KUSURSUZ SORUMLULUK VE MODERN HUKUKLARA ETKİsİ

Prof. Dr. Bülent T AHİROGLU' KAVRAMı

LKUSUR Hukukun

kavramlarından

esas

biri olan

kusur sorumluluk

konusunda da birinci derecede önemlidir. Burada insan iradesine

ilişkin

psikolojik bir olay söz konusudur. Yükümlülükleri yerine getirmek,

ifası

gerekeni yapmak belirli bir yöndeki irade gerektirir. O sonucu isternek borcun yerine getirilmesi için gereken her irad e buna gerekeni

aykırı

bozukluğuna

halde , geri

kadar kuvvetli

otomobilin kiralanan

değil

ise, bu irade

Borçlunun iradesi

hareket etmesini tarafından

gerektiği

kadar kuvvetli ve

kusuru ile hasara yoğun

Ağırlık

bazı

eksikliğine

hanerde daha

derecesine göre kusur,

ağır, bazı

kasıt

veya otomobili Bunun

uğratılması

dışında

veya gerekli

çalınması hallerirıde,

olarak gerçekleşmemiştir.

Bütün bu hanerde borçlunun kusur Ancak kusur

kitabı

sağlayamamıştır.

dikkat veya özen ile muhafaza edilmemesi sonucu irade

ifası

veya kiralanan bir kitap ya da otomobilin iadesi

verilmemiştir.

şekilde

geri verecek

lazımdır. Eğer

"kusur" denir. Mesela, belirli bir süre kullanmak

alınan

üzere ariyet olarak gerektiği

yapmak

ise, gerekenin aksi isteniyor ise veya irade hukuken

gerçekleştirecek

veya irade

şe yi

vardır

ve sorumlu tutulur.

hanerde ise daha hafif olabilir.

(do/us) ve ihmal (cıı/pa) olarak ikiye

ayrılır: Kasıt

verecek ariyet

*

(do/us): Bir kişi bilerek ve isteyerek haksız, başkasına zarar

şekilde

aldığı

hareket ederse o kimsenin

sofra

takımını

kastı olduğu

söylenir. Mesela B,

geri vermek istemeze veya bunu satarsa ...

Kültür Üniv ersitesi Hukuk Fakülte si Öğretim Üyesi

157

Yahut bir kimse malını

başkasının hayvanını

veya kölesini öldürür veya yaralarsa, kasıt

çalarsa ... Bütün bu hallerde , Roma Hukuku 'na göre

(dolus)

söz konusudur'. Zaten borçlu kastından her zaman sorumludur. Bu akit ile ortadan

kaldırılamayan

olunmayacağına

ahlaka

dair

Kasıt

emredici bir ilkedir.

yapılacak

anlaşma

her

aykırı sayılacağından batıldır

da lustinianus Hukukunda

kasıt

halinde sorumlu

dürüstlük (iyi niyet) ve sosyal

(geçersizdir).

Ağır

ihmal (culpa lata)

Roma Hukuku'nun bu ilkesi BK. nun 99.maddesinde de yer veya şart

ağır

kusur halinde, borçlunun sorumlu

geçersizdir. BK. m. 243 de

kusur (dikkatsizlik) bağışlanana karşı

edilen

alacağa

dışındaki

sorumlu

aynı

olmayacağını

değildir.

bağışlamadan

Ancak,

kapsayan her

Bağışlayan kasıt

niteliktedir:

hallerde,

almıştır: Kasıt

doğan

bağışlanan şeyin

veya

ağır

zarardan

veya temlik

dair garanti taahhüdünden sorumludur.

Kastın varlığını

Fiilin

tutulmuştur.

(dolus) hükümlerine tabi

kabul için hukuka

doğuracağı diğer sonuçların

aykırı

da, mesela

kuralolarak, aranmaz. Tek istisna, gerektiren, BK. mAl/2'dir. Ahlaka

zararın

zararın

aykırı

sonucun da

varlığı

istenilmiş olması,

istenilmiş

da

bir fiil ile

yeterlidir. olmasını

başkasının

zarara

uğramasına bilerek zarar veren şahıs o zararı tazmin yükümlülüğündedir'. İhmal (culpa) halinde, bir haksızlık, hukuka aykırılık niyeti ve kastı

yoktur. Ancak yeteri kadar dikkat ve itina

gösterilmemiş, haksız

sonucun meydana gelmesini önlemek için yeterli tedbir takımına

Borçlu kendisine ariyet verilen, mesela satranç göstermemiş, çalınmasına fırsat vermiş unutmuştur.

Dolayısıyla,

sonucun,

gelmesini önlemek için gerekli dikkat ve özen bir ihmal

vardır.

Dikkatli bir kimse

yeteri kadar özen

veya geri götürürken takside

aykırı

hukuka

alınmamıştır.

zararın

gösterilememiştir

tarafından

meydana ve ortada

önlenmesi mümkün olan,

önlenememiştir.

i

bkz: RADO,T., Roma Hukuku Dersleri, Borçlar Hukuku, İstanbul 2006, s. 38 vd.

2

SCHWARZ, A.B., Borçlar Hukuku Dersleri,I. Cilt, İstanbul 1948. s. 109.

158

Dolu s kelim esi. be lirli bir hareket ol mamas ını

mevcut olup

ett i ğ i

ifade

tarzının

veya arada sigara içilmeye

veya evin

kapısı aç ı k o lduğu

mevzuat ı tarafından

Ağır ayıracak

bildiğini

da kabul

ihm al (culpa lota) :

Ağır

yaptığını

farklıdır.

dereceleri

bı rakı lm ış

Iustinianus

ihmal (cutpa lata )

modem hukuk doktrini ve

aynı

ed i lmiş bu lunmaktadır :

ihma li daha hafif ihmal hallerinden ağır

kesin bir ölç ü yoktur. Bununla birlikte. ve

palto sinemada

zaman koltukta

ayrılmıştır: Ağır

ayırım

ve hafif ihma l (culpa levis). Bu

alınan

gi riş i n deki ask ı da bırakılmı ştır.

ağırlık

Hukukunda ihmal. culpa, iki dereceye zamanda

çıkıldı ğı

halde. evin

Bütün bu hallerde ihma l vardır fakat

çeşitli

halde . culpa, ihmalin

derecelerini ifade etmektedi r. Mesela ariyet un utulmu ş

ve irade yö nünün

bilmernek ve yapmamak.

anlayı şlı

ihmal. herkesin

normal bir

in sanın

benzeri duruml arda gösterdiği dikk at ve özeni göstermemektir. İhmalin bu en

ağı r

aç ı k şe kl i belirtildi ği

ve

gibi.

kasıt

(dolu s) ile

ay nı

hükümlere tabi

tutu lmu ş tur' , Ağır

ihm al; Federal Mahkemenin

formüle göre. her makul s ay aca ğ ı

insanın aynı

en ba sit tedbirlerin

alınmaması

devamlı

hallerde

kullanılır. Eğer

göstereceği

gereği

şeklinin ağır

ihmalden

soru ml u luğ un

idare eden gösterdiği

bağımsız

dikkat ve

göste ri l mem i ş

derecesini tespit eden iki

genellikle iyi bir aile reisinin yan i bir Roma

vatandaşının

şekli

kişinin

ise. ihmal

soyut

bu tür

vard ır.

Hafif

kıstas vardır: Romalılar

k iş i sel mal varlığı

ö zerıi idiligenıia

ihmal mi

tamamen takdiri bir meseledir.

tedbirli ve dikkatli bir

dikkat ve itina

gerekli

ve dikkatin gösterilmemesidir.

Bu hus usta genellikle dürüst ve d ikkat li bir kimseni n hareket bir ölçü olarak

kullandı ğı

şartlar altında

durum ve

Hafif ihma l (culpa levis): Belirli bir hareket yo ks a hafi f ihmal mi kabul edi lmesi

o larak

olan ve kendi

her zam an kendi

işlerini

işlerinde

hani patris familias ı bu konuda ölçüt

, RADO, T.. '.39.

159

ed i l me m iş,

olarak kabul ederler. Bu ölçüte göre hareket göste ri l me m i ş

ise, ortada bir cu/pa levis, hafif ihmal bazı

Bununla birlikte, ol mad ığın ı

anlamak için soyut bir ölçü

kullanırl ardı .

dikkat

ve iş leri

bakıhrdı . :

özene

ben i mse n mişti r:

kendi

kişinin

Söz konusu

için

vard ı r.

R omalıl ar

hallerde

değil

ölçüt

BK.

ihmalin var olup

fakat somut bir ölçüt

genellikle kendi

Bu

gerekli özen

i şlerinde gösterd i ği

m.528

ta rafından

da

Ortaklardan her biri. özeni n ölçüsü olarak. genellikle gösterd iği özerıi , ortaklı k i şl erin de k i ş inin

Bu ölçüt, dürüs t bir

(bonus pa /er

göste rmek gibi objektif bir ölçüt cunıam

ölçüdü r idiligentia

değildir.

suis rebus

göstermek

familiasş

zorundad ır.

gö ste receği

özeni

Aksine subje ktif ve nisbi bir

aııibere soleış.

Söz konusu olan

somut, kişi sel bir ihmaldir, soyut bir ihmal deği l'. Bu

şekilde

kişilerin

hafif ihmal, ancak dikkat ve tedbirli

göste receği

öze ni gös terme rnek olarak karşım ıza ç ıkmaktad ır. Otomobil sürüc üsün ün fazla hı z sonucu kaza y a p ma s ın da, zarar verdi ği zaman, haksı z

fiilin saikleri, kusurun derec elend irmesinde rol oynar. Spor için

aş ırı hı z yapılmasında yeti ştirme dol ayı sı

ile

kusurun

aşırı hızda

ağır

takdir edilmesi,

hastayı

hastaneye

hafif takdir edilmesi gerekmektedir.

ıl.ROMA HUKUKUNDA SORUMLULUK ÖLÇÜTLERİ

Borçlu ort adan ağır

kastından

kaldırılamayan

(do/ us) her zaman sorumludur. Bu

anlaşma

bir ilkedir. BK 99. madde sine göre de,

kusur halind e borçlunun

sorumluluğu anl aşma

Kuralolarak, hafif ihmalden

ile

soru m l u l uğun

normal

ı oınnis

a l mak tad ı r :

Borçlu genellikle her kusurdan sorumludur.

, RADO.T.. 5.40.

160

A ynı

veya

kaldırılamaz.

kusurlardan

cu/pa) sorumluluktur.

kasıt

ile

şekli

bütün

esas BK. m. 98/lde de yer

Bununla beraber, bütün kusurlardan sorumluluk bazı

cu/pa,

hallerde

hukuk

düzenlemesi

esasını,

tarafından

omnis

hafifletildiği

görülmektedir: Roma Hukukunda sorumluluk konusunda "fayda veya menfaat" ilkesi denilen bir ölçüt

vardır.

Bu ilkeye göre borçlunun

ilişkisindeki

menfaati,

yararı

dikkate

sorumluluğu

borç

zamana göre daha

ilişkisinden

istifadesi

borç

belirlenir. Yani, borçlunun

olduğu

zaman, istifadesi

olmadığı

ağır olmalıdır. yaşadığını

BK. m. 98 de bu ilkenin sorumluluğunun

kusurdan

alınarak

sorumluluğu,

işin

kapsanu

goruyoruz: Borçlunun her niteliğine

özel

göre çok veya az

olabilir. Özellikle, iş borçlu için fayda sağlamadığı takdirde sorumluluk şiddette

daha az sadece

kasıt

takdir olunur. Zikredilen BK. m. 243 de de ağır

ve

bağışlayan

kusurundan sorumludur. Hafif kusurundan sorumlu

değildir. ilişkide

Bu ilke borçludan,

bekleneceği

dikkat ve özen

menfaati

düşüncesine

olduğu

zaman daha fazla

dayanmaktadır.

Bu

şekilde,

ücretsiz bir akit olan ariyette, mesela iki günlük bir

işi

traktörünü alan çiftçinin bu akdi yapmakta menfaati

olduğu açıktır.

onun

yararına yapılmıştır.

sorumluluğunun

O halde,

da

için

komşusunun

ağır olması

Akit,

gerekir.

Halbuki bu traktörü sadece muhafaza etmek için alsa idi, yani bir vedia sorumluluğu

akdi yapsa idi,

ihmalinden sorumlu durumda,

daha hafif

tutulacaktı.

hafif ihmallerinden

malı

ve hatta

ariyet alan borçlu,

Hukukunda, bütün

kusurlarından

ihmallerinden sorumludur. bir otomobile dürüst bir

kasıt

ve

klasik

hukuka göre

ağır

aldığı bazı

tutulmaktadır.

bunları

geri veremiyorsa, lustinianus

sorumludur: Yani

Komşu şehre

kişinin

ve sadece

Çift sürmek için ariyet olarak

beklenmedik olaylardan da sorumlu Bir

olacaktı

kastından, ağır

gitmek için iki

ve hafif

günlüğüne aldığı

(bonus pater familias) dikkat ve özenini

161

gös termekle yükümlüdür. Fakat beklenmedik olaylardan gelen zararlardan soruml u tutulamazdı . Kusursu z olarak sorumlu değildir. III.KUSURSUZ SORUMLULUK Eğer

ise,

borcun

ifası

borçlunun kusuru olm adan

fusıiıı ian usH uk ukun da

Devirde

i mkan sı z

ge l miş

hale

borçlu ilke olarak sorumlu olma z. Klasik

ise, custodia (nezaret)

soruml ul uğu nda

bazı

beklenmedik

hallerden de sorumlu olurdu. Bu kavramlar, modern kanunl ara da intikal

etmi ştir.

BK. m. 96 ya

göre, borçlu, borcun ifa edilmemesinin bekl enmedik olaydan, mücbir sebepten ileri etmi ş

geldiğini

ispat ederse, borçlu kusuru

bulunmadığını

ispat

olur ve borcun ifa ed ilmeme sinden sorumlu tutulmaz. (Burada olduğu

Hukukunda

lustinianus

gibi

subje ktif sorumluluk

ilke sini

görüyoruz .) Bu

şek i lde

borçlu, kuralolarak, Iustin ianus Hukukunda bütün

kusurlarından ı omnis

cu/pa) soruml udur.

Borçlu klasik devirde ise, beklenem edik olaylardan da sorumlu idi. Sorumluluğu,

cusıodia

sorumluluğu

idi. Cas ustan yani kendi ku suru

olm adan meyd ana gelen zararlardan borçlu sorumlu idi. Bu aldığı

sofra

kaybından,

takımının

devamlı

malı

h ırsı zlık davasını y angın

çalan

malı n çalın mas ından

hırsı za karşı

açab ilir) Hatta üriye t

ariyet

mümkün

Dolayı sıy la,

hiçbir

sorumludur. (Bu nedenl e

hırsızlıktan doğan acıio furıi'vı aldığı

mal kusuru olmadan, bir

veya gemi batması gibi beklenmedik bir olaydan telef olmuş ise ve

de vamlı

tedbir ile ariyet

Klasik devirde aldığı m alı

alın an malı

kurtarmak mümkün idiyse, yine

borçlu sorumlu tutuluyo rdu.

soruınl ul uğu n u n ağırlı ğını

Zira

nezaretle önlenmesi

yani beklenmedik olaydan sorumlu idi.

kusuru olmada n söz ko nusu ariyet alan,

bir

şeki lde,

kendi sinin menfaati

bedava, ücretsiz,

ol ması

kull anac aktır.

162

Gaius, ariyet ile

alanı n

açıkl amaktadı r.

Ancak, Klasik devirde,

kusursuz (objektif) sorumluluk ilkesi sorumluluğu

Hukukunda kusur nezaret ahır

ilkesi

bulunan

sorumluluğu alt ında

uygu land ığı

halde, lustinianus

uygu lanmıştır.

kişiler aras ında

sahipleri, ôriyet alanlar, istisna akdi ile

bağlı

Klasik devirde

otelciler, gemiciler,

müteahh itler (conductor kiracı lar

operis) mesela terziler, temizleyiciler ve yine muhteme len alacaklılar sayılabilir.

rehinli altında

olduğu

satıcının

Hatta

tahmin edilmektedir.

sorumluluk hallerinin

çoğu,

dahi, böyle bir sorumluluk

Klasik devirdeki bu objektif

lustinianus Hukukunda

hafıfletilmiş

nezarette dikkatsizlikten ötürü bir sorumluluk yani bir kusur haline

getirilmiştir.

ve

s oru ml u l uğun a

Otelcilerin ve gemicilerin

ve

sorumluluğu

dair esas ise

aynen muhafaza edilmiştir' . Bununla birlikte, beklenmedik kuvvetinin

önleyemeyeceği

Mesela, deprem veya sel (tomado) büyük

olayların bazıları

ise, hiçbir insan olaylardır.

kadar güçlü, önüne geçilemez

baskını, düşman işgali , yıldırım düşmesi ,

yangınlar

tufan

gibi. Bu gibi hallerde, mücbir sebep (vis maior,

force majeure : en büyük kuvvet) söz konusudur. Bu hallerde zarardan doğan sorumluluğun

borçluya yüklenmesine hiçbir

borçlu sorumlu olmaz. Mesela ariye: ya da sel

baskın ı

borçlu hiçbir

bir

yüzünden borçlunun evinin

şekilde

gümüş

sofra

yıkılması

imkan yoktur, takımı

ile telef

deprem olmuş sa

sorumlu olamaz, Klasik Hukuk devrinde custodia

sorumluluğunun

(nezaret)

alınan

şekilde

uygulandığı

hallerde dahi, bu gibi mücbir

sebepten doğan zararlardan borçlu sorumlu tutulamaz . Beklenmeyen hallerde , olay borçlunun

kaçınamayacağı

borcun ihlaline yol açar. Mücbir sebepte, borcun ihlalinden

bir

şekilde

kaçınamama

herkes için söz konusu olacak niteliktedir. Beklenmedik hadise ise borçlunun kendisinden beklenen tedbirleri ihlalini

önleyemeyeceği

kimsenin 5

alacağı

nitelikte bir

olaydır.

tedbirlerle borcun ihlalini

RADO. T ., ss. 43-44.

163

almasına

rağmen,

borcun

Mücbir sebep ise, hiç

önleyemeyeceği

nitelikte bir

o laydır.

Bunu nla birli kte, beklenmedik olay ve mücbir sebep

üzerine dok trin ve mahkeme

i çt ihatl arı

kavramları

görüş birliği bulunduğu

üze rinde

söylenemez. Borçlunun kusurlu

değ il se,

96'nın uygulanması açı sından

bek lenemedik olay ve mücbir sebep

durumdadır.

olan

Bunlarda söz konusu

fiillerdir. Tabiat

Olağanüstü

sonuçlanan

yağan

olayları

olay lar

karı n

yolları

sa lgın hastalık (yal nız

zaman görülür ve

dolayıs ı

gerekir.), su kuvveti ile

sorumlu

şunları

kapatması ,

bir

bağlı

gösterebiliriz.

i şletmenin

çözülmesi ile

salgın hastalığın O

fabri kanı n

eşit

örnek

yerde zaman

ile önceden tahmin edilebilir nitelikte

çalışan

BK. m

tabi at olaylar ve insanlara

için de bu

olmadığına ilişkin

suyun

o lağan

ol maması

üstü derecede

azalması sebebi ile işin tatil edilmesi gibi. İnsana bağlı olan olaylara

geli nce

şunları

koyduğu

bir yasak.

Ayrıca

örnek verebiliriz:

savaş,

iç

savaş,

Bo rçlar Kanunumuza göre beklenmedik olay ve mücbir

sebep,

farklı

farkın

önemi yoktur. Ancak

kavramlar olmakla birlikte,

kusursuzluğun i spatı bakımından

tarafları n anlaşma

veya kanun

beklenmeyen olaydan da (fevkalade hal) sorumlu edi lmemesini n mücbir sebepten ileri kurtulabi ldiği

isyan , hükümetin

ge ldiğini

icabı

olduğu

borç lunun

ve borcun ifa

ispa tla sorumluluktan

hallerde, beklenmeyen olay-mücbir sebep

ayırımı

önem

taşır".

6

BK. m .ıo2/) e gö re rnütemerrit borçlu verdiği zaran ödemekten ba şka . beklenmedik

halden de (Kanunun ifadesi ile kazara)

olu şac ak

zarardan da sorumludur.

BK. m. 300/2 ve 3e göre ariyer alan . ariye ri başkasına kullandıram a z. Bu kurala aykırı hareket etti ğ i takdirde meydana gelen beklenmedik halden de (kazadan) so rumlu olur. Modern çağın ; bu arada özellikle ülkemi zin be las ı olan trafik kazalann da. Karayollan Trafik Kanunu'nun 86 . maddesine göre i şl eten , kendisinin veya eylemlerinden sorumlu tutu ld uğu ki ş il eri n kusu ru bulunmadan ve araçteki bir bozukluk kazayı etkilemeden, k azanın

bir mücbir sebepten veya zarar görenin veya üçüncü ki şin in a ğır kusurundan ileri ispat ederse sorumluluktan kurtulur. (Madde kusur so ru m l u l uğu n a i lişk i n hük ümle devam etmektedir: Sorumluluktan kurtulamayan i şleten k azanın o l uşu mda n zarar görenin kusurunun bulundu ğunu ispat ederse. hakim durum ve şa rtl ara göre tazminat m iktarını indirebilir.)

geldiği n i

164

şekilde

Bu

beklenmeyen

kaçınamayacağı şekilde

casus fortuitus,

olay,

sebep olan

dış

bir

olaydır. Görüldüğü

patlaması

Mesela, bir fabrikada kazan sayılıp,

düşmesi

sonucu

çıkan yangın

mücbir sebep

olayın ayrı ayrı değerlendirilmesi

İsviçre-Türk kanunlarına geniş

teşkil

mücbir sebep

dış

bir olay iken,

şart aranmamaktadır. çıkan

sonucu

yangın

etmez. Fakat

teşkil

Mücbir

kaçınılmaz şekilde

gibi mücbir sebep

beklenmedik olay (fevkalade hal) için böyle bir beklenmedik hal

olaydır.

borcu ihlal etmesine yol açan

sebep ise, borçlunun borcu ihlal etmesine mutlak olarak

borçlunun

ancak

yıldırım

edebilir. Yine de her

gerekir.

HukukIarında

görüldü

gibi

yüzyıl

XIX.-XX.

ölçüde kusur ilkesi hakiındir. Ancak buna karşın, XIX. rı ölçüd ](s ğilirrrler''belirmi KITSuwr- - - - I

+-----,yüzyıl sonliffi"iitlan-ıtilJ re

bulunmadan da zarardan sorumlu fikre

olunması düşünülmüştür.

Bu

akımlar

iki

dayanmaktadır:

a) Tehlike

Sorumluluğu:

Sanayi ihtilali, makine

aracılığı

ile,

tarım

ticaret ve endüstride

büyük değişiklikler meydana getirmiştir. Başta İngiltere olmak üzere, sanayi ihtilali

toplumların hayatını tamamı

Tekstilde

endüstriye

geçilmesi

ile

değiştirmiştir.

evlerdeki

fabrikalardaki dokuma makinelerine geçilmesi ile fabrikalarının

Demir-çelik kullanılması,

cevherinin

demir-çelik sanayisinin

işlenmesinde

azalmalara yol Watt'ın

uzun

derslerin de makinesinin

açıyor

yıllar

odunun

tezgahlarından

el

sonuçlanmıştır.

büyük

fırınlarında

gelişmesine

kullanılması,

yol

kömürün

açmıştır.

ormanda

endişe

Demir verici

ve verimli demir üretimini engelliyordu. James

süren

katkısıyla, kullanılması

çalışma

ve deneylerden sonra, üniversitedeki

buhar makinesi

doğdu.

sanayiyi modern devrine

165

Genelolarak, buhar

geçirmiştir.

Bu alandaki demiryollarının

durumunu önemli imkanları

işletmeye

bazı

demir

açılması

dünyanın

ve iktisadi

şekilde değiştirmi ştir. Demiryolları hızlı

ile önemli bir

bilinmeyen çıkma,

gelişmenin başl angıcını demiryoll arı teşkil

gelişmeyi sağlamıştır.

tehlikeler de bu

etti. Zira h ayatının

ve rahat

Bununl a birlikte daha önce

işletmeye bağlıdır. Çarpışma ,

yollarınm yangın çıkartması

ulaşım

yoldan

vs. gibi bütün dikkat ve özenle

dahi önlenemeyecek zararlarla karşılaşı lmaya başlamı ştır'. Bu gibi

Za ten, işletmeye başlanması ile birlikte demiryolu ve lokomotife tepkilerde başl amıştır. 1825 't e ingili z mühendis Nicholas Wood ve demiryolu yapımcısı Tred gold, trenleri dünyanı n en büyük maskanh ğı olarak nitelendirdil er . İki uzmana göre saatte 20 milden hızlı gidilemezdi. Çü nkü o zaman yolcular uçu p giderlerdi.

7

y 01 tan in e Manchester.ı::ıverpooI iiemnyolu Ilallı arenle açılmışı • aynl""'''''''''''..........~ gün Stephenso n' un 8 lokomotifi iki şeh i r aras ında yaptığı seferlerd e 600 yolc u taşımı ştı . Manchester-Liverpocl hattı demi ryol u taş ım ac ılığınd a ö nemli bir ilerl emeyi simgeliyordu. Dokuma te zgaht annın bulun du ğu Manchester ile önem li bir ihraç l im anı o lan LiverpooI ara sında sanayi ürü nleri, demiry olu ile büyük miktarda ve hı zla ta şın abilecekti . Demi ryolu ile yolcu taşımacılı ğı 27 Eylül 1825 tarihinde Stockton ile Darlin gton aras ında da gerçekl eşt i ri l d i. Loko motifi Stephenson'un kullandığı dem iryolu sefe rinde 450 yolcu taş ın mı ştı .

lokomotif olan "Mylord"u 1814 yı lında icat et miş , açtığı atölyede Lokomotifin tek vagonla ortalama hızı saatte 21.5 km.; erisilen ise, saa tte 45km. idi.

Stepbenson. ilk

buharlı

buluşunu gerçekleştirmişti .

en yüksek

hı z

ilk yıllannda buharlı lokomotifle demiryolu taşımacılığı şiddetl i bir muhalefet ile karşılaşmıştır. işlerini yitirme korku suna kapılan han sahipleri, arabacılar, at yetiştiricileri ve atlı araba yap ımcı lan , "demir atlar" dan h oşl anmamı şl ardı . Lokomotifleri n demi ryo lu çe vresindeki arazide yangın çı karaca ğ ı . topraklann verimin i düşüreceği , av h ay v an l arı m kork utarak kaçıracağı . çıkard ığı gürültünün demir yolu yakınında oturan insanl arın huzurunu kaçıracağı söyleniyordu . Üstelik lokomotifte buluna n buhar k azanımn patl ama sı felflketlere yol açabilirdi. B azı uzmanl ar ise lokomotifin e riştiğ i yüksek hızın( !) yolcu ları n sağ lığın ı bozacağu u ileri s ü rm ü ş lerdi, (Antalya Orman Bölge Müdürlüğünün 2000 'Ii yıllard a y ap tığı bir araştı rmaya göre. ormanlan kül eden , piknik ate şi , atılan sigara izmaritleri gibi birçok ihmale dayanan davranı şların dı şınd a , orman içinden geçen demi ryolu ra ylannın sürtünme ile ç ı kard ı ğı kıv ı lcımlarında ol d uğu yer a l maktadı r.)

Demi ryolları nı n

geçeceği

arazi ler

ö nlenemez

yükseli ş i

zama nla bütün muhalifleri susturdu, demiryolunu n Demiryo lu hisse senetleri g ö rü lm e miş fiyatlardan

müthiş değe r kazandı .

s atı l may a başl andı .

166

zararlardan

sorumluluğu

kusur hallerine

bağlı

tutmamak konusunda bir

ihtiyaç belirdi. İşletmenin karından yararlanan demiryolunu, bu işletmenin bu

işletmenin

kaçınılmaz sonuçlarından yarattığı

zararlardan sorumlu

tutmamak sosyal düşüncelere aykırı görüldü. Bu yeni bir d üş üneeye dayanıyordu :

dolayı

Kusurdan

sorumluluk

değil, işletmeye

zorunlu olarak

bağlı bulunan tehlikeler bakımından sorumluluk'. Şiddetlendirilen

demir yolu

sorumluluğunun

yükümlülüğün ün

tarihçesinde, Münih Yüksek İstinaf Mahkemesinin 1861 tarihli meşhur bir hükmü

vardır:

Bu kararda, bir demir yolunun lokomotiflerle zararın

kusurlu ve bu sebeple nitelendirilmektedir. dayanmaı< suretıı

göstermektedir:

Önceleri, arşı

e

Dolayısı

işletilmesi

tazminini gerektiren, bir fiil olarak duyulan

an ıgı ane

ihtiyacın

yeni

yetersız

ilkeye

a'- ıgını bu karar

işletilmesi,

ile lokomotiflerin

eski

esas itibari ile

ihmalolarak g österilmiştir", Bu düşünce kendisini belirli bir alanda kabul ettirdikten sonra gitgide tekniğin,

genişleyerek uygulanması

gerekiyordu. Nitekim

buharın , elektriğin , akaryakıtın

makinenin,

hakimiyeti

bulunan ve daha sonra atom enerjisinden de yararlanan araçları, işletmeler

toplum

hayatı ulaşım,

artan bir oranda yüzlerce

kişi

zararlardan

trafik ve

tehlikelerden de sorumlu hukuk düzenlemelerine

etkilemiştir.

işletmeden

olmalıdır.

kar

çoğu

çoğu

şekilde

bu

genişlemesi

tehlike

ağır

kere anti sosyal

sağlayan,

Bu

kere

bunun

yarattığı

sorumluluğu, çeşitli

yayılmıştır.

sorumluluğunun

Bilindiği

Bu gibi

kusura tabi tutmak,

görünmektedir. Tehlikeyi yaratan

bu zararlarla, gittikçe

Modern hayatta her gün birçok , bazen

kazalarına uğramaktadır.

sorumluluğu

çağırnızda, ulaşım

kadar çoktur. Günümüz

işletmelerden doğan

karşı karşıyadır.

trafik

Tehlike

sayılamayacak

teknik tesisler,

altında

gibi Türk Hukukuna

8

SCHWARZ. A,B.. s.101-102 .

9

SCHWARZ. A.B., s.102, dn.5.

167

geniş

Türk Hukukunu da ölçüde kusur ilkesi

hakimdir. Ancak mevzuatta yer alan hallerde kusursuz sorumluluk ilkesi uygulanır. Bazı

olaylardan

durumlarda sorumluluk; mevcut borçlardan

doğabilir.

Bir

kişi haksız

fiil

işlemeden

onu zarardan sorumlu tutabilir. Mesela; aile taşınmaz

m.369),

malikinin

çalıştıran kişilerin sorumluluğu doğan

de, hukuk düzenlemesi

(MK. m.730) , yapı

tehlike

sorumluluğu

sorumluluğu

ahır

kusursuz

Ayrıca,

sorumluluğu

(Karayolları

başkalarını

ve garaj idare dışı

(BK . m. 478-48 i) gibi hallerde akit

görülmektedir.

(MK.

veya imal edilen eserden

zarar sebebi ile sorumluluk (BK. m. 58), otel,

edenlerin

borç dışı

başkanının sorumluluğu

sorumluluğu

(BK. m. 55),

değil,

motorlu

taşıt aracı

zarardan malikinin

Trafik Kanunu m. 85), tazminat

talepleri açısından dava dosyalarında sık sık yer almaktadır'", Bu Kanunun ................~85 ~maddesine göre bir. motorlu.aracın yaralanmasına

sebep olursa, motorlu

olur. Maddenin 4.

fıkrasına

göre ,

işletilmesi, inkişinin. ölümün aracın işleteni

işleten, aracın

kullanılmasına katılan yardımcı kişilerin

v.eya!!",...................

bu zarardan sorumlu

sürücü sünün veya

aracın

kusurundan kendi kusuru gibi

sorumludur. b) Hakkaniyet

Sorumluluğu:

Diğer kusursuz sorumluluk hali hakkaniyet sorum l u l uğudur. ilke

olarak

sorumluluğun

doğması şartsa

kabulü için

sorumlu

da, eksik olan manevi unsur, iradenin

ile kusur söz konusu bırakmamak ,

zararın

olmamasına

rağmen ,

birçok halde, hakkaniyet

özellikle zor durumda bulunan fakir

kişinin

kusurundan

bulunmaması

zarar göreni

sebebi

tazminatsız

gereğidir.

Bu hakkaniyet

ihtiyacı

kişilerin,

zarara

uğradığı

zaman

kendini kuvvetle hissettirir. Mesela, ihtiyar hasta bir adama otomobil çarptı ğı

veya onu

ezdiği dolayısı

ile

ağır

bir zarara

uğrattığı

takdirde kural

olarak ödeme kabiliyeti bulunan otomobil malikin veya sürücüsünün, kusursuz olsa dahi

zararı

tazminle yükümlü

sayarız.

LO SCHWARZ,

A.B., s. 104.

168

olmasını

hakkaniyet

gereği

şekilde ;

Bu

kusura

tutulduğunda. zararın

zararlarda,

tarafların

ekonomik

tazmin edilmesine karar verebilir. akıllarındaki

Ayırt

soruml u l uğu

etme gücü olmayan

durumları

hakkaniyet gerektiriyorsa, hakim kusura

kişilerde (akıl hastalarında.

bunlar

hakkaniyet

alanı bulmaktadır. Ayın

hukukumuzda uygulama kişilerin verdiği

dayanmayan

göz önünde

bağlı

olmadan.

etme gücü bulunmayan

çocuklarda) kusur söz konusu olamaz. Çünkü

zayıflık

dolayısı

ile

davranışlarından

sorumlu

tutulamaz. Burada takdiri bir hüküm söz konusudur. Hakim. bunu uygularken gerek

olayları

gerek

hukuki

sonuçları

serbestçe takdir

edecektir. Özellikle zarar veren ayırt etme gücüne sahip olmayan zengin bir

akıl hastası.

bir cinnet nöbetinde

hastabakıcısını ağır yaraladığı

veya

""'''''''''''''''''''''......:~.I ıklı

ir.kiiçük çocuk.hizmetçiyi ısı veya.başka ir hareketı ğır....................... cismani zarara uğrattığı takdirde sorumluluk hakkaniyet icabı görülecektir. Böyle bir halde . "richesse oblige" ( zenginlik yükümlü Bu

fikir Tabii hukuk

kılar)

ilkesi caridir.

doktrinine özellikle Christian Thomasius'a

dayanmaktadır" . sonraları çeşitli

Daha

54/1 hükmü ile gücü

haksız

olmayanların

gereğince.

fiiller

kı smında

hakkaniyet

aykırı

akde

ülkelerin Kanunlarda yer

tavır

ifadesini

bulmuş

gereği sorumluluğu

almıştır.

ayırt

olan .

ilkesi,

BK. m. etme

BK. m. 98/2

ve hareketlerden sorumluluk halinde de

geçerlidir. IV.İDARE HUKUKUNDA KUSURSUZ SORUMLULUK

Kamu hizmetleri meydana gelen yetersiz

zararların

kalması.

alanındaki hızlı

geli şme.

idari faaliyetlerde

tazrnininde, kusur (hizmet kusuru)

özel hukukta

olduğu

kavramının

gibi. idare hukukunda da idarenin

kusursuz sorumluluğunun kabulüne yol açmıştır. İdarenin kusursuz sorumluluğu;

11 SCHWARZ,

idarenin

bazı davranışlarından doğan zararların,

A.B., s. 104-105.

169

yönetimin

kusurlu olup

ol mamasına

balolm adan,

karşılanması

yoluna gidilmesidir.

İşte idarenin bu tür soru ml ul uğuna kusursuz sorumluluk denmektedir. alanında olduğu

Kusursuz sorumluluk; özel hukuk alanında

da

yardımcı , ayrık

kusurundan kaynakl anan

veya tali niteliktedir. Asılolan idarenin hizmet

zararlarını

tazmin etmesidir.

idare kamu hizmetlerinin yürütülmesi zararl arı

sırasında

Daruştay ' a

göre,

vermiş olduğu

fertlere

tazmin ile yükümlüdür. Hatta bu zarar, idarenin bir hizmet

kusurundan

kaynaklanmamış

kusursuz sorumluluk ıazmin

gibi, idare hukuku

esasına

olsa bile, objektif sorumluluk göre idarenin bu

zararları

dediğimiz

zarar görenlere

etmesi , hukukun genel kuralları ndan biridir.

Özel hukuk alanı nda kusursuz sorumluluk, yalnız belli konular için çok sınırlı bir biçimde düzenlenmiştir. İdare hukuku nda ise, kusursuz sorumluluk

gen iş

bir uygulama

a l anı

bulmakta ve birçok konud a kusursuz

sorumluluğa gidilmektedir'".

12

GÖZÜBÜYÜK , Ş. , Yönetsel Yargı , 26. Bası, Ankara 2007, s.303 vd.

170