Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne Nr 4 kwiecień

indeks 381608

2014 537 (LXI) CENA 22,50 ZŁ (w tym 5% VAT)

Miesięcznik nauczycieli, trenerów i szkolnej kolnej służby służby z zdrowia dro

Badania lekarskie uczniów i zawodników

Tradycyjne zabawy ruchowe Zarys struktury czasowej treningu

Geocoaching

XX LAT Edukacji Jutra

82110301404004

w szkole

REDAKCJA PREZENTUJE 4

Kazimierz Denek • XX lat Edukacji jutra – w scenerii urokliwych Tatr

KOMPETENCJE ZAWODOWE NAUCZYCIELA 8

Dorota Kamień • Badania lekarskie – w wychowaniu fizycznym, sporcie szkolnym, wyczynowym i amatorskim

METODYKA WF – HISTORIA 15 Dorota Kamień • Badania lekarskie – w wychowaniu fizycznym, sporcie szkolnym, wyczynowym i amatorskim

LEKKOATLETYKA – PIERWSZY KROK 19 Piotr Bora • Trening w lekkoatletyce – zarys struktury czasowej 23 Mariusz Klimczyk • Skok o tyczce – ćwiczenia na ukierunkowanym etapie szkolenia

ZIELONA SALA 27 Marcin Pasek • Terenowe lekcje wf – kształtowanie postaw i sprawności fizycznej

PROMOCJA ZDROWIA – NA WESOŁO 30 Jolanta Piętowska • Dzień babci i dziadka – na sportowo

EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA 32 Ilona Urych • Aktywnośc fizyczna – nowym wyzwaniem edukacji dla bezpieczeństwa

NASZE LEKTURY 37 Marcin Czechowski • Upamiętnienie Jubileuszu

AKADEMIA POMYSŁÓW 39 Jacek Banach • Geocaching w szkole

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne NUMER 4, KWIECIEŃ 2014, 537 (LXI) indeks 381608 Nakład 3000 egz., CENA zł 22,50 (w tym 5 %VAT)

Czasopisma Pedagogiczne

Redakcja: Tadeusz Maszczak (redaktor naczelny), Ryszard L. Dąbrowski (sekretarz redakcji), [email protected] Stali współpracownicy: Wirginia Karpiłowska, Seweryn Sulisz, Adam Królak Adres redakcji: 01–194 Warszawa, ul. Młynarska 8/12, tel. 22 244 84 74, faks 22 244 84 76 Wydawca: Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o., ul. Młynarska 8/12, 01–194 Warszawa, tel. 22 244 84 00, faks 22 244 84 20 e-mail: [email protected], www.raabe.com.pl; NIP 526-13-49-514, REGON 011864960, Zarejestrowana w Sądzie Rejonowym dla m.st. Warszawy w Warszawie XII Wydział Gospodarczy KRS, KRS 0000118704, Wysokość Kapitału Zakładowego: 50.000 PLN Prezes Zarządu: Anna Gryczewska Dyrektor wydawniczy: Józef Szewczyk, tel. 22 244 84 70, [email protected] Dział obsługi klienta/Prenumerata: tel. 22 244 84 11, faks 22 244 84 10, [email protected] Dział sprzedaży: tel. 22 244 84 55 Reklama: Andrzej Idziak, tel. 22 244 84 77, faks 22 244 84 76, kom. 692 277 761, [email protected] Skład i łamanie: Vega design, www.vegadesign.pl Druk i oprawa: Pabianickie Zakłady Graficzne SA, 95–200 Pabianice, ul. P. Skargi 40/42 Zdjęcie na okładce: Fotolia Redakcja nie zwraca nadesłanych materiałów, zastrzega sobie prawo formalnych zmian w treści artykułów i nie odpowiada za treść płatnych reklam.

Spotkania z edukacją jutra W  dyskusjach podejmowanych w  środowisku nauk o kulturze fizycznej z przedstawicielami innych dziedzin i dyscyplin naukowych często pojawia się pytanie dotyczące tożsamości nauk o kulturze fizycznej. Pytanie to – pisze Tadeusz Koszczyc – nurtuje też samych przedstawicieli tejże dziedziny i jednocześnie dyscypliny nauki. Wieloletnie już dyskusje i próby określenia miejsca tych nauk w całym systemie poznania naukowego nie doprowadziły do ugruntowania i  uznania nauk o  kulturze fizycznej jako samodzielnej dziedziny i dyscypliny. Wszelkie dotychczasowe rozważania i próby definiowania czy też określania zakresu ich działania były niesatysfakcjonujące z punktu widzenia poznania naukowego. Przyjęty podział na wychowanie fizyczne, sport, turystykę i rekreację oraz rehabilitację jako subdyscypliny był przedmiotowym, instytucjonalnym ujęciem tychże nauk. W  takim kontekście merytorycznym należy odczytywać monografię Andrzeja Pawłuckiego pt.: „Nauki o kulturze fizycznej” (2013). Zdaniem T. Koszczyca należałoby wyróżnić ją w szczególny sposób, bowiem jest ona pierwszą w Polsce próbą całościowego, naukowo uzasadnionego ujęcia nauk o kulturze fizycznej. Problematykę kultury fizycznej i zdrowotnej na tle postępowej twórczości Wojciecha Oczki – wybitnego lekarza polskiego drodzenia przybliża Piotr Kowolik. Autor stwierdza, że nowatorska twórczość doktora Oczki pisana w języku polskim, z  obywatelskiej troski o  rozwój rodzimej literatury, była wynikiem świadomej orientacji i  chęci zapoznania jak największej rzeszy Polaków z najnowszymi osiągnięciami ówczesnej wiedzy metodycznej. Podjęte przez autora tekstu rozważania zmierzają do ukazania prekursorskich koncepcji doktora Oczki dotyczących wychowania nie tylko młodzieży, ale i całego społeczeństwa jako ludzi wykształconych, dbających o zdrowie i sprawność fizyczną. O  roli nauczyciela wychowania fizycznego w  podejmowanych działaniach profilaktycznych oraz w  leczeniu otyłości u dzieci i młodzieży w wieku szkolnym pisze Ewa Brzozowska, na podstawie badań otyłości w  ostatnich latach można powiedzieć, że jest ona poważnym problemem zdrowotnym i społecznym. Niebezpieczne rozmiary osiąga zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. Medyczne następstwa otyłości w  tej grupie społecznej są stosunkowo rzadkie, natomiast wśród wczesnych skutków otyłości najczęściej wymieniane są konsekwencje psychologiczne, które obejmują między innymi obniżone poczucie własnej wartości i niezadowolenie z życia. Zdaniem autorki modyfikacja niekorzystnych zachowań, takich jak zbyt mała aktywność ruchowa czy nieprawidłowy sposób żywienia może przyczyniać się do normalizacji masy ciała i utrwalenia pozytywnych nawyków w stylu życia. Tadeusz Maszczak

Zapraszamy do odwiedzenia naszych stron w Internecie www.edupress.pl oraz www.wychowaniefiz.pl

redakcja prezentuje spis treści

SPIS TREŚCI

redakcja prezentuje

XX lat Edukacji jutra – w scenerii urokliwych Tatr W scenerii fascynujących i niepowtarzalnych w swym uroku Gór odbywa się Tatrzańskie Sympozjum Naukowe (TSN) pod nośnym i wymownym tytułem Edukacja jutra. W tym roku obchodzi ono swe dwudzieste urodziny.  KAZIMIERZ DENEK

Dwie dekady trwa moja aktywność jako inicjatora, animatora, współorganizatora najpierw Tatrzańskich Seminariów (19942009), a  później Sympozjów (2010-2014) Naukowych Edukacja jutra, a  przede wszystkim przewodniczącego ich Komitetu Naukowego oraz redaktora ponad 40 tomowego pokłosia tego przedsięwzięcia. Ta działalność przynosiła mi wiele satysfakcji. Towarzyszyło jej przekonanie, że biorąc czynny udział w tych pracach, powiązanych z konceptualizacją kolejnych TSN Edukacja jutra, uczestniczę w  doprowadzaniu do tego, że oświata, nauka i szkolnictwo wyższe będą coraz lepiej odpowiadać współczesnym tendencjom kulturowym oraz wyzwaniom społeczeństwa w drodze do wiedzy lub w skrócie cywilizacji, względnie społeczeństwa wiedzy1 i opartej na niej gospodarki2. Radość moja gdy jestem na TSN Edukacja jutra jest pełna. Dzięki temu nabieram większej ochoty do życia, odnajduję w sobie dodatkowe siły twórcze i pomnażam wiarę w poszukiwanie wartości ponadczasowych, ogólnoludzkich3 w  drodze dialogu i  zrozumienia samego siebie. Znajduję potwierdzenie trafności przesłania Juliusza Słowackiego, 1

2

3

4 5 6

które mogłoby stanowić motto tego opracowania: Ziarnem Polski być jeden prosty człowiek może,/Jak w ziarnku żyta – żyje całe przyszłe zboże4. Trudno o piękniejsze przesłanie wieszcza, który pisał dla nas i następnych pokoleń. Od niego czerpiemy takie wartości, jak: mądrość, polskość, piękność i czystość ojczystej mowy, zawsze młodej. Wartości te ogniskują się wokół trójjedni Platona: prawdy, dobra i  piękna. Platon w  Fajdrosie nadał tej triadzie najwyższą wartość, a  w  Uczcie dowodził, że pośrednikiem między dobrem i  pięknem jest miłość5, która jest środkiem do poznania prawdy. Mają one charakter autoteliczny. Cechuje je powszechność i trwałość. Każda z  transcendentnej triady wartości uszlachetnia poszczególne strony ludzkiej natury. Prawda doskonali intelekt, a  dobro i  piękno odpowiednio wolę i  uczucia. Umysł ucznia i  studenta nakierowany jest na prawdę, tak jak oczy na światło, a uszy na dźwięk. Powinnością nauczycieli i pracowników naukowo-dydaktycznych jest poszukiwanie, głoszenie i  obrona prawdy obiektywnej, transcendentnej. Strażnikami wartości uniwersalnych jest uniwersytet6 i  szkoła. Bez przestrzegania tych wartości trudno im będzie funkcjonować we współczesnym społeczeństwie7.

K. Denek, Uniwersytet w perspektywie społeczeństwa wiedzy. Nauka i edukacja w uniwersytecie XXI wieku, Poznań 2011; W. Kojs, Edukacja i pedagogika w społeczeństwie wiedzy – wybrane zagadnienia, Chowanna, 2012, 2; J. Morbitzer, Społeczeństwo wiedzy – mit czy realny cel? w: pod red. K. Denka i in., Edukacja jutra. Edukacja w społeczeństwie wiedzy, Sosnowiec 2010. Z. Chojnicki, T. Czyż, Gospodarka oparta na wiedzy, w: pod red. J. Terajkowskiego, L. Wojtasiewicza, Przestrzeń w polityce gospodarczej, Poznań 2008. Ks. J. Mastalski, Aksjologiczne przestrzenie spotkania w edukacji, w: pod red. K. Denka i in., Edukacja jutra. XV Tatrzańskie Seminarium Naukowe, Wroclaw 2009, t. 1; ks. J. Mastalski, Profesor Kazimierz Denek – mistrz w służbie wartości (w 80 rocznicę urodzin), w: pod red. J. Grzesiaka i in., Ewaluacja i innowacje w edukacji. Edukacja. Oczekiwania a rzeczywistość. Książka dedykowana profesorowi Kazimierzowi Denkowi w 80 rocznicę urodzin,Kalisz 2012, s. 15 – 27. J. Słowacki, Przypowieści i epigramaty, w: J. Słowacki, Liryki i inne wiersze, Wrocław 1952, t. 1, s. 298 L. Buscaglia, Miłość. O sztuce okazywania uczuć, Gdańsk 2007. Pod pojęciem „uniwersytetu” traktuje się wspólnotę (universitas) nauczycieli akademickich i studentów, których aktywność skierowana jest kształcenie pracowników naukowo-dydaktycznych i badawczych, a także wysoko kwalifikowanych kadr dla kultury i edukacji oraz poszczególnych sektorów, sfer, działów i gałęzi gospodarki narodowej, podejmowanie ważnych społecznie, interesujących poznawczo i  istotnych utylitarnie problemów tak, aby rozwiązywać je w  twórczych i  nowoczesnych w  sensie merytorycznym, metodologicznym i aplikacyjnym poszukiwaniach naukowo-badawczych. Uosabia on wszystkie uczelnie, bez względu na ich nazwę i statut, które kształtują studentów do człowieczeństwa (w rozumieniu: M.C. Nassbaum, W trosce o człowieczeństwo. Klasyczna obrona reformy kształcenia ogólnego, Wrocław 2008).

4

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

Edukacja jutra – cele podstawowe* (...) Podstawowym celem TSN Edukacja jutra było i  pozostaje nakreślenie horyzontu w  najważniejszych kwestiach dotyczących kondycji i  tożsamości edukacji i nauk o niej. Bez tych znaków orientacyjnych na widnokręgu nie wiedzielibyśmy, do jakiego wzorca dążymy. Nie można też konstruktywnie mówić o  kształceniu i wychowaniu bez odpowiedzi na pytanie: kim jest człowiek, którego mamy kształcić i wychowywać? Istotne jest również pytanie: do czego kształcić i wychowywać? Trzeba zastanowić się, co poprawić w polskim systemie edukacji, co rozwijać, a z czego zrezygnować12. Oznacza to wzięcie udziału w  szerokiej dyskusji naukowej na temat kształcenia (nauczania i uczenia się) dzieci, młodzieży szkolnej i studenckiej oraz dorosłych w wymiarze teorii i praktyki wraz z nowymi kierunkami rozwoju edukacji i nauk o niej. Analiza tych wymiarów, w obecnej niejednoznacznej i dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości edukacyjnej, kulturowej i społeczno-ekonomicznej, jest ze wszech miar istotna i ważna. Wymaga ona zajęcia się funkcjonowaniem młodego pokolenia Polaków w  aspekcie: aksjologii pedagogicznej; globalizacji; transformacji systemowej i dokonującej się w  jej ramach reformy oświaty, nauki i  szkolnictwa wyższego; specyfiki edukacji dzieci, młodzieży i  ludzi dorosłych, a także starszych; kontynuacji i poszukiwania strategicznych celów edukacji na jej poszczególnych poziomach; metod, form kształcenia i studiowania z wy-

korzystaniem nowych technologii; kształtowania u uczących się umiejętności i  kompetencji funkcjonalnych, wymaganych przez zmieniający się dynamicznie rynek (wewnętrzny i zewnętrzny) pracy; autoedukacji; modernizacji kompetencji nauczycieli; nowych ról nauczycieli i uczniów; kształcenia osób niepełnosprawnych i edukacji uniwersyteckiej. Wszystkim TSN Edukacja jutra przyświecało poszukiwanie konstruktywnych rozwiązań problemu, który można sprowadzić do troski pozytywnego rozstrzygania pytania: co zrobić, żeby kształcić i wychowywać na wszystkich poziomach edukacji narodowej: ciekawiej, łatwiej, lepiej, kreatywniej, mądrzej? Co czynić, aby proces ten był nowoczesny, doskonalszy, szybszy, skuteczny, efektywny, a  zdobyta w  jego rezultacie wiedza, kompetencje i  umiejętności zapewniały szkołom i  uczelniom absolwentów twórczych, elastycznych, pomysłowych, zdolnych do podejmowania trafnych decyzji czyli przydatnych w realiach XXI wieku, stale wzrastających wyzwań społeczeństwa wiedzy i  zmiennego rynku pracy w skali kraju i Unii Europejskiej?14 Innymi słowy jak kształcić dzieci, młodzież szkolną i studencką oraz dorosłych na miarę cywilizacji wiedzy i postępującej globalizacji w duchu mądrości w  wiedzy, doskonałości i  skuteczności w  działaniu; paidei rozwijania człowieczeństwa14 w  polskim społeczeństwie w  oparciu o  ukształtowane i  sprawdzone przez wieki wartości, stosownie do wyzwań pierwszej połowy XXI wieku.

B. Marciniak, W poczuciu wspólnoty – radujmy się, Życie Uniwersyteckie, 2013, 10, s. 8-13. J. Kolbuszewski, Osobliwości i sensacje tatrzańskie, Kraków 1977; J. Kolbuszewski, Strofy o górach, Warszawa 1981; J. Kolbuszewski, Tatry i górale w literaturze polskiej, Wrocław 1992; P. Kuleczka, Tatry a edukacja, w: pod red. K. Deneka, T. M. Zimnego, VII Tatrzańskie Seminarium Naukowe Edukacja jutra, Częstochowa 2001. 9 P. Kuleczka, Pasja i powołanie, Wierchy, 2002, Kraków 2003, t. 60, s.308-310. 10 R.Cierzniewska, List do Premiera i i Minister Edukacji, Rodziców i Nauczycieli w sprawie sześciolatków i nie tylko…, w: Biuletyn Zewnętrzny KNP PAN, 5 styczeń 2014; J. Bruner, Kultura edukacji, Kraków 2006. 11 W. Furmanek, Edukacja a przemiany cywilizacyjne, Rzeszów 2010. * Śródtytuły pochodzą pd redakcji 12 Kondycja edukacji, Forum Akademickie, 2010, 3, s. 56. E. Kameduła, Niezbędne zmiany w  polskiej edukacji; S. Palka, Triangulacja w pedagogicznych badaniach edukacji szkolnej; E. Piotrowski, Ilościowo-jakościowe podejście w badaniach pedagogicznych, w: pod red. K. Denka i in. Edukacja jutra. XV Tatrzańskie Seminarium Naukowe, t. 1, Wrocław 2009. 13 M. Nussbaum, W trosce o człowieczeństwo. Klasyczna obrona reformy kształcenia ogólnego, Wrocław 2008; A. Zając, Pedagogika społeczna i pracy wobec przemian cywilizacyjnych, Rzeszów 2014. 7 8

nr 4 kwiecień 2014

5

redakcja prezentuje

Cieszę się, że Tatry, które od ponad dwóch wieków w  szczególny i  trwały sposób wnoszą tak wiele do kultury, literatury, sztuki, nauki i  edukacji Polski8 stały się nieodłączną częścią nas. Tęsknimy za nimi. Choć Tatry corocznie witają nas jako niezmienne, to jednak ich piękno i smak dla każdego z nas jest inny, swoisty. Tatry coraz wyraźniej są w nas. Przybywamy tu dla nich, żeby odczuć ich bliskość, wielkość, piękno i  majestat9. Hinc itur ad astra („Stąd idzie się do gwiazd”). W ich scenerii podejmujemy dyskurs nad systemem edukacji narodowej w aspekcie kultury10 oraz kontekście wyzwań teraźniejszości i przyszłości11.

redakcja prezentuje

Nie mniej ważnym ich celem jest także szukanie odpowiedzi na pytanie: w jaki sposób szkoły i uczelnie powinny reagować na potrzeby różnych odbiorców usług edukacyjnych w  warunkach kształtującego się społeczeństwa wiedzy i opartej na niej gospodarki. Odpowiedzią na nie są różne formy, metody i środki kształcenia się przez całe życie. Staraliśmy się swoją aktywnością naukową reagować na wyzwania stawiane przez procesy transformacji systemowej w Polsce, zwłaszcza wynikające z reformowania oświaty, nauki i  szkolnictwa wyższego. Dążyliśmy żeby być pomocni organom władz systemu edukacji narodowej i  administracji publicznej oraz środowisku nauczycieli i  pracownikom naukowo-dydaktycznym w  rozwiązywaniu różnych problemów dotyczących wszystkich ogniw systemu edukacji. Byliśmy otwarci na wszystkich, których interesują te problemy. W  rezultacie wiele naszych prac było niczym sejsmograf ustawiczną reakcja na pilne potrzeby edukacji i nauk o niej. Współpracowaliśmy ściśle z Wydziałem Studiów Edukacyjnych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w  Poznaniu (prof. zw. dr hab. Zbyszko Melosik), Komitetem Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk (prof. zw. dr hab. Bogusław Śliwerski) oraz jego Zespołem Dydaktyki Ogólnej (prof. zw. dr hab. Kazimierz Denek), Zarządem Krajowym Polskiego Stowarzyszenia Nauczycieli Twórczych (prof. dr Leszek Pawelski), Zakładami Dydaktyki Ogólnej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (kierownik prof. dr hab. Eugeniusz Piotrowski) oraz Uniwersytetu w Białymstoku (kierownik prof. dr hab. Anna Karpińska) oraz kierownikami: Augustowskich Spotkań Naukowych Edukacja w dialogu i perspektywie (prof. dr hab. Anna Karpińska), Nadmorskich Seminariów Dydaktycznych (prof. zw. dr hab. Franciszek Bereźnicki), Toruńsko – Płockich Konferencji Dydaktycznych (prof. zw. dr hab. Józef Półturzycki) i Wielkopolskich Forów Pedagogicznych Ewaluacja i innowacje w edukacji (prof. dr hab. Jan Grzesiak).

Monografie – odzwierciedlenie problemów, zagadnień i tematów (...) Plonem dwudziestu spotkań z edukacją jutra pod Giewontem jest 42 obszernych monografii, w tym 4 w języku angielskim. Odzwierciedlają one swoista mozaikę: problemów, zagadnień i tematów kształcenia i wychowania w  kontekście wyzwań teraźniejszości i  przyszłości. Nie pretendują one do rangi kompendium podręcznikowego edukacji i nauk o niej. W sumie dają jednak zarys

6

teorii i praktyki nauczania, uczenia się i studiowania, jakie chcielibyśmy mieć w naszym kraju. Nie znajdzie się w nich konkretnego modelu edukacji. Jest to konstrukcja ażurowa, z wieloma miejscami dopiero do wypełnienia. Mamy nadzieję, że nawet tak niepełny kształt, nieraz zaledwie fragmentaryczny rys kształcenia i  wychowania oraz badań naukowych, może inspirować i ukierunkowywać działania w różnych ogniwach oświaty i szkolnictwa wyższego. Zawarte w  poszczególnych monografiach teksty referatów po ewentualnych drobnych zmianach wynikających z uwag recenzentów i korekt redakcyjnych były i są publikowane beż ingerencji redaktorów monografii. Zatem stanowią one odbicie osobistych preferencji badawczych Autorów, bogactwa możliwych ujęć niełatwej problematyki edukacji jutra. Mają wagę i odwagę diagnozy i uogólnienia. Są jak krople drążące skały Tatr, w scenerii których się odbywają. Na ich stronach możemy mówić własnym głosem o naszych, europejskich i światowych kontekstach oświaty, nauki i  szkolnictwa wyższego. Reprezentują one zbiorową mądrość nauczycieli i pracowników naukowo-dydaktycznych z  wielu szkół i  uczelni w  kraju i  z  zagranicy dzięki poczuciu wspólnych celów i zadań, stawianych w założeniach organizacyjno-programowych TSN Edukacja jutra. Niektóre teksty zamieszczone w  monografiach TSN Edukacja jutra były publikowane w takich periodykach, jak: Forum Akademickie, Gazeta Ustrońska, Kociewski Magazyn Regionalny, Na Szlaku, Nowa Szkoła, Lider, Wędrujemy, Wychowanie Fizyczne i  Zdrowotne, Wychowanie Na Co Dzień, Zeszyty Naukowe Koszalińskiej Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych oraz Życie Akademickie. Z  systematycznie przekazywanych przez Uczestników TSN Edukacja jutra opinii do jego Komitetu Naukowego i Organizacyjnego zgodnie stwierdza się, że są to bardzo udane, interdyscyplinarne fora, które wyróżniają się dobrą jakością prezentacji referatów, interesującą dyskusją oraz licznym udziałem w obradach plenarnych i sesyjnych. Referaty prezentują szerokie spektrum podejść: od bardzo teoretycznych i praktycznych, przez bazujące na danych statystycznych analizy i studia przypadku, po prace konceptualne. Zawarte w nich treści stanowią dla Uczestników TSN Edukacja jutra nie tylko źródło inspiracji do dalszych rozważań, ale pozwalają także na sformułowanie aplikacyjnie wartościowych wniosków dotyczących implementacji rozwiązań służących edukacji na miarę wyzwań cywilizacji wiedzy. O szczególnym ich charakterze stanowią nie tylko ożywione dyskusje naukowe, podczas których pojawia się wiele cennych rozstrzygnięć i pytań, mogących stać się inspiracją dalszych poszukiwań naukowo-badawczych, lecz przede wszystkim przyjazna atmosfera tworzona przez przybyłych z całej Polski i zagranicy nauczycieli i pracowników naukowo-badawczych W opinii Autorów referatów przedstawiane prace ukazują wybrane problemy współczesnej edukacji, w  tym pedagogiki, jej konsekwencje społeczne i  kulturowe,

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

Służmy poczciwej sławie Niekwestionowana wartością TSN Edukacja jutra jest bogaty repertuar tematów oraz liczba i  znamienitość Uczestników (w naszych sympozjach każdorazowo uczestnicy ok. 50 profesorów), ożywcze tchnienie nowości, ranga i miejsce, niepowtarzalny urok Tatr. Mamy ugruntowaną pozycję wśród: zjazdów, konferencji, sympozjów, seminariów z zakresu edukacji i nauk o  niej. Osiągnięć dwudziestu TSN Edukacja jutra mierzonych poszukiwaniami naukowo-badawczymi i  dokonaniami zawodu określanego trudnym siewem nie sposób w  pełni przywołać, a  ze względu na ich bogactwo zamknąć w syntetycznym artykule. Zasługują one na oddzielne, wnikliwe studium i opracowanie.

nr 4 kwiecień 2014

Przekazując wyrazy szacunku i  podziękowań wszystkim, którzy przyczynili się do tego, że możemy obchodzić nasz skromny XX-letni jubileusz TSN Edukacja jutra, pragnę wyrazić głębokie przekonanie, że będą one nadal instytucją autentyczną i niezależną, trwałym elementem istotnej debaty o edukacji i naukach o niej. Zatem kierujmy się w naszej dalszej aktywności przesłaniem mistrza Jana z Czarnolasu, z jego Pieśni (Pieśń XIX): Przeto chciejmy wziąć przed się myśli godne siebie, Myśli ważne na ziemi, myśli ważne w niebie; Służmy poczciwej sławie, a jako kto może, Niech ku pożytku dobra wspólnego pomoze. Po 20 latach urosły one do wartości, o  które należy dbać i ich strzec. Bardzo chciałbym, żeby przez kolejne lata nasi następcy dalej mówili, że są to nasze TSN Edukacja jutra. W wielu rozmowach z Państwem i adresach skierowanych do nas z  okazji XX lat obecności pod Giewontem TSN Edukacja jutra odnajduję wyrazy uznania dla naszej pracy i zachętę do dalszej działalności. Państwa, tak liczna obecność jest najlepszym zaproszeniem do kontynuowania TSN Edukacja jutra, a jednocześnie najpiękniejszym podziękowaniem, jakie mogliśmy z tej szczególnej okazji otrzymać. Co dalej? Odpowiedź na to pytanie wynika w  znacznej mierze z  dotychczasowych doświadczeń. Mam nadzieję, że nadal będziemy odnosić sukcesy, a dla nowych wyzwań znajdziemy odpowiednie rozwiązania. prof. zw. dr hab. Kazimierz Denek Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wyższa Szkoła Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I w Poznaniu Zdjęcia Fotolia

7

redakcja prezentuje

jednak nie są w stanie objąć wszystkich procesów i zjawisk zachodzących w systemie oświaty, nauki i szkolnictwa wyższego. Intencją Autorów jest scharakteryzowanie – w  obszarach analiz teoretycznych i  eksploracji empirycznych – najbardziej istotnych, ich zdaniem tendencji obserwowanych w edukacji. Podzielam opinię Uczestników, że TSN Edukacja jutra cechuje wysoki poziom intelektualny. Towarzyszą im pogłębione dyskusje, które toczą się nie tylko w salach obrad plenarnych i  sekcyjnych, ale także w  kuluarach, podczas dni tatrzańskich i związanych z nimi zajęć terenowych, warsztatów oraz objazdów instruktarzowo-metodycznych. Dowodzą, że problematyka poruszana na nich jest fascynująca. Pozostaje życzyć, aby kolejne TSN Edukacja jutra były równie udane, tak pod względem podejmowanej problematyki, jakości wystąpień plenarnych i  sekcyjnych oraz dyskusji, jak również frekwencji Uczestników. Dziękuję wszystkim Uczestnikom od I  do XX TSN Edukacja jutra i każdemu z osobna za wielki dar obecności i  życzliwości. Obecność po staropolsku oznacza tworzenie żywej i ścisłej społeczności oraz wspólnoty.

kompetencje zawodu nauczyciela

Badania lekarskie – w wychowaniu fizycznym, sporcie szkolnym, wyczynowym i amatorskim Aktywność ruchowa realizowana w dowolnej formie oraz trening sportowy bezpośrednio wiążą się z wysiłkiem fizycznym, który w szerokim zakresie obciąża organizm człowieka. Jego wpływ na zdrowie i sprawność jest najczęściej korzystny, przyczyniając się do adaptacji wysiłkowej w odpowiedzi na wykonywaną z określoną intensywnością dawkę ruchu.  DOROTA KAMIEŃ

W celu wykluczenia ewentualnych wad wrodzonych, rozwojowych czy innych chorób – będących przeciwwskazaniem do wykonywania wysiłku fizycznego związanego m.in. z uczestnictwem w lekcji wychowania fizycznego, uprawianiem sportu lub rekreacji ruchowej, wskazana jest odpowiednia kontrola lekarska oraz wykonanie niezbędnych, zalecanych przez medycynę sportową badań. Informację na temat braku przeciwwskazań do uprawiania sportu lub ewentualnych problemów zdrowotnych powinien przekazać zainteresowanej tematem dorosłej osobie lekarz podstawowej opieki zdrowotnej podczas wizyty lekarskiej, a w przypadku dzieci i młodzieży – lekarz pediatra pełniący profilaktyczną opiekę zdrowotną. Ma on obowiązek powiadomić rodziców/opiekunów ucznia o wynikach przeprowadzonych badań.

Wychowanie fizyczne i sport szkolny Kwalifikacja do uczestnictwa w  lekcji wychowania fizycznego powinna być dokonana przez lekarza tzw. pierwszego kontaktu (zgodnie z obowiązującymi prze1

pisami) na prośbę rodzica/opiekuna prawnego, który zaobserwował nieprawidłowości w  aktualnej dyspozycji zdrowotnej dziecka. Należy pamiętać, że lekarz – pediatra ma ustawowy obowiązek przeprowadzać okresowe badania lekarskie (tzw. bilanse) oddanych mu pod opiekę lekarską dzieci, systematycznie kontrolować stan zdrowia oraz dokonywać obserwacji i oceny ich naturalnego rozwoju biologicznego1. W  przypadku zaobserwowania problemów zdrowotnych konkretnego ucznia powinien on wydać zaświadczenie o  ograniczeniach, bądź niezdolności czasowej lub stałej do uczestnictwa w lekcjach wychowania fizycznego. Natomiast kwalifikacja do sportu będzie obejmować szerszy zakres badań medycznych uzupełniony o szczegółowy wywiad lekarski przeprowadzony przez lekarza medycyny sportowej. Zakwalifikowanie ucznia do zajęć wychowania fizycznego (bez ograniczeń – grupa A lub z odpowiednimi zaleceniami lekarskimi określonymi podczas profilaktycznych badań lekarskich – grupa B, tab.1) jest równoznaczne z dopuszczeniem do zajęć i zawodów sportowych, szkolnych i międzyszkolnych w sporcie szkolnym – Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009 r. w sprawie or-

B. Woynarowska, Kwalifikacja zdrowotna do uprawiania sportu, Trening, 1989, 3; pod red. B. Woynarowskiej, Zdrowie i szkoła, Warszawa 2000; E. Fojt i in., Kardiologiczne przyczyny niezdolności do uprawiania sportu na podstawie własnego materiału, Medycyna Sportowa, 1994, 38.

8

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

Określenie grupy lub podgrupy A – zdolni do wychowania fizycznego bez ograniczeń

Charakterystyka uczniów

uczniowie: a) bez odchyleń w stanie zdrowia i rozwoju; b) z niektórymi odchyleniami w stanie zdrowia, gdy ich rodzaj i As – uprawiający sport stopień nie stanowią przeciwwskazań do udziału w zajęciach w szkole lub poza szkołą wf, nie wymagają ograniczeń, zajęć dodatkowych lub specjalnej uwagi ze strony nauczyciela wf B – zdolni do wychowania ● uczniowie z odchyleniami w stanie zdrowia i rozwoju, którzy fizycznego z ograniczeniami wymagają: i/lub wymagający specjalnej a) pewnych ograniczeń w zakresie obowiązujących zajęć, uwagi nauczyciela wf prowadzonych w niekorzystnych warunkach; b) specjalnej uwagi nauczyciela wf, indywidualnego traktowania np. ze względu na większe ryzyko urazu; c) aktywnego udziału nauczyciela wf w wyrównywaniu korekcji lub leczeniu niektórych zaburzeń Bk – zdolni do wychowania ● uczniowie, którzy ze względu na stan zdrowia wymagają fizycznego z ograniczeniem, dodatkowych zajęć ruchowych – w tym także korekcyjnych wymagający dodatkowych zajęć ruchowych m.in. korekcyjnych C – niezdolni do zajęć ● uczniowie, których stan zdrowia uniemożliwia czasowo lub wychowania fizycznego długotrwale udział w zajęciach wf C1 – niezdolni do wychowania fizycznego, uczestniczący w zajęciach rehabilitacyjnych

●

●

uczniowie uczestniczący w zajęciach rehabilitacyjnych lub w innej formie terapii ruchowej poza szkołą

Udział w zawodach sportowych i sprawdzianach – zdolność lub ograniczenia Bez ograniczeń.

Ewentualne ograniczenia ustalane indywidualnie w zależności od stanu zdrowia.

Jak wyżej.

Niezdolni do udziału w zawodach Jak wyżej.

ganizacji profilaktycznej opieki nad dziećmi i  młodzieżą (Dz.U. Nr 139 poz. 1133). Uczeń zdrowy, sprawny fizycznie, systematycznie uczestniczący w zajęciach wychowania fizycznego może brać udział w szkolnych i międzyszkolnych zawodach sportowych. Nauczyciel wychowania fizycznego nie powinien domagać się przeprowadzenia badań przez lekarza każdorazowo przed kolejnymi zawodami. Jego obowiązkiem jest natomiast obserwacja uczniów (szczególnie tych przygotowujących się do zawodów, ale nie tylko) podczas zajęć ruchowych, ich reakcji na wysiłek fizyczny o różnej intensywności. W momencie zauważenia objawów budzących zastrzeżenia powinien niezwłocznie przekazać uwagi rodzicom / opiekunom i zasugerować potrzebę kontroli lekarskiej2. Szeroko rozumiany sport szkolny obejmuje: zajęcia sportowe szkolne, lekcyjne, pozalekcyjne, jak też pozaszkolne (treningi, zawody), których program jest zgodny z podstawą programową szkolnego wychowania fizycznego zatwierdzonego przez Ministra Edukacji Narodowej. Zgodność powinna dotyczyć: rodzaju dyscypliny, konkurencji, wieku uczestników, wielkości obciążeń startowych. System zawodów w  sporcie szkolnym jest określony przez Szkolny Związek Sportowy i zatwierdzony przez Ministerstwo Sportu. 2

Komunikat Zarządu Głównego Szkolnego Związku Sportowego w sprawie wymaganych badań lekarskich dopuszczających młodzież szkolną do zawodów, Lider, 2010, 5.

nr 4 kwiecień 2014

9

kompetencje zawodu nauczyciela

Tabela 1. Załącznik do komunikatu ZG SZS – rodzaje grup na zajęciach wychowania fizycznego i charakterystyka uczniów w tych grupach

kompetencje zawodu nauczyciela

Tabela 2. Zasady kwalifikacji do zajęć z wychowania fizycznego przy określony oraz najczęściej występujące wśród dzieci i młodzieży szkolnej zaburzenia lub choroby (ograniczenia wśród uczniów z grupy B) zaburzeniach, chorobach – zalecenia dla nauczyciela wychowania fizycznego* Zaburzenia, choroby (grupy A i B)

Zalecenia ruchowe dla nauczyciela wychowania fizycznego – uwagi o zaburzeniach i chorobach Zaburzenia w rozwoju somatycznym i motorycznym

otyłość prosta, nadwaga do 30% (grupa B)

●

otyłość prosta, nadwaga powyżej 30% (grupa Bk)

●

prosty niedobór wysokości i masy ciała (grupa A lub B)

● ●

zaburzenia miesiączkowania (grupa B)

●

●

zajęcia ruchowe: – umiarkowana, dłużej trwająca intensywność; – ćwiczenia dostosowane do możliwości fizycznych ucznia (dziecka otyłego); – mają dostarczać radości i podkreślać sukcesy ćwiczącego; – zwolnienie z oceniania niektórych ćwiczeń (w których główną przeszkodą przy wykonaniu jest nadwaga); – uczenie samokontroli własnych obciążeń wysiłkowych i masy ciała; – możliwość uczestnictwa w wybranych zawodach uwagi do prowadzenia zajęć ruchowych – jw., a dodatkowo: – konieczność udziału w dodatkowych zajęciach ruchowych i korekcyjnych w szkole zalecane systematyczne zajęcia ruchowe – o obciążeniu dostosowanym do fizycznych (motorycznych) możliwości ucznia; uwzględnić w ocenianiu mniejsze możliwości fizyczne ucznia (z uwagi na opóźniony wiek rozwojowy) podczas prawidłowej miesiączki wskazane – wyeliminowanie dużych wysiłków (biegi, gry sportowe), skoków i ćwiczeń, przy których występują znaczne wstrząsy ciała, unikanie nadmiernego oziębienia podbrzusza (zalecane ćwiczenie w dresach); podczas bolesnych, nadmiernych krwawień – zwolnienie z lekcji wychowania fizycznego Wady i choroby narządu wzroku

krótkowzroczność

●

(grupa A)

●

(grupa B)

●

nadwzroczność

●

(grupa A)

●

(grupa B)

●

astygmatyzm (grupa A, B)

●

każdy przypadek krótkowzroczności powyżej -3,0 D – wymaga kwalifikacji indywidualnej po badaniu okulistycznym. krótkowzroczność do -3,0 D; uczniowie w okresie dojrzewania płciowego do -4,0 D przy prawidłowym dnie oka: – udział w zajęciach wf bez szkieł korekcyjnych; – przy ćwiczeniach wymagających oceny odległości np. rzuty, biegi do celu stosować szkła korekcyjne; – uwzględnić wadę przy wybranych formach sprawdzianów (dostosować przy ocenianiu) krótkowzroczność od -3,0 D, okres pokwitania -4,0 do -6,0 D – przeciwwskazania: – ćwiczenia z dużym wysiłkiem fizycznym, wstrząsami (skoki, przewroty, zwisy, podpory, ćwiczenia siłowe, na przyrządach, skoki do wody); – udział w zajęciach wf w szkłach korekcyjnych należy pamiętać, że aktywność fizyczna stymuluje wzrastanie młodego organizmu – przyspiesza metabolizm, zwiększa sprawność, wydolność, stymuluje rozwój motoryczny oraz sprzyja zwiększaniu socjalizacji, radzeniu sobie z problemami emocjonalnymi i kształtowaniu poczucia własnej wartości nadwzroczność do +4,0 D, ostrość wzroku nie niższa niż 0,5 – udział w zajęciach wf bez szkieł korekcyjnych. nadwzroczność powyżej +4,0 D, przy ostrości wzroku poniżej 0,5 – udział w zajęciach wf w szkłach korekcyjnych ze zwiększoną uwagą nauczyciela wskazania – jak przy krótkowzroczności i nadwzroczności

Choroby przewlekłe uszu i noso – nosogardzieli przewlekłe stany zapalne górnych dróg oddechowych (grupa B)

●

● ●

ograniczenie udziału w zajęciach (ćwiczeniach) – w złych warunkach atmosferycznych i mikroklimatycznych (np. zapylenie sali, kurz, niska temperatura); okresowa niezdolność do zajęć wf – w okresie zaostrzenia infekcji; przy zapaleniu zatok – ograniczenie ćwiczeń związanych z nagłą zmianą pozycji głowy, zwisów w dół

* A. Obłacińska, B. Woynarowska, Profilaktyczne badania lekarskie i inne zadania lekarza w opiece zdrowotnej nad uczniami. Poradnik dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, Warszawa 2002.

10

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

Zalecenia ruchowe dla nauczyciela wychowania fizycznego – uwagi o zaburzeniach i chorobach Choroby przewlekłe układu oddechowego

dychawica oskrzelowa (grupa B)

●

●

u dzieci z powysiłkowymi napadami duszności zaleca się: – krótkotrwałe wysiłki z częstymi odpoczynkami, nauka samooceny swego stanu ze wskazaniem na poznanie własnych możliwości wysiłkowych (czas trwania i intensywność); – pływanie (szczególnie w pozycji leżącej); – jazda na rowerze; – nauczanie dziecka oddychania przez nos; – kontrola podania leków (15-30 minut przed wysiłkiem) zapobiegającym napadom duszności ograniczenia: – czasowe ograniczenia udziału w zajęciach wf podczas infekcji, – unikanie wysiłków przy dużym zanieczyszczenia powietrza lub przy znacznym ochłodzeniu (mgła, wiatr, stany zmęczenia), – ograniczenie aktywności w sytuacji stresowej, np. podczas zawodów lub współzawodnictwa; – w przypadku wystąpienia napadów częstych, średniociężkich, o przedłużającym się czasie trwania bezpośrednio związanych z wysiłkiem fizycznym i nie poddających się kontroli farmakologicznej Choroby i zaburzenia układu krążenia

wady wrodzone serca, kardiomiopatie, szmery niewinne (grupa B)

●

podwyższone ciśnienie krwi (pierwotne)

●

● ● ●

●

●

(grupa A)

●

(grupa B)

●

dystonia neurowegetatywna (grupa B)

●

● ●

ograniczenia podczas ćwiczeń o dużej intensywności wysiłku – np. długotrwałe biegi, gry zespołowe, ćwiczenia siłowe, sprawdziany); zmniejszenie liczby powtórzeń w ćwiczeniach; obserwacja reakcji ucznia na wysiłek; wskazane ćwiczenia oddechowe i korekcyjne – kształtowanie prawidłowej postawy ciała wysiłki tlenowe u osób z nadciśnieniem – sprzyjają obniżeniu ciśnienia tętniczego w spoczynku oraz zmniejszeniu narastania ciśnienia i częstości rytmu serca w czasie wysiłków submaksymalnych, wg zaleceń Amerykańskiej Akademii Pediatrii u dzieci z podwyższonym ciśnieniem tętniczym zaleca się (pod nadzorem!) dynamiczne ćwiczenia – pływanie, gimnastyka, koszykówka, jogging (zwiększają one wydolność fizyczną); należy ograniczyć ćwiczenia statyczne – np. podnoszenie ciężarów, zapasy, które mogą powodować wzrost ciśnienia skurczowego i rozkurczowego jednorazowe lub sporadyczne podwyższone ciśnienie tętnicze – bez ograniczeń do zajęć wf (kontrola ciśnienia co kilka dni). umiarkowane nadciśnienie – należy wyeliminować wysiłki statyczne i ćwiczenia izometryczne (np. ćwiczenia gimnastyczne na przyrządach, podnoszenie ciężarów) występujące zwykle w okresie dojrzewania dolegliwości w czasie wysiłku lub w spoczynku – uczucie bicia serca, bóle w klatce piersiowej, duszność, zmęczenie, przyspieszenie czynności serca w spoczynku, w czasie umiarkowanego wysiłku, omdlenia ortostatyczne, współistnieją zmiany nerwicowe; występuje też obniżona wydolność – będąca następstwem lęku przed dolegliwościami i zmęczeniem; wskazana systematyczna aktywność fizyczna – o wydłużającym się czasie trwania i intensywności wysiłku dostosowana do zainteresowań i możliwości ucznia, zwiększająca jego motywację do zajęć wf. Ćwiczenia sprzyjają zmniejszaniu dolegliwości, reakcji ortostatycznych, poprawie wydolności.

Trwałe uszkodzenia narządu ruchu z zaburzeniami statyki ciała boczne skrzywienie kręgosłupa I0 (grupa Bk)

nr 4 kwiecień 2014

●

kwalifikacja indywidualna (w zależności od wieku, rodzaju wady): – wskazana zwiększona aktywność fizyczna, m.in. pływanie zwłaszcza na grzbiecie, – zwrócenie uwagi na wzmocnienie gorsetu mięśniowego i ćwiczenia oddechowe, – indywidualne ćwiczenia korekcyjne wskazane przez ortopedę, – ograniczenie biegów, długich marszów, długotrwałych gier sportowych, – wyeliminowanie skoków, ćwiczeń asymetrycznych, zwisów, przewrotów, zakaz dźwigania.

11

kompetencje zawodu nauczyciela

Zaburzenia, choroby (grupy A i B)

kompetencje zawodu nauczyciela

Zaburzenia, choroby (grupy A i B) nadmierna kifoza piersiowa (grupa B lub Bk)

● ● ● ●

koślawość kolan i podudzi (grupa B)

● ● ● ●

stopy płasko-koślawe (grupa B lub Bk)

● ●

Zalecenia ruchowe dla nauczyciela wychowania fizycznego – uwagi o zaburzeniach i chorobach zalecana zwiększona aktywność fizyczna; wskazane ćwiczenia – likwidujące dystonię mięśniową, wzmacniające gorset mięśniowy, wyrabiające nawyk prawidłowej postawy; uwzględnienie indywidualnych ćwiczeń korekcyjnych; wskazana gimnastyka korekcyjna ograniczenie ćwiczeń – w pozycji stojącej, wyeliminowanie ćwiczeń w pozycjach – rozkrocznej, siadu prostego, siadu na piętach ze stopami i podudziami skierowanymi na zewnątrz, ćwiczenia korekcyjne – zalecane przez ortopedę, nauka właściwego dla wady siedzenia – „siadu skrzyżnego”, prawidłowego chodu. zalecana gimnastyka korekcyjna – indywidualne ćwiczenia korekcyjne; stopy płasko-koślawe z równoczesną otyłością: – ograniczenie ćwiczeń przeciążających stopy w statyce np. długotrwała pozycja stojąca, zwłaszcza z dodatkowym obciążeniem (zeskoki, skoki bierne) na twardym podłożu; – wycieczki marszowe (turystyczne) zalecane w odpowiednim obuwiu; – gimnastyka korekcyjna z ćwiczeniami zaleconymi przez ortopedę Inne zaburzenia i choroby przewlekłe

cukrzyca (grupa B)

● ●

●

triada: dieta, insulina i ćwiczenia fizyczne – ułatwia kontrolę cukrzycy, zmniejsza zapotrzebowanie na insulinę, poprawia tolerancję wysiłkową, sprawność fizyczną. zalecenia – w czasie długotrwałych wysiłków należy podawać słodkie napoje co godzinę (nauczyciel powinien dysponować np. kostkami cukru w celu podania ich w razie objawów hipoglikemii w czasie lub po wysiłku); możliwość okresowych zwolnień – w okresie niewyrównania choroby Choroby układu neuromięśniowego

padaczka (grupa B)

●

leczenie farmakologiczne padaczki umożliwia dziecku uczestnictwo w zajęciach wf bez ograniczeń, a nawet uprawianie sportu (przy stałej kontroli i obserwacji nauczyciela): – brak przeciwwskazań do wykonywania intensywnych wysiłków (m.in. biegi długie, gry sportowe) nawet przy dużym zmęczeniu; – przeciwwskazana jazda na rowerze i na nartach tylko, gdy leczenie nie likwiduje napadów (nie zaleca się jazdy na ruchliwych ulicach i wspinania w wysokich górach); – uczeń może uprawiać sporty kolizyjne (np. piłkę nożną, hokej) i kontaktowe (koszykówkę, siatkówkę, zapasy) jeśli leczenie likwiduje napady, ochrona przed urazami jak u zdrowych dzieci; – przeciwwskazane uprawianie boksu; – dziecko, u którego występują napady, nie może uczestniczyć w zajęciach (gdy napad stanowi zagrożenie dla innych); – należy eliminować wysiłki, w czasie których występują napady

Tabela 3. Zakres koniecznych badań lekarskich ogólnych, specjalistycznych i diagnostycznych dla dzieci i młodzieży do 21 roku życia – informacje wybrane* Badania wstępne dzieci i młodzieży ubiegających się o wydanie orzeczenia do uprawiania określonej dyscypliny sportu 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

pomiary antropometryczne; ogólne badanie lekarskie; badanie ortopedyczne; test wysiłkowy; przegląd stomatologiczny; badanie elektrokardiograficzne; badanie ogólne moczu z oceną mikroskopową osadu, odczyn opadania krwinek czerwonych, morfologię krwi obwodowej z wzorem odsetkowym; 8) konsultację laryngologiczną; 9) konsultację okulistyczną.

Badania okresowe obok podstawowych obejmują (w przypadku wybranych dyscyplin sportowych) dodatkowo 1) 2) 3) 4) 5) 6)

konsultację neurologiczną, badanie elektroencefalograficzne, oznaczenie stężenia glukozy w surowicy krwi, badanie radiologiczne odcinka szyjnego kręgosłupa, badanie radiologiczne odcinka lędźwiowego kręgosłupa, badanie spirometryczne.

* Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 marca 2009 r. w sprawie zakresu koniecznych badań lekarskich, częstotliwości ich przeprowadzania oraz trybu orzekania o zdolności do uprawiania określonej dyscypliny sportu przez dzieci i młodzież do ukończenia 21 roku życia oraz przez zawodników pomiędzy 21. a 23. rokiem życia.

12

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

kompetencje zawodu nauczyciela

Podstawową dokumentacją dopuszczającą uczniów do zawodów powinna być imienna lista uczniów sporządzona przed imprezą sportową, najczęściej przez nauczyciela wychowania fizycznego, potwierdzona przez dyrektora szkoły. Przed sporządzeniem ostatecznej listy uczestników reprezentacji szkoły zgodę na udział w zawodach powinni wyrazić rodzice podpisując przygotowany do tego celu dokument tzw. wewnątrzszkolny. Zgoda stanowi jednocześnie potwierdzenie opiekunów prawnych dobrego stanu zdrowia dziecka umożliwiającego mu udział w zawodach, podczas których będzie mógł wykonywać nawet maksymalny wysiłek fizyczny występujący najczęściej w połączeniu z dużym obciążeniu psychicznym. Taką wiedzę powinien opiekun/ rodzic uzyskać od wybranego przez siebie lekarza podstawowej opieki zdrowotnej, który na jego prośbę ma obowiązek przeprowadzić podstawowe badania lekarskie ze wskazaniem na możliwość udziału w zawodach sportowych czyli na wykonywanie dużego lub bardzo dużego wysiłku fizycznego.

Sport kwalifikowany Dzieci i  młodzież systematycznie trenujące określoną dyscyplinę sportową (np. uczestniczące w  treningach kilka razy w tygodniu) powinny być poddane wstępnym a następnie okresowym specjalistycznym badaniom lekarskim wykonanym w przychodniach medycyny sportowej. Badania takie przeprowadzają specjaliści z różnych specjalności medycznych (tab.3). Obok badań podstawowych wykonywane są również testy wysiłkowe określające poziom przygotowania do wysiłku, aktualny poziom wydolności, jak też czasem stwierdzające istnienie pewnych odchyleń bądź nawet zaburzeń rozwojowych, które nie zawsze są przeciwwskazaniem do uprawiania sportu3. Po przeprowadzeniu obowiązkowych badań (jeśli brak przeciwwskazań) lekarz medycyny sportowej powinien wydać zgodę na kontynuację szkolenia na określony czas (najczęściej na 6 miesięcy) w postaci zaświadczenia lekarskiego o zdolności do uprawiania określonej dyscypliny sportu. W związku z pojawiającymi się wśród dzieci i młodzieży problemami zdrowotnymi, czy nawet nagłymi i nieszczęśliwymi wypadkami podczas zajęć oraz imprez sportowych należy zastanowić się, czy podstawowe badania lekarskie przeprowadzane przez lekarza pediatrę oraz w  razie potrzeby przez lekarza medycyny sportowej wykonywane są regularnie, a także czy ich zakres jest wystarczający do określenia aktualnego stanu zdrowia będącego odzwierciedleniem możliwości wysiłkowych osób małoletnich.

Sport amatorski W  ostatnich latach systematycznie wzrasta zainteresowanie społeczeństwa sportem amatorskim w różnych dyscyplinach sportu. Największą popularnością cieszą 3

się te imprezy, podczas których dominującą rolę odgrywa wytrzymałość. Wykonywany przez zawodników wysiłek stanowi niejednokrotnie maksymalne obciążenie dla organizmu, a  szczególnie dla układu krążenia i  oddychania, które nie zawsze są na bieżąco odpowiednio monitorowane czy kontrolowane. Osoby aktywne, systematycznie trenujące i startujące w zawodach powinny regularnie poddawać się zalecanym przez lekarza badaniom kontrolnym (tab. 4). W sporcie wyczynowym obowiązuje przeprowadzanie badań lekarskich wśród zawodników przynajmniej raz na pół roku. Wśród amatorów (przy dobrej dyspozycji zdrowotnej) zaleca się wykonywanie podstawowych badań minimum raz w  roku. Powinny one obejmować przede wszystkim: O wywiad i ogólne badanie lekarskie wraz z kontrolą ciśnienia; O badanie krwi (m.in. morfologia, OB, poziom cukru, hemoglobiny i żelaza, cholesterolu, TSH, inne zalecane przez lekarza); O badanie ogólne moczu; O EKG, w razie potrzeby wizyta u kardiologa. Przeprowadzone w  ostatnim czasie badania sondażowe wśród amatorów joggingu podczas zawodów sporto-

J. Garlicki, Konieczność rozszerzonych badań lekarskich z uwzględnieniem wieku biologicznego dzieci i młodzieży przy kwalifikacji do sportu wyczynowego, Z Warsztatów Badawczych, 1990, t. III.

nr 4 kwiecień 2014

13

kompetencje zawodu nauczyciela

Tabela 4. Zalecane dla osób aktywnych badania kontrolne – normy dla kobiet i mężczyzn* Badania medyczne

Mężczyźni

ciśnienie tętnicze

120/80-140/90 mmHg

cholesterol krwinki czerwone (erytrocyty)

120-200 mg/dl 4,6-6,2 mln/μL

krwinki białe (leukocyty) hemoglobina

4,2-5,4 mln/μL 4-10 G/L

14,0-18,0 g/dL

poziom cukru (glukozy) we krwi żelazo

Kobiety

12,0-16,0 g/dL 65-120 mg/dl

13,4-31,3 mmol/L

OB (opad)

11,6- 29,5 mmol/L 2- 8 mm/godz.

* Powyższe normy zostały podane w jednostkach najczęściej stosowanych; czasem mogą być podane w innych jednostkach.

wych dowodzą, że wielu uczestników masowych imprez biegowych nie widzi potrzeby kontroli okresowej (w sytuacji, gdy nie występują problemy zdrowotne). Dopiero pojawiające się objawy chorobowe, stany zapalne oraz bóle różnego pochodzenia stwarzają potrzebę skorzystania z  pomocy lekarskiej. Ich wiedza i  świadomość na temat profilaktyki w  zakresie medycyny sportowej jest niewielka, nie mobilizuje i  nie „zmusza” do okresowego z  niej korzystania. Powyższa pewność siebie dotyczy najczęściej ludzi młodych (20-40-letnich), przekonanych o  własnych nieograniczonych możliwościach motorycznych czy wydolnościowych. Tymczasem przykłady ze stadionów, boisk czy tras sportowych informują o pojawiających się czasem poważnych problemach zdrowotnych w najmniej oczekiwanym momencie nawet wśród regularnie trenujących amatorów w  różnym wieku. Profilaktyczne badania w  dużym stopniu mogą pomóc w  wykryciu istniejących (czasem ukrytych) wad, które nie zawsze muszą być przeciwwskazaniem do uprawiania sportu. Stały monitoring może jednak z powodzeniem na bieżąco kontrolować sytuację zdrowotną aktywnego człowieka. Wiele aktywnych sportowo osób zna doskonale własne rekordy życiowe w  określonych dyscyplinach czy konkurencjach, a  jednocześnie ma kłopot z  wiedzą na temat swojego ciśnienia czy poziomu cukru we krwi. Należy pamiętać, że aktywność fizyczna działa korzystnie na zdrowie, ale nie uodparnia na choroby. Pod kontrolą człowieka mogą być stres i  sposób odżywiania, jednak geny i wiek również stanowią niezależne czynniki ryzyka. Dlatego tak ważne są badania profilaktyczne i reagowanie jeszcze przed wystąpieniem poważnych problemów zdrowotnych, które czasem pojawiają się właśnie pod wpływem określonego wysiłku fizycznego. Osiągnięcie rekordowego wyniku w  dowolnej dyscyplinie sportowej związane jest bezpośrednio z  systematycznym zwiększaniem intensywności i  objętości treningowej w osobistym planie treningowym. Wzrost obciążenia może wpływać na powstawanie u sportowców (wyczynowych i  amatorów, a  nawet trenujących dzieci 4

i  młodzieży) zaburzeń ustrojowych, w  większości przypadków jednak dotyczących układu krążenia. Wśród sportowców (w  Polsce), u  których podczas badań orzeczono niezdolność do uprawiania sportu rozpoznano w  wielu przypadkach zaburzenia rytmu i przewodzenia w układzie sercowo-naczyniowym, m.in.: wypadanie płatka zastawki mitralnej, nadciśnienie tętnicze, wady serca, zespół WPW, choroby niedokrwienne serca4. Należy wziąć pod uwagę, że zespoły chorobowe związane z układem krążenia mogą przebiegać: a)bezobjawowo lub z niewielkimi, nieznacznie odczuwalnymi objawami; b) być rozpoznane dopiero po przeprowadzeniu szczegółowych badań kardiologicznych; c) pojawiać się pod wpływem regularnego treningu lub jego braku. W związku z powyższym zaleca się, aby badania okresowe sportowców-amatorów obejmowały obowiązkowo EKG, a  wśród sportowców wyczynowych przynajmniej jednorazowo echokardiografię i elektrokardiografię próby wysiłkowej. Kontrola lekarska powinna dodatkowo pełnić rolę tzw. selekcji negatywnej, podczas której dokonywano by oceny stanu zdrowia oraz eliminacji osób z wykrytymi stanami chorobowymi stanowiącymi zdecydowane przeciwwskazanie do uprawiania sportu i wykonywania intensywnego, regularnego, czy maksymalnego wysiłku fizycznego. Powyższy rodzaj profilaktyki zdrowotnej może w  pewnym stopniu uchronić (ale i  zabezpieczyć) nieświadome, aktywne osoby przed ewentualnymi i  czasem nieodwracalnymi skutkami niedostosowanej do możliwości ćwiczącego aktywności fizycznej, a prowadzącej do powstania schorzeń lub stanów zagrażających życiu sportowca. dr Dorota Kamień Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie Zdjęcia Fotolia

E. Fojt i in., Kardiologiczne przyczyny niezdolności do uprawiania sportu na podstawie własnego materiału, Medycyna Sportowa, 1994, 38.

14

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

Postanowiłem przypomnieć kilka zabaw opublikowanych kilkadziesiąt i więcej lat temu. Przy ich dobieraniu kierowałem się kryterium unikalności ich scenariuszy i niepowtarzalności zapisanych w nich zadań ruchowych.  PIOTR WINCZEWSKI

Autorzy zabaw i  gier ruchowych są niezwykle produktywni. W  podręcznym księgozbiorze zgromadziłem kilkanaście tysięcy opisów proponowanych przez nich zabaw. Zarazem jednak uważny czytelnik publikacji metodycznych zwraca uwagę na to, iż niektóre ze znakomitych pomysłów największych mistrzów popadają w  niepamięć. Wymowne jest to, że podręczniki wybitnych autorytetów z dawniejszych lat nie są dziś cytowane nawet w specjalistycznych opracowaniach. W skutek tego dorobek prekursorów współczesnej metodyki gier i zabaw ruchowych jest coraz mniej znany. W  związku z  tym postanowiłem przypomnieć kilka zabaw opublikowanych kilkadziesiąt i  więcej lat temu. Przy ich dobieraniu kierowałem się kryterium unikalności ich scenariuszy i  niepowtarzalności zakodowanych w  nich zadań ruchowych. Prezentowane zabawy nie będą jednak dosłownymi cytatami. Będą to raczej opisy „na motywach”, a nie „ściśle według”. Zredaguję je bowiem zgodnie ze współczesnymi kanonami przedstawiania zabaw ruchowych. Warto przy tym zauważyć, iż przez ostatnich kilkadziesiąt lat radykalnie zmieniła się terminologia charakteryzująca aktywność ruchową człowieka1. Inne są także cele artykułowane w obrębie szeroko rozumianej metodyki wychowania fizycznego2. Ponadto niektóre z  dawnych określeń stosowanych 1

2

3

4

w zajęciach gier i zabaw ruchowych zdają się dziś pobrzmiewać archaiczne3. Wobec powyższego prezentacja zabaw będzie miała charakter rekonstrukcji pedagogicznej adaptującej dawniejsze rozwiązania do aktualnych wymogów praktyki szkolnej4. Dla każdej z  zabaw określę cele w  sferach: wychowawczej, dydaktycznej, sprawności fizycznej i sprawności ruchowej. Wszystkie z zabaw wyposażę w fabuły (narracje) odzwierciedlającą didaskalia zadania ruchowego. To rozwiązanie konweniujące z  aspirowaniem metodyki wychowania fizycznego do pedagogicznej rodziny. Fabuła jest skutecznym sposobem motywowania ucznia do zaangażowanego uczestnictwa. Może ona także przybliżać

Por.: W. Osmolski, Teoria sprawności ruchowej, NK, Warszawa 1935; J. Raczek, Antropomotoryka. Teoria motoryczności człowieka w zarysie, PZWL, Warszawa 2010. Por.: E. Cenar, Zarys systemów i metod gimnastycznych i ich rozwój od najdawniejszych do najnowszych czasów, Związek Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich, Lwów 1911; M. Demel, Osobliwości wychowania fizycznego jako przedmiotu w szkole, s. 30 – 37 w: Metodyka wychowania fizycznego, pod red. T. Maszczaka, AWF, Warszawa 1992. Zob.: E. Cenar, Gry piłką z rycinami, Piller i spółka, Lwów 1896; Adamski W., Prawidła gier ruchowych wydane z polecenia Związku Towarzystw Młodzieży, Zeszyt 1: Prawidła gier ruchowych i wskazówki ogólne, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1917; W. Adamski, Prawidła gier ruchowych wydane z polecenia Związku Towarzystw Młodzieży, Zeszyt 2: Słowniczek wyrażeń technicznych używanych przy grach ruchowych, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1917. J. Gnitecki, Elementy metodologii badań w  pedagogice hermeneutycznej, Zielona Góra 1996, s. 88; B. Śliwerski, Metateoretyczne badania teorii wychowania, s. 21-47 w: T. Jałmużna i in., Konteksty i metody w badaniach historyczno-pedagogicznych, Kraków 2004, s. 42-43; D. Urbaniak-Zając, Obiektywna hermeneutyka jako metodologia i metoda badań empirycznych, s. 169-221, w: D. Urbaniak-Zając, E. Kos, Badania jakościowe w pedagogice, Warszawa 2013, s. 192-195.

nr 4 kwiecień 2014

15

metodyka wf – historia

Tradycyjne zabawy ruchowe

metodyka w – historia

dziecku świat; poprzez nią niejednokrotnie eksponuje się zamierzenia wychowawcze5. Przedstawiany materiał jest niewielkim fragmentem szerszego projektu, w ramach którego zamierzamy przywrócić praktyce szkolnej największe z osiągnięć metodyki gier i zabaw ruchowych.

„Pierścień” – Marian Tokarski, rok 19026 Cele: wychowawczy: rozwijanie determinacji uczniów w  dążeniu do celu; kształtowanie skłonności dzieci do wyrachowanego (umiarkowanego) ryzyka; dydaktyczny: wdrożenie wychowanków do umiejętnego kontrolowania zachowań rywala, co później będzie pożytkowane w grach sportowych; w  sferze sprawności ruchowej: rozwijanie umiejętności wykonywania szybkiego startu do biegu i zmian jego kierunku w czasie przemieszczania się w pobliżu rywala; w  sferze sprawności fizycznej: rozwijanie szybkości i reakcji na bodźce optyczne (wizualne); kształtowanie mocy. Fabuła/narracja: W  czasie spaceru napotkałeś kamienny pierścień. To zapewne jakiś zabytek. Musisz go ocalić przed zniszczeniem! Jesteś obrońcą tego pierścienia. Twoim zadaniem jest uniemożliwienie przebiegania przez jego wnętrze beztroskim turystom. Staraj się jak najlepiej wypełnić swoje zadanie! Ochroń pierścień! Przebieg: Obrońca zabytku ustawia się w środku okręgu o średnicy sześciu kroków. Jego rywale rozlokowani są poza obwodem pierścienia. Zadaniem turystów” jest takie przebieganie przez wnętrze okręgu na jego drugą stronę, by w tym czasie nie dać się klepnąć jego obrońcy. Gracz chroniący pierścienia nie może przy tym wykroczyć poza jego wnętrze. Klepnięty zamienia się rolą z obrońcą pierścienia. Gdy pilnujący wnętrza okręgu nazbyt długo nie daje rady nikogo dosięgnąć, organizuje się dzień zwiedzania zabytku. Obrońca nakazuje wówczas wszystkim rywalom ustawienie się na obwodzie i  odlicza do trzech. Na „trzy” wszyscy wykonują jak najdłuższy skok obunóż do wnętrza okręgu. Kto zatrzymał się najdalej od jego środka, staje się nowym obrońcą. Przybory/przyrządy: Nakreślony na podłożu okrąg.

„Walka o kociołek” – Edmund Cenar, rok 1906 7 Cele: wychowawczy: kształtowanie poczucia więzi z innymi członkami zespołu poprzez wskazanie im wspólnego celu; dydaktyczny: omówienie sposobów stabilizowania pozycji ciała w sytuacjach ograniczenia możliwości wspierania się o podłoże; w sferze sprawności ruchowej: doskonalenie umiejętności utrzymywania równowagi ciała; kształtowanie umiejętności mocowania się; w  sferze sprawności fizycznej: kształtowanie siły i  szybkości oraz 5

6 7

8

zdolności dostosowywania się motorycznego do zmiennych warunków. Fabuła/narracja: Jesteście kucharzami, którzy muszą wyżywić kolonistów. Gotowanie obiadu dla nich to trudne zadanie; potrzeba do niego wielu kociołków. Okazało się jednak, że kucharzom z  sąsiedniego ośrodka brakuje garnków, więc próbują podkraść wasze. Bronicie swoich kociołków. Chroniąc je stajecie w  nich obydwoma stopami i  nie dajecie się wypchnąć. Postarajcie się wytrwać w swoich garnkach jak najdłużej! Od was zależy to, czy koloniści zjedzą dziś obiad. Przebieg: Grupa dzieli się na dwa równoliczne zespoły. Jeden z nich to obrońcy kociołków (wyznaczone na podłożu okręgi o średnicy 1 m), drugi zaś to podkradający je. Obrońcy ustawiają się we wnętrzach garnków (każdy z nich chroni swojego okręgu). Na sygnał prowadzącego drużyna przeciwna stara się wypchnąć obrońców poza kociołki. Przy tym rywalizacja rozgrywa się w parach: jeden przeciw jednemu, a dopiero na koniec punkty zespołu są sumowane. Konfrontacja ma postać mocowania się (zapasów). Naczynie jest w posiadaniu obrońcy tak długo, jak długo dotyka on choć jedną częścią nogi jego wnętrza, nawet choćby i  rywal wdarł się do jego środka obydwoma stopami. Po kolejnym sygnale prowadzącego siłowanie się jest wstrzymywane i liczy się stracone (zdobyte) kociołki. Potem następuje zmiana ról drużyn. Przybory/przyrządy: Nakreślone na podłożu okręgi; powinno być ich tyle, ilu jest graczy w drużynie broniącej kociołków.

„Topiec” – Eugeniusz Piasecki, rok 19198 Cele: wychowawczy: rozwijanie odporności emocjonalnej w  trakcie przedłużającego się oczekiwania na moment startu (ucieczki); dydaktyczny: omówienie optymalnych warunków dla szybkiej ucieczki w grupie oraz wyjaśnienie wychowankom zasad bezpiecznego korzystania z  niewielkich zbiorników wodnych; w  sferze sprawności ruchowej: doskonalenie umiejętności biegu i omijania się w grupie w trakcie ucieczki; w sferze sprawności fizycznej: doskonalenie orientacji przestrzennej oraz rozwijanie zdolności dostosowywania się motorycznego do warunków (okoliczności), kształtowanie szybkości. Fabuła/narracja: Dawna legenda głosi, że na dnie zabagnionych, zarośniętych zbiorników wodnych miesz-

P. Winczewski, Metodyka inicjowania sytuacji wychowawczych w zajęciach ruchowych, s. 69-76 w: pod red. A. Kaźmierczaka, Kultura fizyczna i zdrowotna w życiu współczesnego człowieka, Łódź 2007. M. Tokarski, Zabawy i gry ruchowe na wolnem powietrzu, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1902, s. 10. E. Cenar, Gry i zabawy ruchowe różnych narodów. Systematyczny układ, ozdobiony licznemi rycinami, Związek Polskich Gimnastycznych Towarzystw Sokolich, Lwów 1906, s. 85. E. Piasecki, Zabawy i gry ruchowe dzieci i młodzieży za źródeł dziejowych i ludoznawczych, przeważnie rodzimych i z tradycji ustnej, Książnica Polska, Lwów 1919, s. 45.

16

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

„Kłębek nici” – Łucja Firlusówna, rok 19209 Cele: wychowawczy: kształtowanie pozytywnych relacji pomiędzy uczestnikami zajęć; dydaktyczny: objaśnienie zasad bezpiecznego poruszania się w bezpośredniej odległości od innych ćwiczących; w  sferze sprawności ruchowej: doskonalenie umiejętności wykonywania ruchów precyzyjnych w  warunkach ograniczeń przestrzennych; w  sferze sprawności fizycznej: doskonalenie zdolności dostosowywania się motorycznego do warunków (okoliczności) oraz rozwijanie zdolności różnicowania ruchów. Fabuła/narracja: Niektóre nitki są niesforne. Łatwo się plączą. Trudno je później nawinąć na szpulkę. Wy jednak jesteście niezwykłą nitką, która potrafi samoistnie zwijać się w kłębek. Gdy już go utworzycie, znów się rozwiniecie. Postarajcie się nie zaplątać, gdy będziecie tworzyli kłębek, bo później trudno byłoby go wam rozwiązać. Przebieg: Uczestnicy w szeregu trzymając się za ręce poruszają się po okręgu. Na sygnał prowadzącego pierwszy z ćwiczących staje nieruchomo, co powoduje zwijanie się nici. Gdy kłębek będzie już gotowy, prowadzący daje znak do jego rozwinięcia. Wówczas „nitka” zaczyna poruszać się w przeciwnym kierunku niż wcześniej, co powoduje jej rozwiniecie się. Przybory/przyrządy: Zbędne.

„Berek sierota” – Władysław Osmolski, rok 192210 Cele: wychowawczy: kształtowanie skłonności do współpracy w  grupie przeciw wspólnemu rywalowi; dydaktyczny: omówienie sposobów monitorowania otoczenia w czasie pościgu i ucieczki; w sferze sprawności ruchowej: doskonalenie umiejętności wielokrotnych zmian kierunku w  biegu; wdrażanie uczniów do umiejętności planowania pościgu za rywalem znajdującym się w sytuacji najmniej korzystnej do ucieczki; w  sferze sprawności fizycznej: rozwijanie zdolności reagowania na bodźce optyczne (wizualne) oraz kształtowanie szybkości. Fabuła/narracja: Jesteś sierotą i dobrze wiesz, że źle jest człowiekowi samemu na świecie. Dlatego starasz się

zająć miejsce innej osoby w parze. Możesz przy tym złapać zarówno uciekającego w szarfie, jak i bez niej; sam wybierasz, kogo będziesz ścigał. Zwracaj przy tym uwagę na to, kto jest w sytuacji najmniej korzystnej do ucieczki. Przebieg: Zabawa dla nieparzystej liczby osób. Po wyłonieniu berka połowie z pozostałych jej uczestników wręcza się szarfy (opaski na ramię). Uczniowie oznaczeni szarfami tworzą pary z osobami bez szarf. Na sygnał prowadzącego pary rozłączają się, a berek rozpoczyna pościg, który trwa aż do kolejnego sygnału prowadzącego lub schwytania któregoś z uciekających. Jeśli berek nie dogonił nikogo, rozgrywkę powtarza się. Jeżeli jednak dał radę kogoś schwycić, to zajmuje jego miejsce w  parze. Jeśli dościgniętym była osoba w szarfie (opasce), berek przejmuje ją od niej. Przybory/przyrządy: Szarfy lub opaski.

„Wyrywka” – Lucyna Molendzińska-Wernerowa, rok 192511 Cele: wychowawczy: kształtowanie determinacji w  dążeniu do celu po nieudanych próbach przechwycenia przyboru; dydaktyczny: omówienie zasad bezpiecznego poruszania się w  bezpośredniej bliskości współćwiczących; w sferze sprawności ruchowej: doskonalenie umiejętności przewidywania ruchów rywala i dostosowywania się do nich, co będzie przydatne w trakcie późniejszych zajęć z zakresu drużynowych gier sportowych; w sferze sprawności fizycznej: doskonalenie zdolności dostosowywania się motorycznego do warunków (okoliczności) oraz rozwijanie zdolności sprzęgania ruchów w całość, kształtowanie szybkości. Fabuła/narracja: Kilku złośliwców zabrało twoją piłkę i uniemożliwia ci teraz jej odebranie. Nie ma na to innego sposobu, niż to, by przedrzeć się pomiędzy ich ramionami tak, by ją przechwycić. Jeśli tego dokonasz, zmienisz się z rywalem, który trzymał piłkę, gdy jej dotknąłeś. Uważaj jednak, by nie uderzyć przeciwnika ani zbyt mocno go nie odepchnąć. Jeśli to zrobisz, to nie zdobędziesz piłki i będziesz musiał próbować od nowa. Przebieg: Uczestnicy ustawieni na obwodzie okręgu twarzami do jego wnętrza podają sobie piłkę. Stojący na zewnątrz ich rywal stara się dotknąć przyboru. Jeśli to mu się uda, zamienia się miejscem z  osobą, która trzymała w  tym momencie piłkę. Prowadzący monitorując aktywność grupy rozstrzyga, czy uczestnicy stosują się do zasad bezpieczeństwa. Przybory/przyrządy: Duża piłka. „Ratuj!” – Maria Germanówna, rok 192812 Cele: wychowawczy: wdrażanie uczniów do umiejętności panowania nad emocjami w sytuacjach zagrożenia; dydaktyczny: omówienie sposobów monitorowania otoczenia w czasie ucieczki; w sferze sprawności ruchowej: doskonalenie umiejętności sytuacyjnego podawania przyborów

Ł. Firlusówna, Podręcznik do gier i zabaw, Spółka Wydawnicza Karola Miarki, Mikołów 1920, s. 15. Zabawy i gry ruchowe dla wojska, W. Osmolski (red.), Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1922, s. 15. 11 L. Molendzińska-Wernerowa, Gry i zabawy z 60 nutami i rysunkami w tekście, Instytut Wydawniczy Biblioteka Polska, Warszawa 1925, s. 90. 9

10

nr 4 kwiecień 2014

17

metodyka wf – historia

kają Topce. To złośliwe stwory, które starają się wciągnąć w głąb trzęsawiska każdego, kto tylko pojawi się w jego pobliżu. Przechadzacie się wokół zaniedbanego stawu. Musicie uważać, bo w najmniej spodziewanym momencie może z niego wyskoczyć „Topiec” i wciągnąć was pod wodę. Bądźcie w każdej chwili przygotowani do ucieczki. Przebieg: Uczestnik będący Topcem siedzi we wnętrzu okręgu wyrysowanego na podłożu i udaje, że śpi. Postali biorący udział w zabawie podchodzą do niego i drażnią go lekko dotykając jego włosów. W pewnej chwili Topiec zrywa się do pościgu za niepokojącymi go intruzami. Złapana przez niego osoba staja się kolejnym Topcem. Przybory/przyrządy: Wyznaczony na podłożu okrąg.

metodyka w – historia

w  biegu i  wielokrotnych zmian kierunku przemieszczania się, co będzie można wykorzystać w późniejszych lekcjach drużynowych gier sportowych;w sferzesprawności fizycznej: rozwijanie zdolności reagowania na bodźce akustyczne i optyczne (wizualne); kształtowanie szybkości. Fabuła/narracja: Uciekasz przed pościgiem niosąc skarb. Goniącemu cię chodzi jednak tylko o  ten cenny przedmiot. Dlatego, gdy tylko ma cię on schwycić, krzyczysz „Ratuj!” i podajesz skarb innemu uczestnikowi gry. Wtedy ścigający rusza w pogoń za nim. Staraj się cały czas kontrolować, gdzie są inne osoby, którym można podać cenny przedmiot ratując się z opresji. Nie odwlekaj zbyt długo tego momentu, bo możesz nie zdążyć. Jeśli jednak nie masz skarbu, staraj się pomóc innym uciekającym przed pościgiem oferując im swoją pomoc! Powinieneś przebiegać wtedy możliwie blisko nich tak, by łatwo ci odebrać od nich skarb. Przebieg: Berek z pościgiem za osobą niosącą przybór. Przez zberkowaniem można uratować się podając niesiony rekwizyt innemu uczestnikowi. Gdy ścigający dogoni uciekającego, czyni go berkiem odbierając mu skarb. Były berek, trzymając przybór, rozpoczyna ucieczkę przed swoim następcą. Przybory/przyrządy: Dowolny przybór łatwy do chwytania i przenoszenia.

„Oblężenie twierdzy” – Walerian Sikorski, rok 192913 Cele: wychowawczy: rozwijanie skłonności do wytrwania w  dążeniu do celu w  trakcie zadania wymagającego nieustannego koncentrowania się; dydaktyczny: omówienie zasad współdziałania w  zespole, co może być przydatne później w  czasie nauczania zasad drużynowych gier sportowych; w sferze sprawności ruchowej: doskonalenie umiejętności wykonywania rzutów sytuacyjnych, które będą przydatne w  czasie późniejszych zajęć z  zakresu drużynowych gier sportowych; w  sferze sprawności fizycznej: kształtowanie zdolności dostosowywania się motorycznego do warunków (okoliczności); rozwijanie zdolności reakcji na sygnały optyczne (wizualne). 12 13

Fabuła/narracja: Jesteście obrońcami twierdzy. Waszym zadaniem jest uniemożliwienie wrzucenia przeciwnikom czegokolwiek do jej wnętrza. Gdyby im się to udało, twierdza mogłaby paść. Postarajcie się przewidywać ruchy rywali, by jak najdłużej skutecznie bronić fortecy. Od was zależy, jak długo twierdza nie padnie. Przebieg: Uczestnicy podzieleni na dwa równoliczne zespoły. Jeden z  nich ustawiając się w  okręgu tworzy twierdzę, w środku której znajduje się kapitan. Zadaniem oblegających fortecę jest takie wrzucenie górą do jej środka piłki siatkowej, by ta spadła na podłoże. Kapitan może przy tym także ochraniać wnętrze twierdzy. Jeśli jednak piłka uderzy w podłoże wewnątrz okręgu tworzonego przez graczy, następuje zmiana ról drużyn. Obrońcy mogą obijać piłkę rękoma, nie wolno im jednak wybiegać poza obwód ustalony na wstępie. Przybory/przyrządy: Piłka siatkowa.

„Zbierany” – Maria Tańska, rok 192914 Cele: wychowawczy: rozwijanie determinacji do wytrwania w przedłużającym się zadaniu; dydaktyczny: omówienie sposobów dostosowywania tempa przemieszczania się grupy do indywidualnych możliwości jej członków; w sferze sprawności ruchowej: doskonalenie umiejętności wykonywania zwrotów (zmian kierunku); w sferze sprawności fizycznej: kształtowanie orientacji przestrzennej oraz wytrzymałości w trakcie przedłużającego się zadania. Fabuła/narracja: Jesteś wężem, który wciąż rośnie. Wędrujesz po całym świecie nieustannie się wydłużając. Musisz jednak uważać, bo gdy będziesz przemieszczać się zbyt szybko, to ogon za tobą nie nadąży. Wąż przez cały czas powinien poruszać się z rozsądną prędkością. Przebieg: Uczestnicy klękają jednonóż w rozsypce zajmując całe pole zabawy. Wybrany uczestnik (głowa węża) przemieszcza się pomiędzy nimi tak, by umożliwić kolejnym osobom dołączenie się. Gdy węża tworzą już wszyscy uczestnicy zabawy, przychodzi czas na jego skracanie. Najpierw „odpada” od niego głowa (uczestnik znajdujący się na przedzie rzędu). Przyjmuje on niezwłocznie pozycję klęku jednonóż. Po nim czynią to kolejni uczestnicy aż do ostatniego, który inicjuje kolejne powtórzenie zabawy. Dzięki temu, iż wąż cały czas poruszał się, uczniowie znów znajdują się w rozsypce. Przybory/przyrządy: Zbędne. Warto sięgnąć do starych podręczników, żeby wzbogacić swój warsztat pracy, a  także zainspirować się sprawdzonymi pomysłami. Znaczna część publikacji, które były źródłem do powstania powyższego tekstu jest zdigitalizowana i dostępna w bibliotekach cyfrowych. dr Piotr Winczewski UJK w Kielcach, Filia w Piotrkowie Trybunalskim Ilustracje: Biblioteki Cyfrowe UJ, Pomorska i AWFiS w Gdańsku oraz Fotolia

M. Germanówna, Gry i zabawy w szkole powszechnej. Podręcznik dla nauczyciela, Drukarnia K.S. Jakubowskiego, Lwów 1928, s 60. W. Sikorski, Gry i zabawy ruchowe dziatwy szkolnej. Podręcznik metodyczny, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1929, s. 102. M. Tańska, Zabawy rytmiczne bez muzyki. Opis 60 zabaw, Nasza Księgarnia, Warszawa 1929, s. 14.

18

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

lekkoatletyka – pierwszy krok

Trening w lekkoatletyce – zarys struktury czasowej Uzyskanie stabilnej, a zarazem wysokiej formy sportowej zawodnika uzależnione jest od właściwej struktury całorocznego treningu, czyli podziału na mniejsze, łatwiejsze do prowadzenia i kontroli okresy treningowe1.  PIOTR BORA

Pracę treningową cechuje zmienność, a  konsekwencją tego jest zasada okresowości. Należy ona do podstawowych zasad, na których opiera się proces treningu2. Struktura treningu, to układ rozmieszczenia elementów składowych procesu, sposoby ich wzajemnego podporządkowania i relacje między nimi oraz zasady sprzężenia w jeden system funkcjonujący jako całość3. Możemy ją podzielić na dwie składowe: strukturę rzeczową oraz strukturę czasową. Struktura czasowa ujmuje trening w  cykle różnej długości. Reguluje ona rozkład pracy w czasie. W jej ramach umieszcza się zadania dotyczące kształtowania składowych stanu wytrenowania, czyli elementów struktury rzeczowej4. Wyróżnia się następujące elementy struktury czasowej: a) jednostka treningowa, b) mikrocykl, c) mezocykl, d) makrocykl.

Jednostka treningowa Stanowi najmniejsze, ale bardzo ważne ogniwo struktury czasowej szkolenia sportowca. Składa się ona z następujących części: 1

2 3

4

5 6

A. Wstępna (rozgrzewka) – jest to zestaw specjalnie dobranych ćwiczeń, które zawodnik wykonuje świadomie, w celu przygotowania organizmu do oczekującej go działalności. Celem rozgrzewki jest zwiększenie funkcjonalnych możliwości organizmu, a tym samym stworzenie optymalnych warunków do wykazania największej zdolności do pracy5. B. Główna – w czasie której realizowany jest podstawowy cel (cele) treningu – kształtowanie zdolności motorycznych sportowca. Może tu występować jeden lub kilka akcentów pracy (tab. 1, 2). W szkoleniu dzieci i młodzieży, zaleca się, aby jednostka treningowa, miała charakter kompleksowy. Powoduje to, iż zajęcia (lekcje) z lekkoatletyki są ciekawsze i  większym stopniu angażują uczniów. W tej części, w  zależności od okresu szkolenia sportowego, zdecydowanie wzrastają parametry obciążenia treningowego6. C. Końcowa – celem jej jest „uspokojenie” organizmu po dużym wysiłku i  chociaż częściowe zniwelowanie zmęczenia wywołanego dużym obciążeniem tre-

M.in.: T.O. Bompa, Teoria i  metodyka treningu, Warszawa 1990; Z. Naglak, Metodyka trenowania sportowca, AWF Wrocław1999; H. Sozański i  in., Podstawy treningu szybkości, Warszawa 1999; Pod red. H. Sozańskiego, Podstawy treningu sportowego, Warszawa1999; A. Lasocki, Trening w skokach lekkoatletycznych, Warszawa 2002; P. Bora, Skoki, w: pod red. T. Gabrysia, Z. Borka, Lekkoatletyka. Podręcznik dla studentów, nauczycieli i trenerów. Skoki, rzuty i wieloboje. Cz. II, AWF Katowice 2007. A. PacPomarnacki, Zasada okresowości-fundament struktury cyklu treningowego (1), Sport Wyczynowy, 2006, 7-8. M.in.: Z. Naglak, Metodyka..., dz. cyt.; H. Sozański i in., Podstawy..., dz. cyt.; K. Maćkała, P. Kowalski, Trening biegów krótkich. Założenia teoretyczne i implikacje praktyczne, AWF Wrocław 2007. J. Raczek, Podstawy szkolenia sportowego dzieci i młodzieży, Warszawa 1991; P. Bora – Skoki, w: pod red. T. Gabrysia, Z. Borka, Lekkoatletyka. Podręcznik dla studentów, nauczycieli i trenerów. Skoki, rzuty i wieloboje. Cz. II. AWF Katowice 2007. A. Lasocki, Trening w skokach lekkoatletycznych, Warszawa 2002. Pod red. H. Sozańskiego, Podstawy..., dz. cyt.; P. Bora, Struktura czasowa treningu w lekkoatletycznych konkurencjach szybkościowo-skocznościowych w rocznym okresie szkolenia sportowego, Forum Trenera, 2008, 2 (9).

nr 4 kwiecień 2014

19

lekkoatletyka – pierwszy krok Tabela 1. Przykładowe jednostki treningowe z jednym akcentem treningowym Akcent

siła 1. Rozgrzewka 2. Siła 3. Ćwiczenia gibkościowe 4. Rozbieganie

skoczność 1. Rozgrzewka 2. Skoczność 3. Ćwiczenia gibkościowe 4. Rozbieganie

szybkość

wytrzymałość

sprawność ogólna 1. Rozgrzewka 2. Zespołowe gry sportowe 3. Ćwiczenia gibkościowe 4. Rozbieganie

1. Rozgrzewka 2. Wytrzymałość szybkościowa 3. Roztruchtanie + ćwiczenia gibkościowe

1. Rozgrzewka 2. Szybkość 3. Roztruchanie + ćwiczenia gibkościowe

Tabela 2. Przykładowe jednostki treningowe z dwoma akcentami treningowymi Akcent

siła + elementy techniki

sprawność ogólna + elementy techniki

1. Rozgrzewka 2. Siła 3. Elementy techniki skoku w dal 4. Ćwiczenia gibkościowe 5. Rozbieganie

1. Rozgrzewka 2. Sprawność ogólna 3. Elementy techniki skoku wzwyż 4. Ćwiczenia gibkościowe 5. Rozbieganie

gibkość + szybkość 1. Rozgrzewka 2. Gibkość 3. Szybkość 4. Roztruchanie + ćwiczenia gibkościowe

ningowym7. Stosuje się w  niej ćwiczenia gibkościowo-gimnastyczne oraz elementy biegowe tzw. roztruchtanie (kilku minutowy, spokojny, rozluźniający trucht) lub rozbieganie (odcinki biegowe o małej intensywności – stosowane, jako ćwiczenia rozluźniająco-uspokajające po zasadniczym treningu).

Mikrocykl Stanowi podstawę konstruowania planów treningowych. Składa się na niego kilka jednostek treningowych (optymalnie praca tygodniowa – tab. 3). Należy pamiętać, aby ilość jednostek treningowych o dużej intensywności, była obowiązkowo przedzielona treningiem o  innym, łagodnym i mniej obciążającym charakterze8. Ilość oraz treść jednostek treningowych uzależniona jest od wielu czynników. Nie bez znaczenia jest również charakter szkolenia sportowego: stacjonarny – w  miejscu zamieszkania, czy niestacjonarny – na zgrupowaniach sportowych. W czasie zgrupowań sportowych proces treningu ulega intensyfikacji. Mikrocykl treningowy może przyjmować następujący kształt: a) 2-1-2-1-2-1-0; b) 2-2-1-2-2-1-0; c) 2-2-2-2-2-2-0. Kolejne cyfry oznaczają ilość jednostek treningowych w poszczególnych dniach tygodnia (od poniedziałku do 7 8

9

siła biegowa + wytrzymałość

szybkość + elementy techniki

1. Rozgrzewka 2. Siła biegowa 3. Wytrzymałość szybkościowa 4. Roztruchanie + ćwiczenia gibkościowe

1. Rozgrzewka 2. Szybkość 3. Elementy techniki trójskoku 4. Roztruchanie + ćwiczenia gibkościowe

Tabela 3. Przykładowa struktura mikrocyklu i rozkład akcentów treningowych juniora podczas stacjonarnego szkolenia sportowego w  lekkoatletycznych konkurencjach szybkościowo-skocznościowych (okres startowy) Dni mikrocyklu

Akcent treningowy

poniedziałek

siła

wtorek

technika

środa czwartek

gibkość + szybkość sprawność ogólna

piątek

wolne

sobota

zawody

niedziela

wolne

niedzieli). Należy zaznaczyć, iż dwie ostatnie propozycje powinny dotyczyć zawodników o  odpowiednim wieku i stażu treningowym. Przedstawiony powyżej mikrocykl treningowy (tab. 4), realizowany na zgrupowaniach sportowych, daje możliwość właściwych relacji pomiędzy pracą, a  wypoczynkiem Zbyt często pojęcie „zgrupowań sportowych” – utożsamiane jest tylko i wyłącznie ze zwiększeniem objętości i  intensywności szkolenia sportowego. Podczas takiego cyklu treningu, niektórzy trenerzy usiłują (tak im się przynajmniej wydaje….) uzupełnić braki ze szkolenia stacjonarnego. Takie błędne rozumowanie, prowadzi do przeciążeń układu ruchu i częstych kontuzji, szczególnie wśród młodych sportowców. Zaproponowany układ mikrocyklu, w pewnym stopniu „zabezpiecza” przed takimi, mało odpowiedzialnymi działaniami9.

H. Sozański, R. Tomaszewski, Skoki lekkoatletyczne, Warszawa 1995. M.in.: J. Raczek, Podstawy..., dz. cyt.; W. Ratkowski, Struktura czasowa treningu w konkurencjach lekkoatletycznych, w: Lekkoatletyka: skoki, rzuty, wieloboje, AWF Gdańsk 1995; H. Sozański i in., Podstawy..., dz. cyt.; A. Lasocki, Trening..., dz. cyt.; P. Bora, Skoki..., dz. cyt. P. Bora, Zarys kształtowania wytrzymałości u juniora w skokach lekkoatletycznych na zgrupowaniu sportowym w okresie przygotowawczym, Magazyn Lekkoatletyczny, 2010, 1.

20

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

lekkoatletyka – pierwszy krok Tabela 4. Przykładowa struktura mikrocyklu i rozkład akcentów treningowych podczas zgrupowania sportowego w lekkoatletycznych konkurencjach szybkościowo-skocznościowych (okres przygotowawczy) Dni mikrocyklu

I trening

II trening

poniedziałek

siła + elementy techniki

sprawność ogólna

wtorek środa

wytrzymałość ogólna zespołowe gry sportowe + sprawność ogólna

odnowa biologiczna/pływanie elementy techniki

czwartek

wytrzymałość ogólna

odnowa biologiczna/pływanie

piątek

skoczność

sprawność ogólna + elementy techniki

sobota niedziela

siła biegowa + wytrzymałość szybkościowa wolne

Odnowa biologiczna/pływanie wolne

Tabela 5. Rodzaje mezocykli w rocznym cyklu szkolenia w lekkoatletyce Nazwa mezocyklu Cele i zadania Wprowadzający Stosowany jest na początku okresu przygotowawczego. Celem jego jest stopniowy wzrost obciążenia treningowego. Charakteryzuje się dużą różnorodnością i wszechstronnością środków treningowych. Podstawowy Występuje w drugiej kolejności okresu przygotowawczego. Pełni główną rolę w tym okresie. Następuje w nim wzrost intensywności i objętości obciążenia treningowego. Przy zachowaniu różnorodności i wszechstronności środków treningowych, następuje formowanie głównych elementów związanych z techniką ruchu. Przygotowania Występuje w zasadniczej części okresu przygotowawczego. W dalszym ciągu dążymy specjalnego do zwiększenia poziomu poszczególnych zdolności motorycznych. W zakresie techniki ruchu, pracujemy nad tymi elementami, które mają bezpośredni wpływ na sposób wykonania zadania ruchowego. Przygotowania Jest zwykle jednym z ostatnich mezocykli okresu przygotowawczego. Jego zadaniem technicznego jest formowanie i doskonalenie pełnej techniki ruchu, przy jednoczesnym zachowaniu osiągniętego bardzo wysokiego poziomu motorycznego. Startowy Stanowi główną część makrocyklu rocznego. Jego budowa i sposób ustawienie akcentów treningowych zależy głównie od terminów i rangi zawodów. Zadaniem tego mezocyklu jest uzyskanie i utrzymanie pełnej gotowości startowej, z zachowaniem odpowiednio wysokiego poziomu motoryki i techniki ruchu.

Czas trwania 2-4 tygodnie 4-6 tygodni

2-3 tygodnie

3-4 tygodnie 5-7 tygodni

Mezocykl Stanowi główną składową makrocyklu. Obejmuje okres od dwóch tygodni (najkrótszy czas trwania mezocyklu) do sześciu – siedmiu tygodni (najdłuższy czas trwania mezocyklu). Budowa poszczególnych mezocykli zależy m.in. od poziomu sportowego zawodnika, okresu przygotowania, bazy treningowej, możliwości odnowy biologicznej. Należy podkreślić, iż oprócz przedstawionych poniżej mezocykli, można wyróżnić również inne, związane z  przebiegiem poszczególnych okresów treningowych. Do nich zaliczamy np. mezocykle: pośrednie (odbudowująco-przygotowawcze, odbudowująco-podtrzymujące), kontrolne, przedstartowe10.

Makrocykl (roczny) Stanowi jeden z etapów wieloletniego planu perspektywicznego (np. czteroletni cykl przygotowań olimpijskich). Jest przeznaczony na przygotowanie sportowca do realizacji celu, a okres po osiągnięciu celu – na regeneracje sił fizycznych i psychicznych zawodnika. Budowa poszczególnych makrocykli uwzględnia ilość i jakość 10 11 12

pracy oraz środki i  metody treningu11. Układ rocznego cyklu treningowego sprzyja wzrastaniu, utrzymaniu, a następnie czasowemu obniżaniu tzw. gotowości startowej. Gotowość sportowca do współzawodnictwa ma charakter fazowy12. Wyróżnia się odpowiednio trzy okresy treningowe: O przygotowawczy (budowanie formy sportowej) – jest najważniejszym i  najtrudniejszym etapem całorocznego cyklu treningowego. Jego głównym zada-

H. Sozański, R. Tomaszewski, Skoki..., dz. cyt.; W. Ratkowski, Struktura..., dz. cyt.; P. Bora, Skoki..., dz. cyt. H. Sozański i in., Podstawy..., dz. cyt.; A. Lasocki, Trening..., dz. cyt. Z. Naglak, Metodyka..., dz. cyt.

nr 4 kwiecień 2014

21

lekkoatletyka – pierwszy krok Tabela 6. Uproszczona struktura czasowa treningu juniora z dwoma okresami startowymi Okresy

Przygotowawczy

Startowy (hala)

Przygotowawczy

Startowy (stadion)

Przejściowy

Miesiące

listopad-grudzień

styczeń

luty- kwiecień

maj-wrzesień

październik

Tabela 7. Uproszczona struktura czasowa treningu juniora z jednym okresem startowym Okresy

Przygotowawczy

Startowy (stadion)

Przejściowy

Miesiące

listopad-kwiecień

maj-wrzesień

październik

niem jest odpowiednie przygotowanie zawodnika do długiego i intensywnego okresu startowego. Następuje w nim wzrastanie funkcjonalnej doskonałości organizmu sportowca13. O startowy (zachowanie i  stabilizacja formy sportowej) – najważniejszym jego zadaniem jest stworzenie takich warunków, aby zawodnik mógł osiągnąć, jak najlepsze rezultaty sportowe. Uzyskane wysokie dyspozycje motoryczne. stwarzają warunki do pełnej koncentracji nad doskonaleniem techniki ruchu i umiejętności startowych zawodnika14. Praca treningowa jest wybitnie specjalistyczna i  uwzględnia przygotowanie zawodnika do kolejnych startów. Długość przerw między startami zależy od przygotowania fizycznego i psychicznego oraz kalendarza imprez. Po pierwszej części okresu zawodów, następuje czas odbudowy formy sportowej. Przyjmuje on charakter podobny do wcześniejszego okresu przygotowawczego. W przypadku zawodników wysokiej klasy sportowej jest tzw. BPS – bezpośrednie przygotowanie do imprezy głównej sezonu. Młodzi sportowcy są już po najważniejszych zawodach sportowych (np. MPJ, OOM), więc jest to czas poświęcony na przygotowanie do drugiej części okresu startowego. W  tym terminie (okres wakacji), wskazany jest udział w zgrupowaniu sportowym, podczas którego łączymy szkolenie sportowe z aktywnym odpoczynkiem. W  związku z  powyższym niezmiernie ważny jest wybór miejsca zgrupowania. O przejściowy (całkowite wyleczenie kontuzji oraz czynny wypoczynek) – jest następstwem dwóch poprzednich okresów szkolenia sportowego. Czas ten jest często traktowany niepoważnie przez wielu zawodników i trenerów, a to duży błąd. Wielokrotnie zdarza się, że zawodnik odpoczywa, ale w sposób bierny (uwaga ta nie dotyczy przypadków leczenia kontuzji). Nie jest wskazany bierny odpoczynek ze względu na konieczność rozpoczęcia następnego okresu szkoleniowego z  wyższego pułapu możliwości organizmu. Często, w tej części szkolenia sportowego, zawodnik usiłuje „nadrobić” braki z  poprzednich okresów treningowych. Efekt jest taki, że następuje zmęczenie fizyczne i psychiczne organizmu. Na ogół czas jednego cyklu kształtowania formy sportowej w  lekkiej atletyce wiąże się z  przebiegiem cyklu 13 14

rocznego lub półrocznego. W  przypadku konkurencji szybkościowo – skocznościowych (sprint, skoki) występują zwykle cykle półroczne (tab. 6). Ten rodzaj budowy cykli treningowych pozwala na udział zawodników w zawodach halowych. Po zakończonym sezonie halowym, zawodnik przystępuje do realizacji przygotowań do sezonu letniego. W przypadku skrócenia sezonu halowego lub odniesienia kontuzji, zalecane jest- przed przystąpieniem do przygotowań do następnej części sezonu- wprowadzenie krótkiego okresu przejściowego. Nieco inaczej wygląda sytuacja, w przypadku gdy rezygnujemy ze startów w sezonie halowym lub gdy konkurencje nie są rozgrywane w hali (np. rzuty długie). Co prawda, coraz częściej np. w Skandynawii, rozgrywane są halowe zawody w rzucie oszczepem, ale nie wydaje się, abyśmy w  Polsce mogli rozgrywać takie konkurencje „pod dachem”. Wtedy struktura czasowa przyjmuje układ klasyczny z trzema okresami szkolenia sportowego (tab. 7). W  obrębie przedstawionych prawidłowości dotyczących struktury czasowej treningu w lekkoatletyce, istnieje konieczność prowadzenia indywidualnych rozwiązań szkoleniowych. Ma to szczególne znacznie w  sporcie dzieci i  młodzieży, gdzie często harmonogram roku szkolnego dyktuje warunki szkolenia sportowego. dr Piotr Bora Polski Związek Lekkiej Atletyki trener l.a. klasy mistrzowskiej Zdjęcia Fotolia

K. Maćkała, P. Kowalski, Trening..., dz. cyt.; P. Bora, Struktura..., dz. cyt. Tamże.

22

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

lekkoatletyka – pierwszy krok

Skok o tyczce – ćwiczenia na ukierunkowanym etapie szkolenia Prezentujemy drugi materiał szkoleniowy dotyczący stosowanych w metodyce nauczania ćwiczeń – niezbędnych do opanowania techniki na wyższym etapie szkolenia1.  MARIUSZ KLIMCZYK

Środki treningowe oraz metody nauczania zostały dobrane z uwagi na poziom przygotowania specjalnego, także indywidualną dla każdego ćwiczącego technikę skoku ukształtowaną na poprzednich etapach szkolenia. Na kolejnych etapach szkolenia uprawianie skoku o tyczce podnosi w stosunku do zawodników wymagania. Ich zakres ukierunkowany jest na przyswojenie zdecydowanie większej ilości ćwiczeń o charakterze specjalnym, czyli podporządkowanym w większości technice specyficznej dla tej konkurencji. Różnią się one zasadniczo od stosowanych na etapie wstępnym i początkowym, a ich skala trudności także systematycznie ulega zwiększeniu. Etap szkolenia ukierunkowanego w  przypadku bloku skoków (skok w dal, trójskok, skok wzwyż i skok o tyczce), obejmuje kategorię wiekową młodzików, czyli ćwiczących w wieku 14 i 15 lat. Specjaliści zwracają uwagę na indywidualność każdego z badanych tyczkarzy zarówno na etapie szkolenia wstępnego jak i mistrzostwa sportowego2. Dlatego kryteria realizowanych przez nich zadań powinny być dosto1

2

3

4

5 6

sowane do ich indywidualnych możliwości3. Charakterystyczne jest to, że na tym etapie szkolenia do wykonania poszczególnych ćwiczeń sportowcy muszą się wykazać odpowiednim wszechstronnym przygotowaniem4. W celu zwiększenia możliwości zawodników w zakresie udoskonalenia techniki skoku o tyczce w dalszym ciągu niezbędne jest opanowanie szeregu stojących na wyższym poziomie ćwiczeń z zakresu gimnastyki przyrządowej i  akrobatycznej oraz rozwoju szeregu umiejętności i  nawyków ruchowych podczas specjalnego treningu lekkoatletycznego5. W procesie nauczania stosuje się metodę „kompleksową“ którą charakteryzuje kolejność opanowania zespołów ruchowych, zbliżonych (struktura ruchu, rytm, szybkość) do kolejnych elementów techniki skoku o tyczce6. Środkiem ułatwiającym proces nauczania i opanowania poszczególnych form ruchu jest systematycznie realizowane objaśnienie szczegółów technicznych, stosując do tego celu filmy, kinogramy, plansze, przeźrocza itd. W  procesie nauczania bardzo istotne znaczenie odgrywa pokaz całości skoku o  tyczce oraz omówienie jego poszczególnych części. Pewne fazy ruchu powstają

Zob. także: M. Klimczyk, Skok o tyczce – gry i zabawy w początkowym etapie nauczania, Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2012, 7; M. Klimczyk, R. Dakiniewicz, Skok o tyczce – ćwiczenia na specjalistycznym etapie szkolenia, Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne, 2014, 3. G.I. Kowalczuk, I.A. Wasniew, Diagnostyka uzdolnień skoczków o  tyczce, w: Fiziczeskaja Kultura – Naukowo-Metodyczny Żurnal, 2002, 4. D. Harre, Trainingslehre, Berlin1985, s. 279; W.N. Płatonow, Obszaja teoria podgotowki sportsmienow w olimpijskom sportie, Kijew 1997, s. 579, 584; H. Sozański, Podstawy teorii treningu sportowego, Warszawa 1999, s. 360; J.H. Wilmore, D.L. Costill, Physiology of Sport and Exercise, Human Kintetics,1994, s. 549. K. Kochanowicz, Podstawy kierowania procesem szkolenia sportowego w gimnastyce, Gdańsk 2006; A. Krzesiński i in., (): Skok o tyczce, w: pod red. A. Mulaka, Lekkoatletyka technika, metodyka, trening, Warszawa 1982. M. Klimczyk, Kierowanie i kontrola szkolenia sportowego tyczkarzy na etapach – wstępnym i podstawowym, Bydgoszcz 2008. W. Osiński, Nauczanie skoku o tyczce, w: pod red. Z. Stawczyka: Lekkoatletyka, wiadomości ogólne, metodyka nauczania, technika konkurencji, trening młodych lekkoatletów, organizacja zawodów, Poznań 1976. s-69-79

nr 4 kwiecień 2014

23

lekkoatletyka – pierwszy krok w wyobraźni sportowców jeszcze przed przystąpieniem do praktycznego wykonywania ćwiczenia, wytwarza się tak zwane wyobrażenie ruchu. To wyobrażenie przyczynia się do szybszego opanowania techniki skoku. Każde ćwiczenie należy nauczać dokładnie, przechodząc do kolejnego, wówczas gdy początkujący sportowiec opanuje je przynajmniej w  stopniu dostatecznym. W  zasadzie na jednych zajęciach naucza się od dwóch do trzech grup ćwiczeń. Powyższe uzależnione jest od wieku, przygotowania fizycznego oraz umiejętności przyswajania nowych form ruchowych. Opisana poniżej technika skoku oparta jest na dotychczasowych badaniach oraz spostrzeżeniach trenerów polskich i  zagranicznych. Celem pracy jest pokazanie stosowanych w  metodyce nauczania ćwiczeń niezbędnych do opanowania techniki skoku o  tyczce na etapie szkolenia ukierunkowanego.

Charakterystyka ćwiczeń na etapie szkolenia ukierunkowanego Ćwiczenia stosowane na tym etapie szkolenia w dalszym ciągu – podobnie jak na etapach poprzednich (wstępnym i początkowym okresie szkolenia) – charakteryzują się bardzo wszechstronnym oddziaływaniem na organizm ćwiczącego, natomiast stosowana ich różnorodność sprawia, że trening tyczkarzy na tym etapie jest wyjątkowo atrakcyjny7. Środki treningowe oraz metody nauczania są dobrane ze względu na poziom przygotowania specjalnego, także indywidualną dla każdego ćwiczącego technikę skoku ukształtowaną na poprzednich etapach szkolenia. W celu lepszego zrozumienia zastosowanych ćwiczeń specjalnych niezbędnych do opanowania techniki skoku o tyczce należy zaznajomić się ze specyfiką skoku oraz z zadaniami, które w poszczególnych fazach skoku przyczyniają się do poprawnej ich realizacji. Umownie autor przyjął sześć podstawowych pozycji skoku. W  celu ich doskonalenia przedstawione zostały przykładowe ćwiczenia, które są podstawą do kształtowania i nauczania techniki skoku o tyczce. I. O O O

Rozbieg krótki – 6, 8, 10 KB (kroków biegowych); średni – 12 – 14 KB (kroków biegowych); długi – 16, 18 i 20 KB (kroków biegowych).

1 Rozbieg w skoku o tyczce: 16 kroków biegowych – przyspieszenie, końcowe sześć kroków biegowych rytm „wysoki” (16 KB – szesnaście kroków biegowych; 6 KB – sześć kroków biegowych; 10 KB – dziesięć kroków biegowych)

II. Założenie tyczki do skrzynki w  dwóch ostatnich krokach biegowych rozbiegu Ćwiczenia stosowane to 2 :

2 Założenie tyczki do „skrzynki” (PR – prawa ręka; LR – lewa ręka; PN – prawa noga; LN – lewa noga)

1. Ćwiczenia nadgarstka prawej ręki: – w miejscu, – w marszu; 3 – oderwanie prawej nogi z  jednoczesnym skręce- Ćwiczenia nadgarstka prawej ręki (PR) niem nadgarstka prawej ręki dłonią do siebie (do boku) 3 . 2. „Założenie” tyczki w przedostatnim kroku – w miejscu, z marszu. 3. „Założenia” do ściany „skrzynki” z  dwóch ostatnich kroków rozbiegu: – z ugięciem tyczki przez wspięcie na lewej stopie, – z ugięciem tyczki przez odbicie z lewej nogi; 4. „Założenie” tyczki w  marszu na bieżni, „założenie” tyczki w biegu na bieżni. III. Ugięcie tyczki – przekazanie energii na tyczkę Ostatni krok rozbiegu (wspomaganie odbicia) bieg z aktywną pracą kończyn górnych i dolnych: – należy podnieść prawą i lewą rękę do góry („atakująco”);

W trakcie rozbiegu, góra ciała (to znaczy tułów, kończyny górne) „swobodne”, sylwetka wyprostowana (wysoko w  biodrach), szczególnie ostatnie sześć kroków biegowych 1 . Ćwiczenia stosowane to: przyspieszenia, plus rytm 16, 18, 20 kroków biegowych; biegi rytmowe z  tyczką 20 do 40 m z nabiegu. 7

H. Sozański, R. Tomaszewski, Skoki lekkoatletyczne. Program szkolenia dzieci i młodzieży, Warszawa 1995; W.A. Zaporożanow, Skok o tyczce, w: pod red, S. Sochy, Lekkoatletyka, technika, metodyka nauczania, podstawy treningu, Warszawa 1997.

24

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

lekkoatletyka – pierwszy krok – podnieś wysoko i  energicznie prawą nogę i  jej podudzie tak by pięta znajdowała się pod pośladkiem; – przekazać energię na tyczkę „ze stopy” lewej na „atakującą” lewą rękę pchaną w górę w lewo z jednoczesnym „wejściem” prawym barkiem przez aktywne możliwe najszybsze postawienie nogi odbijającej (odbicie). Bardzo ważne znaczenie ma w tym momencie równowaga skoku, którą utrzymujemy pod warunkiem, gdy głowa i  lewy bark ustawione będą atakująco do „okienka” 4 – zaznaczenie z lewej strony tyczki. Rycina 5 pokazuje, w  jaki sposób następuje dosunięcie tyczki do ścianki skrzynki przez ostatni krok biegowy. Ćwiczenia stosowane w celu nauki ugięcia tyczZałożenie tyczki do „skrzynki” ki – przekazania energii na (PR – prawa ręka; LR – lewa ręka; PN – prawa noga; LN – tyczkę: lewa noga) 1. Ugięcie tyczki z  po4

7 Uginanie tyczki na skoczni tyczkarskiej z pomocą trenera

4. Ugięcie tyczki z dwóch kroków z marszu (z biegu) – z odbiciem. 5. Ugięcie tyczki z  czterech kroków z  „założeniem” na trzeci krok i odbiciem na czwarty, 6. Ugięcie tyczki z  dwóch – czterech kroków rozbiegu z asekuracją trenera. 7. Uginanie tyczki z rozbiegu z sześciu – ośmiu kroków biegowych: a) na zeskoku do skoku w dal z dołem 6 , b) na skoczni tyczkarskiej 7 . IV. Tak zwany „odwał” – kolejny element skoku

5 Pozycja wyjściowa do nauki ugięcia tyczki (LR – lewa ręka; LN – lewa noga)

zycji wyjściowej (w miejscu) przez aktywne wspięcie lewej stopy nogi odbijającej z  przekazaniem energii na „atakującą” w górę w prawo – lewej ręki. 2. Ugięcie tyczki z pozycji wyjściowej przez aktywne odbicie i aktywną pracę obu rąk w górę. 3. Ugięcie tyczki z dwóch kroków z marszu (z biegu) – bez odbicia.

6 Uginanie tyczki na zeskoku do skoku w dal

nr 4 kwiecień 2014

8

9

Pozycja wyjściowa do tzw. „od- Pozycja w której tułów i ramiowału” na znajdują się w jednej linii

Zaczyna z pozycji 1 – 8 , prostą lewą nogą, obszernym możliwie najszybszym ruchem lewej stopy w  przód do pozycji 2 – 9 , kiedy prawa ręka, tułów i lewa noga znajdują się w jednej prostej linii (w tym momencie oś obrotu jest osią bioder).

10 Ćwiczenie stosowane w celu doskonalenia odwału

25

lekkoatletyka – pierwszy krok Ćwiczenia zalecane do doskonalenia tzw. „odwału”. Od pozycji 2 – 9 należy wykonać „odejście” barkami w dół, w tył z jedno11 Pozycja w której ugięte kończyny dol- czesnym ugięciem nóg ne w stawach kolanowych unoszone w  stawach biodrowych są w kierunku prostej prawej ręki i  kolanowych podnosząc

18 Ćwiczenie doskonalące omijanie poprzeczki

17 Pozycja 6 w  której zawodnik „przelatuje” ponad poprzeczką

12 Ćwiczenia stosowane do udoskonalenia pozycji 3

„ugięte kolana” w górę, w tył na siebie do prostej prawej ręki – pozycja 3 – 11 . lub Z pozycji 3 – 11 należy prostować nogi w  stawach kolanowych „unosząc” stopy ponad głowę – pozycja 4 – 13. Z  pozycji 4 – 13 należy siłą między innymi mięśni grzbietu docią13 Pozycja w której kola- gnąć biodra do uchwytu prostej prana i  stopy przenoszo- wej ręki utrzymując stopy ponad ne są ponad głowę głową – pozycja 5 – 15 ). W  końcowej fazie „dociągania” bioder, prawa ręka wznosi prawy bark w ten sposób by ustawić się lewym bokiem do kierunku skoku. Dopiero od pozycji 5 – 15

Podsumowanie Skok o tyczce jest jedną z najtrudniejszych konkurencji lekkoatletycznych. Z  tego powodu zakres ćwiczeń stosowanych do doskonalenia techniki skoku opiera się na nauczaniu poszczególnych pozycji, jakie przyjmuje zawodnik podczas różnych faz pokonywania poprzeczki.

Wnioski O

O

O

O

O

14

O

Ćwiczenie doskonalące pozycję 4

O

15 Pozycja umożliwiająca aktywną pracę ramion (wciągnięcie się na rękach wzdłuż tyczki w górę i „opadającymi nogami za poprzeczkę)

26

16 Wybrane ćwiczenie stosowane w celu doskonalenia pozycji 5

wolno „wciągać” się na rękach wzdłuż tyczki w  kierunku do góry i  opuszczać nogi w  kierunku poprzeczki przyjmując pozycję 6 – 17 .

Proces nauczania rozpoczynamy od demonstracji całości skoku i opisu jego podstawowych sekwencji. Kolejne ćwiczenia kształtujące poszczególne pozycje uczymy dostosowując ich strukturę do indywidualnej techniki skoku każdego zawodnika, a przechodzimy do następnego wówczas, gdy ćwiczący opanuje przynajmniej w stopniu dobrym uprzednie zadanie ruchowe. Doskonalenie poszczególnych elementów techniki skoku należy przeprowadzać na bazie wszechstronnego przygotowania ogólnego. W  nauczaniu elementów technicznych należy wykorzystywać kinogramy, filmy i inne pomoce naukowe, a wykonywane przez sportowców fragmenty skoku filmować i następnie wnikliwie analizować razem z zawodnikiem nanosząc korekty i poprawiając ewentualne błędy w ich realizacji. Zajęcia powinny być przeprowadzone ciekawie realizując wybrane ćwiczenia z  zakresu gimnastyki przyrządowej, akrobatyki, lekkiej atletyki, elementów technicznych, uatrakcyjniając je wybranymi grami zespołowymi (koszykówka, siatkówka). Podstawowe znaczenie odgrywa umiejętność biegu, „założenia” tyczki i przekazanie energii w tyczką, a także równowaga skoku, od tego zależy dalsza jego efektywność. Systematycznie prowadzona nauka i wnikliwa analiza z ewentualną korektą przyczyni się do opanowania poszczególnych faz i całości techniki skoku. dr Mariusz Klimczyk Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy Instytut Kultury Fizycznej Rysunki autora, zdjęcia Fotolia

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

zielona sala

Terenowe lekcje wf – kształtowanie postaw i sprawności fizycznej W systemie szkolnego wychowania fizycznego wykorzystanie środowiska przyrodniczego jako miejsce ćwiczeń ma dobre podstawy teoretyczne, jednak w praktyce zajęcia ruchowe w terenie otwartym są zbyt rzadko organizowane.  MARCIN PASEK

Przyczyny tego stanu rzeczy są niejednoznaczne, choć z  pewnością można wymienić kilka o  znaczeniu wiodącym. Należy do nich zmienność pogody, rosnąca niechęć do eksperymentów terenowych – widoczna zarówno wśród nauczycieli oraz uczniów, jak i ich rodziców, wreszcie systematyczna rozbudowa infrastruktury szkolnej stanowiącej dla większości nauczycieli poważną alternatywę dla lekcji w otwartej przestrzeni przyszkolnej. Tymczasem przyroda może być odbierana jako wartość sama w  sobie, oddziałująca na stan fizjologiczny i  psychiczny człowieka lub też jako podstawowa wartość użytkowa, bez której konkretne formy aktywności fizycznej nie mogłyby się realizować. 1 2

3

4 5 6

Problematyka aktywności fizycznej w  środowisku przyrodniczym ma wiele odniesień w  literaturze – tak czysto teoretycznych1, jak i odnoszących się do badań terenowych2 i populacyjnych3. Za pierwsze dzieła wiążące kwestie wychowania z  otaczającą człowieka naturą powszechnie uważana jest praca Jana Jakuba Rousseau pochodząca z 1762 roku, a przetłumaczona w 19554 i nieco późniejsza z  terenu Polski, autorstwa Jędrzeja Śniadeckiego, po raz pierwszy wydrukowana w  Dzienniku Wileńskim w 1805 roku5. Uznawali oni człowieka za wytwór, ale także element przyrody, podlegający jej niezmiennym prawom, a jednocześnie ulegający fali postępu i tracący przez to swą pierwotną doskonałość. Skutkiem pojawiających się w  szerokiej perspektywie czasowej prac przeglądowych6 oraz poradników dotyczą-

A. Pawłucki, Zdrowotny i ekologiczny wymiar wychowania fizycznego, w: Rozważania o wychowaniu, Gdańsk 1994, s. 139-154. M. Pasek, Zasoby rekreacyjne terenów zielonych Gdyni, a jakość aktywnego wypoczynku, Rocznik Naukowy AWFiS Gdańsk, 2004, 14, s. 117-142. M. Pasek, Postawy prosomatyczne uczniów jako efekt zajęć z wychowania fizycznego w terenie i w sali w świetle wybranych uwarunkowań osobniczych i środowiskowych, Gdańsk 2013. J.J. Rousseau, Emil czyli o wychowaniu, Ossolineum, Wrocław 1955. J. Śniadecki, O fizycznym wychowaniu dzieci, Ossolineum, Wrocław 1956. Z. Gilewicz, Teren, Kultura Fizyczna, 1953, 10, s. 723-728.

nr 4 kwiecień 2014

27

zielona sala cych ćwiczeń fizycznych w terenie7 – był początek idei zielonej sali gimnastycznej. Pojawiła się ona jako odpowiedź na ubogą infrastrukturę szkół w zakresie kultury fizycznej i stała się ważnym przykładem nowatorstwa pedagogicznego. Choć pomysł ten nie doczekał się realizacji na szeroką skalę, to jednak w kolejnych dziesięcioleciach pojawiały się publikacyjne formy jego propagowania8. Ostatnie dwie dekady XX wieku były jednak okresem odosobnionych interwencji pedagogicznych zwracających lekcje wychowania fizycznego w  kierunku otaczającej przyrody. W  połowie lat osiemdziesiątych rozpoczęto badania eksperymentalne, które miały porównać biologiczno-zdrowotne i wychowawcze efekty lekcji wychowania fizycznego w terenie i w sali gimnastycznej, ze wstępnym założeniem lepszych efektów zajęć terenowych. Realizowany dwuetapowo projekt doczekał się zarówno analizy naukowej9, jak i opracowań o charakterze dydaktycznym10. Podkreślano, iż edukacja fizyczna w terenie w  formie zabawowej angażuje wychowanków do pracy zespołowej, rozwija współdziałanie, kreatywność, a  uczniowie odruchowo opanowują w  większym stopniu określone zasady czy wiadomości. Takie założenie pedagogiczne pozwala na pomyślną realizację licznych celów, w  tym sprawdzenia w  praktyce encyklopedycznych wiadomości z  biologii, wykształcenia nawyków zachowania się w miejscach publicznych, szacunku do przyrody i  miejsc historycznych, kształtowania postawy patriotyzmu lokalnego, zabawy i ruchu w terenie, a także poznania okolicznych walorów turystycznych oraz propagowania aktywnego prozdrowotnego stylu życia. Przegląd form aktywności fizycznej realizowanej w kontakcie z naturalnym otoczeniem skłania do refleksji,

że zajęcia szkolne w swoim ograniczonym czasowo oddziaływaniu na wychowanków nie mogą w całości spełnić roli edukacyjnej. Tym większa wydaje się być rola interwencji edukacyjnych w procesie szkolnego wychowania fizycznego, zmierzających w  kierunku ustalenia prawidłowych postaw wobec kultury fizycznej. W  późniejszym okresie życia może to ułatwić systematyczne podejmowanie aktywności ruchowej w  terenie i  zbliżyć zachowania polskiego społeczeństwa do zagranicznych wzorców w ramach permanentnej edukacji środowiskowej. Proces ten mogą wspomagać warunki zewnętrzne związane z licznymi walorami środowiska przyrodniczego, takimi jak urozmaicona rzeźba terenu, bliskość wody czy lasu11. Nieco mniej korzystnym czynnikiem aktywizującym są warunki klimatyczne z najkorzystniejszą pogodą przypadającą zazwyczaj na czas wakacyjnej przerwy w  zajęciach szkolnych12. Jednakże przy rezygnacji z terenowych lekcji wychowania fizycznego w  najtrudniejszych warunkach pogodowych, związanych z  mrozem, wiatrem i  opadami deszczu, do dyspozycji nauczycieli pozostaje wciąż większa liczba dni zachęcająca do zajęć na dworze od tej, jaka jest na to faktycznie przeznaczana. Wśród nielicznych eksperymentów pedagogicznych, w których wykorzystano teren naturalny w pobliżu szkoły, ze względu na przynajmniej dwuletni okres obserwacji, wymienić należy badania wpływu modernizacji wychowania fizycznego na efektywność zajęć i postawy uczniów wobec kultury fizycznej, analizę biologicznych i wychowawczych efektów lekcji wf w terenie oraz efekty kształtowania postaw prosomatycznych w przebiegu lekcji wf w środowisku naturalnym i wewnątrzszkolnym . Założenia organizacyjne wymienionych projektów były różne: od 36 godzin dydaktycznych w terenie w ciągu roku poza czasem przewidzianym na zajęcia szkolne13, przez aż trzy czwarte wszystkich lekcji realizowanych w terenie do nieco ponad połowy lekcji w  formie terenowej. We wszystkich przypadkach grupy eksperymentalne charakteryzowały się większym udziałem lekcji terenowych w porównaniu z grupami kontrolnymi. Wprowadzenie dodatkowych zajęć w  porze popołudniowej korzystnie wpłynęło na kształtowanie się pozytywnych postaw uczniów wobec kultury fizycznej, przy czym różnice te ulegały pogłębieniu w miarę wydłużania się czasu oddziaływania czynnika eksperymentalnego. Częściowe odejście od systemu klasowo-lekcyjnego korzystnie wpłynęło na podniesienie szeroko rozumianej efektywności lekcji przejawiającej się głównie w zwiększeniu częstotliwości skurczów serca oraz liczby ruchów

Cz. Hakke, N. Nonas, Wycieczki i zajęcia terenowe, Warszawa 1977. K. Pieńkos i in., Zielone sale gimnastyczne, Aura, 2002, 5, (Dodatek ekologiczny dla szkół nr 92), s. 1-5. 9 W. Pańczyk, Biologiczno-zdrowotne i wychowawcze efekty lekcji wychowania fizycznego w terenie i w sali, Zamość 1999. 10 A. Tywoniuk-Małysz, W. Pańczyk, Terenowe zabawy i gry dydaktyczne o charakterze ruchowym, Zamość1996. 11 M. Pasek, Próba wieloczynnikowej waloryzacji lasów dla potrzeb sportu i turystycznych form rekreacji, w: Problemy zrównoważonego rozwoju turystyki, rekreacji i sportu w lasach, Warszawa 2004, s. 154-169. 12 K. Błażejczyk, Bioklimatyczne uwarunkowania rekreacji i turystyki w Polsce, Warszawa 2004. 13 E. Madejski, Wpływ modernizacji szkolnego systemu wychowania fizycznego na efektywność zajęć oraz postawy uczniów wobec kultury fizycznej, Kraków 2000. 7 8

28

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

Aktywność fizyczna to czynnik potencjalnie znaczący w kształtowaniu postaw wobec kultury fizycznej, lecz w badaniach pomorskich uczniowie aktywniejsi wykazywali jednoznacznie wyższość nad nieaktywnymi tylko w kwestii poziomu wiedzy. Natomiast w licznych przypadkach (komponenty postawy, postawa ogólna czy postawa ogólna w połączeniu z frekwencją) uczniowie aktywni i nieaktywni z grupy eksperymentalnej mieli lepsze wyniki, niż uczniowie o różnym poziomie aktywności z grupy kontrolnej. Analizując składowe sprawności fizycznej zwraca uwagę istotna poprawa wytrzymałości i  nieco mniej widoczna poprawa szybkości i skoczności w grupie eksperymentalnej. Pozostałe elementy sprawności kształtowały się w obu grupach na podobnym poziomie. Przedstawione wyniki badań skłaniają do konkluzji o wciąż aktualnej potrzebie organizacji eksperymentów pedagogicznych stymulujących oddziaływania wychowawcze na wszystkich etapach nauczania. W  efekcie lekcje organizowane w  tym trybie stanowią promocję zdrowego stylu życia i  wspomagają utrwalenie się właściwych postaw wobec kultury fizycznej, ułatwiające funkcjonowanie w kolejnych etapach ludzkiego życia. Na tym tle organizacja szkolnego wychowania fizycznego w przyrodzie stanowić może doskonały sposób integracji z nią młodego człowieka, który dzięki temu kształtuje własny rozwój nie tylko na drodze fizycznego, lecz także duchowego doskonalenia się, tak by w przyszłości swoją postawą postulować syntezę kultury fizycznej i ekologicznej w kierunku przyszłej kultury życia16. dr Marcin Pasek AWFiS Gdańsk Zdjęcia Fotolia

M. Pasek, S. Wieloch, Kompetencje ekologiczno-zdrowotne jako miernik efektywności procesu kształcenia w opinii nauczycieli wychowania fizycznego, w: Nauczyciel wychowania fizycznego wobec wyzwań edukacji, Gdańsk 2008, s. 77-86. 15 M. Pasek, O potrzebie edukacji ekologicznej w wychowaniu fizycznym i zdrowotnym, Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne 2009, 5, s. 10-12. 16 J. Lipiec, Człowiek wobec natury. Kultura fizyczna a kultura ekologiczna, w: Nauki o kulturze fizycznej wobec wyzwań wpółczesnej cywilizacji, Katowice 1995, s. 7-25. 14

nr 4 kwiecień 2014

29

zielona sala

rąk i  nóg. Potwierdzenie tego uzyskano w  badaniach młodzieży zamojskiej, w  których intensywność lekcji oscylowała w okolicach progu przemian beztlenowych. Co istotne dowiedziono w tym przypadku, że pory roku i związane z nimi warunki klimatyczne nie obniżają poziomu intensywności lekcji w terenie, nie mogą więc stanowić uzasadnienia do prowadzenia lekcji zimą wyłącznie w  sali gimnastycznej, na korytarzu szkolnym czy w  siłowni. W  badaniach uczniów z okolic Krakowa w trakcie eksperymentu w  najmniejszym stopniu poprawie uległa sprawność fizyczna. Pozytywne zmiany najmocniej uwidoczniły się w  zwiększeniu szybkości, nieco słabiej w poprawie wytrzymałości a najsłabiej w przyroście siły. W  grupie uczniów zamojskich spośród cech motorycznych analizie poddano jedynie wytrzymałość, która wzrosła w większym stopniu w grupach terenowych. Jednak autor zwraca też uwagę na poprawę samopoczucia, odporności na infekcje oraz wydolności fizycznej. Ważnym efektem lekcji w przyrodzie był tez wzrost pozytywnych postaw wobec kultury fizycznej. Grupa eksperymentalna osiągnęła nieznaczną przewagę w zakresie komponentu behawioralnego i emocjonalnego, choć ten ostatni był wyraźnie niższy wśród dziewcząt, co może sugerować, iż w okresie dorastania przemiany biologiczne stanowią silniejsze uwarunkowanie stanów emocjonalnych, aniżeli kontakt z naturalnym otoczeniem. Tak więc znaczenie kontaktu ze środowiskiem przyrodniczym zdaje się mieć poważniejsze skutki w kształtowaniu sfery postaw aniżeli sfery motorycznej. Dwuletni eksperyment pomorski jest tego potwierdzeniem. Wywołał on pozytywne zmiany w  obrębie uczestniczącej w nim grupy eksperymentalnej, zarówno w odniesieniu do poziomu jej początkowych postaw, jak i w porównaniu z  wynikami grupy kontrolnej. Dotyczyło to w  pierwszej kolejności wszystkich trzech komponentów postawy wobec kultury fizycznej. Nieco mniejsze różnice między obiema grupami wykazały badania samopoczucia przed lekcją i oceny lekcji po jej zakończeniu, lecz i w tym wypadku przemawiają one na korzyść grupy eksperymentalnej. Charakterystyczny jest znaczny wzrost posiadanej wiedzy w  obu grupach w  ciągu dwóch lat obserwacji, lecz ponownie w grupie eksperymentalnej okazał się on wyższy. Fakt poszerzenia zasobu wiadomości o zdrowiu i  sprawności fizycznej oprócz wpływu eksperymentu może wynikać z  pozytywnej postawy nauczycieli wyrażającej konieczność przekazu teoretycznych treści ekologicznych i  zdrowotnych w  czasie lekcji14, co stanowi podstawę efektywnego prowadzenia zajęć w warunkach naturalnych15.

promocja zdrowia – na wesoło

Dzień babci i dziadka – na sportowo

Każdego roku, dni 21 i 22 stycznia są bardzo ważne w życiu każdej rodziny. W tym czasie uczniowie – wnuczki i wnuki z naszej szkoły tradycyjnie przygotowują programy artystyczne i sportowe dla swoich ukochanych „Seniorów”.  JOLANTA PIĘTOWSKA

Program składa się głównie z  pięknych recytacji wierszy i  odśpiewania okolicznościowych piosenek, a w przerwie zawsze jest czas na słodki poczęstunek i… prezenty. W  tym roku, w  związku z  ogólnopolską akcją Ministra Edukacji Narodowej „Ćwiczyć każdy może”, organizowaną w ramach „Roku Szkoły w Ruchu”, postanowiłam zmienić coroczny zwyczaj i zaprosiłam Szanowne Babcie i Drogich Dziadków na wspólne zabawy ruchowe z wnukami. 2 Zabawa z chustą – mecz

1 Zabawa z megapiłkami

Po pierwszych uściskach na powitanie, dzieci zaprosiły gości do wspólnego koła na zabawę integracyjną przy piosence „Kiedy babcia i  dziadek byli mali”, po czym w  dobrych humorach ruszyliśmy wspólnie na szkolny hol. Zaczęliśmy od zabaw w zespołach, z zastosowaniem zadań bieżnych i  rzutnych – z  reakcją na sygnały 1 . Głównym zadaniem uczestników – dzieci i  dziadków, było podawanie „megapiłki” górą nad głową w miejscu i  w  ruchu, a  następnie bokiem, z  prawej i z lewej strony1. Nasi goście świetnie poradzili sobie z tą konkurencją. Śmiechu było co niemiara… Przeszliśmy więc do kolejnej zabawy, czyli zwinnościowo-zręcznościowego toru przeszkód. Zadaniem 1 2

dziadków i  wnuków było przeniesienie „jajka” na paletce. Celem zabawy nie były wyścigi, lecz doniesienie „przesyłki” do celu, utrzymując jednocześnie skorygowaną postawę ciała. Przed rozpoczęciem konkurencji dokładnie zaprezentowano prawidłową postawę. Zabawa miała na celu sprawdzenie umiejętności dziadków i wnuków oraz zwrócenie uwagi na zachowania ergonomiczne podczas przenoszenia sprzętów, a także na reakcje zwycięzcy i  przegranego, bowiem nie wszystkim ta trudna sztuka się udała2. Jak stwierdziła organizatorka imprezy, tego dnia nie ma przegranych ani wygranych albowiem zabawa w tak doborowym towarzystwie to zawsze Wielka Wygrana. Na koniec zaproszono wszystkich uczestników do zabawy z chustą animacyjną. („Pedagogika zabawy”). Na zakończenie zagraliśmy „mecz”, którego głównym celem było wykazanie się znajomością zasad fair play. Naładowani pozytywną energią przeszliśmy do naszej sali na chwilę odpoczynku połączoną z  poczęstunkiem. Tym razem nie były to tradycyjne ciasteczka lecz… owoce (jabłka, kiwi, pomarańcze) oraz sok jabłkowo-miętowy 3 . Posileni porcją witamin przeszliśmy do ostatniej części uroczystości czyli przekazania życzeń, połączonych z wręczeniem Babciom i  Dziadkom prezentów wykonanych wcześniej z panią Marią, wychowawcą klasy. Babcie dosta-

R. Trześniowski, Gry i zabawy ruchowe, Warszawa 1995. A. Romanowska, Gimnastyka korekcyjnokompensacyjna, Płock 2001.

30

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

5 Relaksujące masażyki

promocja zdrowia – na wesoło

3 Zdrowy poczęstunek, własnoręcznie przygotowany najlepiej smakuje...

4

6

Wręczenie dyplomów wykonanych przez dzieci

Jesteśmy dumni z naszych Babć i Dziadków

ły „czarodziejski kubeczek” z  torebką herbaty na zimowy wieczór, Dziadkowie natomiast krawaty własnoręcznie wykonane przez dzieci. Aby zachęcić naszych kochanych Gości do kolejnych spotkań, dzieci nagrodziły Ich dyplomami – za wspaniały udział w zabawach ruchowych 4 oraz wykonały masażyk relaksacyjny 5 „domek”3. Wnuczki i  wnuki były bardzo dumne z  możliwości spotkania i  wspólnego świętowania Dni Babci i Dziadka 6 . Wszyscy uczestnicy wspólnej zabawy, zrelaksowani i  szczęśliwi, zrobili sobie pamiątkowe zdjęcie żeby po-

chwalić się rodzicom i rodzeństwu 7 . Opuszczając mury szkoły szacowni goście oraz pełniące rolę gospodarzy dzieci umówili się na kolejne spotkanie za rok.

dr Jolanta Piętowska nauczyciel wychowania fizycznego Zespół Szkół Nr 10 w Bydgoszczy Zdjęcia autorki

7 Pamiątkowe zdjęcie do rodzinnej kroniki 3

M. Bogdanowicz i in., Metoda Weroniki Sherborne w terapii i wspomaganiu rozwoju dziecka, Warszawa 1997.

nr 4 kwiecień 2014

31

edukacja dla bezpieczeństwa

Aktywność fizyczna – nowym wyzwaniem edukacji dla bezpieczeństwa Ministerstwo Edukacji Narodowej w porozumieniu z Ministerstwem Obrony Narodowej pięć lat temu wprowadziło nowy przedmiot nauczania – edukacja dla bezpieczeństwa (zastępując dotychczas prowadzony – przysposobienie obronne).  ILONA URYCH

Istotą przedmiotu – realizowanego od 1 września 2009 r. w  wymiarze jednej godziny w  całym cyklu kształcenia w gimnazjum, a od 1 września 2012 r. w tej samej liczbie godzin w szkole ponadgimnazjalnej – jest kompleksowe ujęcie zagadnień bezpieczeństwa z koncentracją działań edukacyjnych na problematyce zagrożeń pokojowych, a także sposobów zachowań w sytuacjach kryzysowych w każdym miejscu i czasie. Treści programowe ujęte w  podstawie programowej do przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa zorientowane są na wypracowanie umiejętności zachowania się w  sytuacjach różnych zagrożeń, jak m.in.: pożary, powodzie, wypadki, katastrofy drogowe, które mogą wystąpić w najbliższym otoczeniu ucznia, a także na umiejętności niesienia pierwszej pomocy w tych sytuacjach. Dopełnieniem tych treści jest problematyka funkcjonowania systemu obronności państwa1. Natomiast w  IV etapie edukacyjnym, czyli w  liceum, treści programowe przedmiotu edukacja dla bezpieczeństwa obejmują m.in. „zagrożenia czasu pokoju, ich źródła, przeciwdziałanie ich powstawaniu w przypadku ich powstawania i  po ustąpieniu”2. Treści te obejmują m.in. współczesne zagrożenia zdrowia – choroby cywilizacyjne3. Stąd też, omawiając współczesne zagrożenia zdrowia – oprócz alkoholizmu, nikotynizmu, narkomanii czy agresji – warto również zwrócić uwagę na powszechne, choć niedostrzegane zagrożenie, jakim jest drastyczne zmniejszenie aktywności ruchowej dzieci, młodzieży i  dorosłych4 oraz wynikające z  tego faktu negatywne konsekwencje dla ich zdrowia. Tymczasem zwiększona i  systematyczna aktywność ruchowa, ze względu na funkcje, jakie pełni w  całym życiu człowieka jest podstawą jego zdrowia fizycznego i  psychicznego, a  tym

32

samym bezpiecznego funkcjonowania w  krajach wysokorozwiniętych. W  niniejszym artykule zostaną szczegółowo ujęte funkcje, które wydają się naświetlać i  charakteryzować rozumienie współczesnej roli aktywności fizycznej w całej ontogenezie człowieka. Są to następujące funkcje: O stymulacyjna, O adaptacyjna (przystosowawcza), O kompensacyjno-korektywna (wyrównawczo-naprawcza).

Funkcja stymulująca aktywności fizycznej W  życiu osobniczym człowieka można wyróżnić trzy podstawowe okresy: O młodości (anafaza) – charakteryzuje się przewagą zmian konstruktywnych nad destruktywnymi w  organizmie; O dojrzałości (mezofaza) – charakteryzuje się względną równowagą zmian konstruktywnych i  destruktywnych; O starości (katafaza) – charakteryzuje się przewagą procesów destruktywnych nad konstruktywnymi. Według Z. Gilewicza we wszystkich tych okresach aktywność ruchowa spełnia m.in. rolę czynnika stymulacji. Stymulacja to pobudzenie czynności organizmu, a w konsekwencji jego rozwój. Głównymi stymulatorami rozwoju człowieka są ruch, powietrze, pokarm oraz energia promienista5. Efektem aktywności ruchowej w  okresie młodości są zmiany w  całym organizmie, a  głównie w  jego układach: mięśniowym, kostno-stawowo-więzadłowym, krążeniowo-oddechowym oraz nerwowym. W  anafazie zmiany te są zgodne z  kierunkiem naturalnych przemian ustrojowych i z tego powodu najłatwiej je optymalizować. Potwierdza to

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

Faza życia młodość dojrzałość starość

Funkcja stymulacyjna aktywności fizycznej O O O

wspomaganie rozwoju podtrzymywanie osiągniętego stanu rozwoju czynne przeciwdziałanie zmianom starczym

m.in. zjawisko autostymulacji, czyli spontanicznej (nie wynikającej z innych potrzeb, poza głodem ruchu) aktywności ruchowej dzieci i  młodzieży, która w  okresie dojrzałości, a  zwłaszcza starzenia się, wygasa6. Ponadto, badacze zauważyli różnice w  aktywności fizycznej dziewcząt i  chłopców7. Rolę aktywności ruchowej jako czynnika stymulacji rozwoju ludzi łatwo też stwierdzić obserwując osoby okresowo lub stale unieruchomione (np. sparaliżowanych, ze złamaniami), czy też obserwując zależności między asymetrią obciążeń roboczych kończyn a ich budową8. Jednak konsekwencje rozwoju somatyczno-motorycznego pod wpływem aktywności ruchowej daleko wykraczają poza biologiczne potrzeby organizmu. Sprawność fizyczna, rozumiana jako gotowość do podejmowania i  rozwiązywania trudnych zadań ruchowych w  różnych sytuacjach życiowych, wymagających siły, szybkości, zwinności, gibkości i  wytrzymałości oraz pewnych nabytych i  ukształtowanych umiejętności i  nawyków ruchowych opartych o odpowiednie uzdolnienia ruchowe i  stan zdrowia, umożliwia uczestnictwo w  zabawach dających zadowolenie i  radość życia9. Ponadto, dzięki rozwojowi motoryki dziecko staje się niezależne od otoczenia, co podnosi jego wiarę we własne siły. W  okresie dziecięcym motoryczność warunkuje wiele czynności intelektualnych, odgrywając jednocześnie istotną rolę w  przystosowaniu do nauki szkolnej. Umiejętności ruchowe dodatkowo umożliwiają nawiązywanie kontaktów społecznych poprzez zabawy ruchowe i wyznaczają pozycję społeczną w  grupie rówieśniczej, a  konfrontacja własnej sprawności z  rówieśnikami stanowi istotne kryterium samooceny, wywierając tym samym wpływ na kształtowanie się osobowości młodego człowieka. Badania dowiodły, że dzieci 9-10-letnie, które mają wysoki poziom sprawności motorycznej, są bardziej aktywne, pomysłowe i umieją lepiej współżyć z innymi, niż dzieci o niskiej sprawności. Życie w warunkach współczesnej cywilizacji uwalnia ludzi od konieczności wielu wysiłków fizycznych. Nie sprzyja to przeciwdziałaniu zmianom destrukcyjnym w  organizmie i  stanowi dodatkowy czynnik przedwczesnego spadku sił witalnych. Stąd też funkcja stymulacyjna (rozwojowa) aktywności ruchowej w wieku dojrzałym polega głównie na dostarczaniu organizmowi takich bodźców, które podtrzymają stan osiągnięty w poprzednim okresie rozwoju fizycznego i motorycznego przez jak najdłuższy okres życia. Dowodzą tego przykłady utrzymywania się w  wysokiej formie przez długie lata ludzi prowadzących aktywny ruchowo tryb życia (np. tancerze, sportowcy), a także często obserwowane przypadki starzenia się motorycznego bezpośrednio po zakończe-

nr 4 kwiecień 2014

niu procesów rozwojowych (np. wśród studentów prowadzących mało aktywny tryb życia). Okres dojrzewania, charakteryzujący się pełnią sił witalnych i wydolności psychofizycznej, w zależności od trybu życia może być krótszy lub dłuższy. Po tym etapie pojawiają się mniej lub bardziej wyraźne zmiany związane z procesem starzenia się. W tej ostatniej fazie życia, w fazie starości, stymulujące działanie środków kultury fizycznej może jedynie przyczynić się do zwolnienia procesów inwolucyjnych, a tym samym do utrzymania organizmu ludzkiego do późnych lat w  stanie umożliwiającym samodzielną i  godną człowieka egzystencję10. Badania dowodzą, że niektóre zmiany fizyczne w wieku starczym są raczej wynikiem nieużywania pewnych funkcji, niż ich nieuchronnej degradacji. Starsi dorośli, którzy nadal uprawiają ćwiczenia fizyczne, bądź też podejmują je na nowo, starzeją się wolniej11. Notowane przypadki cofania się niektórych zmian degradacyjnych w  wieku starczym, pod wpływem systematycznych ćwiczeń fizycznych. Uczestnictwo w  kulturze fizycznej w  zakresie stymulacji (tab. 1.) to: O w  pierwszej fazie życia – wspomaganie rozwoju (funkcja proewolucyjna); O w drugiej fazie życia – podtrzymywanie osiągniętego stanu (funkcja konserwacyjna); O w  trzeciej fazie życia – czynne przeciwdziałanie zmianom starczym (funkcja antyinwolucyjna)12 .

Funkcja adaptacyjna aktywności fizycznej Zdolność do adaptacji należy do najbardziej zmiennych cech życia. Umożliwia zachowanie stałości środowiska wewnętrznego (tzw. homeostazy) w permanentnie zmieniających się warunkach otoczenia. Choć pułap możliwości przystosowawczych organizmu określony zostaje genetycznie, to zakres jego wykorzystania – zależy od trybu życia. O  skali międzyosobniczego zróżnicowania mechanizmów przystosowawczych świadczą m.in. przykłady niezwykłej tolerancji wysiłkowej długodystansowców, tolerancji termicznej amatorów łączenia sauny z  kąpielą w  przeręblach, odporności na bodźce mechaniczne karateków, czy coraz liczniejsze przypadki przeczulic skórnych, nadwrażliwości sensorycznej, wyjątkowo niskiej tolerancji na wysiłek itp. Przekładem niezwykłej odporności organizmu są żołnierze sił specjalnych: Delta Force, Seals czy naszego Gromu. W czasie szkolenia są poddawani morderczemu treningowi, fizycznemu i mentalnemu, co czy-

33

edukacja dla bezpieczeństwa

Tabela 1. Uczestnictwo w kulturze fizycznej w zakresie stymulacji (opr. własne)

edukacja dla bezpieczeństwa

ni ich zdolnymi do działań w każdych warunkach pola walki. Właściwości adaptacyjne ustroju, głównie w zakresie ich plastyczności, są różne w poszczególnych okresach życia. Stosownie do nich, a także do wymagań stawianych przez zmieniające się warunki życia różnicują się zadania, możliwości i środki kultury fizycznej w dziedzinie adaptacji. W  okresie młodości, ze względu na największą plastyczność możliwości przystosowawczych oraz ze względu na trudne do przewidzenia dalsze koleje życia jednostki i  związane z  tym wymagania wobec organizmu w zakresie adaptacji, doskonalenie mechanizmów przystosowawczych cechuje możliwie największa wszechstronność. Wysoka tolerancja ustroju na ich działanie na ogół koreluje z podwyższoną odpornością nerwowo-psychiczną, co nabiera współcześnie szczególnego znaczenia ze względu na narastającą częstotliwość nerwic i schorzeń psychicznych13. Stąd też głównym zadaniem zajęć ruchowych u dzieci jest ogólny rozwój, bazujący na naturalnej, spontanicznej potrzebie ruchu. Aktywność fizyczna to jedno z podstawowych źródeł radości i  pozytywnych emocji. Dzieci chcą coraz lepiej zapanować nad swoim ciałem i  nauczyć się koordynacji ruchów. W ten sposób tworzy się nawyki zachowań ruchowych i zdrowotnych potrzebnych w późniejszym dorosłym życiu. Regularna aktywność fizyczna służy hartowaniu i  wzmocnieniu młodego organizmu, zwiększa ruchomość w  stawach, kształtuje siłę i wytrzymałość mięśniową oraz nawyk przyjmowania prawidłowej postawy ciała. Dziecko gromadząc doświadczenia psychoruchowe, podnosi swoją ogólną sprawność ruchową. Za pomocą ruchu rozwija także twórczą inwencję oraz różnego rodzaju umiejętności rekreacyjne i  sportowo-użytkowe. Ponadto dzieci fizycznie uczą się też przekładać swą wolę na sensowne działanie14. Bogactwo bodźców stosowanych systematyczne i z narastającą intensywnością może stać się czynnikiem korzystnych zmian przystosowawczych. Jest też elementem szkolnego programu wychowania fizycznego na wszystkich poziomach edukacji. Wbrew powszechnej praktyce, nie powinny się one ograniczać do ćwiczeń podnoszących tolerancję wysiłkową czy zabiegów zwiększających odporność na działanie bodźców termicznych bądź mechanicznych. Równie istotne są tu wszelkie ćwiczenia sprzyjające adaptacji do różnych położeń ciała, wysokości oraz kształtowanie nawyków i  umiejętności umożliwiających swobodne poruszanie się w  różnych warunkach terenowych (sporty zimowe, wodne, wspinaczkowe itp.). Odpowiednio utrwalone nawyki ruchowe stają się czynnikiem biologicznej i społecznej adaptacji. Człowiek umiejący jeździć na nartach, pływać, pokonywać przeszkody terenowe jest nie tylko jednostką bardziej wartościową biologicznie, lecz także lepiej odnajdującą się w  życiu społecznym i w kulturze. Tacy ludzie sprawdzają się także jako żołnierze, strażacy, ratownicy, a  więc ci najbardziej potrzebni w zakresie obronności kraju.

34

Postęp cywilizacyjny, drastycznie ograniczając ekspozycję człowieka na wpływy środowiska zewnętrznego, przyspiesza naturalny proces „starzenia się” mechanizmów adaptacyjnych. W  konsekwencji dla wielu ludzi w drugim okresie życia, a więc w czasie potencjalnie największych możliwości i oczekiwań, nawet lekkie wysiłki fizyczne, nieznaczna zmiana temperatury lub ciśnienia atmosferycznego stanowią poważne naruszenie homeostazy. Jednocześnie powszechny podział pracy sprawia, że każdy zawód stawia odmienne, często bardzo specyficzne wymagania w zakresie adaptacji. Dlatego w okresie dojrzałości główny cel działań adaptacyjnych, oprócz zabiegów podtrzymujących osiągnięty stan tolerancji na działanie różnorodnych bodźców środowiska zewnętrznego (w  związku z  faktem, iż zahartowanie organizmu w  młodości nie gwarantuje odporności na całe życie), powinien być podporządkowany wymaganiom pracy zawodowej. Przykładem pozytywnych rozwiązań jest m.in. system wychowania fizycznego w wojsku, a szczególnie w  lotnictwie, czy też szkolenie adaptacyjne kosmonautów. Z  kolei negatywnymi przykładami są te wszystkie specjalności zawodowe, w których brak przystosowania do dużych wysokości, przestrzeni, zmian położeń ciała i  przyspieszeń, mikrowstrząsów, nagłych zmian temperatury, brak doświadczeń w  przewidywaniu ruchów własnego ciała i będących w ruchu ciał obcych, co jest przyczyną obniżonej wydajności pracy, a także dużej urazowości przy jej wykonywaniu. Utrata zdolności przystosowawczych to jedna z  najbardziej charakterystycznych cech okresu starzenia się. Trzeci etap życia powiązany jest też najczęściej z koniecznością przejścia z aktywności zawodowej w stan spoczynku. Związana z  tym dość gwałtowna zmiana trybu życia często prowadzi do zachwiania równowagi psychicznej, a w konsekwencji przedwczesnego spadku sił witalnych, a  w  skrajnych wypadkach – nawet do śmierci. Wiekowi starczemu towarzyszą też niedomagania poszczególnych układów, narządów i  organów, co często prowadzi do przewlekłych schorzeń, urazów bądź po prostu procesów inwolucyjnych. Tymczasem odpowiednio ukierunkowana i  dawkowana aktywność ruchowa, w  ramach rekreacji, może znacznie złagodzić negatywne następstwa zmiany trybu życia. Może też ułatwić adaptację do nowych warunków egzystencji wynikających z niepełnej sprawności aparatu ruchu, narządów zmysłów, układu krążenia, oddychania i innych. W fazie inwolucji funkcja adaptacyjna częściowo pokrywa się z  funkcją kompensacyjno-korektywną, ale o tym, która z nich i w jakim wieku wysunie się na plan pierwszy, w znacznym stopniu decyduje tryb życia jednostki w całej ontogenezie, a szczególnie miejsce, jakie w hierarchii uznawanych i realizowanych wartości zajmuje dbałość o ciało. Adaptacyjna rola aktywności fizycznej człowieka (tab. 2.) polega na: O w okresie rozwoju – dążeniu do podwyższenia tolerancji ustroju na działanie możliwie wszelkich bodźców generowanych przez środowisko zewnętrzne;

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

Faza życia młodość

O

Funkcja stymulacyjna aktywności fizycznej

dojrzałość

O

starość

O O

O

O

dążenie do podwyższenia tolerancji ustroju na działanie możliwie wszelkich bodźców generowanych przez środowisko zewnętrzne wspomaganie procesu przystosowania się do środowiska życia i warunków pracy zawodowej łagodzenie skutków zmiany trybu życia w związku z przejściem w stan spoczynku; łagodzenie skutków ograniczonej sprawności i  wydolności organizmu w  wyniku zmian starczych

w  fazie dojrzałości – wspomaganiu procesu przystosowania się do środowiska życia i warunków pracy zawodowej; w okresie starzenia się – łagodzeniu skutków zmiany trybu życia w  związku z  przejściem w  stan spoczynku oraz ograniczoną sprawnością i  wydolnością organizmu w wyniku zmian starczych15.

Funkcja kompensacyjno-korektywna aktywności fizycznej Możliwości przystosowawcze ludzkiego organizmu mają swoje dobre i  złe strony. Z  jednej strony – umożliwiają utrzymanie przez dłuższy czas podstawowych funkcji ustrojowych nawet w  warunkach ekstremalnie niekorzystnych dla organizmu, a z drugiej – kryją w sobie zagrożenie w postaci adaptacji patologicznej, kosztem trwałego naruszenia struktury ustroju i jego funkcji. Przykładowo, noszenie nieodpowiedniego obuwia może początkowo prowadzić do zgrubienia naskórka (tzw. odcisku), który chroni tkanki głębiej położone przed uszkodzeniem, ale następnie powoduje przystosowawcze zniekształcenie stopy, upośledzając jej podstawowe funkcje podporowo-lokomocyjne. Do innych przykładowych przejawów adaptacji przekraczającej naturalne potrzeby organizmu należy: odkładanie się tkanki tłuszczowej na skutek zachwiania równowagi między dostarczaniem środków energetycznych w  postaci pożywienia, a ich wydatkowaniem w toku pracy niektórych grup mięśniowych w  wyniku jednostronnych obciążeń, które prowadzą do dysharmonii w  budowie ciała i  jego sprawność, wady postawy, dysfunkcje narządów zmysłów, opóźnienia w rozwoju motorycznym. Skutki długotrwałego oddziaływania niekorzystnych warunków środowiska zewnętrznego na organizm można przewidywać, a  w  związku z  tym – zapobiegać im. Na przykład niedostatek ruchu w codziennym życiu można wyrównywać aktywnością sportową, a jednostronność wysiłków mięśniowych wyrównywać różnorodnością form rekreacyjnych. Są to działania zapobiegawcze, które kompensują deficyt bodźców rozwojowych. Działania kompensacyjne rozpoczęte zbyt późno lub za mało intensywne w sto-

nr 4 kwiecień 2014

zapobieganie

leczenie

KOMPENSACJA

KOREKTYWA

ćwiczenia fizyczne Ryc. 1. Podobieństwa i różnice kompensacji i korektywy (opr. własne)

sunku do siły i czasu trwania niekorzystnych warunków otoczenia mogą być nieskuteczne. Powoduje to utrwalenie się patologicznych zmian przystosowawczych np. w postaci wad postawy, otyłości, ograniczenia ruchomości w stawach, które wymagają postępowania korekcyjnego. Kompensacja i  korektywa pełnią różne funkcje. W kompensacji istotą jest zapobieganie, a w korektywie – leczenie. Natomiast łączy je podobieństwo środków oddziaływania (ryc. 3.), np. ćwiczenie mięśni podeszwowych służy i profilaktyce, i korekcji płaskostopia. W okresie rozwoju organizm jest najbardziej plastyczny, a jednocześnie podatny na ślepe działanie hiperadaptacji. Jednak w okresie tym wszelkim zaburzeniom w prawidłowym rozwoju stosunkowo najłatwiej zapobiegać na drodze kompensacji oraz leczyć w  toku postępowania korekcyjnego. Zapobieganie i  leczenie, na podstawie przewidywania skutków bądź rozpoznania stanu różnych odchyleń rozwojowych w budowie i postawie ciała, sprawności fizycznej i  ruchowej, przemiany materii, itp., to główne zadania szkolnego systemu wychowania fizycznego w dziedzinie kompensacji i korektywy. Realizacja tych zadań powinna korelować z oddziaływaniem na sferę poznawczą i emocjonalną wychowanka w  celu przygotowania go do autoprofilaktyki i autoterapii po ukończeniu edukacji, a  w  szczególności następstw niedostatku ruchu. W okresie dojrzałości kompensacja i korektywa winny koncentrować się przede wszystkim na profilaktyce oraz terapii schorzeń zawodowych i  cywilizacyjnych,

35

edukacja dla bezpieczeństwa

Tabela 2. Adaptacyjna rola aktywności fizycznej człowieka (opr. własne)

edukacja dla bezpieczeństwa

Tabela 3. Funkcja kompensacyjno-korektywna aktywności fizycznej (opr. własne) Faza życia młodość dojrzałość starość

Funkcja stymulacyjna aktywności fizycznej O O O O

zapobieganie i leczenie wszelkich zaburzeń w prawidłowym rozwoju profilaktyka oraz terapia schorzeń zawodowych i cywilizacyjnych łagodzenie skutków przejścia z aktywnego do pasywnego zawodowo trybu życia; zapobieganie przedwczesnym zmianom starczym

do których należą otyłość, schorzenia narządów ruchu (w  szczególności dolegliwości kręgosłupa), oddychania i  krążenia. Dobór środków ruchowych, zwłaszcza w  przypadku kompensacji, powinien być ściśle dostosowany do rodzaju czynności zawodowych i trybu życia danego człowieka w mezofazie. W wieku tym, z powodu zakończenia procesu rozwoju, znacznie trudniej jest leczyć niż zapobiegać. Możliwości działań korekcyjnych ograniczają się też niejednokrotnie do częściowego lub całkowitego przeniesienia funkcji organu uszkodzonego na inny zdrowy. Postępowanie takie ma charakter swoistej kompensacji, chociaż jego celem jest zmniejszenie rozmiarów czy dotkliwości istniejącego już upośledzenia. W  okresie starzenia się kompensacyjna funkcja uczestnictwa w kulturze fizycznej, winna przejawiać się w łagodzeniu skutków przejścia z aktywnego do pasywnego zawodowo trybu życia, a  także w  zapobieganiu przedwczesnym zmianom starczym w obrębie poszczególnych układów. Ze względu na brak skutków ubocznych korektywa stanowi jedną z  najmniej kwestionowanych metod postępowania geriatrycznego, czyli leczenia chorób wieku starczego. Funkcje kompensacyjno-korektywne aktywności fizycznej (ryc. 4.) sprowadzają się: O w okresie rozwoju – do zapobiegania i leczenia wszelkich zaburzeń w prawidłowym rozwoju; O w okresie dojrzałości – do profilaktyki oraz terapii schorzeń zawodowych i cywilizacyjnych; O w  okresie starzenia się – do łagodzenia skutków przejścia z aktywnego do pasywnego zawodowo trybu życia oraz do zapobiegania przedwczesnym zmianom starczym w obrębie poszczególnych układów16.

życia wśród dzieci i młodzieży. We współpracy z instytucjami rządowymi, środowiskami naukowymi oraz organizacjami pozarządowymi, przygotowano stronę internetową, na której znajdują się materiały informacyjne dotyczące działań podejmowanych przez szkoły, przedszkola i  organizacje pozarządowe – koalicjantów akcji RSR na rzecz promowania aktywności fizycznej, zdrowego stylu życia i  bezpieczeństwa. Jednym z  działań w  ramach RSR jest akcja „Ćwiczyć każdy może” (zaplanowana przez MEN we współpracy z  Ośrodkiem Rozwoju Edukacji), skierowana do dyrektorów szkół i przedszkoli, nauczycieli oraz uczniów. Przystąpiły do niej już 1924 szkoły i przedszkola (stan na 29 listopada). Szczegóły znajdują się na stronie internetowej Roku18. Coraz więcej osób zapisuje się również na profilu RSR na Facebooku. Codziennie ponad 500 osób odwiedza stronę. Szkoły i przedszkola zamieszczają informacje i zdjęcia z bieżących szkolnych aktywności19. Pomimo licznych funkcji systematycznego ruchu – stymulacji, adaptacji, kompensacji i korektywy – problem niskiej aktywności wysiłkowej jest zjawiskiem powszechnym, stanowiącym współczesne „niewidzialne” zagrożenie czasu pokoju. Dlatego też tak istotna rola zachęcenia dzieci do regularnego wysiłku fizycznego spoczywa w domu na rodzicach, a w szkołach – na nauczycielach, głównie wychowania fizycznego, ale także i edukacji dla bezpieczeństwa. Piśmiennicto jest dostępne na naszej stronie internetowej www.wychowaniefiz.pl/suplement. dr Ilona Urych Zakład Edukacji dla Bezpieczeństwa WBN Akademia Obrony Narodowej Zdjęcia Fotolia

Podsumowanie Pod wpływem systematycznej aktywności ruchowej zachodzą ogromne zmiany w  organizmie człowieka. Wiele z  nich można dostrzec już na pierwszy rzut oka. Są to prosta, szczupła sylwetka, lepsze umięśnienie, sprężysty chód, brak objawów zmęczenia przy pracy fizycznej, lepsze samopoczucie w dniach, w których inni czują się gorzej. W wyniku treningu uzyskuje się wyraźną poprawę podstawowych zdolności motorycznych, takich jak: siła, szybkość, wytrzymałość. Ponadto, uprawianie różnych dyscyplin sportowych powoduje zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej, co ma istotne znaczenie w profilaktyce otyłości17. Minister Edukacji Narodowej ogłosił rok szkolny 2013/2014 Rokiem Szkoły w  Ruchu (RSR) dostrzegając konieczność wzmacniania kondycji fizycznej i psychicznej oraz promowania aktywności fizycznej i  zdrowego trybu

36

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

nasze lektury

Upamiętnienie Jubileuszu W 60. rocznicę pracy zawodowej Profesora Ryszarda Żukowskiego z inicjatywy przyjaciół – znawców problematyki sportu – powstała wyjątkowa praca upamiętniająca ten niezwykły jubileusz. Publikacja została współfinansowana przez Akademię Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu w Białej Podlaskiej oraz Polski Komitet Olimpijski1.  MARCIN CZECHOWSKI

Profesor Żukowski jest znanym i  uznanym autorytetem w  dziedzinie sportu wyczynowego, wysokiej klasy specjalistą lekkoatletyki, niezwykle doświadczonym trenerem, jednym z  największych znawców profesji trenerskiej w  Polsce oraz propagatorem wychowawczych wartości sportu i  olimpizmu. Swoje kompetencje zawdzięcza bogatym i  wszechstronnym doświadczeniom w roli sportowca wyczynowego, studiom w  Akademii Wychowania Fizycznego Józefa Piłsudskiego w Warszawie oraz pracy trenerskiej i  akademickiej, które przez dziesięciolecia łączył współpracując z wieloma uczelniami wyższymi i instytucjami kultury fizycznej wszelkich szczebli. To nie przypadek ani przejaw kokieterii, że ten niezwykle zasłużony dla sportu i  nauk o kulturze fizycznej człowiek w jubileusz swojej pracy zawodowej stał się impulsem do powstania recenzowanego dzieła stanowiącego formę hołdu dla jego dokonań, czemu dają wyraz autorzy we wstępie: „Postanowiliśmy w  tej książce stanąć razem z  Panem (…) Wywodzimy się z  różnych struktur i  miejsc szeroko pojmowanego systemu sportu i  nauk o  kulturze fizycznej. Wyrażamy autentyczne, własne poglądy i takim językiem się posługujemy (…) Wierzymy, że taki właśnie wyraz szacunku i  pamięci przyjmie Pan jako podziękowanie za ogrom Pracy i dokonań”.

1

Tekst książki otwiera refleksyjna wypowiedź Profesora Henryka Sozańskiego, który bardzo ciekawie prezentuje życie i  wielowątkową twórczość jubilata. Rozdział ten jest skarbnicą wiedzy nie tylko o  Profesorze Żukowskim, ale swoistym rysem ponad półwiecznej historii teorii i praktyki sportu wyczynowego w Polsce. Kolejne cztery rozdziały stanowią wybrane prace Jubilata poświęcone nauczycielom sportu. Autor porusza w nich edukacyjne aspekty treningu wyczynowego młodocianych, analizuje zadania trenera wobec zagrożeń współczesnego sportu, wskazuje kierunki zmian w  kształceniu i doskonaleniu kadr kultury fizycznej oraz przedstawia autorską propozycję standardów kompetencji pedagogicznych trenera. Zamieszczone teksty stanowią kwintesencję poglądów i dokonań ich autora, a ich wartość potwierdza szerokie wykorzystanie w procesach kształcenia i doskonalenia kadr trenerskich. Pozostałe piętnaście rozdziałów to oryginalne prace, których autorami są filozofowie, pedagodzy, socjologowie, teoretycy sportu i  w  wielu przypadkach jednocześnie wybitni trenerzy. W ich treści znajdziemy inspirujące tezy oraz odpowiedzi na aktualne pytania natury prawno-organizacyjnej, etycznej, wychowawczej, warsztatowej, historycznej i  inne stawiane w  związku z  pracą i  zawodem trenera w Polsce. Trener to profesja, której nowożytne początki należy ulokować w  końcu XIX wieku. Jej rozwój przebiegał

Pod red. H. Sozańskiego, J. Sadowskiego, Trener wczoraj, dziś, jutro, Biała Podlaska 2013, ss. 288.

nr 4 kwiecień 2014

37

nasze lektury

w powiązaniu ze zmianami cywilizacyjnymi, które bezpośrednio wpływały na eksplozję fenomenu sportu i całej kultury fizycznej. Dzisiaj jest to zawód z przyszłością pełniący złożone funkcje społeczne. Ze względu na ponadpaństwowy charakter współczesnego sportu, praca trenera domaga się systemowych regulacji, które sprostają wymaganiom stawianym przez społeczność narodową, europejską i światową. O randze zawodu trenera świadczy nie tylko dochód, jaki generuje sport wyczynowy, ale w szczególności jego kluczowy udział w procesie wychowania poprzez sport milionów młodych ludzi. Zawsze był to zawód pedagogicznej odpowiedzialności, takim też pozostanie bez względu na poczynione zabiegi prawno-administracyjne i  systemowe. Role społeczno-zawodowe tego specjalisty są silnie osadzone w środowisku społeczno-kulturowym, a ich realizacja stanowi jego główny filar i  spoiwo. Współczesny trener mierzy się z  wieloma trudnymi zadaniami, które daleko wykraczają poza jego przedmiotowe kompetencje. Między innymi musi w swojej pracy zmierzyć się z negatywnymi zjawiskami o  charakterze ogólnospołecznym, które ujawniają się także w  sporcie, często ze zdwojona siłą. Jest poddany

surowej społecznej ocenie – nie zawsze sprawiedliwej bo uwzględniającej tylko jeden z  efektów jego pracy – wynik sportowy. Jeżeli dodamy, że praca trenera wymaga wielkiego zaangażowania, charakteryzuje ją szczególne napięcie, a w związku z tym ryzyko wystąpienia wypalenia zawodowego to, znajdziemy uzasadnienie dla potrzeby niezwykle starannego przygotowania do tego zawodu i budowania systemu doskonalenia w trakcie jego wypełniania. Lektura książki Trener wczoraj, dziś, jutro przekonuje, że stanowi ona bardzo cenne źródło wiedzy o trenerze i  sporcie, tym bardziej szczególne i  wartościowe, że oparte na doświadczeniu i badaniach naukowych wielu wybitnych specjalistów. Zachęcam do sięgnięcia po tę pozycję zarówno kandydatów na trenerów i  nauczycieli wychowania fizycznego, jak i dojrzałych profesjonalistów. Będzie ona doskonale służyć w kształceniu akademickim jak i w innych formach edukacji kadr kultury fizycznej.

dr Marcin Czechowski AWF Warszawa

I. PRENUMERATA ZA POŚREDNICTWEM WYDAWCY Zamawiając roczną prenumeratę za pośrednictwem wydawcy, otrzymujecie Państwo rabat w wysokości 5% od ceny czasopisma. Prenumeratę za pośrednictwem Wydawcy można zamówić: I przez Internet, zakładka „Prenumerata” na stronie www.edupress.pl i w sklepie internetowym www.raabe.com.pl I e-mailem: [email protected]; I telefonicznie, pod numerem (22) 244 84 11; I faksem, z dopiskiem „Prenumerata”, fax: (22) 244 84 76; I listownie, pod adresem: Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o., ul. Młynarska 8/12, 01-194 Warszawa Liczba wydań (I i II półrocze)

Tytuł

Cena prenumeraty rocznej

Cena prenumeraty w I półroczu

Miesięczniki Matematyka

11 (6+5)

203,50

111,00

Polonistyka

11 (6+5)

203,50

111,00

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

11 (6+5)

247,50

135,00

Wychowanie w Przedszkolu z Dodatkiem Prawnym Nauczyciela i Dyrektora Przedszkola i plakatami dydaktycznymi

11 (6+5)

214,50

117,00

Życie Szkoły (dla nauczycieli klas 1-3)

11 (6+5)

214,50

117,00

Dwumiesięczniki Biologia w Szkole z Przyrodą

6 (3+3)

129,00

64,50

Chemia w Szkole

6 (3+3)

129,00

64,50

Fizyka w Szkole z Astronomią

6 (3+3)

135,00

67,50

Geografia w Szkole

6 (3+3)

129,00

64,50

6 (3+3)

135,00

67,50

100,00

50,00

Wiadomości Historyczne z WOS

Kwartalnik Język Niemiecki

4 (2+2)

II. PRENUMERATA DOSTARCZANA PRZEZ FIRMY KOLPORTERSKIE: 1. RUCH SA – zamówienia na prenumeratę w wersji papierowej i na e-wydania można składać bezpośrednio na stronie www.prenumerata.ruch.com.pl. Ewentualne pytania prosimy kierować na adres e-mail: [email protected] lub kontaktując się z Centrum Obsługi Klienta „RUCH” pod numerami: 22 693 70 00 lub 801 800 803 – czynne w dni robocze w godzinach 700–1700. Koszt połączenia wg taryfy operatora. 2. GARMOND PRESS – prenumerata.warszawa@ garmondpress.pl, tel. 22-836-69-21 3. KOLPORTER  S.A. – prenumeratę instytucjonalną można zamawiać w oddziałach firmy. Informacje: www.kolporter.com.pl 4. POCZTA POLSKA – zamówienia w wszystkich urzędach pocztowych lub u listonoszy, drogą elektroniczną: www.poczta-polska.pl. Infolinia w godz. 800–2200: 801 333 444 (dla telefonów stacjonarnych) i 801 333 444 (dla telefonów komórkowych i z zagranicy). III. NUMERY ARCHIWALNE W WERSJI ELEKTRONICZNEJ dostępne są w sklepie internetowym www.raabe.com.pl IV. NUMERY ARCHIWALNE DRUKOWANE z lat 2012 i 2013, dostępne są w ograniczonym zakresie. Przed złożeniem zamówienia prosimy o kontakt pod adresem: [email protected]

Zamów prenumeratę przez Internet 38

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne edupress.pl kiosk24.pl raabe.com.pl

w szkole Brak ruchu stanowi współcześnie duży problem społeczeństw wysoko rozwiniętych. Jest coraz mniej okazji do wysiłku i przebywania na świeżym powietrzu. Pojawia się też coraz więcej atrakcyjnych propozycji związanych ze spędzaniem wolnego czasu bez aktywności fizycznej1. ■ JACEK BANACH

Jednym z  największych zagrożeń są bezsprzecznie technologie multimedialne oparte na internecie, tj. gry komputerowe oraz portale społecznościowe. Statystyczny młody człowiek przebywa przed ekranem monitora wiele godzin dziennie. Taki tryb życia jest przyczyną wielu problemów ze zdrowiem. Najczęstszymi objawami są: złe samopoczucie, nadwaga, otyłość, miażdżyca, choroby układu sercowego, cukrzyca, wady postawy. Do tego dochodzi słaba koncentracja, podatność na zachorowania, depresję i nieprawidłowy rozwój psychofizyczny. Wydaje się, że najwięcej spustoszenia wśród dzieci i  młodzieży sieje moda na posiadanie i używanie rozwiniętej technologii informatycznej, która zawiera się w  nowych modelach komputerów, laptopów, tabletów, smartfonów i  doskonale wyposażonych telefonów, które zawierają wiele atrakcyjnych i przydatnych aplikacji.

Geocaching – szansa na ruch i zdrowie Można jednak odwrócić tą tendencje i  zachęcić młodych ludzi do ruchu i  aktywności fizycznej poprzez wykorzystanie tych właśnie urządzeń. Taka możliwość pojawiła się pierwszy raz w 2000 roku, kiedy to armia Stanów Zjednoczonych udostępniła dla ludności cywilnej swoje satelity nawigacyjne zlokalizowane w  przestrzeni kosmicznej. Wtedy powstała forma gry terenowej o  nazwie – GEOCACHING, polegająca na szukaniu ukrytych przedmiotów przy pomocy GPS. W  ostatnich 10 latach przeżywa swój rozkwit i staje się coraz bardziej popularna na świecie. Obecnie tą aktywnością ruchową zajmuje się około 5 milionów ludzi na świecie. Łatwa dostępność 1

do systemów nawigacji i  lokalizacji sprawia, że prawie każdy posiadacz nowoczesnego telefonu komórkowego może stać się uczestnikiem tej gry a co za tym idzie może rozwijać swoja aktywność fizyczną i poznawczą. Geocaching polega na poruszaniu się w  terenie w  celu lokalizacji i  odnalezienia skrytek geocache nazywanych popularnie skarbami, skrytkami lub keszami (posiadającymi określone współrzędne geograficzne). Można wykorzystywać do tego celu dostępne wśród młodzieży telefony komórkowe, które w  połączeniu z prostym oprogramowaniem (GPS i bezpłatna aplikacja c:geo) stają się doskonałym narzędziem dla wychowania fizycznego i kształcenia umysłowego. Gra ta zachęca do aktywności fizycznej, poznawania nowych miejsc i ludzi, zaznajamia z historią i przyrodą. Geocaching doskonale wpisuje się w  treści nowej podstawy programowej dla III i  IV etapu kształcenia, która mówi że uczeń posada umiejętność sprawnego posługiwania się nowoczesnymi technologiami informacyjno – komunikacyjnymi. Ważnym zadaniem szkoły na III i IV etapie edukacyjnym jest przygotowanie uczniów do życia w  społeczeństwie informacyjnym. Nauczyciele powinni stwarzać uczniom warunki do nabywania umiejętności wyszukiwania, porządkowania i wykorzystania informacji z zastosowaniem technol ogii informacyjno-komunikacyjnych na zajęciach z różnych przedmiotów. Dotyczy to również wychowania fizycznego. Geocaching ze względu na swoje szerokie oddziaływanie bardzo mocno koreluje z  przedmiotami: technologia informacyjna, geografia, język angielski, wiedza o kulturze oraz jest świetnym sposobem na promocję najwartościowszych elementów środowiska lokalnego.

Przebieg gry terenowej

Innowacja z wychowania fizycznego w Liceum w Krzeszowicach dla Partnerskiego Projektu programu Comenius „Uczenie się przez całe życie” (nr 2013-1-TR1-COM06-48404 5), tytuł projektu: „Promoting Healty Lifestyle with Innovative Physical Education in School” (Promowanie zdrowego stylu życia w połączeniu z nowościami nauki wychowania fizycznego w szkole).

nr 4 kwiecień 2014

39

akademia pomysłów

Geocaching

akademia pomysłów

1 Strona główna aplikacji c:geo

2 Różne widoki mapy w c:geo

Do przeprowadzenia zajęć z goecachingu potrzebny jest telefon z  GPS i  z  darmową aplikacją c:geo 1 . Konieczny jest dostęp do internetu przez wi-fi lub mobilny modem. Wszystkie potrzebne dane konieczne do uprawiania geocachingu są publikowane na stronie internetowej geocaching.com i  geocaching.pl. Niezbędna jest znajomość czytania mapy i  orientacja w  terenie 2 . Poszukiwania rozpoczynamy od najłatwiejszych skrytek typu tradycyjnego. Najpierw logujemy się na stronie geocaching com i  tam wpisujemy w  wyszukiwarce nazwę naszego miasta, lub jego kod pocztowy aby system pomógł nam zlokalizować wszystkie skrytki i przedstawić je w postaci listy, porządkując je w kolejności wynikającej z odległości w jakiej się znajdują od naszego miejsca stania (lokalizacja GPS) 3 . W  innym przypadku możemy wpisać współrzędne geograficzne danej skrytki i  otrzymamy wtedy informację wyłącznie o niej. Lista skrytek podaje wszystkie ich typy a wśród nich wyróżniamy najpopularniejsze: Typ tradycyjny – podstawowy i  najbardziej popularny typ skrytki, składa się z pojemnika i logbooka (dzienniczka) Multi-cache (Ofset Cache) – skrytka składająca się co najmniej z dwóch różnych lokalizacji: początkowej i końcowej, w wielu przypadkach wieloetapowa. Typu zagadka (Mystery) – lokalizację skrytki można odczytać po rozwiązaniu niekiedy skomplikowanej zagadki, wymaga wiedzy i sprytu Tajemnice Ziemi (Earth cache) – określa miejsce gdzie można pogłębić wiedzę dotyczącą tajemnic Ziemi. Może pokazywać jakieś zjawisko geologiczne lub je opisywać.

40

3 Lista skrytek znajdujących się w najbliższej okolicy na stronie geocaching.com

Wydarzenie (Event Cache) – spotkanie organizowane przez osoby zajmujące się geocachingiem, ma na celu promocję i wymianę doświadczeń między nimi oraz poznanie innych osób. Gra terenowa WherIgo – podczas szukania fizycznej skrytki gra pozwala na interakcje z rzeczywistymi lub wirtualnymi obiektami terenowymi lub postaciami. wydarzenie CITO (Wrzuć skrytkę, wyrzuć śmieci) Cache In trash Out Event – w trakcie akcji poszukiwania skrytki zbieramy śmieci i składamy je we właściwym miejscu. Strona geocaching.com i  aplikacja c:geo podaje dla każdej skrytki: współrzędne geograficzne, jej rodzaj z graficznym oznaczeniem, odległość od miejsca gdzie przebywamy, trudność szukania jej w  terenie, wielkość skrzynki, krótki opis, opis rozszerzony – najczęściej w języku polskim i angielskim, zdjęcie okolicy, punkt dogodnego startu np. parking z którego można rozpocząć poszukiwania oraz zaszyfrowaną wskazówkę, którą można dekodować, oraz inne ważne informacje zależne od typu skrytki 4 . Obok opisu na stronie internetowej znajduje się fragment mapy z zaznaczonym miejscem lokalizacji skrzynki.

Goecaching na lekcjach wf W szkole na lekcjach wf, kiedy nauczyciel przebywa z uczniami na zajęciach terenowych można z powodzeniem realizować poszukiwania skrzynek. Na początku można opowiedzieć o  historii GPS i  powstaniu geocachingu i związku tej aktywności ruchowej z nowoczesną

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne

nr 4 kwiecień 2014

41

akademia pomysłów

i  współpracuje z  kolegami w  zespole. W  metodzie gry dydaktycznej nauczyciel pilnuje przestrzegania reguł i  jest arbitrem. Problem pojawia się wtedy gdy w  „zasięgu” zajęć wf nie ma żadnej skrytki. Wtedy aby zrealizować cele zakładające zapoznanie uczniów z geocachingiem nauczyciel powinien założyć „skrzynki dydaktyczne” na potrzeby własnych zajęć 6 . Oprócz najprostszej skrzynki tradycyjnej można założyć Multi-cache lub skrytkę typa Zagadka aby podnieść atrakcyjność poszukiwań i tym samym zachęcić młodych ludzi do aktywności. Skrzynka dydaktyczna typu tradycyjnego i  pozostałe powinna być zlokalizowane na terenie dostępnym na lekcji wf. Może to być otoczenie szkoły lub pobliskie tereny zielone np. park 4 5 Filtr do wyszukiwania skrytek w c:geo Mapa z zaznaczeniem pozycji poszukiwa- miejski planty, las itp. Łatwiej o taką locza (GPS – kolor niebieski) oraz z lokaliza- kalizację w  szkołach położonych na tecją skrytki (zielone pudełko) renach wiejskich i podmiejskich. W dużych miastach można wykorzystać technologią informacyjną – przedstawienie aplikacja istniejące już skrzynki i  zorganizować rajd po mieście c:geo. Ważne jest zaprezentowanie strony geocaching. połączony ze szkoleniem. Według portalu geocaching.pl com na której można odnajdywać niezbędne informacje w Polsce jest prawie 10 tysięcy aktywnych skrytek. Sprai gdzie umiejscowiony jest bank wszystkich skrzynek za- wa wyboru sposobu zapoznania uczniów jest zależna od rejestrowanych w  internecie, gotowych do odnajdywa- ilości i odległości skrytek od szkoły i to czy trzeba zakłania. Wszystko to można zrobić w terenie używając telefo- dać skrytki dydaktyczne nauczyciel musi rozstrzygnąć nu komórkowego (smartfon, tablet) i  przedstawiając analizując zasoby i typy skrytek znajdujących się w najuczniom działanie aplikacji c:geo. Jeżeli skrytka znajduje bliższej okolicy 7 . Aby zajęcia mogły mieć prawidłowy się w „zasięgu” zajęć wf to można ją podjąć prowadząc przebieg szkoła powinna zaopatrzyć nauczyciela jednocześnie szkolenie dla uczniów. Ważna jest umiejęt- w sprzęt konieczny do prowadzenia zajęć. Może to być ność odczytywania swojej lokalizacji na mapie przy po- tablet, smatrfon lub telefon komórkowy z systemem 3G , mocy GPS i  poruszanie się w  terenie z  równoczesnym GPS i Wi Fi. Niezbędny jest też mobliny dostęp do interczytaniem mapy. Używając aplikacji c:geo można bez netu dla tego urządzenia. Skrzynki geocaching. com. Poproblemu kontrolować swoją pozycję w terenie podczas winny być atrakcyjne pod względem treści i nawiązywać zbliżania się do szukanego obiektu, który również jest do wiedzy z  wychowania fizycznego. Nauczyciel osobioznaczony na mapie 5 . Znajdując się w  pobliżu celu ście lub przy współpracy uczniów dokonuje serwisu (wskazanie GPS do kilku metrów) można dekodować skrzynek i sprawdza wpisy oraz relacje z ich odnajdywapodpowiedź dotyczącą odnajdywania skrytki i  ją „pod- nia na stronie geocaching.com. jąć” czyli odnaleźć. Polega to na otwarciu pojemnika w którym znajduje się logbook i ołówek oraz na zapisaniu Walory goecachingu się w  nim w  odpowiednim miejscu. W  skrzynce mogą Zajęcia z  geocachingu można prowadzić w  tebyć inne ciekawe „skarby”, które można zabrać, pamiętając o tym, że jeżeli coś zabieramy to równocześnie zo- renie na lekcjach wychowania fizycznego, na wystawiamy rzecz równie cenną. Trzeba zwrócić uwagę cieczkach szkolnych, obozach naukowych oraz młodzieży, że najważniejszą nagrodą jest samo szukanie w  formie zajęć pozalekcyjnych dla zainteresoi odlezienie skarbu. Potem swoje odczucia i uwagi towa- wanej młodzieży. Geocaching jest też atrakcyjną rzyszące odnajdywaniu skrytki można opublikować na formą spędzania wolnego czasu i  można z  powostronie geocaching.com. (wpisy są moderowane). Opty- dzeniem takie zajęcia prowadzić na koloniach, malną metodą w prowadzeniu zajęć terenowych jest me- obozach sportowych jako uzupełnienie oferty edutoda gry dydaktycznej gdzie uczeń zbiera potrzebne in- kacyjnej w  czasie wypoczynku letniego. W  szkoformacje (internet), pokonuje trudności (porusza się le można zorganizować aktywna grupę geocaeszerów w terenie), rozwiązuje problemy, weryfikuje wyniki, opra- i wspólnie organizować dla społeczności szkolnej różne cowuje strategię, szuka rozwiązań (odnajduje skrytkę) konkursy i zawody związane z geocachingiem – szkolny

akademia pomysłów 6

7

Różne rodzaje i wielkości pojemników na skrytki

Mapa z lokalizacją skrytek w najbliższej okolicy na stronie geocaching.com

Geocaching Event oraz Cache In Trash out Event, który można połączyć z akcja „Sprzątanie świata”. Geocaching jest szansą na ciekawe i  innowacyjne prowadzenie zajęć wychowania fizycznego. To poszerzenie oferty edukacyjnej z tego przedmiotu o nową formę aktywności ruchowej opartej na wykorzystaniu najnowszej technologii komunikacyjnej. Powinno to spowodować większe zaciekawienie i zainteresowanie młodzieży tą formą aktywności co może doprowadzić do większego udziału młodych ludzi w wysiłku na świeżym powietrzu, w terenie. W geocachingu mogą brać udział osoby o bardzo zróżnicowanym poziomie sprawności, różnym wieku i płci. To powoduje, że ten sport może stać się propozycją wzmożenia i poszerzenia oferty aktywności ruchowej dla każdej osoby, może być sportem rodzinnym 8 . Geocaching może stać się obok innych tradycyjnych aktywności sportowo- rekreacyjnych receptą na całożyciową aktywność fizyczną, co nie pozostaje bez znaczenia jeżeli chodzi o stan zdrowia indywidualnego i społecznego. Aktywności tej towarzyszy zawsze ruch na świeżym powietrzu, poznaje się nowe miejsca i poszerza się wiedzę ogólną. Wielkość wysiłku fizycznego i zaangażowania można regulować poprzez wybieranie specyficznych odmian tej terenowej zabawy. Geocaching jest rodzajem aktywności, który łatwo jest połączyć z  innymi formami aktywnego wypoczynku takimi jak turystyka, kolarstwo, kajakarstwo, nordic-walking, terenowy trening biegowy. Geocaching to szansa na odwrócenie tendencji mówiącej, że najnowsza technologia informacyjna odciąga młodzież od wychowania fizycznego i nie sprzyja wysiłkowi. To jedna z form, gdzie te technologie mogą służyć rozwijaniu pasji związanych z uczestniczeniem w kulturze fizycznej i dodatkowo wyposażać młodzież w  wiedzę z  różnych dziedzin życia.

42

Spodziewane efekty wprowadzenia zajęć z geocachingu w szkole to: O poszerzenie oferty edukacyjnej szkoły z  zakresu wychowania fizycznego; O zainteresowanie uczniów nową formą rekreacji odbywającą się w terenie; O przeszkolenie uczniów i  zapoznanie ich z  zasadami geocachingu i  wykorzystaniem nowych technologii w kulturze fizycznej (GPS i aplikacja c:geo); O nabycie umiejętności brania aktywnego udziału z grach terenowych różnego typu; O założenie szkolnych skrytek dydaktycznych i  zarejestrowanie ich na geocaching.com; O wyposażenie szkoły w  niezbędne urządzenia i  materiały konieczne do zajęć; O wskazanie i wykorzystanie aplikacji c;geo dla wzmożenia aktywności fizycznej uczniów. Sukcesem w odniesieniu do oczekiwanych efektów będzie: O zaszczepienie zamiłowania do geocachingu jako do aktywności fizycznej całego życia; O założenie przez uczniów własnych kont na geocaching.com i  samodzielne odnajdywanie i  zakładanie własnych skrzynek; O założenie przy szkole aktywnej sekcji geocaszerów i zorganizowanie przez nią Wydarzenia (Event Cache) w celu promocji i wymiany doświadczeń z zakresu geocachngu dla społeczności lokalnej.

Piśmiennictwo jest dostępne na naszej stronie internetowej: www.wychowaniefiz.pl/suplement mgr Jacek Banach nauczyciel wf w Liceum w Krzeszowicach Zdjęcia autora i Fotolia

Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne