Mikro II: Monopol i Zachowania monopolistyczne. Krzysztof Makarski

24

Monopol

Wstep , • Wiemy jak zachowuje sie, gala´ ,z doskonale konkurencyjna. • Gl´ owny obszar zainteresowania to por´ownanie cen, ilo´sci oraz efektywno´sci poszczeg´olnych struktur rynkowych. • Nastepnie poznamy zachowanie galezi w innych strukturach rynkowych: , , dzialajacych , – monopol – monopolistyczna konkurencja – oligopol • Zaczynamy od monopolu (jedna firma w galezi). , Maksymalizacja zysku. • Problem ma posta´c max r(y) − c(y) y

gdzie r(y)− przychody i c(y)− koszty. Przychody to cena razy ilo´s´c, ale poniewa˙z monopolista jest jedynym podmiotem na rynku to cena zale˙zy od sprzedanej ilo´sci, a zatem r(y) = p(y)y, gdzie p(y) to odwr´ ocona funkcja popytu. • Warunek optymalno´sci MR = MC gdzie MR =

d(p(y)y) = p0 (y)y + p(y) dy

(zauwa˙z, z˙ e w warunkach doskonalej konkurencji M R = p co wyja´snia r´oz˙ nice, w ko´ ncowym wyniku). Patrz Rysunek 24.1 • Przeksztalcajac , otrzymujemy (przeksztalcenia patrz Rozdzial 15)   1 p 1− = MC |εp |

(24.1)

Zatem, je˙zeli M C > 0, monopolista zawsze operuje w rejonie w kt´orym |εp | > 1 (popyt jest elastyczny).

1

Rysunek 24.1: Monopolista z liniowa, krzywa, popytu.

powr´ ot Wycena wedlug narzutu. • Niech narzut µ bedzie dany nastepuj acym r´ownaniem , , , p = µM C • Korzystajac ownania (24.1) otrzymujemy , z r´ p= h

1 1−

1 |εp |

iMC

(24.2)

• Zatem narzut µ wynosi 1 i µ= h 1 − |ε1p | a poniewa˙z (jak wynika z r´ ownania (24.1)) monopolista operuje w rejonie w kt´orym |εp | > 1, to µ>1 co oznacza, z˙ e monopolista ustala zawsze cene, powy˙zej kosztu kra´ ncowego (w odr´oz˙ nieniu od doskonalej konkurencji, w kt´ orej cena jest r´ owna kosztowi kra´ ncowemu). • Patrz Rysunek 24.2

2

Rysunek 24.2: Monopol przy stalej elastyczno´sci cenowej popytu.

powr´ ot Przyklad. Wplyw podatk´ ow na zachowanie monopolisty. • Przypu´s´cmy, z˙ e nastepuje wzrost podatku (od ilo´sci), co sie, stanie z cena, rynkowa, (zal´oz˙ my, z˙ e M C = , c)? – popyt liniowy: p(y) = a − by. Z (24.2) p=

MC + t c+t = dp y 1 − b yp 1 + dy p

przeksztalcajac , i podstawiajac , pod y, otrzymujemy a+c+t p= 2 zatem

dp 1 = dt 2 po wzro´scie podatku cene, wzrasta o polowe, warto´sci przyrostu podatku. Patrz Rysunek 24.3 p p – popyt o stalej elastyczno´sci popytu: y = p2 , |ε| = dy dp y = 2p p2 = 2. Z (24.2) p(y) = wyliczajac , pochodna,

MC + t c+t = 1 − [1/ |ε|] 1 − [1/ |ε|]

dp 1 = =2 dt 1 − [1/ |ε|]

zatem po wzro´scie podatku cena wzrasta dwukrotnie bardziej ni˙z podatek. 3

Rysunek 24.3: Liniowy popyt i podatek.

powr´ ot

Nieefektywno´ s´ c monopolu. • Alokacja w warunkach monopolu jest nieefektywna, poniewa˙z p ≥ M C • Patrz Rysunek 24.4

Strata spoleczna z tytulu monopolu. • Strate, spoleczna z tytulu monopolu da sie, zmierzy´c (miara podawana tutaj dziala tylko w przypadku preferencji quasi-liniowych). • Patrz Rysunek 24.5. • Intuicja: M C mierzy koszt ka˙zdej dodatkowej jednostki produktu, wiec te , dodajac , (czyli calkujac) , wszystkie jednostki dostajemy AV C produkcji y jednostek produktu.

4

Rysunek 24.4: Nieefektywno´s´c monopolu.

powr´ ot Rysunek 24.5: Strata spoleczna z tytulu monopolu.

powr´ ot

5

Studium przypadku: Telekomunikacja i telewizja w Meksyku. • W Meksyku w 2013 roku Am´erica M´ ovil (wla´sciciel Carlos Slim - najbogatszy czlowiek ´swiata, szacowany majatek 78 miliard´ o w dolar´ o w w 2012) ma udzial w rynku ponad 70%. , • Szacowana przez OECD w 2012 strata spoleczna z tytulu monopolizacji polacze´ n szerokopasmowych , oraz telefonii kom´ orkowej wynosi 25 miliard´ow dolar´ow rocznie (patrz http://www.oecd-ilibrary.org/scienceand-technology/estimation-of-loss-in-consumer-surplus-resulting-from-excessive-pricing-of-telecommunicationservices-in-mexico 5k9gtw51j4vb-en.). • Proponowana polityka (podjeta przez prezydenta Pe˜ na przy wsp´olpracy opozycji): , – stworzenie niezale˙znego nadzorcy z mo˙zliwo´scia, nakladania kar – kary bed (chyba z˙ e uchylone przez sad) , a, egzekwowane natychmiast i wia˙ ,zace , , – asymetryczne oplaty za polaczenie (monopolista p laci wi ecej za po l aczenia z konkurentami ni˙z , , , odwrotnie). Przyklad: Czy zawsze monopole sa, niepo˙zadane? Optymalna dlugo´ s´ c z˙ ycia patentu. , • Czasami prawa monopolistyczne moga, okaza´c sie, po˙zyteczne. Patenty oferowane wla´scicielom wynalazku daja, bod´zce do ponoszenia koszt´ow wynalazku. W´owczas mamy ”co´s za co´s” wzrost nieefektywno´sci z powodu praw monopolistycznych kontra spadek nieefektywno´sci z tytulu nieoptymalnych innowacji. Mo˙zna to regulowa´c dlugo´scia, z˙ ycia patentu. • Jednak niekt´ orzy krytykuja, to rozumowanie. Argumenty u˙zywane przez krytyk´ow to m.in.: – mo˙ze istnie´c konkurencyjna innowacja – prawo patentowe staje sie, coraz bardziej kosztowne co generuje straty spoleczne z tytulu wydatk´ ow na prawnik´ ow. – gaszcz patent´ ow (patent thickets) - zwiekszanie przez firmy ponad realne potrzeby swojego port, , folia patent´ ow, wykorzystywane jest do uniemo˙zliwiania innym podmiotom wprowadzania znaczacych ulepsze´ n korzystnych z punktu widzenia u˙zytkownik´ow i/lub do uniemo˙zliwiania zakupu , licencji po ni˙zszej cenie od konkurent´ow o slabszej pozycji na rynku, co wplywa na obni˙zenie poziomu innowacyjno´sci gospodarki jako calo´sci i jest niekorzystne z punktu widzenia dobra wsp´ olnego. – poszukiwanie renty, patrz Sonny Bono Act lub Mickey Mouse Protection Act z 1998 r. Monopol naturalny. • Czasami np. w przypadku d´ obr u˙zyteczno´sci publicznej (gaz, elektryczno´s´c, telefon) powstaja, naturalne monopole. Powstaja, w´ owczas gdy produkcja przy p = M C daje ujemne zyski. Patrz Rysunek 24.6. • Sytuacja taka powstaje gdy koszty stale sa, du˙ze a kra´ ncowe male. • Co robi´c? Dwa przykladowe sposoby: – rzad sci. , operuje - problem efektywno´ – rzad c trudne, czesto te˙z w Polsce urzedy , reguluje prywatna, firme, , tak aby p = AC - mo˙ze by´ , , regulacji raczej odgrywaja, role, lobby przemyslu ni˙z regulatora. Wystepuje problem przejecia , , regulatora (regulatory capture). Ponadto obni˙zanie koszt´ow mo˙ze nie by´c oplacalne.

6

Rysunek 24.6: Monopol naturalny.

powr´ ot Dlaczego powstaja, monopole. • MES (minimalna skala efektywna) zbytu du˙za w por´ownaniu do rozmiaru rynku (tutaj polityka jest wa˙zna). Patrz Rysunek 24.7. • zmowa - tworzenie karteli (nielegalne) • zaszlo´sci historyczne (przyklad: kartel diamentowy De Beers) • marki handlowe, prawa autorskie, patenty itp.

Przyklad. 1. Monopolista napotyka na odwr´ ocona, funkcje, popytu p(y) = 12 − y, a krzywa koszt´ow jest dana za pomoca, c(y) = y 2 . (a) Jaka bedzie wielko´s´c produkcji, je˙zeli monopolista maksymalizuje zysk? , (b) Jaka wielko´s´c produkcji jest efektywna w sensie Pareto? (c) Policz i poka˙z pusta, strate. , (d) Przepu´s´cmy z˙ e monopolista mo˙ze doskonale dyskryminowa´c cenowo (sprzedawa´c ka˙zdy produkt po jego cenie granicznej). Ile wynosi produkcja i strata pusta? (e) Przypu´s´cmy, z˙ e rzad c na monopoliste, podatek 2 zl od ka˙zdej jednostki , zdecydowal sie, nalo˙zy´ produktu. Jaka bedzie wielko´ s ´ c produkcji, cena i strata pusta? ,

7

Rysunek 24.7: Popyt a minimalna skala efektywna.

powr´ ot (f) Przypu´s´cmy, z˙ e rzad c podatek w wysoko´sci 10 zl na zyski monopolisty. Jaka , decyduje sie, nalo˙zy´ bedzie wielko´ s ´ c produkcji, cena i strata pusta? , (g) Przypu´s´cmy, z˙ e masz nalo˙zy´c na monopoliste, cene, maksymalna, tak aby zminimalizowa´c strate, pusta., Ile powinna wynosi´c taka cena maksymalna? Jaka bedzie wielko´s´c produkcji, cena i strata , pusta? (h) Zastan´ ow i przedyskutuj sie, w jaki spos´ob spolecze´ nstwa moga, rozwiaza´ sci , c problem nieefektywno´ monopolu. Podsumowanie. • Monopol produkuje mniej i dro˙zej ni˙z konkurencja monopolistyczna. • Wystepuje mar˙za monopolistyczna. , • Nieefektywno´s´c monopolu (strata spoleczna). • Monopol naturalny. • Dlaczego powstaja, monopole? • Lektura: Varian, rozdzial 24. Pytania sprawdzajace , • Poka˙z sytuacje, zwyklego monopolisty na rysunku, zaznacz produkcje, , cene, , mar˙ze, (narzut) oraz zyski. • Przypu´s´cmy, z˙ e monopolista napotyka liniowy popyt. Jak wzrost popytu na produkty zwyklego monopolisty wplynie na cene, otko opisz rysunek. , produkt, mar˙ze, oraz zyski? Kr´ 8

• Poka˙z zale˙zno´s´c pomiedzy przychodem a kra´ ncowym przychodem, kr´otko uzasadnij. , • Czy monopol jest efektywny? Poka˙z na rysunku i kr´otko uzasadnij. • Wyja´snij pojecie straty spolecznej (pustej). Poka˙z na rysunku i kr´otko uzasadnij. , • Wyja´snij kiedy mamy do czynienia z monopolem naturalnym. Poka˙z na rysunku i kr´otko uzasadnij. W jaki spos´ ob polityka gospodarcza mo˙ze radzi´c sobie z problemem monopolu naturalnego, uzasadnij. • Dlaczego powstaja, monopole? • Por´ ownaj wielko´s´c produkcji monopolu i doskonalej konkurencji. Por´ownaj ceny i mar˙ze. Wyja´snij r´ oz˙ nice.

9

25

Zachowanie monopolistyczne.

Wstep , • Wiemy jak zachowuje sie, gala´ ,z doskonale konkurencyjna i monopol. • Wiekszo´ s´c firm znajduje sie, gdzie´s pomiedzy doskonala, konkurencja, a monopolem. , , – Posiada jaka´ c z dzialaniem bli˙zszych i dalszych konku,s sile, monopolistyczna, , ale musi sie, liczy´ rent´ ow. – Przyklad: Konkurencja monopolistyczna • Nastepnie om´ owimy r´ oz˙ ne rodzaje zachowa´ n monopolistycznych majacych na celu zwiekszenie zysku. , , , • Potem oligopol. . R´ oz˙ nicowanie cen (dyskryminacja cenowa). • Dyskryminacja cen I stopnia - monopolista sprzedaje r´oz˙ ne jednostki po r´oz˙ nych cenach oraz r´oz˙ nym osobom po r´ oz˙ nych cenach. • Dyskryminacja cen II stopnia - monopolista sprzedaje r´oz˙ ne jednostki po r´oz˙ nych cenach ale ka˙zda osoba, kt´ ora kupuje taka, sama, ilo´s´c dobra placi taka, sama, cene. , Przyklad: Rabaty przy zakupach hurtowych. • Dyskryminacja cen III stopnia - monopolista sprzedaje r´oz˙ nym osobom po r´oz˙ nych cenach, ale ka˙zda jednostka produktu sprzedana danej osobie ma taka, sama, cene. ow lub , Przyklad: Zni˙zki dla student´ emeryt´ ow. R´ oz˙ nicowanie cen I stopnia. • Doskonala dyskryminacja cenowa, ka˙zdy placi inna, cene, za ka˙zda, jednostke. , Co ciekawe otrzymujemy Pareto efektywny produkt, patrz Rysunek 25.2. • Zauwa˙zmy, z˙ e ten sam efekt mo˙zna uzyska´c poprzez oferowanie r´oz˙ nym klientom pakiet´ow w postaci oferty ”wszystko albo nic”. Producent przejmuje cala, nadwy˙zke. w praktyce, bo z , Rzadko wystepuje , reguly producenci nie maja, mo˙zliwo´sci rozr´oz˙ niania klient´ow.

R´ oz˙ nicowanie cen II stopnia. • Polega na stosowaniu nieliniowych cen. Je˙zeli np. mamy dwa typy konsument´ow to tak dobiera sie, ilo´sci i ich ceny aby konsumenci dokonali samo-selekcji. Patrz Rysunek 25.3. • Przejecie calej nadwy˙zki nie jest mo˙zliwe. Typ niski dostaje nadwy˙zke, 0, natomiast poniewa˙z oferte, dla , wysokiego typu trzeba tak skonstruowa´c, aby nie wybieral on oferty przeznaczonej dla typu niskiego (ograniczenie zgodno´sci motywacji) typ wysoki uzyskuje dodatnia, nadwy˙zke. , Zatem producent nie przejmuje calej nadwy˙zki (jak w przypadku dyskryminacji cenowej I stopnia, ale i tak uzyskuje wieksze , zyski ni˙z przy liniowych cenach. Czesto te˙z powiazane jest z jako´scia, d´obr (dlatego latte jest takie , , drogie). • Ten sam efekt mo˙zna te˙z uzyska´c oferujac oz˙ ne plany dwutaryfowych, tak jak np. w telefonii , dwa r´ kom´ orkowej (patrz zadania z ´cwicze´ n), w´owczas oferuje sie, dwa plany: jeden z wysokim abonamentem i niska, oplata, za minute, polaczenia a drugi z niskim abonamentem i wysoka, oplata, za minute, polaczenia. , , 10

Rysunek 25.2: Dyskryminacja cenowa I stopnia.

powr´ ot Rysunek 25.3: Dyskryminacja cenowa II stopnia.

powr´ ot

11

Przyklad. 1. The Mall Street Journal rozwa˙za rozszerzenie swoich uslug na wysylanie swoich artykul´ow przez email czytelnik´ ow. Zam´ owione badania marketingowe wskazuja, istnienie dw´och grup potencjalnych odbiorc´ ow: kadra mened˙zerska i studenci. Niech y oznacza ilo´s´c artykul´ow oferowanych w ciagu roku. , Kadra mened˙zerska ma nastepuj ac a funkcj e popytu P (y) = 100 − y, a studenci P (y) = 80 − y. M S , , , , Koszty kra´ ncowe wynosza, zero. (a) Narysuj obie krzywe popytu. (b) Je˙zeli The Mall Street Journal mo˙ze rozr´oz˙ ni´c swoich konsument´ow to jakie pakiety powinien im zaoferowa´c i za ile (w formie ”wszystko albo nic”)? (Wskaz´owka: Przypomnij sobie wyklad o nadwy˙zce konsumenta). (c) Przypu´s´cmy, z˙ e gazeta nie jest w stanie rozr´oz˙ ni´c konsument´ow i chce z˙ eby dokonali oni samoselekcji. Jakie powinna zaoferowa´c pakiety? (d) Co powinna zrobi´c gazeta je˙zeli student´ow jest tyle samo co mened˙zer´ow? R´ oz˙ nicowanie cen III stopnia. • Stosowane je˙zeli da sie, rozr´ oz˙ ni´c konsument´ow np. zni˙zki dla student´ow lub emeryt´ow. W´owczas p1 > p2 , oznacza |ε2 | > |ε1 |. Wynika to z   1 = M C(y1 + y2 ) p1 (y1 ) 1 − |ε1,p (y1 )|   1 p2 (y2 ) 1 − = M C(y1 + y2 ) |ε2,p (y2 )| R´ oz˙ nicowanie cen III stopnia. • Stosowane je˙zeli da sie, rozr´ oz˙ ni´c konsument´ow np. zni˙zki dla student´ow lub emeryt´ow. W´owczas p1 > p2 , oznacza |ε2 | > |ε1 |. Wynika to z   1 p1 (y1 ) 1 − = M C(y1 + y2 ) |ε1,p (y1 )|   1 p2 (y2 ) 1 − = M C(y1 + y2 ) |ε2,p (y2 )| Sprzeda˙z wiazana , • Sprzeda˙z wiazana - sprzedawania r´ oz˙ nych d´obr razem w pakietach. , • Intuicja: Sprzeda˙z wiazana zmniejsza rozrzut sklonno´sci do zaplaty, a cena jest okre´slona przez naj, ni˙zsza, sklonno´s´c do zaplaty. Typ Konsumenta A B

Edytor tekst´ow 120 100

12

Arkusz kalkulacyjny 100 120

Rysunek 25.4: Dylemat Disneylandu.

powr´ ot Przyklad 1. Monopolista produkuje dwa dobra A i B, funkcje koszt´ow: C(yA ) = 0 oraz C(yB ) = 0. Na rynku tych produkt´ ow wystepuj a, dwa typy konsument´ow, oznaczmy ich 1 i 2. Dla uproszczenia zal´oz˙ my, z˙ e ka˙zdy , typ jest reprezentowany przez jednego konsumenta, kt´ory zglasza popyt na 1 jednostke, dobra, je˙zeli cena jest r´ owna lub ni˙zsza ni˙z jego cena graniczna oraz na 0 jednostek dobra w przeciwnym przypadku. 2 2 1 1 = 10. = 120 oraz vB = 80, vA = 80 oraz vB Ceny graniczne konsument´ ow sa, nastepuj ace: vA , , (a) Znajd´z, maksymalizujace zysk, ceny obydwu d´obr, pA and pB , je˙zeli nie zachodzi sprzeda˙z wia, , zana. Policz zyski z tej strategii cenowej. (b) Znajd´z cene, pakietu skladajacego sie, z obydwu d´obr ppakiet przy wykorzystaniu czystej sprzeda˙zy , wiazanej (sprzedawane s a tylko pakiety). Policz zyski z tej strategii cenowej. , , (c) Znajd´z cene, pakietu skladajacego sie, z obydwu d´obr ppakiet , oraz ceny d´obr pA , pB przy wy, korzystaniu mieszanej sprzeda˙zy wiazanej (sprzedawane sa, zar´owno pakiety jak i ka˙zde z d´ obr , oddzielnie). Policz zyski z tej strategii cenowej. Taryfy dwucze´ sciowe , • Dylemat Disneylandu: Zal´ oz˙ my, z˙ e wszyscy sa, tacy sami, krzywa popytu na przejazdy jak w Rysunku 25.5. • Rozwiazanie: oplata za wej´scie = nadwy˙zka konsumenta, oplata za przejazd = koszt kra´ ncowy. ,

13

Przyklad 1. Nowo powstale wesole miasteczko rozwa˙za strategie, cenowa., Mened˙zerowie spodziewaja, sie, 1000 ludzi dziennie, a ka˙zda osoba zglasza popyt na y = 50 − 50p przejazd´ow w wesolym miasteczku, gdzie p− cena za przejazd. Dla uproszczenia zakladamy, z˙ e koszt kra´ ncowy wynosi 0. (a) Jaka bedzie maksymalizujaca zysk cena przejazdu? Ile przejazd´ow typowy konsument wybierze? , , Jaki bedzie zysk weso lego miasteczka z jednej osoby? , (b) Jaka jest Pareto efektywna cena przejazdu? (c) Jaki plan dwutaryfowy maksymalizowalby zysk? (Wskaz´owka: Wybierz efektywna, cene, za przejazd, a nastepnie cene, z wej´scie taka, aby przeja´ owczas , ,c cala, nadwy˙zke, konsumenta). Jakie b ed , a, w´ zyski? Konkurencja monopolistyczna. • Prawdopodobnie najcze´ Firmy r´oz˙ nicuja, produkty (np. Nike, Adidas, Reebok), dzieki , sciej wystepuje. , , czemu uzyskuja, sile, rynkowa, (i malejac a scia i wyj´scia, , , krzywa, popytu). Ponadto mamy swobode, wej´ co obni˙za zyski a˙z spadna, do zera. W r´ownowadze nastepuj ace warunki sa, spelnione: , , – Cena i produkt ka˙zdej firmy znajduje sie, na jej krzywej popytu. – Ka˙zda firma maksymalizuje zysk, przy danej krzywej popytu. – Zyski sa, zero (swoboda wej´scia i wyj´scia). • Zatem w r´ ownowadze krzywa popytu jest styczna do krzywej AC, co daje nam dlugookresowa, ilo´s´c i cene. Patrz Rysunek 25.6. , • Ceny nie sa, r´ owne kosztom kra´ ncowym, mar˙ze sa, dodatnie, co oznacza, z˙ e alokacja nie jest Pareto efektywna.

Podsumowanie. • Dyskryminacja cenowa, • Sprzeda˙z wiazana. , • Taryfy dwucze´ , sciowe. • Konkurencja monopolistyczna. • Lektura: Varian, rozdzial 25. 1-7. Pytania sprawdzajace. , • Wyja´snij pojecie r´ oz˙ nicowania cen I stopnia. Poka˙z te, sytuacje, na rysunku. Co sie, dzieje z nadwy˙zke, , producenta, konsumenta w stosunku do zwyklego monopolu? Czy alokacja jest w´owczas efektywna? • Wyja´snij pojecie r´ oz˙ nicowania cen II stopnia. Poka˙z te, sytuacje, na rysunku. Co sie, dzieje z nadwy˙zke, , producenta, konsumenta w stosunku do zwyklego monopolu? Czy alokacja jest w´owczas efektywna? • Wyja´snij pojecie r´ oz˙ nicowania cen III stopnia. Poka˙z te, sytuacje, na rysunku. Co sie, dzieje z nadwy˙zke, , producenta, konsumenta w stosunku do zwyklego monopolu? Czy alokacja jest w´owczas efektywna? • Poka˙z na przykladzie zjawisko sprzeda˙zy wiazanej. Jak sprzeda˙z wiazana wplywa na zyski producen, , t´ ow? • Wyja´snij co to sa, taryfy dwucze´ c stosowane. , sciowe. Poka˙z na przekladzie w jakich sytuacjach moga, by´ Jaka jest ich zaleta w por´ ownaniu z cenami liniowymi? • Poka˙z sytuacje, zwyklego monopolisty na rysunku, zaznacz produkcje, , cene, , mar˙ze, (narzut) oraz zyski.

14

Rysunek 25.5: Konkurencja monopolistyczna.

powr´ ot

15