaju budynków użyteczności publicznej (także gospodarczej lub przemysłowej – np. nieczynne dworce kolejowe, gorzelnie, cegielnie), którym – w przypadku utraty dotychczasowej ich funkcji, należy znaleźć nową, tak aby obiekt mógł nadal istnieć, utrzymując rolę dominanty wśród zabudowy mieszkalnej,



obszary poprzemysłowe (w tym także zdegradowane obszary o innym przeznaczeniu), wchodzące w obręb miast i miasteczek, powinny ulec rewitalizacji (w Starachowicach: Zespół Wielkiego Pieca wraz z systemem kanałów, Starachowicka Kolej Wąskotorowa, Park Miejski, Zalew Pasternik wraz z odcinkiem rz. Kamienna od zapory w Wąchocku z możliwością uruchomienia spływu turystycznego, Zespół urządzeń poprzemysłowych na osiedlu Michałów, hałdy i wyrobiska kopalniane – głównie kopalni Majówka III i IV oraz Herkules, itp.). Nadanie im nowych funkcji, właściwych ze względu na bliskość miejskich centrów, będą stanowić właściwe tło dla obszarów śródmiejskich, a zarazem korzystnie wpłyną na ich rozwój i wzrost ilości miejsc pracy,

• wszelkiego rodzaju działania winny być owocem harmonijnej współpracy lokalnych społeczności, władz samorządowych, służb konserwatorskich i inwestorów. Optymalnym rozwiązaniem gwarantującym taką współpracę wydaje się być powoływanie „towarzystw odnowy”, opartych na schemacie działań spółek prawa handlowego. Ważnym elementem stać się powinno tworzenie specjalnych funduszy przeznaczonych na sanację miast oraz udzielanie odpowiednich ulg inwestorom. Celom integracyjnym, niezwykle ważnym dla wytworzenia odpowiedniego klimatu do proponowanych działań, sprzyjać będzie aktywizowanie lokalnych społeczności i wzmacnianie ich własnych tożsamości poprzez szeroko pojętą działalność kulturalną (wszelkiego rodzaju imprezy, w tym sportowe, historyczne: rekonstrukcje, inscenizacje) i popularyzatorską oraz oświatową (przywracania dawnych zawodów, które zanikły). Cel strategiczny II KRAJOBRAZ KULTUROWY W POWIĄZANIU Z UKŁADAMI URBANISTYCZNYMI Oprócz zespołu działań nad współpracą przy tworzeniu w planach zagospodarowania 42

przestrzennego krajowej sieci powiązań przyrodniczych oraz tworzeniu nowych parków kulturowych, szczególny nacisk należy położyć na sytuacje, w których mamy do czynienia z powiązaniem krajobrazu kulturowego z układami urbanistycznymi. Na terenie województwa istnieje szereg takich przypadków, gdzie układ urbanistyczny (lub ruralistyczny) bezpośrednio łączy się i przenika z krajobrazem naturalnym. Takim przykładem jest miasto w dolinie rzeki Kamiennej, Zespół Wielkiego Pieca oraz naturalne odsłonięcia geologiczne połączone ze sztucznie uformowanym szlakowiskiem z odpadów procesu hutniczego w Starachowicach. Cele szczegółowe: •

najważniejszym elementem działań będzie tworzenie parków kulturowych w oparciu o przygotowane już prace studialne, w których na podstawie rozpoznania zasobów dziedzictwa kulturowego wyodrębniono poszczególne parki kulturowe i określono ich granice,



kolejnym etapem jest tworzenie dla poszczególnych parków konkretnych programów obejmujących prace zabezpieczające, konserwatorskie i rewaloryzacyjne oraz określanie metod i sposobów finansowania ich realizacji. Programy powinny mieć kompleksowy charakter i obejmować mogą poszczególne obiekty lub całe ich zespoły a założone cele winny być realizowane w możliwie najkrótszym czasie. Opracowywanie programów powinno dokonywać się na poziomie właściwych szczebli samorządów, w zależności od charakteru i zakresu programu,



w ramach powyższych działań należy wyodrębnić niektóre z ważniejszych elementów, jak: zapewnienie bezpieczeństwa obiektów zabytkowych (przed pożarem, włamaniem i dewastacją);

zabezpieczenie

(w

tym

przeciwdziałanie

zniszczeniom)

stanowisk

archeologicznych poprzez popularyzację tej problematyki i egzekwowanie przewidzianych kar dla osób nie respektujących przepisów prawa; ochrona historycznych miejsc – pól bitewnych, miejsc związanych z martyrologią; ochrona otoczenia obiektów zabytkowych, zapewniająca właściwe relacje między obiektem a jego otoczeniem, szczególnie dotycząca widoków z zabytku i widoków na zabytek;

• dekompozycja urbanistyczna: odtwarzanie w sylwetach jednostek osiedleńczych dominant architektonicznych oraz osi widokowych, odsłanianie widoków na obiekty zabytkowe

(zasłoniętych

przez

niewłaściwe

decyzje

podjęte

uprzednio),

porządkowanie przestrzeni z nadmiernie agresywnych reklam, sukcesywna realizacja iluminacji obiektów zabytkowych.

43

Cel strategiczny III: DZIEDZICTWO ŻYWE (dokumentowanie, rekonstrukcja, promocja, edukacja, popularyzacja) Skuteczność realizacji zadań w zakresie opieki nad zabytkami i ochrony dziedzictwa kulturowego możliwa jest wyłącznie wtedy, kiedy wykreowany zostaje odpowiedni poziom świadomości społeczeństwa i lokalnej tożsamości kulturowej. Konieczna więc jest intensyfikacja działań edukacyjnych i popularyzatorskich prowadzonych w województwie, poszczególnych powiatach, miastach oraz gminach. Dla właściwych działań konserwatorskich, ale także dla wszelkiego rodzaju działań popularyzatorsko - edukacyjnych oraz promocyjnych, niezbędny jest także jak najwyższy stan wiedzy na temat zabytków i szeroko pojętych zasobów dziedzictwa kulturowego. To z kolei sprawia, że należy położyć ogromny nacisk na badania i dokumentowanie posiadanych na terenie województwa świętokrzyskiego zasobów. Dotychczas brak uniwersytetu a zatem własnej kadry badawczej sprawiał, że prowadzone na terenie województwa prace badawcze przez uczelnie spoza regionu nie były dostatecznie kompleksowe i nie uwzględniały w pełni lokalnych potrzeb. Realizowane w województwie świętokrzyskim programy badawcze zamiast służyć lokalnym potrzebom, stanowiły (i jeszcze stanowią) raczej emanacją zainteresowań poszczególnych uczelni z województw ościennych. Wydaje się więc zasadnym powołanie - dla określenia najpilniejszych potrzeb badawczych, a następnie do współpracy przy realizacji działań w tym zakresie - kolegialnego organu składającego się z przedstawicieli Wojewódzkich Służb Konserwatorskich, Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków, władz samorządowych i oczywiście niedawno utworzonego Uniwersytetu Humanistyczno – Przyrodniczego im. Jana Kochanowskiego w Kielcach. 1. Realizacja celu „Dziedzictwo żywe” polegać będzie na następujących działaniach: 1.1. intensyfikacja programów badawczych i ewidencyjnych zwiększających stopień rozpoznania walorów dziedzictwa kulturowego w województwie, jako podstawy do wszelkiego

rodzaju

zamierzeń

planistycznych,

konserwatorskich

i

edukacyjno-

popularyzatorskich, 1.2. wzmocnienie edukacji na rzecz kulturowego dziedzictwa na wszelkich poziomach nauczania, poprzez tworzenie nowych programów i rozszerzana działania programów już istniejących. Kształcenie profesjonalnych kadr dla zarządzania zasobami dziedzictwa w poszczególnych jednostkach samorządów i innych, których zakres działania dotyczy strefy dziedzictwa kulturowego. 1.3. dążenie do wzmacniana oddziaływania służb i instytucji zajmujących się ochroną

44

zabytków

oraz ich wpływów w szeroko pojętych procesach diagnostyczno -

inwestycyjnych i w eksploatowaniu zasobów środowiska kulturowego i naturalnego, 1.4. podnoszenie rangi miejsc i ośrodków kultury z terenu województwa, poprzez ułatwienie im współpracy na poziomie krajowym i europejskim, upowszechnianie osiągnięć miejscowych jednostek kultury, ułatwianie przepływu informacji, poprzez organizowanie szkoleń, seminariów, sesji naukowych i popularno - naukowych, 1.5. wspieranie i stymulowanie rozwoju lokalnych form kulturowej ekspresji, wynikających z działalności społecznej i instytucji pozarządowych, poprzez ich promowanie a także finansowe wspieranie ich działań w różnych formach: festiwali, przeglądów, warsztatów, konkursów, wymiany kulturalnej itp., 1.6. działania nad zwiększeniem roli i zasięgu społecznego partnerstwa opieki nad zabytkami, 1.7. intensyfikacja współpracy z sektorem usług działających w sferze dziedzictwa kulturowego:

firm

turystycznych,

przedsiębiorstw

budowlanych

i

remontowych,

przedsiębiorstw komunikacyjnych.,

1.8. współpraca z lokalnymi mediami dotycząca szeroko pojętego edukowania społeczeństwa co do problematyki ochrony zabytków i popularyzowania dziedzictwa kulturowego, a także co do możliwości wykorzystania zasobów dziedzictwa jako elementu działalności gospodarczej. 2. Prowadzone działania w zakresie realizacji celu „Dziedzictwo żywe” Prezydent Starachowic podjął działania zmierzające do wcielenia w czyn postulatu „Dziedzictwa żywego”. W marcu 2008 r. powołany został (Zarządzenie Nr 38/09 Prezydenta Miasta Starachowice z dnia .. 2009 r.) przy Prezydencie Miasta Starachowice Zespół zadaniowy do spraw ochrony dziedzictwa narodowego, odkrywania i popularyzacji historii

oraz

tradycji

Starachowic.

Zespół

ten

przystąpił

do

opracowania

usystematyzowanej i spójnej polityki historycznej w zakresie prowadzenia badań historycznych, publikacji, edukacji, promocji i ochrony dziedzictwa kulturowego. Zespół opracowuje ścieżki edukacyjne (historyczne) których celem jest edukacja z zakresu historii regionalnej Starachowic w oparciu o istniejące (i częściowo utracone już w sensie materialnym) lokalne dziedzictwo kulturowe w powiązaniu z historią regionu i kraju. Każda

45

z tych opracowanych ścieżek posiadać będzie odpowiednik szlaku turystyczno – edukacyjnego. Opracowanych jest pięć ścieżek dwu wariantowych (do realizacji w ramach zajęć lekcyjnych (wersja skrócona) i do realizacji pozalekcyjnych (np. w trakcie wycieczki, kolonii, półkolonii, obozu wędrownego, itp.) w pełnym wymiarze. Stosownie do opracowanych ścieżek edukacyjnych do historii Starachowic opracowano (w ramach Projektu „Moje Starachowice – innowacyjne zajęcia pozalekcyjne dla uczniów Gimnazjów w Starachowicach” zeszyt ćwiczeń a w dalszej perspektywie postuluje się (przy współpracy z ośrodkiem akademickim) opracować monografię Starachowic. Wszystkie te opracowania: ścieżki edukacyjne, zeszyt ćwiczeń (zawierający tyle tematów ile jest opracowanych ścieżek) i w przyszłości monografia miasta są (będą) ze sobą w pełni kompatybilne, usystematyzowane Programem Nauczania Historii Regionalnej Starachowic. Program możliwy jest do realizacji we wszystkich typach szkół na terenie miasta Starachowice w ramach dodatkowych lekcji historii (np. finansowanych z P.O. Kapitał Ludzki), lub też przez instytucje kultury (muzea, placówki kultury) i organizacje pozarządowe w ramach zajęć pozaszkolnych (np. w trakcie półkolonii wakacyjnych, rajdów weekendowych, itp.). 6.2. Program Nauczania Historii Regionalnej Starachowic (zał. nr 3 do Uchwały RM w Starachowicach). Program Edukacji Dziedzictwa Historycznego, Kulturowego i Przyrodniczego Starachowic i Ziemi Starachowickiej zakłada podstawowe zalecenia i wytyczne do realizacji zajęć lekcyjnych i pozalekcyjnych (dodatkowych) oraz pozaszkolnych (wakacyjnych) dla szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych w zakresie: 1. Historii Starachowicach 2. Dziedzictwa materialnego i kulturowego Starachowic oraz Ziemi Starachowickiej 3. Dziedzictwa przyrodniczego Starachowic oraz Ziemi Starachowickiej 6.3. Wykaz ścieżek edukacyjnych 1. Starachowice – Śladami Przyrody i Techniki 2. Starachowice miastem o korzeniach Benedyktyńskich i Cysterskich 3. Starachowice miastem przemysłowym o 500 letnich tradycjach jako ważny ośrodek Centralnego Okręgu Przemysłowego 46

4. Starachowice miastem wielu narodów i kultur (ścieżka żydowska) 5. Starachowice w walce o niepodległość na przestrzeni wieków 6. Moje miasto wczoraj – śladami starachowickich zabytków (ścieżka ujmuje 6 głównych zabytków miasta ujętych w Rejestrze Świętokrzyskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach).

47

Suggest Documents