ORGANIZACJA I REALIZACJA EDUKACJI ZDROWOTNEJ W SZKOLE Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych Aleje Ujazdowskie 28

Aleje Ujazdowskie 28 00-478 Warszawa 00-478 tel. Warszawa 22 345 37 00 tel. 22 3737 0070 fax 345 22 345 fax 22 345 37 70

www.ore.edu.pl

www.ore.edu.pl

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Praca zbiorowa pod redakcją Barbary Woynarowskiej

ORGANIZACJA I REALIZACJA EDUKACJI ZDROWOTNEJ W SZKOLE Poradnikdla dladyrektorów dyrektorówszkół Poradnik i nauczycieli i nauczycieliszkół szkółponadgimnazjalnych ponadgimnazjalnych

Praca zbiorowa pod redakcją Barbary Woynarowskiej

Warszawa Warszawa 2014 2012

Wydawca: Ośrodek Rozwoju Edukacji Aleje Ujazdowskie 28 00-478 Warszawa tel. +48 22 345 37 00 fax +48 22 345 37 70 Publikacja wydrukowana na zlecenie Ministerstwapodstawy Edukacjiprogramowej Narodowej, kształcenia sfinansowana Publikacja powstała w ramach projektu „Wdrożenie ogólnego zwrezerwy celowejtypach w ramach programu  na lata 2014-2016 poszczególnych szkół,Rządowego ze szczególnym uwzględnieniem II i IV etapu edukacyjnego” „Bezpieczna i przyjazna szkoła”.

ISBN: 978-83-64915-02-4

Nakład: 2000 egz. egz. Nakład: 5000

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

EGZEMPLARZ BEZPŁATNY

Przygotowanie dodruku, drukudruk i oprawa: Przygotowanie do i oprawa: Drukarnia Laser-Graf Wojciech Włostowski Agencja Reklamowo-Wydawnicza 09-400 Płock, ul. Nowy Rynek 1A. Grzegorczyk www.grzeg.com.pl

Spis treści Przedmowa ........................................................................................................

5

CZĘŚĆ I. EDUKACJA ZDROWOTNA – ZAGADNIENIA OGÓLNE.................................

7

1. Związki między zdrowiem a edukacją – Barbara Woynarowska .................................

9

2. Edukacja zdrowotna dzieci i młodzieży i jej cele – Barbara Woynarowska ...............

11

3. Cechy współczesnej edukacji zdrowotnej – Barbara Woynarowska ............................

14

4. Status i miejsce edukacji zdrowotnej w podstawie programowej kształcenia ogólnego – Barbara Woynarowska ................................................................................. 4.1. Ogólna charakterystyka edukacji zdrowotnej na poszczególnych etapach edukacyjnych .................................................................................................. 4.2. Propozycje dotyczące realizacji edukacji zdrowotnej w szkole ............................ 5. Wybrane zagadnienia metodyki edukacji zdrowotnej – Magdalena Woynarowska-Sołdan, Barbara Woynarowska .............................................. 5.1. Nowe podejścia w metodyce edukacji zdrowotnej ............................................ 5.2. Metody aktywizujące ....................................................................................... 5.3. Diagnozowanie potrzeb uczniów ...................................................................... 5.4. Cykl uczenia się przez doświadczanie ............................................................... 5.5. Zasady zapisywania scenariusza zajęć ............................................................... 5.6. Warunki, organizacja i atmosfera w czasie zajęć ................................................

19 20 21

24 24 26 35 36 37 38

6. Czynniki w środowisku szkoły wspierające realizację edukacji zdrowotnej – Barbara Woynarowska, Maria Sokołowska ..................................................................... 6.1. Tworzenie w szkole środowiska fizycznego i społecznego sprzyjającego zdrowiu .... 6.2. Rozwój zawodowy, osobisty i społeczny nauczycieli .......................................... 6.3. Pozyskanie do realizacji edukacji zdrowotnej pracowników szkoły niebędących nauczycielami .................................................................................................. 6.4. Współdziałanie z pielęgniarką lub higienistką szkolną ........................................ 6.5. Współdziałanie z rodzicami uczniów ................................................................. 6.6. Współdziałanie ze społecznością lokalną ...........................................................

47 48 49 50

7. Korzystanie z programów edukacyjnych oferowanych szkole przez różne organizacje – Barbara Woynarowska .............................................................................

51

8. Związki między edukacją zdrowotną a szkolnym programem profilaktyki – Krzysztof Ostaszewski ................................................................................................... 8.1. Dlaczego obok programu dydaktycznego i wychowawczego wyodrębniono szkolny program profilaktyki? ........................................................................... 8.2. Wspólne elementy edukacji zdrowotnej i szkolnego programu profilaktyki ......... 8.3. Cechy dobrego programu profilaktycznego i warunki jego skuteczności .............. 8.4. Rekomendowane programy profilaktyczne .......................................................

41 42 46

53 53 55 56 59 3

CZĘŚĆ II. EDUKACJA ZDROWOTNA W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO DLA SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH .................................

61

Wprowadzenie ...................................................................................................

62

1. Rozwój, zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych – Agnieszka Małkowska-Szkutnik, Barbara Woynarowska ..................................................

63

2. Edukacja zdrowotna w podstawie programowej różnych przedmiotów ............ 2.1. Wychowanie fizyczne – Tomasz Frołowicz ........................................................... 2.2. Biologia – zakres rozszerzony – Ligia Tuszyńska ....................................................... 2.3. Przyroda – Ligia Tuszyńska ....................................................................................... 2.4. Język obcy nowożytny – Magdalena Szpotowicz ...................................................... 2.5. Wiedza o społeczeństwie – Alicja Pacewicz .............................................................. 2.6. Inne przedmioty...............................................................................................

66 66 73 75 79 83 89

O Autorach .........................................................................................................

94

4

Przedmowa Przedmowa Przedmowa W wyniku reformy programowejPrzedmowa z 2008 roku wprowadzono zmiany w dotychczasowym 1

statusie szkolnej edukacji zdrowotnej. W podstawie programowej kształcenia ogólnego zapiW wyniku reformy programowej z 2008 roku1 wprowadzono zmiany w dotychczasowym sano m.in.: 1 W wyniku reformy programowej z 2008 roku wprowadzono zmiany w dotychczasowym statusie szkolnej edukacji zdrowotnej. W podstawie programowejzmiany kształcenia ogólnego zapiwyniku reformy programowej z 2008 roku1 zdrowotna, wprowadzono dotychczasowym v „W Ważnym zadaniem szkoły jest także którejkształcenia celemw jest kształtowanie statusie szkolnej edukacji zdrowotnej. Wedukacja podstawie programowej ogólnego zapisano m.in.: statusie szkolnej edukacji zdrowotnej. W podstawie programowej kształcenia ogólnego zapiu uczniów postawy dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia sano m.in.: zadaniem szkoły jest także edukacja zdrowotna, której celem jest kształtowanie v „ Ważnym sano m.in.: sprzyjającego zdrowiu”. vśrodowiska „uWażnym zadaniem szkoły jest także edukacja zdrowotna, której celem jest kształtowanie uczniówzadaniem postawy dbałości o zdrowie własne zdrowotna, i innych ludzi orazcelem umiejętności tworzenia v „ Ważnym szkoły jest także edukacja której jest kształtowanie vT reści nauczania – wymagania dotyczące bezpośrednio lub pośrednio edukacji uśrodowiska uczniów postawy dbałości oszczegółowe zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia sprzyjającego zdrowiu”. uzdrowotnej uczniów postawy dbałości o zdrowie własne i innych ludzijakoraz umiejętności tworzenia uwzględniono w wielu przedmiotach (podobnie wcześniej w ścieżce edukaśrodowiska sprzyjającego zdrowiu”. vśrodowiska Treści nauczania – wymagania szczegółowe dotyczące bezpośrednio lub pośrednio edukacji sprzyjającego zdrowiu”. cyjnej „edukacja prozdrowotna”). vTzdrowotnej reści nauczania – wymagania szczegółowe dotyczące bezpośrednio lub pośrednio edukacji uwzględniono w wielu przedmiotach (podobnie jak wcześniej w ścieżceedukacji edukav reści nauczania – wymagania szczegółowe dotyczące bezpośrednio lub pośrednio vTW ychowanie fizyczne pełniwwiodącą rolę w edukacji zdrowotnej. zdrowotnej uwzględniono wielu przedmiotach (podobnie jak wcześniej w ścieżce edukacyjnej „edukacja prozdrowotna”). zdrowotnej uwzględniono w wielu przedmiotach jak treści wcześniej w ścieżce edukaOrganizacja i realizacja zamieszczonych w wielu (podobnie przedmiotach nauczania (wymagań cyjnej „edukacja prozdrowotna”). vcyjnej Wychowanie fizyczne pełni wiodącą rolę w edukacji zdrowotnej. „edukacja prozdrowotna”). szczegółowych) dotyczących edukacji jest trudnym zadaniem dla szkoły i nauczyvW ychowanie ifizyczne pełni wiodącą zdrowotnej rolę w edukacji zdrowotnej. Organizacja realizacja zamieszczonych wielu przedmiotach treści nauczania (wymagań v W ychowanie fizyczne pełni wiodącą rolę w edukacji zdrowotnej. cieli, zwłaszcza wychowania fizycznego. Niezbędna jest koordynacja, zaangażowanie i współOrganizacja i realizacja zamieszczonych w wielujest przedmiotach treści nauczania (wymagań szczegółowych) dotyczących edukacji zdrowotnej trudnym zadaniem dla szkoły(wymagań i nauczyOrganizacja i realizacja zamieszczonych w wielu przedmiotach treści nauczania praca nauczycieli oraz wsparcie ze strony dyrektora szkoły. Niniejszy poradnik może stanowić szczegółowych) dotyczących fizycznego. edukacji zdrowotnej jest trudnym zadaniem dla szkoły i inauczycieli, zwłaszcza wychowania Niezbędna koordynacja, zaangażowanie współszczegółowych) dotyczących edukacji zdrowotnej jestjest trudnym zadaniem dla szkoły i nauczypomoc i inspirację do podjęcia skutecznej realizacji edukacji zdrowotnej w szkołach cieli, zwłaszcza wychowania fizycznego. Niezbędna jest koordynacja, zaangażowanie i ponadwspółpraca nauczycieli oraz wsparcie ze strony dyrektora szkoły. Niniejszy poradnik może stanowić cieli, zwłaszcza wychowania fizycznego. Niezbędna jest koordynacja, zaangażowanie i współgimnazjalnych. praca nauczycieli oraz wsparcie ze strony dyrektora Niniejszy poradnik może stanowić pomocnauczycieli i inspiracjęoraz do wsparcie podjęcia ze skutecznej realizacjiszkoły. edukacji zdrowotnej w szkołach ponadpraca stronysiędyrektora Niniejszy poradnik może stanowić Poradnik jest pracą składa z dwóch szkoły. części: pomoc i inspirację dozbiorową podjęcia iskutecznej realizacji edukacji zdrowotnej w szkołach ponadgimnazjalnych. pomoc i inspirację podjęcia podstawowe skutecznej realizacji edukacji zdrowotnej w szkołach ponadv W części pierwszejdo omówiono zagadnienia dotyczące koncepcji i metodyki edugimnazjalnych. Poradnik jest pracą zbiorową i składa się z dwóch części: gimnazjalnych. kacji zdrowotnej oraz inne informacje, które uznano za przydatne dla dyrektora szkoły oraz Poradnik jest pracąomówiono zbiorową ipodstawowe składa się z dwóch części:dotyczące koncepcji i metodyki eduvW części pierwszej zagadnienia Poradnik jestzwłaszcza pracą zbiorową i składa się z dwóch części: nauczycieli, wychowania fizycznego. Część ta dotyczy wszystkich czterech etapów vW części pierwszej omówiono podstawowe zagadnienia dotyczące koncepcji i metodyki edukacji zdrowotnej inne informacje, które uznano za dotyczące przydatnekoncepcji dla dyrektora szkoły eduoraz vW części pierwszejoraz omówiono podstawowe zagadnienia i metodyki edukacyjnych. kacji zdrowotnej oraz inne informacje, które uznano za przydatne dla dyrektora szkoły oraz nauczycieli, zwłaszcza wychowania fizycznego. Część ta dotyczy wszystkich czterech etapów zdrowotnej oraz inne informacje, które uznano za przydatne dla dyrektora szkoły oraz vkacji W części drugiej, w rozdziale pierwszym zamieszczono podstawowe informacje dotyczące nauczycieli, zwłaszcza wychowania fizycznego. Część ta dotyczy wszystkich czterech etapów edukacyjnych. nauczycieli, zwłaszcza wychowania fizycznego. Część ta dotyczy wszystkich czterech etapów rozwoju, zdrowia i zachowań zdrowotnych uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Uznano, że edukacyjnych. vedukacyjnych. W części drugiej, w rozdziale pierwszym zamieszczono podstawowe informacje dotyczące informacje te mogą być przydatne w planowaniu edukacji zdrowotnej z uwzględnieniem vW części zdrowia drugiej, rozdziale pierwszym zamieszczono podstawowe informacje dotyczące rozwoju, iwzachowań zdrowotnych uczniów szkółpodstawowe ponadgimnazjalnych. Uznano, że vW części młodzieży drugiej, w rozdziale pierwszym zamieszczono informacje dotyczące potrzeb w tym okresie życia. W rozdziale drugim przedstawiono treści nauczarozwoju, zdrowia i zachowań zdrowotnych uczniów edukacji szkół ponadgimnazjalnych. Uznano, że informacje te mogą być przydatne w planowaniu zdrowotnej z uwzględnieniem rozwoju, zdrowia iszczegółowe zachowań zdrowotnych uczniów szkółpowiązane ponadgimnazjalnych. Uznano, że nia – wymagania w różnych przedmiotach z edukacją zdrowotną. informacje te mogąwbyć przydatne w planowaniu edukacji zdrowotnej z uwzględnieniem potrzeb młodzieży tymprzydatne okresie życia. W rozdziale drugimzdrowotnej przedstawiono treści nauczainformacje te mogą być w planowaniu edukacji z uwzględnieniem W przypadku przedmiotów, w których dotyczące edukacji zdrowotnej są szczególnie potrzeb młodzieży w tym okresie życia.treści W rozdziale drugim przedstawiono treści nauczania – wymagania w różnych powiązane z edukacją zdrowotną. potrzeb młodzieżyszczegółowe w tymwychowanie okresie życia. Wprzedmiotach rozdziale drugim przedstawiono treści nauczaliczne (biologia/przyroda, fizyczne, język obcy nowożytny, wiedza o społeczeńnia – wymagania szczegółowe w różnych przedmiotach powiązane z edukacją zdrowotną. W przypadku przedmiotów, w których treści dotyczące edukacji zdrowotnej są szczególnie nia – wymagania szczegółowe w różnych przedmiotach powiązane zz edukacją stwie) zwrócono się do specjalistów w treści zakresie tych przedmiotów prośbąsąo zdrowotną. komentarz W przypadku przedmiotów, w których dotyczące edukacji zdrowotnej szczególnie liczne (biologia/przyroda, wychowanie fizyczne, język obcy nowożytny, wiedzasąoszczególnie społeczeńW przypadku przedmiotów, w których treści dotyczące edukacji zdrowotnej dotyczący ich realizacji, a także przykłady scenariuszy zajęć. Autorami tych komentarzy są liczne (biologia/przyroda, wychowaniewfizyczne, język obcy nowożytny, wiedza oo społeczeństwie) zwrócono się do specjalistów zakresie tych przedmiotów z prośbą komentarz liczne (biologia/przyroda, wychowanie fizyczne, język obcy podstawę nowożytny,programową wiedza o społeczeńprzede wszystkim członkowie zespołów przygotowujących kształcestwie) zwrócono się do aspecjalistów w zakresie tych przedmiotów z prośbą o komentarz dotyczący ich realizacji, także przykłady scenariuszy zajęć. Autorami tych komentarzy są stwie) zwrócono się do specjalistów w zakresie tych przedmiotów z prośbą o komentarz nia ogólnego przedmiotu. dotyczący ich danego realizacji, a także przykłady scenariuszy zajęć. Autorami tych komentarzy są przede wszystkim członkowie zespołów przygotowujących podstawę programową kształcedotyczący ich realizacji, a także scenariuszy zajęć. Autorami komentarzy są Niniejsze wydanie poradnika jestprzykłady trzecim poprawionym, w stosunku dotych pierwszeWyrażamy nadzieję, że poradnik będzieprzygotowujących pomocą dla dyrektorów szkół iwydania nauczycieli w skuprzede wszystkim członkowie zespołów podstawę programową kształcenia ogólnego danego przedmiotu. przede wszystkim członkowie zespołów przygotowujących podstawę programową kształcego w 2012 r.realizacji Zmianyedukacji te wynikają z modyfikacji podstawy programowej kształcenia Będziemy ogólnego teczniejszej zdrowotnej uczniów w szkołach ponadgimnazjalnych. nia ogólnegonadzieję, danego że przedmiotu. Wyrażamy poradnik będzie pomocą dla dyrektorów szkół i nauczycieli w sku2 nia ogólnego danegouwagi przedmiotu. dotyczącej pierwszego etapu edukacyjnego. wdzięczni za wszelkie i propozycje zmian, a także przykłady dobrej praktyki, które bęWyrażamyrealizacji nadzieję, że poradnik będzie pomocąwdla dyrektorów szkół i nauczycieli w skuteczniejszej edukacji zdrowotnej szkołach ponadgimnazjalnych. Będziemy Wyrażamy nadzieję, że poradnik będzieuczniów pomocą dla dyrektorów szkół i nauczycieli w skudziemy zamieszczać na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji (www.ore.edu.pl). teczniejszej realizacji edukacji zdrowotnej uczniów wtakże szkołach ponadgimnazjalnych. Będziemy wdzięczni zarealizacji wszelkieedukacji uwagi izdrowotnej propozycje uczniów zmian, aw przykłady dobrej praktyki,Będziemy które bęteczniejszej szkołach ponadgimnazjalnych. wdzięczni za wszelkienauwagi i propozycje zmian, a także przykłady dobrej praktyki, które będziemy zamieszczać stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji (www.ore.edu.pl). wdzięczni za wszelkie uwagi i propozycje zmian, a także przykłady dobrej praktyki, które będziemy zamieszczać na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji (www.ore.edu.pl). Barbara Woynarowska dziemy zamieszczać na stronie internetowej Ośrodka Rozwoju Edukacji (www.ore.edu.pl). e-mail: [email protected] Barbara Woynarowska Barbara Woynarowska e-mail: [email protected] Barbara Woynarowska e-mail: [email protected] 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 listopadae-mail: 2008 r. [email protected] w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. 2009, Nr 4, poz. 17). 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 listopada 2008 r.analogiczne w sprawie jak podstawy programowej W tekście poradnika zachowano numery obszarów tematycznych i działów w podstawie progra1wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. 2009, Nr 4, poz. 17). mowej. 1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 listopada 2008 r. w sprawie podstawy programowej Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z zdnia 2330listopada 2008 r.analogiczne w sprawie rozporządzenie podstawy programowej 2W tekście poradnika zachowano numery obszarów tematycznych działów jak w podstawie prograRozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej dnia maja i2014 r. zmieniające w sprawychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. 2009, Nr 4, poz. 17). wychowania przedszkolnego iwychowania kształcenia ogólnego w poszczególnych typachogólnego szkół (Dz.U. 2009, Nr 4, poz. 17). mowej. wie podstawy programowej przedszkolnego oraz kształcenia wjak poszczególnych typach W tekście poradnika zachowano numery obszarów tematycznych i działów analogiczne w podstawie prograW tekście poradnika zachowano numery obszarów tematycznych i działów analogiczne jak w podstawie progra5 szkół (Dz. U. 2014, poz. 803). mowej. mowej.

5 5 5

CZ��� I EDUKACJA ZDROWOTNA – ZAGADNIENIA OGÓLNE

1. Zwi�zki mi�dzy zdrowiem a edukacj� Barbara Woynarowska Istnieje wiele dowodów, �e zdrowie (deniowane przez WHO jako dobrostan zyczny, psychiczny i spo�eczny, a nie tylko niewyst�powanie choroby lub niepe�nosprawno�ci) i edukacja (wychowanie, kszta�cenie, uczenie si�) s� wzajemnie ze sob� powi�zane. Lepsze zdrowie umo�liwia lepsz� edukacj� i odwrotnie. Mechanizm zwi�zku mi�dzy zdrowiem a edukacj� jest z�o�ony i nie do ko�ca poznany. Mo�na bra� pod uwag� trzy zjawiska: 1. Edukacja jako zasób dla zdrowia. Wyniki wielu bada� wskazuj�, �e im wy�szy poziom wykszta�cenia ludno�ci, tym mniejsze wska�niki umieralno�ci i zachorowalno�ci, mniejsza cz�sto�� chorób przewlek�ych i zachowa� ryzykownych (palenie tytoniu, nadu�ywanie alkoholu, nieprawid�owa dieta itd.), d�u�sze trwanie �ycia. Mo�na to wyja�ni� w nast�puj�cy sposób: • edukacja pomaga ludziom uzyska� wiedz� i umiej�tno�ci niezb�dne do dba�o�ci o zdrowie i jego doskonalenia,

DZIECI I M�ODZIE� Zachowania zdrowotne • �ywienie • Aktywno�� zyczna • Palenie tytoniu • Picie alkoholu

Stan zdrowia • Zaburzenia zdrowia psychicznego • Zaburzenia snu • Astma i inne choroby przewlek�e • Nadwaga i oty�o��

Czynniki po�rednicz�ce • Rozwój poznawczy • Poczucie w�asnej warto�ci • Umiej�tno�� uczenia si� • Temperament • Traktowanie przez nauczycieli i rówie�ników

Osi�gni�cia szkolne

DORO�LI • Stan zdrowia • Jako�� �ycia • Kontrola p�odno�ci • Edukacja w�asnych dzieci • Przest�pczo��

Poziom wykszta�cenia

• Zarobki • Standard �ycia

Czynniki zewn�trzne • Mikro: status ekonomiczno-spo�eczny rodziny, zdolno�ci, wizja przysz�o�ci, p�e�, grupa etniczna • Meso: �rodowisko szkolne i lokalne, lokalizacja geograczna, zwyczaje przyjació�, sieci spo�eczne • Makro: sytuacja ekonomiczna kraju, polityczna

Ryc. 1. Model ilustruj�cy zwi�zki mi�dzy zdrowiem i edukacj�2 M. Shurcke, C. de Paz Nievies, (2011), The impact of health and health behaviours on educational outcomes in high-income countries: a review of the evidence, Copenhagen, WHO Regional Ofce for Europe.

2

9

• wy�szy poziom wykszta�cenia u�atwia pozyskiwanie innych zasobów – dobrej pracy, wy�• wy�szy poziom wykszta�cenia u�atwia pozyskiwanie innych zasobów – dobrej pracy, wy�szych dochodów, zwi�zków spo�ecznych, zdolno�ci kierowania w�asnym �yciem, radzenia szych dochodów, zwi�zków spo�ecznych, zdolno�ci kierowania w�asnym �yciem, radzenia sobie z trudno�ciami, itd., które wa�nymi determinantami zdrowia. sobie z trudno�ciami, itd., które s�s� wa�nymi determinantami zdrowia. Zdrowiejako jakozasób zasóbdla dlaedukacji. edukacji.Zdrowie Zdrowiejest jestwarunkiem warunkiemrozpocz�cia rozpocz�ciaprzez przezdziecko dziecko 2.2. Zdrowie nauki szkole ustalonym czasie, umo�liwia mu systematyczne ucz�szczanie szko�y nauki ww szkole ww ustalonym czasie, umo�liwia mu systematyczne ucz�szczanie dodo szko�y i satysfakcjonuj�ce osi�gni�cia szkolne. Prawid�owe funkcjonowanie organizmu oraz dobre i satysfakcjonuj�ce osi�gni�cia szkolne. Prawid�owe funkcjonowanie organizmu oraz dobre samopoczucie psychiczne i spo�eczne dziecka sprzyjaj�: samopoczucie psychiczne i spo�eczne dziecka sprzyjaj�: • dobrej dyspozycji uczenia si�: procesom koncentracji uwagi, my�lenia, pami�ci, przy• dobrej dyspozycji dodo uczenia si�: procesom koncentracji uwagi, my�lenia, pami�ci, przyswajaniu wiedzy, opanowywaniu ró�nych umiej�tno�ci, swajaniu wiedzy, opanowywaniu ró�nych umiej�tno�ci, • dobremuprzystosowaniu przystosowaniudodo�rodowiska �rodowiskaszko�y, szko�y,motywacji motywacjidodouczenia uczeniasi�si�i satysfakcji i satysfakcji • dobremu z ucz�szczania szko�y, z ucz�szczania dodo szko�y, • rozwijaniu uzdolnie�, zainteresowa� i kreatywno�ci, • rozwijaniu uzdolnie�, zainteresowa� i kreatywno�ci, • dobrym relacjom z rówie�nikami i doros�ymi. • dobrym relacjom z rówie�nikami i doros�ymi. Czynniki wp�ywaj�ce zdrowie i edukacj� podobne. W�ród tych czynników naj3.3. Czynniki wp�ywaj�ce nana zdrowie i edukacj� s�s� podobne. W�ród tych czynników najwi�kszy wp�yw, odniesieniu dzieci i m�odzie�y, maj� czynniki spo�eczno-ekonomiczne wi�kszy wp�yw, ww odniesieniu dodo dzieci i m�odzie�y, maj� czynniki spo�eczno-ekonomiczne rodziny, a tak�e szko�a, �rodowisko lokalne, sieci spo�eczne, rówie�nicy. rodziny, a tak�e szko�a, �rodowisko lokalne, sieci spo�eczne, rówie�nicy. ryc. 1 przedstawiono model ilustruj�cy zwi�zki mi�dzy zdrowiem i edukacj� dzieci�NaNa ryc. 1 przedstawiono model ilustruj�cy zwi�zki mi�dzy zdrowiem i edukacj� ww dzieci�stwie i m�odo�ci oraz efekty tego zwi�zku ludzi doros�ych. Opracowano podstawie stwie i m�odo�ci oraz efekty tego zwi�zku dladla ludzi doros�ych. Opracowano gogo nana podstawie analizy wyników bada� wykonanych latach 2001–2011 USA Europie. modelu tym analizy wyników bada� wykonanych ww latach 2001–2011 ww USA i wi w Europie. WW modelu tym wska�niki zdrowia uznano tak�e zachowania zdrowotne. zaza wska�niki zdrowia uznano tak�e zachowania zdrowotne. Podsumowanie: Podsumowanie: ƒ Istniej� wzajemne zwi�zki mi�dzy zdrowiem a edukacj�. ƒ Istniej� wzajemne zwi�zki mi�dzy zdrowiem a edukacj�. ƒ Dobre zdrowie i samopoczucie uczniów jest zasobem edukacji, sprzyja uczeniu i skuƒ Dobre zdrowie i samopoczucie uczniów jest zasobem dladla edukacji, sprzyja uczeniu si�si� i skutecznejrealizacji realizacjipodstawowych podstawowychzada� zada�szko�y. szko�y.Uczniowie Uczniowieodczuwaj�cy odczuwaj�cyró�ne ró�nedolegliwo�ci, dolegliwo�ci, tecznej z obni�onym poczuciem w�asnej warto�ci, nastroju, z l�kiem, chorobami przewlek�ymi mog� mie� z obni�onym poczuciem w�asnej warto�ci, nastroju, z l�kiem, chorobami przewlek�ymi mog� mie� trudno�ci funkcjonowaniu szkole i uczeniu Stanowi� grup� ryzyka niepowodze� szkolnych, trudno�ci ww funkcjonowaniu ww szkole i uczeniu si�.si�. Stanowi� grup� ryzyka niepowodze� szkolnych, odsiewu szkolnego, które mog� decydowa� o dalszej karierze �yciowej cz�owieka. odsiewu szkolnego, które mog� decydowa� o dalszej karierze �yciowej cz�owieka. ƒ Szko�a jednym �rodowisk codziennego �ycia, którym tworzone jest zdrowie uczniów ƒ Szko�a jestjest jednym ze ze �rodowisk codziennego �ycia, ww którym tworzone jest zdrowie uczniów i pracowników, którym mog� tak�e wyst�powa� zagro�enia zdrowia. i pracowników, aleale ww którym mog� tak�e wyst�powa� zagro�enia dladla zdrowia.

Literatura uzupe�niaj�ca Literatura uzupe�niaj�ca

Woynarowska (red.), (2000), Zdrowie i szko�a, Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Woynarowska B. B. (red.), (2000), Zdrowie i szko�a, Warszawa, Wydawnictwo Lekarskie PZWL. Woynarowska Kowalewska Izdebski Komosi�ska (2010), Biomedyczne podstawy wychowania Woynarowska B.,B., Kowalewska A. A. Izdebski Z.,Z., Komosi�ska K.,K., (2010), Biomedyczne podstawy wychowania i kszta�cenia. Podr�cznik akademicki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. i kszta�cenia. Podr�cznik akademicki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN.

1010

2. Edukacja zdrowotna dzieci i m�odzie�y i jej cele Barbara Woynarowska Edukacja zdrowotna jest prawem ka�dego dziecka, tak jak nauka czytania i pisania. Umo�liwia dziecku uzyskiwanie kompetencji do ochrony i doskonalenia zdrowia w�asnego oraz innych ludzi. Sprzyja: • pozytywnej adaptacji do zmian rozwojowych i wyzwa� codziennego �ycia oraz budowania zasobów dla zdrowia w dzieci�stwie, m�odo�ci i w dalszych latach �ycia, • zapobieganiu zaburzeniom i zachowaniom ryzykownym (np. u�ywanie substancji psychoaktywnych, agresja) dla zdrowia i rozwoju; edukacja zdrowotna stanowi fundament dla szkolnego programu prolaktyki, • przygotowaniu m�odych ludzi do �ycia w gwa�townie zmieniaj�cym si� �wiecie, w którym istnieje wiele zagro�e� dla zdrowia i �ycia. Systematyczna edukacja zdrowotna w szkole jest uwa�ana za najbardziej op�acaln�, d�ugofalow� inwestycj� w zdrowie spo�ecze�stwa3. 3

Denicja Istnieje wiele denicji edukacji zdrowotnej. W ostatnich dekadach do jej deniowania, obok lekarzy i pedagogów, w��czyli si� psycholodzy i socjolodzy zdrowia oraz specjali�ci zdrowia publicznego. W ramce podano dwie denicje, które wykorzystano w pracach nad podstaw� programow� kszta�cenia ogólnego. Edukacja zdrowotna to: ƒ Proces, w którym ludzie ucz� si� dba� o zdrowie w�asne i innych ludzi4. ƒ Proces dydaktyczno-wychowawczy, w którym dzieci i m�odzie� ucz� si� jak �y�, aby: � zachowa� i doskonali� zdrowie w�asne i innych ludzi oraz tworzy� �rodowisko sprzyjaj�ce zdrowiu, � w przypadku wyst�pienia choroby lub niepe�nosprawno�ci aktywnie uczestniczy� w jej leczeniu lub rehabilitacji, radzi� sobie i zmniejsza� jej negatywne skutki5. 45

Podstawowe poj�cia Do podstawowych poj�� w edukacji zdrowotnej, które nale�y bra� pod uwag� w jej planowaniu nale��: • Wiedza – informacje (tre�ci, wiadomo�ci), które zosta�y przyswojone i utrwalone w umy�le cz�owieka, w wyniku gromadzenia do�wiadcze� i uczenia si�. • Nawyk – zautomatyzowane wykonywanie jakiej� czynno�ci, jako efekt wielokrotnego jej powtarzania, zgodnie z jak�� regu��. 3 H. Nakijma, (1993), Wprowadzenie w szko�ach wszechstronnego programu edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia, „Lider” nr 5, s. 3. 4 T. Williams, (1988), Szkolne wychowanie zdrowotne w Europie, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne” nr 7–8, s. 195–197. 5 B. Woynarowska, (2010), Edukacja zdrowotna. Podr�cznik akademicki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 103.

11

• Przekonania – wzgl�dnie sta�y sk�adnik �wiadomo�ci cz�owieka, który wynika z prze�wiadczenia, �e pewien stan rzeczy jest taki, a nie inny. Okre�la si� je tak�e terminem „zinternalizowana wiedza”. • Postawy – element osobowo�ci, wzgl�dnie trwa�e predyspozycje do reagowania lub zachowywania si� w okre�lony sposób. Postawy decyduj� o tym, co ludzie lubi�, a czego nie lubi�; co uwa�aj� za dobre, a co za z�e; co jest dla nich wa�ne, a co niewa�ne; o co warto, a o co nie warto si� troszczy�. Postawa wobec zdrowia ma trzy komponenty: � poznawczy – przekonania, my�li, wiedza o zdrowiu i chorobie, � emocjonalny – reakcje, emocje, uczucia zwi�zane z ró�nymi aspektami zdrowia (np. l�k, poczucie zagro�enia), � behawioralny – zachowania zwi�zane ze zdrowiem. • Umiej�tno�ci – sprawno�ci (wprawa) w wykonywaniu czego�. Dla utrzymania i doskonalenia zdrowia niezb�dne jest opanowanie wielu umiej�tno�ci, prostych i z�o�onych, w tym umiej�tno�ci dotycz�cych: � zdrowia zycznego: higiena i piel�gnacja cia�a (np. czyszczenie z�bów), samobadania (np. piersi lub j�der), samokontroli (np. masy cia�a), � zdrowia psychospo�ecznego (osobistych i spo�ecznych), zwanych umiej�tno�ciami �yciowymi (omówiono je w rozdz. 3). • Zachowania zdrowotne – ró�ne zachowania zwi�zane ze sfer� zdrowia. Bior�c pod uwag� skutki tych zachowa� dla zdrowia cz�owieka wyró�nia si� dwie ich grupy: � zachowania prozdrowotne (pozytywne) – sprzyjaj�ce zdrowiu, zwi�kszaj�ce jego potencja�, chroni�ce przed zagro�eniami lub s�u��ce przywróceniu zdrowia. Nale�� do nich m.in.: racjonalne �ywienie, odpowiednia aktywno�� zyczna, sen, korzystanie, i dawanie wsparcia spo�ecznego, bezpieczne zachowania w ruchu drogowym, w pracy, w �yciu seksualnym, samokontrola zdrowia, poddawanie si� badaniom prolaktycznym, radzenie sobie ze stresem. Niedostatki tych zachowa� mog� negatywnie wp�ywa� na zdrowie, � zachowania antyzdrowotne (negatywne, ryzykowne, problemowe) – stwarzaj� ryzyko dla zdrowia, powoduj� bezpo�rednie lub odleg�e szkody zdrowotne i spo�eczne. Nale�� do nich m.in.: u�ywanie substancji psychoaktywnych, ryzykowne zachowania seksualne, zachowania agresywne. • Prozdrowotny styl �ycia – warto�ci, postawy oraz zespó� zachowa� zwi�zanych ze zdrowiem, które ludzie podejmuj� �wiadomie dla zwi�kszenie potencja�u swego zdrowia. • Dba�o�� (troska) o zdrowie – robienie czego� pozytywnego dla utrzymania, poprawy i doskonalenia swojego zdrowia, w tym: � podejmowanie celowych dzia�a� ukierunkowanych na zdrowie – pozytywnych, prozdrowotnych, sprzyjaj�cych zdrowiu, chroni�cych przed zagro�eniami lub s�u��cych przywróceniu zdrowia, � niepodejmowanie/eliminowanie zachowa� zagra�aj�cych zdrowiu – negatywnych, antyzdrowotnych, ryzykownych, problemowych. Dba�o�� o zdrowie wi��e si� z postaw� autokreacyjn� wobec zdrowia i zwi�zana jest z przekonaniem, �e ka�dy cz�owiek jest odpowiedzialny za swój los, pomy�lno�� i zdrowie, oraz �e swoim dzia�aniem mo�e zdrowie doskonali�.

Cele edukacji zdrowotnej dzieci i m�odzie�y Tradycyjne programy edukacji zdrowotnej koncentrowa�y si� na przekazywaniu informacji dotycz�cych ró�nych aspektów zdrowia, g�ównie zycznego. Obecnie uwa�a si�, �e edukacja zdrowotna powinna uwzgl�dnia� wiele ró�norodnych celów, zale�nych od potrzeb danej grupy. Istnieje bowiem wiele dowodów, �e wiedza nie przek�ada si� bezpo�rednio na dzia�a12

nia ludzi na rzecz ich zdrowia (np. lekarze i piel�gniarki posiadaj� wiedz� o skutkach palenia tytoniu, a mimo to wiele z nich pali). W komentarzu do podstawy programowej kszta�cenia ogólnego6 wymieniono wiele celów edukacji zdrowotnej (ramka). Cele edukacji zdrowotnej w szkole Celem edukacji zdrowotnej w szkole jest pomoc uczniom w: ƒ Poznawaniu siebie, �ledzeniu przebiegu swojego rozwoju, identykowaniu i rozwi�zywaniu w�asnych problemów zdrowotnych („uczenie si� o sobie”). ƒ Zrozumieniu, czym jest zdrowie, od czego zale�y, dlaczego i jak nale�y o nie dba�. ƒ Rozwijaniu poczucia odpowiedzialno�ci za zdrowie w�asne i innych ludzi. ƒ Wzmacnianiu poczucia w�asnej warto�ci i wiary w swoje mo�liwo�ci. ƒ Rozwijaniu umiej�tno�ci osobistych i spo�ecznych, sprzyjaj�cych dobremu samopoczuciu i pozytywnej adaptacji do zada� i wyzwa� codziennego �ycia. ƒ Przygotowaniu si� do uczestnictwa w dzia�aniach na rzecz zdrowia i tworzenia zdrowego �rodowiska w domu, szkole, miejscu pracy, spo�eczno�ci lokalnej.

Osi�gni�cie tych celów wymaga podejmowania ró�norodnych dzia�a� w ramach programu dydaktycznego, programu Jestdługotrwały, to proces d�ugotrwadydaktycznego, wychowawczego wychowawczegoi szkolnego i profilaktyki szkoły.pro Jest laktyki. to proces wymaga �y, wymaga zaanga�owania samych uczniów i ichgdyż rodziców, gdy� skuteczno�� edukacji zdrozaangażowania samych uczniów i ich rodziców, skuteczność edukacji zdrowotnej zalewotnej zale�y tego,przeniosą czy dziecido przenios� do swego codziennego ucz� ży od tego, czyoddzieci swego codziennego życia to, czego�ycia ucząto, się czego w szkole. si� w szkole. Podsumowanie ƒ Edukacja zdrowotna jest prawem ka�dego dziecka i powinna by� uwzgl�dniona w jego edukacji szkolnej. ƒ Jest ona z�o�onym procesem, obejmuj�cym wiele celów, a nie tylko przekazywanie informacji. ƒ Wi�kszo�� celów edukacji zdrowotnej to uczenie si� o sobie i kszta�towanie umiej�tno�ci twórczego, satysfakcjonuj�cego �ycia w zdrowiu.

Literatura uzupe�niaj�ca

Bia�ek E.D., (2011), Edukacja zdrowotna w praktyce, Warszawa, Instytut Psychosyntezy. Syrek E., Borzucka-Sitkiewicz K., (2009), Edukacja zdrowotna, Warszawa, WAiP. Woynarowska B., (2010), Edukacja zdrowotna. Podr�cznik akademicki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. PWN

6 Ministerstwo Edukacji Narodowej, (2009), Podstawa programowa z komentarzami. Wychowanie zyczne i edukacja dla bezpiecze�stwa w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, tom 8, Warszawa, s. 56.

13

3. Cechy wspó�czesnej edukacji zdrowotnej Barbara Woynarowska W ostatnich dekadach dokonano wiele zmian w koncepcji i realizacji edukacji zdrowotnej. Podstaw� tych zmian by�o m.in. przyj�cie ca�o�ciowego, holistycznego modelu zdrowia (gr. holos – ca�y, ca�o�ciowy), zwanego te� spo�eczno-ekologicznym lub biopsychospo�ecznym7. Zak�ada on, �e: • ka�dy cz�owiek jest ca�o�ci� („mniejsz� ca�o�ci�”), ale tak�e cz��ci� spo�ecze�stwa i szeroko rozumianej przyrody („wi�kszej ca�o�ci”), • istniej� skomplikowane powi�zania mi�dzy cz�owiekiem a �rodowiskiem, na zdrowie cz�owieka wp�ywa wiele czynników. Przyk�ad gracznej prezentacji holistycznego modelu zdrowia przedstawiono na ryc. 2. W �rodku modelu jest cz�owiek, z jego sze�cioma wymiarami (aspektami) zdrowia: zyczne, psychiczne, emocjonalne, spo�eczne, duchowe, seksualne. S� one wzajemnie ze sob� powi�zane (zmiany w jednym wymiarze wp�ywaj� na pozosta�e wymiary). Cz�owieka („mniejsz� ca�o��”) otaczaj� dwa ko�a („wi�ksza ca�o��”): • zdrowie spo�ecze�stwa (spo�eczno�ciowe, ang. societal health) – normy kulturowe, warto�ci ( i praktyki, dost�p do �ywno�ci, mieszka�, pracy, rekreacji, opieki zdrowotnej, dóbr kulturalnych itd., • zdrowie �rodowiska (ang. environmental health) – czynniki zyczne, chemiczne, biologiczne i spo�eczne �rodowiska �ycia, w domu, pracy, szkole, w miejscach rekreacji. �rodowisk owie o Zdr wie spo�ecze� we o st w r d Z a zyczne emocjonalne

psychiczne

duchowe

spo�eczne seksualne

Ryc. 2. Holistyczny model zdrowia wed�ug autorów du�skich8

Na ryc. 33 przedstawiono przedstawiono jeden jedenzznajbardziej najbardziej znanych znanych modeli modeli czynników czynników wpływających wp�ywaj�cych na cz�owieka. Jest to model „pól zdrowia”. Autorem jego jest M. Lalonde, minister zdrozdrowie człowieka wia Kanady, który wyró�ni� cztery grupy czynników. Najwi�kszy wp�yw na zdrowie cz�owieka G.D. Bishop, (2000), Psychologia zdrowia, Wroc�aw, Wydawnictwo Astrum. V. Simovska, B.B. Jensen, M. Carlsson, Ch. Albeck, (2006), Shape up in Europe. Towards a healthy and balanced growing up, Barcelona, P.A.U. Publisher (www.shapeupeurope.net). 7 8

14

(jednostki) ma jego styl �ycia – sposób �ycia, czyli zespó� codziennych zachowa�, typowych reakcji i pewnych cech osobowo�ci. W odniesieniu do zdrowia jest to zespó� zachowa� zwi�zanych ze zdrowiem (zdrowotnych). ) Mniejszy wp�yw na zdrowie ma �rodowisko (zyczne i spo�eczne) oraz biologia cz�owieka (wiek, p�e�, czynniki genetyczne, na które cz�owiek nie ma wp�ywu). W najmniejszym stopniu zdrowie cz�owieka zale�y od funkcjonowania systemu opieki medycznej (ochrony zdrowia).

�rodowisko

Opieka medyczna

Styl �ycia

Biologia cz�owieka

Ryc. 3. Model „pól zdrowia” wed�ug ministra zdrowia Kanady M. Lalonde’a9

Obecnie uwa�a si�, �e g�ówn� determinant� zdrowia ludzi s� czynniki spo�eczno-ekonomiczne. Od nich bowiem w znacznym stopniu zale�y styl �ycia i warunki �rodowiskowe. Nierówno�ci spo�eczne (m.in. zró�nicowanie dochodów, poziomu wykszta�cenia, warunków mieszkaniowych, uczenia si�, dost�pu do dóbr kultury, opieki medycznej) s� przyczyn� nierówno�ci w zdrowiu. Na zdrowie dzieci i m�odzie�y wp�ywaj� podobne czynniki jak u doros�ych, ale s� pewne odr�bno�ci wynikaj�ce z sytuacji rodzinnej, pe�nionych ról i potrzeb zwi�zanych z rozwojem dzieci w ró�nym wieku (wymieniono je w ramce). 10

G�ówne czynniki warunkuj�ce zdrowie dzieci i m�odzie�y10 ƒ Ubóstwo i nierówno�ci w dochodach rodzin. ƒ Struktura rodziny, atmosfera i relacje w rodzinie, postawy rodzicielskie. ƒ �ywienie. ƒ �rodowisko zyczne (np. jako�� powietrza, warunki mieszkaniowe, dost�pno�� do miejsc rekreacji i aktywno�ci zycznej) i spo�eczne (wsparcie spo�eczne, klimat i przystosowanie do szko�y; izolacja spo�eczna, przemoc mi�dzyrówie�nicza). ƒ Postawy spo�eczne i stygmatyzacja dotycz�ca dzieci z niepe�nosprawno�ciami, niektórymi chorobami (np. oty�o��, zaka�enie HIV), dzieci z rodzin ubogich. ƒ Zachowania ryzykowne matki w okresie ci��y oraz m�odzie�y (palenie tytoniu, picie alkoholu, u�ywanie innych substancji psychoaktywnych, wczesna inicjacja seksualna). • Czynniki genetyczne, w tym wyst�powanie chorób genetycznie uwarunkowanych (np. zespó� Downa, hemolia, celiakia). • Dost�pno�� do �wiadcze� zdrowotnych, prolaktycznych i leczniczych.

M. Lalonde, (1974), A new perspective on the health of Canadians: a working documents, Ottawa, Canada Information. Odsetki dotycz�ce poszczególnych grup czynników s� orientacyjne i ró�ni autorzy podaj� nieco odmienne ich warto�ci. 10 4 M. Blair, S. Steward-Brown, T. Waterston, R. Crowther, (2003), Child public health, Oxford, Oxford University Press. 9

15

Zrozumienie istoty holistycznego podej�cia do zdrowia i czynników je warunkuj�cych przez osoby realizuj�ce edukacj� zdrowotn� dzieci i m�odzie�y jest warunkiem jej skuteczno�ci. Najwa�niejsze cechy wspó�czesnego podej�cia do edukacji zdrowotnej wymieniono w ramce. Najwa�niejsze cechy wspó�czesnej edukacji zdrowotnej dzieci i m�odzie�y ƒ Uwzgl�dnienie wszystkich wymiarów zdrowia (zdrowie zyczne, psychiczne, spo�eczne) i czynników je warunkuj�cych. ƒ Wykorzystanie ró�nych okoliczno�ci: formalnych i nieformalnych programów oraz sytuacji pedagogicznych; korzystanie z ró�nych mo�liwo�ci i s�u�b w szkole i poza ni�. ƒ Branie pod uwag� zainteresowa� i potrzeb m�odych ludzi w zakresie edukacji zdrowotnej. ƒ D��enie do spójno�ci informacji pochodz�cych z ró�nych �róde�. ƒ Tworzenie wzorców ze strony osób doros�ych – rodziców, pracowników szko�y i innych osób znacz�cych dla dzieci i m�odzie�y. ƒ Tworzenie warunków do praktykowania zachowa� prozdrowotnych w domu, przedszkolu i szkole. ƒ Aktywne uczestnictwo uczniów w planowaniu i realizacji edukacji zdrowotnej.

Tre�ci edukacji zdrowotnej, w dotychczasowej praktyce, dotyczy�y g�ównie zagadnie� zdrowia zycznego – higieny, piel�gnacji cia�a, zapobiegania urazom i chorobom somatycznym. Nowym elementem edukacji zdrowotnej jest zwrócenie szczególnej uwagi na zdrowie psychospo�eczne i rozwijanie umiej�tno�ci �yciowych. Jest to zwi�zane z: • gwa�townymi zmianami spo�ecznymi, gospodarczymi, ekonomicznymi we wspó�czesnym, globalizuj�cym si� �wiecie, które stawiaj� przed lud�mi – tak�e m�odymi – wci�� nowe wymagania i wyzwania, • wzrostem cz�sto�ci szacuje si�,szacuje �e wyst�puj� u ok. częstościzaburze� zaburzeńi iproblemów problemówpsychicznych; zdrowia psychicznego; się, że one występują one u ok. 15–20% dzieci i młodzieży. 15–20% dzieci i m�odzie�y. 11

Umiej�tno�ci �yciowe (ang. life skills) s� to „umiej�tno�ci (zdolno�ci) umo�liwiaj�ce cz�owiekowi pozytywne zachowania przystosowawcze, które pozwalaj� efektywnie radzi� sobie z zadaniami i wyzwaniami codziennego �ycia”11.

Istnieje kilka klasykacji umiej�tno�ci �yciowych12. Na przyk�ad �wiatowa Organizacja Zdrowia wyró�ni�a trzy podstawowe ich grupy: 1. Umiejętności interpersonalne: interpersonlane: komunikowanie si� werbalne i niewerbalne, negocjacje, 1.Umiej�tno�ci asertywno��, budowanie empatii, wspó�praca w grupie. 2. Podejmowanie Podejmowanie decyzji decyzji i krytyczne krytyczne myślenie: my�lenie: gromadzenie informacji, ocena ró�nych rozwi�za� problemów z uwzgl�dnieniem przewidywania konsekwencji dla siebie i innych, analiza wp�ywu warto�ci i postaw na motywy dzia�ania w�asne i innych. 3.Kierowanie sobą: sob�: budowanie poczucia w�asnej warto�ci, samo�wiadomo�� w zakresie w�a3. snych praw, postaw, wyznawanych warto�ci, mocnych i s�abych stron, okre�lanie celów, samoobserwacja i samoocena, kierowanie emocjami (radzenie sobie ze z�o�ci�, l�kiem, strat�), radzenie sobie ze stresem (zarz�dzanie czasem, pozytywne my�lenie, techniki relaksacyjne). Umiej�tno�ci �yciowe nale�y rozwija� i doskonali� we wszystkich okresach �ycia. Dzieci i m�odzie� nabywa je w procesie socjalizacji w rodzinie, szkole i grupie rówie�niczej, ale od najm�odszych lat nale�y wspiera� proces tego rozwoju. W szko�ach w Wielkiej Brytanii od dawna realizowany jest przedmiot „edukacja osobista i spo�eczna” (ang. personal and social education), World Health Organization, (1993), Life skills education in schools, Geneva, WHO. Dodatkowe informacje – patrz M. Soko�owska, (2010), Umiej�tno�ci �yciowe, [w:] B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 448–474.

11 12

16

Przedmiot Tre�ci nauczania dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych. Ucze�: Edukacja wczesnoszkolna Przedmiot Tre�ci nauczania dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych. Ucze�: Edukacja wczesnoszkolna Klasa I ƒ obdarza uwag� dzieci i doros�ych, s�ucha ich wypowiedzi […]; komunikuje a w Irlandii przedmiot „edukacja spo�eczna,Edukacja osobistawczesnoszkolna i zdrowotna” (ang. social, personal and uważnie słucha wypowiedzi i korzystas�ucha zpotrzeby, przekazywanych informacji, Edukacja w jasny sposób swoje odczucia; Klasa I polonistyczna obdarza uwag� dzieci spostrze�enia, ich social, wypowiedzi […];and komunikuje aw w Irlandii Irlandii przedmiot „edukacjaƒspo�eczna, spo�eczna, osobista zdrowotna” (ang. personal ahealth przedmiot „edukacja osobista iii doros�ych, zdrowotna” (ang. social, personal and education). Z tego powodu w podstawie programowej kszta�cenia ogólnego Klasa I obdarza uwag� dzieci ii doros�ych, s�ucha wypowiedzi […];and komunikuje  (…) rozumie teksty przeznaczone dzieci iich wyciąga zdostosowuje nichumiej�twnioski, ƒ w kulturalny sposób zwraca si� dla do rozmówcy, [….] Edukacja polonistyczna jasny sposób swoje spostrze�enia, potrzeby, odczucia; a w Irlandii przedmiot „edukacja spo�eczna, osobista zdrowotna” (ang. social, personal health education). Z tego powodu w podstawie programowej kszta�cenia ogólnego umiej�tahealth w Irlandii przedmiot „edukacja osobista i1). zdrowotna” (ang. social, personal andton g�osu Zpolonistyczna tego powodu w podstawie programowej kszta�cenia ogólnego umiej�tno�ci teeducation). uwzgl�dniono w ró�nychƒspo�eczna, przedmiotach (tab. S�si�one tak�e podstaw� programu Edukacja jasny sposób swoje spostrze�enia, potrzeby, odczucia; dobiera właściwe formy komunikowania się w różnych sytuacjach do sytuacji … w kulturalny sposób zwraca do rozmówcy, [….] dostosowuje ton g�osu ano�ci w Irlandii przedmiot „edukacja spo�eczna, osobista i zdrowotna” (ang. social, personal and health te education). Z tego tego powodu w podstawie podstawie programowej programowej kszta�cenia ogólnego umiej�tuwzgl�dniono w powodu ró�nychƒ przedmiotach przedmiotach (tab.zwraca 1). S�si�one one tak�e podstaw� podstaw� programu health w kszta�cenia ogólnego no�ci teeducation). uwzgl�dniono w ró�nych (tab. 1). S� tak�e w kulturalny do rozmówcy, [….] dostosowuje ton g�osu społecznych, Edukacja Zspo�eczna wspó�pracuje zlaktyki innymi w zabawie, w nauce szkolnej i programu w umiej�tsytuacjach do sytuacji …sposób wychowawczego i szkolnego programu pro (patrz rozdz. 8). health education). Z tego powodu w podstawie programowej kszta�cenia ogólnego umiej�tno�ci te uwzgl�dniono uwzgl�dniono w ró�nych ró�nych przedmiotach (tab. 1). 1). S� one one tak�e podstaw� programu programu wychowawczego szkolnego programu pro laktyki (patrz rozdz. 8). no�ci te w (tab. S� tak�e podstaw� do sytuacji … współpracuje zzinnymi ww zabawie, nauce szkolnej w sytuacjach życiowych; �yciowych; przestrzega regu� obowi�zuj�cych wi spo�eczno�ci dzieci�cej Edukacja spo�eczna ƒ przedmiotach wspó�pracuje innymi zabawie, w nauce szkolnej i w sytuacjach wychowawczego ii szkolnego programu pro laktyki (patrz rozdz. 8). no�ci te uwzgl�dniono w ró�nych przedmiotach (tab. S� one tak�e programu wychowawczego szkolnego programu pro laktyki (patrz rozdz. 8). podstaw� wychowawczego ispo�eczna profilaktyki szkoły (patrz1). rozdz. 8). Edukacja ƒ przestrzega wspó�pracuje zlaktyki innymi w zabawie, wzwraca nauce szkolnej i ww sytuacjach reguł obowiązujących w społeczności dziecięcej oraz w świecie oraz w �wiecie doros�ych, grzecznie si� innych wpodstaszkole, �yciowych; przestrzega regu� obowi�zuj�cych wdo spo�eczno�ci dzieci�cej wychowawczego iiprogramu szkolnego programu pro (patrz rozdz. 8). Tabela 1. Tre�ci nauczania – wymagania szczegó�owe dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych zawarte wychowawczego i szkolnego programu pro laktyki (patrz rozdz. 8). �yciowych; przestrzega regu� obowi�zuj�cych w spo�eczno�ci dzieci�cej Tabela 1. Tre�ci nauczania – wymagania szczegó�owe dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych zawarte w podstadorosłych; wie, jak należy zachować się w stosunku do dorosłych i rówieśników w domu i na ulicy. oraz w �wiecie doros�ych, grzecznie zwraca si� do innych w szkole, Tabela 1. Tre�ci nauczania – wymagania szczegó�owe dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych zawarte w podstawie programowej kszta�cenia ogólnego na poszczególnych etapach edukacyjnych Tabela 1. Tre�ci Tre�ci nauczania wymagania szczegó�owe dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych zawarte wwpodstapodstaoraz wpomoc �wiecie doros�ych, grzecznie zwraca si� do innych szkole, wie programowej programowej kszta�cenia ogólnego na poszczególnych etapach edukacyjnych grzecznościowe);rozumie potrzebę utrzymywania dobrych relacji Etyka ƒ (formy niesie potrzebuj�cym, tak�e w�yciowych sytuacjach codziennych. w domu i na dotycz�ce ulicy. wie kszta�cenia ogólnego na poszczególnych etapach edukacyjnych Tabela 1. nauczania –– wymagania szczegó�owe umiej�tno�ci zawarte w wie programowej kszta�cenia ogólnego na poszczególnych etapach edukacyjnych Tabela 1. Tre�ci – wymagania szczegó�owe dotycz�ce umiej�tno�ci zawarte w podstaw domu i na ulicy. sąsiadami wdotycz�ce miejscu zamieszkania; jest chętnydododoros�ych pomocy, ƒ zwie, jak nale�y zachowywa� si�tak�e w stosunku Etykanauczania niesie pomoc potrzebuj�cym, w�yciowych sytuacjach codziennych. wie programowej kszta�cenia ogólnego na poszczególnych etapach edukacyjnych Przedmiot Tre�ci nauczania umiej�tno�ci �yciowych. Ucze�:i rówie�ników wie programowej kszta�cenia ogólnego na poszczególnych etapach edukacyjnych się nieść pomoc potrzebującym, Etyka III niesie pomoc potrzebuj�cym, w sytuacjach codziennych. Klasa (formy grzeczno�ciowe); rozumie utrzymywania relacji Przedmiot Tre�ci nauczania dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych. Ucze�: ƒ stara wie, jak nale�y zachowywa� si�tak�e wpotrzeb� stosunku do doros�ych idobrych rówie�ników Przedmiot Tre�ci nauczania dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych. Ucze�: Edukacja wczesnoszkolna  nawiązuje i pielęgnuje przyjaźnie w miarę swoich możliwości. ƒ wie, jak nale�y zachowywa� si� w stosunku do doros�ych i rówie�ników Edukacja spo�eczna z s�siadami w miejscu zamieszkania; jest ch�tny do pomocy…. Klasa III (formy grzeczno�ciowe); rozumie potrzeb� utrzymywania dobrych relacji Przedmiot Tre�ci nauczania dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych. Ucze�: Przedmiot Tre�ciEdukacja nauczania dotycz�ce umiej�tno�ci �yciowych. Ucze�: wczesnoszkolna Edukacja wczesnoszkolna Klasa III spo�eczna grzeczno�ciowe); rozumie potrzeb� utrzymywania dobrych relacji Tre�ci nauczania umiej�tno�ci �yciowych. Edukacja z(formy s�siadami wdotycz�ce miejscu zamieszkania; jest ch�tny do Ucze�: pomocy…. Klasa IPrzedmiot ƒ obdarza uwag� dzieci i doros�ych, s�ucha ich wypowiedzi […]; komunikuje Edukacja wczesnoszkolna I-III II etap edukacyjny klasy IV–VI Edukacja wczesnoszkolna Klasa II polonistyczna obdarza uwag� dzieci i doros�ych, doros�ych, s�ucha ich wypowiedzi wypowiedzi […]; komunikuje Edukacja spo�eczna z s�siadami miejscu zamieszkania; jest ch�tny do pomocy…. Klasa ƒƒ uważnie obdarza uwag� dzieci iw s�ucha ich […]; komunikuje słucha wypowiedzi i korzysta zpotrzeby, przekazywanych informacji, Edukacja w jasny sposób swoje spostrze�enia, odczucia; Edukacja wczesnoszkolna II etap edukacyjny klasy IV–VI J�zyk polski  uważnie słucha wypowiedzi i si� korzysta zpotrzeby, przekazywanych informacji, ƒ rozpoznaje znaczenie niewerbalnych �rodków komunikowania Edukacja polonistyczna w jasny sposób swoje spostrze�enia, potrzeby, odczucia; Klasa I ƒ obdarza uwag� dzieci i doros�ych, s�ucha ich wypowiedzi […]; komunikuje komunikuje Klasa I polonistyczna ƒƒƒ(…) obdarza uwag� dzieci i doros�ych, s�ucha wypowiedzi […]; rozumie teksty dla dzieci iich wyciąga zdostosowuje nich wnioski, w kulturalny sposób zwraca do rozmówcy, [….] ton g�osusi� (gest, Edukacja jasny sposób swoje spostrze�enia, odczucia; uważnie słucha wypowiedzi; IIprzeznaczone etap edukacyjny klasy IV–VI Klasa I polonistyczna obdarza uwag� dzieci i doros�ych, s�ucha ich wypowiedzi […]; komunikuje (…) rozumie teksty przeznaczone dla dzieci i wyciąga z nich wnioski, wyraz twarzy, mimika, postawa cia�a); J�zyk polski w kulturalny sposób zwraca si� do rozmówcy, [….] dostosowuje ton g�osu g�osusi� (gest, ƒ rozpoznaje znaczenie niewerbalnych �rodków komunikowania Edukacja polonistyczna jasny sposób swoje spostrze�enia, potrzeby, odczucia; ƒƒƒƒdobiera w kulturalny sposób zwraca si� do rozmówcy, [….] dostosowuje ton Edukacja jasny sposób swoje spostrze�enia, potrzeby, odczucia; właściwe formy komunikowania się w różnych sytuacjach do sytuacji … dobiera właściwe formy komunikowania się w różnych sytuacjach; J�zyk polski rozpoznaje znaczenie niewerbalnych �rodków komunikowania (gest, Edukacja spo�eczna polonistyczna w kulturalny jasny sposób swoje spostrze�enia, potrzeby, odczucia; dobiera właściwe formy komunikowania się wcia�a); sytuacjach ƒ uczestnicz�c w rozmowie, s�ucha zróżnych uwag� wypowiedzi innych; prezentuje do sytuacji …sposób wyraz twarzy, postawa kulturalny sposób zwraca si�się; do rozmówcy, [….] dostosowuje ton g�osusi� w zwraca si� do rozmówcy, [….] dostosowuje ton g�osu Edukacja ƒƒƒƒspołecznych, wspó�pracuje z wypowiadania innymi wmimika, zabawie, w nauce szkolnej i w sytuacjach do sytuacji … dba o kulturę stosuje formuły grzecznościowe. wyraz twarzy, mimika, postawa cia�a); w kulturalny sposób zwraca si� do rozmówcy, [….] dostosowuje ton g�osu społecznych, w�asne zdanie i uzasadnia je. Edukacja spo�eczna spo�eczna wspó�pracuje z innymi w zabawie, w nauce szkolnej i w sytuacjach ƒ uczestnicz�c w rozmowie, s�ucha z uwag� wypowiedzi innych; prezentuje do sytuacji … Edukacja ƒƒƒƒwspółpracuje wspó�pracuje z innymi w zabawie, w nauce szkolnej i w sytuacjach do sytuacji … z innymi w zabawie, nauce szkolnej i w sytuacjach życiowych; �yciowych; przestrzega regu� w spo�eczno�cii dorosłymi; dzieci�cej odróżnia co dobre, a co złe obowi�zuj�cych w kontaktach z rówieśnikami ƒ w�asne uczestnicz�c s�ucha zszkolnej uwag� wypowiedzi innych; prezentuje do sytuacji … współpracuje zzzinnymi ww zabawie, szkolnej ispo�eczno�ci winnych sytuacjach życiowych; �yciowych; przestrzega regu� obowi�zuj�cych w spo�eczno�ci dzieci�cej zdanie irozmowie, uzasadnia je. Edukacja spo�eczna spo�eczna wspó�pracuje innymi w zabawie, w nauce szkolnej iw wsłabszym; sytuacjach Edukacja ƒƒƒƒprzestrzega wspó�pracuje innymi w zabawie, w nauce sytuacjach reguł obowiązujących wnauce społeczności dziecięcej oraz w świecie oraz w �wiecie doros�ych, grzecznie zwraca si� do w szkole, �yciowych; przestrzega regu� obowi�zuj�cych w dzieci�cej odróżnia dobro od zła, nie krzywdzi innych, pomaga Historia ƒ wyja�nia, w czym wyra�a si� odmienno�� ii niepowtarzalno�� ka�dego w�asne zdanie i uzasadnia je. Edukacja spo�eczna ƒ dorosłych; wspó�pracuje z innymi w zabawie, w nauce szkolnej i w sytuacjach przestrzega reguł obowiązujących w społeczności dziecięcej oraz w świecie oraz w �wiecie doros�ych, grzecznie zwraca si� do innych w szkole, �yciowych; przestrzega regu� obowi�zuj�cych w spo�eczno�ci dzieci�cej oraz w �wiecie doros�ych, grzecznie zwraca si� do innych w szkole, �yciowych; przestrzega regu� obowi�zuj�cych w spo�eczno�ci dzieci�cej wie, jak należy zachować się w stosunku do dorosłych i rówieśników domu ƒi na ulicy. z innymi w zabawie, w nauce szkolnej i w sytuacjach ka�dego iHistoria spo�ecze�stwo ƒƒwwspółpracuje cz�owieka; wyja�nia, w czym wyra�a si� odmienno�� i niepowtarzalno�� �yciowych; przestrzega obowi�zuj�cych spo�eczno�ci dzieci�cej dorosłych; jak należyregu� zachować się wutrzymywania stosunku do dorosłych i rówieśników w domu i wie, na ulicy. oraz wpomoc �wiecie doros�ych, grzecznie zwraca si�wdo do innych w szkole, szkole, oraz w �wiecie doros�ych, grzecznie zwraca si� innych w grzecznościowe);rozumie potrzebę relacji Etyka niesie potrzebuj�cym, tak�e w w domu ulicy. życiowych, przestrzega reguł obowiązujących wcodziennych. społeczności dziecięcej wyja�nia, w czym wyra�a si�sytuacjach odmienno�� i dobrych niepowtarzalno�� ka�dego ƒi na podaje przyk�ady kon iktów mi�dzy lud�mi i proponuje sposoby ich iHistoria spo�ecze�stwo ƒ (formy cz�owieka; oraz w �wiecie doros�ych, grzecznie zwraca si� do innych w szkole, (formy grzecznościowe);rozumie potrzebę utrzymywania dobrych relacji Etyka ƒ zwie, niesie pomoc potrzebuj�cym, tak�e w sytuacjach codziennych. w domu i na ulicy. Etyka ƒ niesie pomoc potrzebuj�cym, tak�e w sytuacjach codziennych. w domu i na ulicy. sąsiadami w miejscu zamieszkania; jest chętny do pomocy, nale�y zachowywa� si� wiktów stosunku do doros�ych i rówie�ników świecie dorosłych; rozumie potrzebę utrzymywania dobrychsposoby relacji ich i spo�ecze�stwo orazjak cz�owieka; ƒ rozwi�zywania. podaje przyk�ady kon mi�dzy lud�mi i proponuje w domu i na ulicy. zwie, sąsiadami wpomoc miejscu zamieszkania; jest chętny pomocy, jak nale�y zachowywa� si� wpotrzeb� stosunku dodo doros�ych rówie�ników Etyka III niesie pomoc potrzebuj�cym, tak�e w sytuacjach sytuacjach codziennych. się nieść potrzebującym, Etyka niesie pomoc potrzebuj�cym, tak�e w codziennych. Klasa (formy grzeczno�ciowe); rozumie utrzymywania relacji ƒƒ stara wie, jak nale�y zachowywa� si� w stosunku do doros�ych iidobrych rówie�ników z sąsiadami w miejscu zamieszkania; jest chętny do pomocy, respektuje ƒ rozwi�zywania. podaje przyk�ady kon iktów mi�dzy lud�mi i proponuje sposoby ich III etap edukacyjny –sytuacjach gimnazjum  stara się nieść pomoc potrzebującym, Etyka ƒ niesie pomoc potrzebuj�cym, tak�e w codziennych. Klasa III (formy grzeczno�ciowe); rozumie potrzeb� utrzymywania dobrych relacji wie, jak nale�y zachowywa� si� w stosunku do doros�ych i rówie�ników  nawiązuje i pielęgnuje przyjaźnie w miarę swoich możliwości. Klasa III (formy grzeczno�ciowe); rozumie potrzeb� utrzymywania dobrych relacji ƒ wie, jak nale�y zachowywa� si� w stosunku do doros�ych i rówie�ników Edukacja spo�eczna z prawo s�siadami w miejscu zamieszkania; jest ch�tny do pomocy…. innych do pracy i wypoczynku. rozwi�zywania. nawiązuje i pielęgnuje przyjaźnie miarę swoich III etap edukacyjny – gimnazjum ƒ z(formy jakgrzeczno�ciowe); nale�y zachowywa� si� w wpotrzeb� stosunku do możliwości. doros�ych idobrych rówie�ników Edukacja spo�eczna zwie, s�siadami w miejscu miejscu zamieszkania; jest ch�tny do pomocy…. pomocy…. Klasa III III spo�eczna (formy grzeczno�ciowe); rozumie potrzeb� utrzymywania dobrych relacji Klasa rozumie utrzymywania relacji Edukacja s�siadami w zamieszkania; jest ch�tny do J�zyk polski ƒ rozpoznaje wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym; IIgrzeczno�ciowe); etap edukacyjny klasy potrzeb� IV–VI III etapzamieszkania; edukacyjny – gimnazjum Klasa III spo�eczna (formy rozumie utrzymywania dobrych relacji Edukacja spo�eczna z s�siadami w miejscu jest ch�tny do pomocy…. Edukacja z s�siadami w miejscu zamieszkania; jest ch�tny do pomocy…. rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobat�, dezaprobat�, negacj�); J�zyk polski wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym; IIƒetap etap edukacyjny klasy IV–VI II edukacyjny klasy IV–VI Edukacja spo�eczna z s�siadami w miejscu zamieszkania; jest ch�tny do pomocy….si�i perswazyjnym; J�zyk polski ƒ rozpoznaje znaczenie �rodków komunikowania J�zyk polski wypowiedzi o charakterze emocjonalnym dostrzega wniewerbalnych wypowiedzi ewentualne przejawy agresji i (gest, manipulacji; rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobat�, dezaprobat�, negacj�); IIƒetap etap edukacyjny klasy IV–VI II edukacyjny klasy IV–VI J�zyk polski polski rozpoznaje znaczenie niewerbalnych �rodków komunikowania komunikowania si� si� (gest, (gest, twarzy, mimika, postawa cia�a); J�zyk ƒƒ wyraz rozpoznaje znaczenie �rodków rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobat�, dezaprobat�, negacj�); uczestniczy wwypowiedzi dyskusji, uzasadnia w�asne zdanie, przyjmuje pogl�dy innych dostrzega wniewerbalnych ewentualne przejawy agresji i manipulacji; IIƒetap edukacyjny klasy IV–VI wyraz twarzy, mimika, postawa cia�a); J�zyk polski polski rozpoznaje znaczenie niewerbalnych �rodków komunikowania si� (gest, (gest, J�zyk rozpoznaje znaczenie �rodków komunikowania si� ƒƒ uczestnicz�c wmimika, rozmowie, zuzasadnia uwag� wypowiedzi innych; prezentuje wyraz twarzy, postawa dostrzega wniewerbalnych ewentualne przejawy agresji i manipulacji; polemizuje zs�ucha nimi.cia�a); ƒ lub uczestniczy wwypowiedzi dyskusji, w�asne zdanie, przyjmuje pogl�dy innych wyraz twarzy, mimika, postawa cia�a); J�zyk polski ƒ rozpoznaje znaczenie niewerbalnych �rodków komunikowania si� (gest, uczestnicz�c wmimika, rozmowie, s�uchacia�a); z uwag� uwag� wypowiedzi wypowiedzi innych; innych; prezentuje prezentuje wyraz twarzy, zdanie irozmowie, uzasadnia je. ƒ w�asne uczestnicz�c w ƒ lub uczestniczy wpostawa dyskusji, w�asne zdanie, przyjmuje pogl�dy innych polemizuje zs�ucha nimi. zuzasadnia J�zyk obcy ƒ prosi ouzasadnia rad� ipostawa udziela wyraz twarzy, cia�a); w�asne zdanie irozmowie, je. rady; uczestnicz�c wmimika, s�ucha uwag� wypowiedzi wypowiedzi innych; innych; prezentuje prezentuje ƒƒ w�asne uczestnicz�c w zz uwag� zdanie irozmowie, uzasadnia je. lub polemizuje zs�ucha nimi. Historia Nowo�ytny ƒƒ wyja�nia, w czym wyra�a si� odmienno�� iwypowiedzi niepowtarzalno�� ka�dego ƒ wspó�dzia�a w grupie, np. w lekcyjnych i pozalekcyjnych j�zykowych J�zyk obcy prosi o rad� i udziela rady; w�asne zdanie i uzasadnia je. uczestnicz�c w rozmowie, s�ucha z uwag� innych; prezentuje w�asne zdanie i uzasadnia je. odmienno�� i niepowtarzalno�� ka�dego Historia wyja�nia, w czym czym wyra�a si� si� ƒƒ cz�owieka; wyja�nia, wyra�a i niepowtarzalno�� ka�dego iHistoria spo�ecze�stwo J�zyk obcy prosii ouzasadnia rad� i udziela rady; pracach projektowych. Nowo�ytny ƒw wspó�dzia�a w grupie, np. w lekcyjnych i pozalekcyjnych j�zykowych w�asne zdanie je.odmienno�� iiHistoria spo�ecze�stwo cz�owieka; Historia ƒ wyja�nia, w czym wyra�a si� odmienno�� niepowtarzalno�� ka�dego wyja�nia, czym kon wyra�a si� mi�dzy odmienno�� ii niepowtarzalno�� ka�dego ƒ podaje przyk�ady iktów lud�mi i proponuje sposoby ichj�zykowych spo�ecze�stwo cz�owieka; Nowo�ytny ƒw wspó�dzia�a w grupie, np. w lekcyjnych i pozalekcyjnych pracach projektowych. Wiedza ƒw wymienia i stosuje zasady komunikowania si� isposoby wspó�pracy wyja�nia, czym kon wyra�a si� mi�dzy odmienno�� i niepowtarzalno�� ka�dego podaje przyk�ady iktów mi�dzy lud�mi proponuje sposoby ich w ma�ej grupie i spo�ecze�stwo spo�ecze�stwo cz�owieka; ƒƒ rozwi�zywania. podaje przyk�ady iktów lud�mi ii proponuje ich iHistoria cz�owieka; pracachkon projektowych. o spo�ecze�stwieƒƒ podaje bierze dyskusji, zebraniu, wspólnym dzia�aniu); Wiedza ƒ (np. wymienia i udzia� stosuje zasady komunikowania si� isposoby wspó�pracy i spo�ecze�stwo cz�owieka; rozwi�zywania. podaje przyk�ady kon iktóww mi�dzy lud�mi proponuje sposoby ich w ma�ej grupie przyk�ady kon iktów mi�dzy lud�mi ii proponuje ich rozwi�zywania. IIIprzyk�ady –wgimnazjum o spo�ecze�stwieƒ podaje (np.edukacyjny bierze dyskusji, zebraniu, wspólnym dzia�aniu); Wiedza ƒetap wymienia i udzia� stosuje zasady komunikowania si� isposoby wspó�pracy w ma�ej grupie podstawowe sposoby podejmowania wspólnych kon iktów mi�dzy lud�mi i proponuje ich rozwi�zywania. rozwi�zywania. III etap etap edukacyjny edukacyjny –– gimnazjum gimnazjum III o spo�ecze�stwie (np. bierze udzia� w dyskusji, zebraniu, wspólnym dzia�aniu); decyzji; ƒ wymienia i stosuje podstawowe sposoby podejmowania wspólnych rozwi�zywania. J�zyk polski ƒ rozpoznaje wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym; III etap etap edukacyjny gimnazjum III edukacyjny –– gimnazjum decyzji; ƒ wymienia i stosuje podstawowe sposoby podejmowania J�zyk polski polski przedstawia i ostosuje w(aprobat�, praktyce sposoby rozwi�zywania koniktów rozpoznaje wypowiedzi o charakterze charakterze emocjonalnym perswazyjnym; ƒƒ rozpoznaje intencje wypowiedzi dezaprobat�, negacj�); wspólnych J�zyk wypowiedzi emocjonalnym ii perswazyjnym; III etap edukacyjny – gimnazjum decyzji; w grupie i mi�dzy grupami; ƒ rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobat�, dezaprobat�, negacj�); koniktów J�zyk polski ƒ przedstawia i stosuje w praktyce sposoby rozwi�zywania wypowiedzi o charakterze emocjonalnym i perswazyjnym; J�zyk polski wypowiedzi oewentualne charakterze emocjonalnym dostrzega wintencje wypowiedzi przejawy agresji ii perswazyjnym; manipulacji; ƒ rozpoznaje wypowiedzi (aprobat�, dezaprobat�, negacj�); w grupie iwypowiedzi mi�dzy grupami; intencje wypowiedzi (aprobat�, dezaprobat�, negacj�); J�zyk polski ƒw przedstawia iuzasadnia stosuje w(aprobat�, praktyce sposoby rozwi�zywania kon iktów rozpoznaje wypowiedzi oewentualne charakterze emocjonalnym iii perswazyjnym; wyja�nia na przyk�adach, jak mo�na zachowa� dystans wobec dostrzega wypowiedzi ewentualne przejawy agresji manipulacji; ƒƒ rozpoznaje intencje dezaprobat�, negacj�); uczestniczy w dyskusji, w�asne zdanie, przyjmuje pogl�dy innych dostrzega wypowiedzi przejawy agresji manipulacji; w grupie i mi�dzy grupami; ƒ rozpoznaje intencje wypowiedzi (aprobat�, dezaprobat�, negacj�); nieaprobowanych przez siebie zachowa� grupy lub jak im si� uczestniczy w dyskusji, uzasadnia w�asne zdanie, przyjmuje pogl�dy innych ƒ wyja�nia na przyk�adach, jak mo�na zachowa� dystans wobec dostrzega wypowiedzi ewentualne przejawy agresji i manipulacji; dostrzega wwwypowiedzi ewentualne przejawy agresji i manipulacji; polemizuje z nimi. uzasadnia ƒ lub uczestniczy dyskusji, w�asne zdanie, przyjmuje pogl�dy innych nieaprobowanych przezw�asne siebie zachowa� grupy lub jak wobec im innych si� uczestniczy wwypowiedzi dyskusji, uzasadnia w�asne zdanie, przyjmuje pogl�dy innych ƒ przeciwstawia�; wyja�nia na przyk�adach, jak mo�na zachowa� dystans dostrzega ww ewentualne przejawy agresji i manipulacji; lub polemizuje nimi. ƒƒ lub uczestniczy dyskusji, uzasadnia zdanie, przyjmuje pogl�dy polemizuje zz nimi. J�zyk obcy ƒƒ prosi o rad� i udziela rady; nieaprobowanych przez siebie zachowa� grupy lub jak im si� uczestniczy w dyskusji, uzasadnia w�asne zdanie, przyjmuje pogl�dy innych przeciwstawia�; lub polemizuje z nimi. lub polemizuje z nimi. J�zyk obcy obcyBiologia ƒ wymienia czynniki wywo�uj�ce stres oraz podaje przyk�ady pozytywnego prosi rad� udziela rady; Nowo�ytny ƒƒ wspó�dzia�a w grupie, np. w lekcyjnych i pozalekcyjnych j�zykowych J�zyk prosi oo rad� ii udziela przeciwstawia�; lub polemizuje z nimi.rady; nowożytny Nowo�ytny negatywnego stresu; wspó�dzia�a grupie, np.dzia�ania w lekcyjnych lekcyjnych pozalekcyjnych j�zykowych J�zyk obcy obcyBiologia ƒ iwymienia czynniki wywo�uj�ce stres oraz podaje przyk�ady pozytywnego prosi oo rad� rad� i udziela udziela rady; Nowo�ytny wspó�dzia�a w grupie, np. w ii pozalekcyjnych j�zykowych J�zyk ƒƒ pracach prosi iw rady; projektowych. J�zyk obcyBiologia czynniki wywo�uj�ce stres ze oraz podaje przyk�ady pozytywnego prosi o rad� i udziela rady; ƒprojektowych. przedstawia sposoby radzenia stresem. pracach Nowo�ytny iwymienia negatywnego dzia�ania stresu; wspó�dzia�a w grupie, np. w lekcyjnych lekcyjnych pozalekcyjnych j�zykowych Nowo�ytny ƒƒ pracach wspó�dzia�a w grupie, np. w ii sobie pozalekcyjnych j�zykowych projektowych. Wiedza ƒƒ wymienia ii stosuje zasady komunikowania si� ize wspó�pracy w ma�ej grupie Nowo�ytny negatywnego dzia�ania stresu; wspó�dzia�a w grupie, np. w lekcyjnych i sobie pozalekcyjnych ƒprojektowych. przedstawia sposoby radzenia stresem.j�zykowych pracach projektowych. pracach Wiedza wymienia i udzia� stosujewzasady zasady komunikowania si� ii wspó�pracy wspó�pracy w ma�ej ma�ej grupie grupie o spo�ecze�stwie bierze dyskusji, zebraniu, dzia�aniu); Wiedza ƒƒ (np. wymienia iprzedstawia stosuje komunikowania si� w ƒprojektowych. sposoby radzeniawspólnym sobie ze stresem. pracach o spo�ecze�stwie (np. bierzeii udzia� udzia� wpodstawowe dyskusji, zebraniu, wspólnym dzia�aniu); Wiedza wymienia stosujew zasady komunikowania si� ii wspó�pracy wspó�pracy w ma�ej ma�ej grupie grupie Wiedza zasady komunikowania si� w 17 ƒƒ wymienia stosuje sposobywspólnym podejmowania wspólnych o spo�ecze�stwie (np. bierze dyskusji, zebraniu, dzia�aniu); Wiedza zasady komunikowania si� i wspó�pracy w ma�ej ƒ wymienia i stosuje podstawowe sposoby podejmowania wspólnych o spo�ecze�stwie (np. bierze udzia� w dyskusji, zebraniu, wspólnym dzia�aniu); 17 o spo�ecze�stwie (np. bierzei udzia� dyskusji, zebraniu, dzia�aniu); ƒ decyzji; wymienia stosujewpodstawowe sposobywspólnym podejmowania wspólnych grupie o spo�ecze�stwie (np. bierzeii stosuje udzia� wpodstawowe dyskusji, zebraniu, dzia�aniu); decyzji; wymienia stosuje podstawowe sposoby podejmowania wspólnych 17 ƒƒ decyzji; wymienia sposoby podejmowania wspólnych przedstawia i stosuje w praktyce sposobywspólnym rozwi�zywania kon iktów wymienia i stosuje podstawowe wspólnych przedstawia stosuje w praktyce praktyce sposoby sposoby podejmowania rozwi�zywania kon koniktów iktów decyzji; w grupie i mi�dzy grupami; ƒƒ decyzji; przedstawia ii stosuje w sposoby rozwi�zywania decyzji; w grupie na mi�dzy grupami; przedstawia stosuje w praktyce praktyce sposoby rozwi�zywania koniktów iktów przedstawia ii stosuje w sposoby rozwi�zywania kon ƒƒ wyja�nia przyk�adach, jak mo�na zachowa� dystans wobec w grupie ii mi�dzy grupami; ORE poz 2.indd 17 6/22/12 przedstawia i stosuje w praktyce sposoby rozwi�zywania kon ƒ wyja�nia na przyk�adach, jak mo�na zachowa� dystans wobec w grupie i mi�dzy grupami; w grupie na i mi�dzy grupami; przez siebie zachowa� grupydystans lub jak wobec im si� iktów ƒ nieaprobowanych wyja�nia przyk�adach, jak mo�na zachowa� ORE poz 2.indd 17 6/22/12 w grupie i mi�dzy grupami; nieaprobowanych przez siebie zachowa� grupy lub jak im si� ƒ wyja�nia na przyk�adach, jak mo�na zachowa� dystans wobec ƒ przeciwstawia�; wyja�nia na przyk�adach, jak mo�na zachowa� nieaprobowanych przez siebie zachowa� grupydystans lub jak wobec im si� ORE poz 2.indd 17 6/22/12 ƒ przeciwstawia�; wyja�nia na przyk�adach, jak mo�na zachowa� dystans wobec przeciwstawia�; nieaprobowanych przez siebie zachowa� grupy lub jak im si� nieaprobowanych przez siebie zachowa� grupy lub jak im si� Biologia ƒ wymienia czynniki przez wywo�uj�ce stres oraz podaje przyk�ady pozytywnego nieaprobowanych siebie zachowa� grupy lub jak im si� przeciwstawia�; przeciwstawia�; Biologia wymienia czynniki wywo�uj�ce stres oraz oraz podaje podaje przyk�ady przyk�ady pozytywnego pozytywnego negatywnego dzia�ania stresu; stres Biologia ƒƒ iwymienia czynniki wywo�uj�ce przeciwstawia�; iwymienia negatywnego dzia�ania stresu;sobie Biologia ƒ czynniki wywo�uj�ce stres ze oraz podaje przyk�ady przyk�ady pozytywnego pozytywnego Biologia czynniki wywo�uj�ce stres oraz podaje ƒ przedstawia sposoby radzenia stresem. iwymienia negatywnego dzia�ania stresu; i negatywnego negatywnego dzia�ania stresu;sobie Biologia czynniki wywo�uj�ce stres ze oraz podaje przyk�ady pozytywnego przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem. iwymienia dzia�ania stresu; ƒƒ przedstawia sposoby radzenia stresem. iprzedstawia negatywnego dzia�ania stresu;sobie sposoby radzenia sobie ze ze stresem. stresem. ƒƒ przedstawia sposoby radzenia ƒ przedstawia sposoby radzenia sobie ze stresem. 17

17 17 17 17 17

9

9

9

Wychowanie zyczne

ƒ identykuje swoje mocne strony, planuje sposoby ich rozwoju oraz ma �wiadomo�� s�abych stron, nad którymi nale�y pracowa�; ƒ omawia konstruktywne sposoby radzenia sobie z negatywnymi emocjami; ƒ omawia sposoby redukowania nadmiernego stresu i konstruktywnego radzenia sobie z nim; ƒ omawia znaczenie dla zdrowia dobrych relacji z innymi lud�mi, w tym z rodzicami oraz rówie�nikami tej samej i odmiennej p�ci; ƒ wyja�nia, w jaki sposób mo�e dawa� i otrzymywa� ró�ne rodzaje wsparcia spo�ecznego; ƒ wyja�nia, co oznacza zachowanie asertywne i podaje jego przyk�ady; ƒ wyja�nia, dlaczego i w jaki sposób nale�y opiera� si� presji oraz namowom do u�ywania substancji psychoaktywnych i innych zachowa� ryzykownych.

Wychowanie do �ycia w rodzinie

Tematy: ƒ budowa prawid�owych relacji z rodzicami; konikt pokole�; przyczyny i sposoby rozwi�zywania koniktów; ƒ relacje mi�dzyosobowe i ich znaczenie; ƒ zachowania asertywne.

Podstawy przedsi�biorczo�ci

ƒ rozpoznaje zachowania asertywne, uleg�e i agresywne; odnosi je do cech osoby przedsi�biorczej; ƒ rozpoznaje mocne i s�abe strony w�asnej osobowo�ci; odnosi je do cech osoby przedsi�biorczej; ƒ zna korzy�ci wynikaj�ce z planowania w�asnych dzia�a� i inwestowania w siebie; ƒ podejmuje racjonalne decyzje, opieraj�c si� na posiadanych informacjach i ocenia skutki w�asnych dzia�a�; ƒ stosuje ró�ne formy komunikacji werbalnej i niewerbalnej w celu autoprezentacji oraz prezentacji w�asnego stanowiska.

Wychowanie zyczne

ƒ omawia konstruktywne, optymistyczne sposoby wyja�niania trudnych zdarze� i przeformu�owania my�li negatywnych na pozytywne; ƒ wyja�nia, na czym polega praca nad sob� dla zwi�kszenia wiary w siebie, poczucia w�asnej warto�ci i umiej�tno�ci podejmowania decyzji; ƒ wyja�nia, na czym polega konstruktywne przekazywanie i odbieranie pozytywnych i negatywnych informacji zwrotnych oraz radzenie sobie z krytyk�; ƒ omawia zasady racjonalnego gospodarowania czasem.

Wychowanie do �ycia w rodzinie

Tematy: ƒ komunikacja interpersonalna, asertywno��, techniki negocjacji, empatia; ƒ tolerancja wobec odmienno�ci kulturowych, etnicznych, religijnych, seksualnych; ƒ problemy okresu dojrzewania i sposoby radzenia sobie z nimi; ƒ sposoby rozwi�zywania koniktów.

Etyka

ƒ umiej�tno�� �ycia z innymi i dla innych.

IV etap edukacyjny

Literatura uzupe�niaj�ca

Blaxter M., (2009), Zdrowie, Warszawa, Wydawnictwo Sic! s.c. Syrek E., Borzucka-Sitkiewicz K., (2009), Edukacja zdrowotna, Warszawa, WAiP. Woynarowska B., (2010), Edukacja zdrowotna. Podr�cznik akademicki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN. PWN.

18

4. Status i miejsce edukacji zdrowotnej 4. Statusprogramowej i miejsce edukacji zdrowotnej w podstawie kszta�cenia ogólnego w podstawie programowej kszta�cenia ogólnego Barbara Woynarowska Barbara Woynarowska

We wprowadzonej w 2008 r. podstawie programowej kszta�cenia ogólnego13 zmieni� si� 13 We iwprowadzonej w zdrowotnej, 2008 r. podstawie programowej kszta�cenia ogólnego si� status miejsce edukacji w stosunku do podstawy programowej z 1999 zmieni� r., w której status i miejsce zdrowotnej, stosunku do podstawy programowej z 1999 r.,podstawy w której istnia�a �cie�ka edukacji edukacyjna „edukacjawprozdrowotna”. W cz��ci wst�pnej aktualnej istnia�a �cie�kawedukacyjna „edukacja prozdrowotna”. W�e: cz��ci wst�pnej aktualnej podstawy programowej II, III i IV etapie edukacyjnym zapisano, programowej w II, III i IV etapie edukacyjnym zapisano, �e: „Wa�nym zadaniem szko�y jest tak�e edukacja zdrowotna, której celem jest kszta�towanie u uczniów zadaniem nawyku dba�o�ci o zdrowie i innych ludzi oraz umiej�tno�ci �ro„Wa�nym szko�y jest tak�e w�asne edukacja zdrowotna, której celem jest tworzenia kszta�towanie dowiska sprzyjaj�cego zdrowiu.” u uczniów nawyku dba�o�ci o zdrowie w�asne i innych ludzi oraz umiej�tno�ci tworzenia �rodowiska sprzyjaj�cego zdrowiu.”

Zapis ten, po raz pierwszy w historii szkolnictwa w Polsce, nadaje edukacji zdrowotnej Zapis ten, pow�ród raz pierwszy w historii szkolnictwa w Polsce, nadaje edukacji zdrowotnej wysok� rang� zada� szko�y. wysok� w�ród zada� w szko�y. Status rang� edukacji zdrowotnej nowej podstawie programowej kszta�cenia ogólnego mo�na Status edukacji zdrowotnej w nowej podstawie programowej kszta�cenia ogólnego mo�na scharakteryzowa� w sposób podany w ramce. scharakteryzowa� w sposób podany w ramce. Status edukacji zdrowotnej w nowej podstawie programowej Status edukacji zdrowotnej w nowej podstawie programowej ƒ Wymagania szczegó�owe (tre�ci) dotycz�ce edukacji zdrowotnej s� zapisane w wielu przedmiotach 2). W porównaniu poprzedni� podstaw� programow� wymaga� bezpo�rednio lub ƒ (tab. Wymagania szczegó�owe z(tre�ci) dotycz�ce edukacji zdrowotnej liczba s� zapisane w wielu przedmiotach po�rednio zdrowotn� i ichprogramow� zakres tematyczny wyra�nie si� zwi�kszy�. lub (tab. 2). Wpowi�zanych porównaniuzzedukacj� poprzedni� podstaw� liczba wymaga� bezpo�rednio ƒ Wiod�c� w edukacjizzdrowotnej w II, III i IV etapie edukacyjnym wychowanie zyczne. po�redniorol� powi�zanych edukacj� zdrowotn� i ich zakres tematyczny pe�ni wyra�nie si� zwi�kszy�. ƒ Wiod�c� rol� w edukacji zdrowotnej w II, III i IV etapie edukacyjnym pe�ni wychowanie zyczne.

Przyj�te rozwi�zanie jest zgodne z jednym z modeli zalecanych przez �wiatow� Organizacj� 14 rozwi�zanie jest zgodne z jednym z modeli zalecanych przez �wiatow� Organizacj� Przyj�te Zdrowia : w��czenie tre�ci dotycz�cych zdrowia do wielu przedmiotów (model „rozproszony”) 14 Zdrowia w��czenie (wychowanie tre�ci dotycz�cych zdrowia do wielu przedmiotów „rozproszony”) i wiod�cy :przedmiot zyczne). Nowym rozwi�zaniem jest(model powi�zanie edukacji 15 Nowym rozwi�zaniem jest powi�zanie edukacji izdrowotnej wiod�cy przedmiot (wychowanie zyczne). z wychowaniem zycznym : wychowaniem zycznym15:obszar „wychowanie zyczne i edukacja zdro•zdrowotnej na I etapiezedukacyjnym wyodr�bniono 16 edukacyjnym wyodr�bniono obszar „wychowanie zyczne i edukacja zdro• na I etapie wotna” , 16 wotna” • na III i IV, etapie edukacyjnym, w przedmiocie wychowanie zyczne, wyodr�bniono blok • tematyczny na III i IV etapie edukacyjnym, w przedmiocie zyczne, wyodr�bniono blok „edukacja zdrowotna”. Znajduj�wychowanie si� w nim wymagania dotycz�ce zdrowia tematyczny „edukacja zdrowotna”. Znajduj� si� w nim nieuwzgl�dniane wymagania dotycz�ce zdrowia psychospo�ecznego i umiej�tno�ci �yciowych (dotychczas w podstawie psychospo�ecznego i umiej�tno�ci �yciowych (dotychczas nieuwzgl�dniane w podstawie programowej). programowej). Rozporz�dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego kszta�cenia ogólnego w poszczególnych typach szkó� (Dz.U. 2009,programowej Nr 4, poz. 17). Rozporz�dzenie Ministraoraz Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy wy14 Zmiana patrz Dz. U. 2014, poz. 803.education WHO,rozporządzenia (2003), Skills for health. Skills based health includingtypach life skills: An(Dz.U. important component childchowania przedszkolnego oraz kszta�cenia ogólnego w poszczególnych szkó� 2009, Nr 4, poz.of17). 14 friendly/health promoting Series education on Schoolincluding Health Document 9, important Geneva, World Health WHO, (2003), Skills forschool, health.Information Skills based health life skills: An component of Orgachildnization. friendly/health promoting school, Information Series on School Health Document 9, Geneva, World Health Orga15 Zapis podstawy programowej wychowania zycznego wraz z komentarzem znajduje si� w wydawnictwie Minization. 15 nisterstwa Edukacjiprogramowej Narodowej: Podstawa programowa z komentarzami. Wychowanie zyczne i edukacja dla bezpieZapis podstawy wychowania zycznego wraz z komentarzem znajduje si� w wydawnictwie Micze�stwa szkole podstawowej, i liceum, t. 8.z(www.reformaprogramowa.men.gov.pl). nisterstwaw Edukacji Narodowej:gimnazjum Podstawa programowa komentarzami. Wychowanie zyczne i edukacja dla bezpie16 Proponowano nawet zmian�gimnazjum na wszystkich etapach edukacyjnych dotychczasowej nazwy przedmiotu „wycze�stwa w szkole podstawowej, i liceum, t. 8. (www.reformaprogramowa.men.gov.pl). 16 chowanie zyczne” na „wychowanie zyczne ietapach zdrowotne”: Z. Jaworski, (2009), O krzewieniu kultury zycznej Proponowano nawet zmian� na wszystkich edukacyjnych dotychczasowej nazwy przedmiotu „wyw polskiej szkole – blaski cienie, „Zdrowie, Kultura Zdrowotna iZ.Edukacja”, 3, s. 7–12. chowanie zyczne” na i„wychowanie zyczne i zdrowotne”: Jaworski, t.(2009), O krzewieniu kultury zycznej w polskiej szkole – blaski i cienie, „Zdrowie, Kultura Zdrowotna i Edukacja”, t. 3, s. 7–12. 13

13

19 19

Tabela 2. Przedmioty nauczania, w których uwzgl�dniono nauczania – wymagania szczegó�owe Tabela 2. Przedmioty nauczania, w których uwzgl�dniono tre�citre�ci nauczania – wymagania szczegó�owe dotycz�ce bezpo�rednio lub po�rednio edukacji zdrowotnej (wiersze zacienione dotycz� przedmiotów dotycz�ce bezpo�rednio lub po�rednio edukacji zdrowotnej (wiersze zacienione dotycz� przedmiotów o du�ej liczbie wymaga�) o du�ej liczbie tych tych wymaga�) Szko�a podstawowa Szko�a podstawowa

Szko�y Szko�y Gimnazjum ponadponadGimnazjum Klasy Klasy Klasy I-III I-III Klasy IV-VIIV-VI gimnazjalne gimnazjalne Edukacja spo�eczna Edukacja spo�eczna

X

X

Edukacja przyrodnicza Edukacja przyrodnicza

X

X

Edukacja polonistyczna Edukacja polonistyczna

X

X

Zaj�cia komputerowe Zaj�cia komputerowe

X

X

X

X

Zaj�cia techniczne Zaj�cia techniczne

X

X

X

X

X

X

Wychowanie zyczne Wychowanie zyczne

X

X

X

X

X

X

X

X

EtykaEtyka

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

X

polski J�zykJ�zyk polski

X

X

X

X

nowo�ytny J�zykJ�zyk obcyobcy nowo�ytny

X

X

X

X

Muzyka Muzyka

X

X

X

X

Historia i spo�ecze�stwo Historia i spo�ecze�stwo

X

X

Przyroda Przyroda

X

X

Wychowanie do �ycia w rodzinie Wychowanie do �ycia w rodzinie

X

X

X

X

X

X

Wiedza o spo�ecze�stwie Wiedza o spo�ecze�stwie

X

X

X

X

Geogra Geogra a a

X

X

X

X

Biologia Biologia

X

X

X

X

Chemia Chemia

X

X

X

X

Fizyka Fizyka

X

X

Informatyka Informatyka

X

X

X

X

Edukacja dla bezpiecze�stwa Edukacja dla bezpiecze�stwa

X

X

X

X

X

X

Podstawy przedsi�biorczo�ci Podstawy przedsi�biorczo�ci

Tre�ci dotycz�ce edukacji zdrowotnej w podstawie programowej zosta�y zapisane w j�zyku Tre�ci dotycz�ce edukacji zdrowotnej w podstawie programowej zosta�y zapisane w j�zyku wymaga�, okre�laj�, powinny efekty kszta�cenia w ko�cu danego etapu wymaga�, którektóre okre�laj�, jakiejakie powinny by� by� efekty kszta�cenia w ko�cu danego etapu edu-edukacyjnego. W zapisie podstawy programowej przyj�to zasad�, �e tre�ci nauczania na poszczekacyjnego. W zapisie podstawy programowej przyj�to zasad�, �e tre�ci nauczania na poszczególnych etapach nie powinny si� powtarza� (zrezygnowano z zasady „spiralno�ci” kszta�cenia). gólnych etapach nie powinny si� powtarza� (zrezygnowano z zasady „spiralno�ci” kszta�cenia). „zapewnienia ciąw odniesieniu do edukacji wczesnoszkolnej podkre�lono potrzeb� „ci�g�o�ci procesu TylkoTylko w odniesieniu do edukacji wczesnoszkolnej podkre�lono potrzeb� „ci�g�o�ci procesu głościrozpocz�tego wychowania kształcenia” znajomości podstawy wychowania przededukacji rozpocz�tego w przedszkolu i kontynuowanego w programowej szkole podstawowej” i w tym celu edukacji wi przedszkolu i ikontynuowanego w szkole podstawowej” i w .tym celu szkolnego przez nauczycieli uczących wyodr�bniono nauczania dla klasy wyodr�bniono tre�citre�ci nauczania dla klasy I. wI.klasach I-III.

Ogólna charakterystyka edukacji zdrowotnej na poszczególnych etapach 4.1.4.1. Ogólna charakterystyka edukacji zdrowotnej na poszczególnych etapach edukacyjnych edukacyjnych pierwszym etapie edukacyjnym „wychowanie zyczne i edukacja zdrowotna” Na Na pierwszym etapie edukacyjnym „wychowanie zyczne i edukacja zdrowotna” jest jest jednym z jedenastu obszarów kszta�cenia zintegrowanego. Wymagania szczegó�owe (na koniec jednym z jedenastu obszarów kszta�cenia zintegrowanego. Wymagania szczegó�owe (na koniec dotyczą zdrowia fizycznego, w tym: klasy I i dotycz� III) dotycz� g�ównie zdrowia zycznego, w tym: klasygłównie I i III) g�ównie zdrowia zycznego, w tym: •• troski o cia�o (higiena osobista, dba�o�� o postaw� cia�a),porządku, znajomość części ciała ciało (higiena osobista i otoczenia, utrzymanie • troski o cia�o (higiena osobista, dba�o�� o postaw� cia�a), i organów wewnętrznych, dbałość o postawę ciała)aktywno�� • zachowa� sprzyjaj�cych zdrowiu (w�a�ciwe �ywienie, aktywno�� zyczna, poddawanie • zachowa� sprzyjaj�cych zdrowiu (w�a�ciwe �ywienie, zyczna, poddawanie si� si� • szczepieniom zachowańochronnym), sprzyjających ochronnym),zdrowiu (właściwe żywienie, aktywność fizyczna, konieczność szczepieniom kontrolowania stanu zdrowia) 20 20

• zachowania zachowania bezpiecze�stwa czasie zaj�� ruchowych, w kontaktach lekami zajęć i substancja• bezpieczeństwa(w i dbałości o zdrowie swoje i innych (wz czasie rucho• wych, zachowania bezpiecze�stwa (w czasiewzaj�� ruchowych, w kontaktach zlub lekami w kontaktach z lekamipomocy i substancjami chemicznymi) i szukania wi substancjasytuacjach mi chemicznymi) i szukania sytuacjach zagro�enia zdrowiapomocy �ycia, mi chemicznymi) i szukania pomocy w sytuacjach zagro�enia zdrowia lub �ycia, zdrowia lub życia, • zagrożenia w�a�ciwego zachowania w chorobie. • właściwego w�a�ciwego zachowania w chorobie. • zachowania w chorobie do zaleceń lekarza dentysty). Tre�ci nauczania dotycz�ce edukacji (stosowanie zdrowotnej się uwzgl�dniono tak�e wi innych obszarach Tre�ci nauczania dotycz�ce edukacji zdrowotnej uwzgl�dniono tak�e w innych obszarach kszta�cenia zintegrowanego. Cz��� z nich dotyczy ww. zagadnie�, a tak�e: dba�o�ci o zdrokszta�cenia zintegrowanego. Cz��� z nich dotyczy ww. zagadnie�, a tak�e: dba�o�ci zdrowie i bezpiecze�stwo w�asne i innych, kontrolowania zdrowia, przestrzegania zalece� olekarza wie i bezpiecze�stwo w�asne i innych, kontrolowania zdrowia, przestrzegania zalece� lekarza i stomatologa, bezpiecze�stwa w ruchu drogowym, relacji i wspó�pracy z innymi, pomagania ipotrzebuj�cym, stomatologa, bezpiecze�stwa w ruchu drogowym, relacji i wspó�pracy z innymi, pomagania ochrony �rodowiska przyrodniczego. potrzebuj�cym, ochrony �rodowiska przyrodniczego. Na drugim etapie edukacyjnym (klasy IV-VI szko�y podstawowej) wymagania szczegó�oNadotycz�ce drugim etapie edukacyjnym (klasy edukacji IV-VI szko�y podstawowej) wymagania szczegó�owe, bezpo�rednio lub po�rednio zdrowotnej, znajduj� si� w wielu przedwe, dotycz�ce bezpo�rednio lub po�rednio edukacji zdrowotnej, znajduj� si� w wielu przedmiotach, zw�aszcza w przyrodzie, wychowaniu zycznym i j�zyku obcym nowo�ytnym (tab. 1). miotach, zw�aszcza w przyrodzie, wychowaniu  zycznym i j�zyku obcym nowo�ytnym (tab. 1). Liczba ich jest du�a i dotycz� one dba�o�ci o cia�o, zdrowie oraz �rodowisko, z dominacj� wyLiczba ich jest du�a i dotycz� one dba�o�ci o cia�o, zdrowie oraz �rodowisko, z dominacj� wymaga� z zakresu zdrowia zycznego. Dotyczy to tak�e podstawy programowej wychowania maga� z zakresu zdrowia zycznego. Dotyczy to tak�e podstawy programowej wychowania zycznego, w której uwzgl�dniono:  zycznego, w której uwzgl�dniono: • bezpiecze�stwo (w czasie zaj�� ruchowych, pobytu nad wod�, w górach, w ruchu drogo• bezpiecze�stwo (w czasie zaj�� ruchowych, pobytuzdrowia nad wod�, w górach, w ruchu drogowym) oraz sposoby post�powania w zagro�eniach lub �ycia, wym) oraz sposoby post�powania w zagro�eniach zdrowia lub �ycia, • troska o cia�o (hartowanie i ochrona przed nadmiernym nas�onecznieniem). • troska cia�o (hartowanie i ochrona w przed nadmiernym nas�onecznieniem). Status iomiejsce edukacji zdrowotnej klasach IV-VI szko�y podstawowej nie uleg� wi�c znaStatus i miejsce edukacji zdrowotnej w klasach IV-VI szko�y podstawowej nie uleg� wi�c znacz�cej zmianie w stosunku do poprzedniej podstawy programowej. cz�cej zmianie w stosunku do poprzedniej podstawy programowej. Na III i IV etapie edukacyjnym tre�ci nauczania – wymagania szczegó�owe dotycz�ce eduNazdrowotnej III i IV etapie edukacyjnym nauczania – wymagania szczegó�owe dotycz�ce edukacji znajduj� si� tak�e tre�ci w wielu przedmiotach (tab. 1). Najwa�niejszym, nowym kacji zdrowotnej znajduj� si� tak�e w wielu przedmiotach (tab. 1). Najwa�niejszym, nowym i cennym rozwi�zaniem jest wyodr�bnienie edukacji zdrowotnej jako jednego z siedmiu ibloków cennym rozwi�zaniem jest wyodr�bnienie edukacji zdrowotnej jednego zi szko�ach siedmiu tematycznych podstawy programowej wychowania zycznego jako w gimnazjum bloków tematycznych podstawy programowej wychowania  zycznego w gimnazjum i szko�ach ponadgimnazjalnych. ponadgimnazjalnych. W cz��ci II niniejszego poradnika omówiono szczegó�owo tre�ci edukacji zdrowotnej w poW cz��ci II niniejszego poradnika omówiono szczegó�owo edukacji zdrowotnej w poszczególnych przedmiotach w gimnazjum, zw�aszcza tych, w tre�ci których nasycenie tymi tre�ciami szczególnych przedmiotach w gimnazjum, zw�aszcza tych, w których nasycenie tymi tre�ciami jest najwi�ksze. jest najwi�ksze.

4.2. Propozycje dotycz�ce realizacji edukacji zdrowotnej w szkole 4.2. Propozycje dotycz�ce realizacji edukacji zdrowotnej w szkole Obecny status edukacji zdrowotnej jest nowym wyzwaniem dla szko�y. Szko�a staje przed Obecny status edukacji zdrowotnej jestnanowym wyzwaniempytania: dla szko�y. Szko�a staje przed konieczno�ci� poszukiwania odpowiedzi dwa podstawowe konieczno�ci� poszukiwania odpowiedzi na dwa podstawowe pytania: 1) Jak skutecznie realizowa� obecny model edukacji zdrowotnej? ? 1)Mo�na Jak skutecznie realizowa� obecny model edukacji zdrowotnej? tu wykorzysta� do�wiadczenia z realizacji w latach 1999–2007 �cie�ki edukacyjnej Mo�na tu wykorzysta� do�wiadczenia z realizacji w latach 1999–2007 �cie�ki koordynatoedukacyjnej 17 „edukacja prozdrowotna” . W wielu szko�ach powo�ano wówczas szkolnych 17 „edukacja prozdrowotna” . W wielu szko�ach powo�ano wówczas szkolnych koordynatorów edukacji prozdrowotnej. Rol� t� powinien pe�ni� nauczyciel (lub pedagog szkolny), rów prozdrowotnej. t� powinien pe�ni� nauczyciel do (lubpodj�cia pedagogtego szkolny), któryedukacji jest zainteresowany tymRol� obszarem edukacji, ma motywacj� zadaktóry jest zainteresowany tym obszarem edukacji, ma motywacj� do podj�cia tego zadania, gotowo�� do sta�ego uczenia si� i rozszerzania swoich kompetencji, zw�aszcza umiej�tnia, gotowo�� do sta�ego uczenia si� i rozszerzania swoich kompetencji, zw�aszcza umiej�tno�ci komunikowania si� i wspó�dzia�ania z innymi, twórczego my�lenia i rozwi�zywania no�ci komunikowania wspó�dzia�ania z innymi, my�lenia problemów, pe�nienia si� rolii lidera. Korzystnie by�oby, twórczego aby stopniowo rol� it�rozwi�zywania podejmowali problemów, pe�nienia roli lidera. Korzystnie by�oby, aby stopniowo t� podejmowali nauczyciele wychowania zycznego. Zadania szkolnego koordynatora rol� edukacji zdrowotnej nauczyciele wychowania przedstawiono w ramce. zycznego. Zadania szkolnego koordynatora edukacji zdrowotnej przedstawiono w ramce.

B. Woynarowska, M. Soko�owska, (2001), �cie�ka edukacyjna – edukacja prozdrowotna i promocja zdrowia w szkoWoynarowska, M. Soko�owska, (2001), �cie�ka edukacyjna – edukacja prozdrowotna i promocja zdrowia w szkole,B. Warszawa, KOWEZiU. le, Warszawa, KOWEZiU.

17 17

21 21

Podstawowe zadania szkolnego koordynatora edukacji zdrowotnej ƒ Koordynowanie realizacji edukacji zdrowotnej w ramach poszczególnych przedmiotów. ƒ Uzgadnianie wdra�ania dodatkowych programów edukacyjnych, w �cis�ym powi�zaniu z zapisami w podstawie programowej; wybór programów o sprawdzonej jako�ci. ƒ Wspó�dzia�anie z piel�gniark� szkoln�, pedagogiem szkolnym oraz innymi organizacjami oferuj�cymi szkole ró�ne programy edukacyjne i prolaktyczne (zw�aszcza stacj� sanitarno-epidemiologiczn�). ƒ Organizowanie i prowadzenie wewn�trznego doskonalenia nauczycieli i szkole� dla innych pracowników szko�y w zakresie edukacji zdrowotnej.

Koordynacja edukacji zdrowotnej mo�e odbywa� si� na poziomie szko�y lub na poziomie poszczególnych oddzia�ów. To drugie rozwi�zanie wydaje si� �atwiejsze do realizacji. Nale�y wzi�� pod uwag� tre�ci w poszczególnych przedmiotach (patrz cz��� II), a tak�e tematy podejmowane na lekcjach wychowawczych oraz programy edukacyjne oferowane szko�om przez ró�ne organizacje (patrz rozdz. 7). Realizacja edukacji zdrowotnej wymaga wspó�pracy nauczycieli ró�nych przedmiotów, przede wszystkim wychowawców klas. To oni powinni dostrzec, jak wa�n� rol� odgrywa edukacja zdrowotna w budowaniu programu wychowawczego i szkolnego programu prolaktyki oraz podj�� prób� stworzenia takiego ca�o�ciowego programu dla uczniów swojej klasy. Edukacja zdrowotna mo�e by� wa�nym elementem spajaj�cym ró�ne dzia�ania wychowawcze i prolaktyczne. Mo�e by� realizowana na wydzielonych lekcjach w ramach wychowania zycznego, na lekcjach wielu przedmiotów, godzinach wychowawczych, ale równie� w czasie imprez klasowych lub szkolnych, jak �wi�to szko�y, pierwszy dzie� wiosny, dzie� dziecka itp. Sprzyjaj�c� okazj� stwarzaj� równie� wycieczki szkolne i zielone szko�y w czasie których, poza celami dydaktycznymi, mo�na popularyzowa� zasady aktywnego wypoczynku, zdrowego �ywienia a równocze�nie rozwija� umiej�tno�ci psychospo�eczne, jak budowanie relacji z rówie�nikami, wspó�praca, asertywne bronienie w�asnych praw itd. Trzeba jednak pami�ta�, �e �adna z wymienionych form nie daje gwarancji, �e spe�ni swe zadania automatycznie. Wycieczka klasowa nie zawsze zach�ci do aktywnego wypoczynku, a tym bardziej nie zawsze wp�ynie na popraw� relacji mi�dzy uczniami. Organizacja ka�dej z form wymaga jasnego zapisania w celach tego, co chcemy osi�gn�� z zakresu edukacji zdrowotnej (np. budowa� dobre relacje rówie�nicze), odpowiednio dobra� metody realizacji (np. ustalenie, wspólnie z uczniami, regu� obowi�zuj�cych podczas wycieczki). Wa�ne jest tak�e prowadzenie ewaluacji – zapytanie uczniów o ich odczucia, co do efektów podj�tych dzia�a� (np. jak oceniaj� atmosfer�, kontakty rówie�nicze w czasie wycieczki). 2) W jaki sposób wychowanie zyczne mo�e pe�ni� wiod�c� rol� w edukacji zdrowotnej? Za powierzeniem wychowaniu zycznemu wiod�cej roli w edukacji zdrowotnej w szkole przemawia�y nast�puj�ce argumenty: • Silne zwi�zki mi�dzy wychowaniem zycznym i edukacj� zdrowotn�, wskazywane od ponad 40 lat przez teoretyków wychowania zycznego w Polsce. Zdaniem M. Demela „macierz” wychowania zdrowotnego tworz� wychowanie zyczne i higiena szkolna. „Pole przenikania si� zakresów wychowania zdrowotnego i wychowania zycznego jest rozleg�e i obejmuje wszystko co wi��e si� ze �wiadomo�ci� ceny zdrowia, pozytywnym zainteresowaniem w�asnym organizmem”18. • Szeroki zakres kszta�cenia przeddyplomowego nauczycieli wychowania zycznego, w tym w zakresie nauk biomedycznych, ale tak�e psychologii i pedagogiki. • Specyczny typ relacji nauczyciel wychowania zycznego – uczniowie, sprzyjaj�cy budowaniu zaufania i zainteresowania uczniów sprawami zdrowia. 18

M. Demel, (1968), O wychowaniu zdrowotnym, Warszawa, PZWS, s. 58–59.

22

Powierzenie Powierzenie nauczycielom nauczycielom wychowania wychowania zycznego zycznego wiod�cej wiod�cej roliroli ww edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej oraz oraz rozszerzenie rozszerzenie dotychczasowego dotychczasowego zakresu zakresu tego tego przedmiotu przedmiotu nale�y nale�y uzna� uzna� za za wyzwanie wyzwanie i szans� i szans� dladla tejtej grupy grupy nauczycieli. nauczycieli. Mo�na Mo�na oczekiwa�, oczekiwa�, �e:�e: • Wp�ynie • Wp�ynie to to nana zwi�kszenie zwi�kszenie ichich presti�u presti�u zawodowego. zawodowego. Wyniki Wyniki bada� bada� wskazuj�, wskazuj�, �e �e po�owa po�owa nauczycieli nauczycieli wychowania wychowania zycznego zycznego uwa�a, uwa�a, �e �e mama niski niski lublub bardzo bardzo niski niski presti� presti� w spo�ecze�stwie, w spo�ecze�stwie, mama poczucie poczucie niedowarto�ciowania niedowarto�ciowania presti�owego presti�owego swojej swojej specjalno�ci specjalno�ci ww stosunku stosunku dodo nauczycieli nauczycieli 19 19 innych innych przedmiotów. przedmiotów. WW �rodowisku �rodowisku wychowawców wychowawców zycznych zycznych istnieje istnieje kompleks kompleks „wue „wue aka” aka” . . • Stworzy • Stworzy nauczycielom nauczycielom mo�liwo�� mo�liwo�� wi�kszego wi�kszego udzia�u udzia�u ww �yciu �yciu szko�y, szko�y, rozwoju rozwoju zawodowego zawodowego i osobistego. i osobistego. • B�dzie • B�dzie sprzyja� sprzyja� zwi�kszeniu zwi�kszeniu satysfakcji satysfakcji z pracy. z pracy. Zapis Zapis dotycz�cy dotycz�cy wiod�cej wiod�cej roliroli wychowania wychowania zycznego zycznego jestjest nowym, nowym, niepraktykowanym niepraktykowanym dotychdotychczas czas ww systemie systemie szkolnictwa szkolnictwa rozwi�zaniem. rozwi�zaniem. Nie Nie mama ww tym tym zakresie zakresie do�wiadcze� do�wiadcze� i przyk�adów i przyk�adów „do„dobrej brej praktyki”. praktyki”. Podj�cie Podj�cie tejtej roliroli przez przez nauczycieli nauczycieli wymaga wymaga inicjatywy inicjatywy z ich z ich strony, strony, zaanga�owania zaanga�owania oraz oraz poszukiwania poszukiwania form form i sposobów i sposobów jejjej pe�nienia. pe�nienia. Niezb�dne Niezb�dne jestjest wsparcie wsparcie ze ze strony strony dyrektora dyrektora szko�y szko�y oraz oraz innych innych nauczycieli. nauczycieli. Nale�y Nale�y s�dzi�, s�dzi�, �e �e podj�cie podj�cie realizacji realizacji tego tego zadania zadania b�dzie b�dzie procesem procesem d�ugotrwa�ym, d�ugotrwa�ym, aleale uda uda si�si� wprowadzi� wprowadzi� tenten zapis zapis z podstawy z podstawy programowej programowej dodo praktyki praktyki szkó�. szkó�. Wa�ne Wa�ne jestjest tworzenie tworzenie przez przez nauczycieli nauczycieli wychowania wychowania zycznego zycznego warunków warunków sprzyjaj�sprzyjaj�20 20 cych cych temu, temu, aby aby „sport „sport sta� sta� si�si� integraln� integraln� cz��ci� cz��ci� edukacji edukacji i �ycia i �ycia ludzi” ludzi” , a, tym a tym samym, samym, aby aby szko�a szko�a by�a by�a bardziej bardziej wiarygodna wiarygodna jako jako realizator realizator edukacji edukacji zdrowotnej. zdrowotnej. JakJak wynika wynika z doz do21 21 �wiadcze� �wiadcze� mi�dzynarodowych mi�dzynarodowych wymaga wymaga to to spe�nienia spe�nienia nast�puj�cych nast�puj�cych warunków warunków : : • dopuszczanie • dopuszczanie dodo uczestnictwa uczestnictwa ww sporcie sporcie nienie tylko tylko osób osób utalentowanych utalentowanych – kryterium – kryterium uczestuczestnictwa nictwa powinno powinno by� by� zainteresowanie zainteresowanie i ch�� i ch�� ucznia, ucznia, a nie a nie jego jego predyspozycje, predyspozycje, • tworzenie • tworzenie jakjak najszerszej, najszerszej, zró�nicowanej zró�nicowanej oferty oferty ró�nych ró�nych form form aktywno�ci aktywno�ci sportowej, sportowej, • w��czenie • w��czenie uczniów uczniów dodo planowania, planowania, organizacji organizacji i realizacji i realizacji imprez imprez sportowych, sportowych, • organizowanie • organizowanie nienie tylko tylko zawodów zawodów opartych opartych nana rywalizacji, rywalizacji, aleale równie� równie� imprez imprez sportowych, sportowych, turniejów turniejów rodzinnych, rodzinnych, festiwali, festiwali, plebiscytów plebiscytów fairfair play play itd., itd., • poszukiwanie • poszukiwanie ró�nych ró�nych form form do do nansowywania nansowywania uczestnictwa uczestnictwa osób, osób, dladla których których barier� barier� s� s� koszty koszty uprawiania uprawiania sportu. sportu. Podsumowanie Podsumowanie ƒ Nowy ƒ Nowy model model szkolnej szkolnej edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej – tre�ci – tre�ci zamieszczone zamieszczone w wi�kszo�ci w wi�kszo�ci przedmiotów przedmiotów i wioi wiod�ca d�ca rola rola wychowania wychowania zycznego zycznego wymaga: wymaga: �� udzia�u udzia�u w jej w jej realizacji realizacji wszystkich wszystkich nauczycieli, nauczycieli, �� koordynacji koordynacji na na poziomie poziomie szko�y szko�y lublub poszczególnych poszczególnych oddzia�ów, oddzia�ów, �� wykorzystania wykorzystania ró�nych ró�nych okazji okazji i sytuacji i sytuacji (np. (np. wycieczki, wycieczki, imprezy imprezy klasowe, klasowe, szkolne), szkolne), �� zaanga�owania zaanga�owania i twórczego i twórczego podej�cia podej�cia ze ze strony strony nauczycieli nauczycieli wychowania wychowania zycznego, zycznego, �� zrozumienia zrozumienia i wsparcia i wsparcia ze ze strony strony dyrektora dyrektora szko�y, szko�y, �� wsparcia wsparcia ze ze strony strony doradców doradców metodycznych metodycznych i konsultantów i konsultantów nauczycieli nauczycieli wychowania wychowania zycznego. zycznego. ƒ Niezb�dne ƒ Niezb�dne jestjest monitorowanie monitorowanie przebiegu przebiegu wdra�ania wdra�ania edukacji edukacji zdrowotnej, zdrowotnej, zapisanej zapisanej ww podstawie podstawie programowej programowej kszta�cenia kszta�cenia ogólnego ogólnego oraz oraz upowszechniania upowszechniania przyk�adów przyk�adów dobrej dobrej praktyki. praktyki.

Literatura Literatura uzupe�niaj�ca uzupe�niaj�ca

Ministerstwo Ministerstwo Edukacji Edukacji Narodowej, Narodowej, (2009), (2009), Podstawa Podstawa programowa programowa z komentarzami. z komentarzami. Wychowanie Wychowanie zyczne zyczne i edukacja i edukacja dladla bezpiecze�stwa bezpiecze�stwa w szkole w szkole podstawowej, podstawowej, gimnazjum gimnazjum i liceum, i liceum, t. 8t.(www.reformaprogramowa.men.gov.pl). 8 (www.reformaprogramowa.men.gov.pl). Woynarowska Woynarowska B. B. (red.), (red.), (2012), (2012), Edukacja Edukacja zdrowotna. zdrowotna. Poradnik Poradnik dladla nauczycieli nauczycieli wychowania wychowania zycznego zycznego w gimw gimnazjum nazjum i szko�ach i szko�ach ponadgimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, Kielce, Kielce, Wydawnictwo Wydawnictwo Pedagogiczne Pedagogiczne ZNP. ZNP. R. Cie�li�ski, R. Cie�li�ski, (2005), (2005), Sytuacja Sytuacja spo�eczno-zawodowa spo�eczno-zawodowa nauczycieli nauczycieli wychowania wychowania zycznego, zycznego, Warszawa, Warszawa, Akademia Akademia WyWychowania chowania Fizycznego, Fizycznego, Studia Studia i Monogra i Monogra e, nr e, nr 102, 102, s. 121–123. s. 121–123. 20 20 J. Po�piech, J. Po�piech, (2010), (2010), Edukacyjne Edukacyjne walory walory sportu sportu – perspektywa – perspektywa europejska,„Zdrowie europejska,„Zdrowie Kultura Kultura Zdrowotna Zdrowotna Edukacja. Edukacja. Perspektywa Perspektywa Spo�eczna Spo�eczna i Humanistyczna”, i Humanistyczna”, AWFiS AWFiS w Gda�sku, w Gda�sku, tom tom V, s. V, 100. s. 100. 21 21 Tam�e. Tam�e. 19 19

2323

5. Wybrane zagadnienia metodyki edukacji zdrowotnej Magdalena Woynarowska-So�dan, Barbara Woynarowska Metodyka edukacji zdrowotnej wywodzi si� z pedagogiki i jej subdyscypliny – dydaktyki (nauki o nauczaniu i uczeniu si�). Posiada ona pewne specyczne cechy, podobnie jak metodyka innych przedmiotów. W obecnym modelu edukacji zdrowotnej w szkole, wszyscy nauczyciele – a zw�aszcza nauczyciele wychowania zycznego – powinni zna� podstawowe zasady jej metodyki. W dotychczasowym systemie kszta�cenia nauczycieli edukacja zdrowotna nie by�a uwzgl�dniana. Wi�kszo�� nauczycieli wykorzystuje do�wiadczenia z w�asnych lat szkolnych (sprzed wielu lat) i uto�samia edukacj� zdrowotn� z przekazywaniem informacji – pogadankami, gazetkami, konkursami (wiedzy, plastycznymi), rozdawnictwem ulotek o zdrowiu, g�ównie zycznym. Obserwacje i rozmowy z nauczycielami wskazuj� tak�e, �e wielu z nich nie postrzega swojej roli w edukacji zdrowotnej i nie kojarzy z ni� wymaga� z tego zakresu zapisanych w podstawie programowej ich przedmiotów.

5.1. Nowe podej�cia w metodyce edukacji zdrowotnej Do nowych podej�� (cech) we wspó�czesnej edukacji zdrowotnej nale��: koncentracja na uczeniu si�, zmiana ról nauczyciela i ucznia oraz podej�cie demokratyczne. • Koncentracja na procesie uczenia si�, a nie tylko nauczania: � uczenie si� jest procesem nabywania przez ucznia okre�lonych wiadomo�ci i umiej�tno�ci wp�ywaj�cych na jego zachowanie, a ko�cowe wyniki tego procesu zale�� w znacznym stopniu do motywacji i aktywno�ci ucznia, � nauczanie jest organizowaniem przez nauczyciela uczenia si� i kierowanie nim, tworzeniem warunków sprzyjaj�cych opanowaniu przez uczniów okre�lonego zasobu wiedzy i sprawno�ci z elementami kontroli, dzi�ki której warunki te mog� by� odpowiednio wykorzystane22. • Zmiana ról nauczyciela i ucznia (ramka) Nauczyciel w edukacji zdrowotnej ƒ Jest przewodnikiem (doradc�, liderem) uczniów. ƒ Nie wchodzi w rol� „eksperta” („mistrza”), który: „musi wszystko wiedzie�”; ogranicza ocenianie, komentarze, narzucanie w�asnego zdania; ma odwag� powiedzie�: „nie wiem, ale sprawdz� i odpowiem” lub „nie wiem, sprawd�my razem”, czyli ma prawo do niewiedzy oraz uczenia si� od uczniów i razem z nimi. ƒ Organizuje uczenie si� – stawia zadania, pytania, motywuje do pracy, kontroluje czas jej trwania. ƒ Posiada i doskonali umiej�tno�� komunikowania si� z uczniami, tworzenia atmosfery bezpiecze�stwa i zaufania. ƒ Umie zachowa� równowag� mi�dzy ustalonym programem, a potrzebami uczniów.

22

Cz. Kulisiewicz, (2005), Podstawy dydaktyki, Warszawa, WSiP.

24

Ucze� w edukacji zdrowotnej ƒ Nie jest postrzegany jako „bia�a karta” lecz uznaje si�, �e posiadana przez niego wiedza i do�wiadczenia stanowi� podstaw� do uczenia si�. ƒ Jego potrzeby w zakresie edukacji zdrowotnej s� rozpatrywane i uwzgl�dniane. ƒ Jest zach�cany do: � samodzielno�ci w uczeniu si�, wzbogacania do�wiadcze�, � akceptowania w�asnej odpowiedzialno�ci za uczenie si�, � odnoszenia zdobywanej wiedzy i umiej�tno�ci do w�asnej sytuacji i potrzeb oraz dokonywania ich transferu do codziennego �ycia.

Niezwykle wa�ne jest tak�e modelowanie przez nauczycieli po��danych postaw i zachowa� zdrowotnych. Wynika to z teorii spo�ecznego uczenia si� A. Bandury23, zgodnie z któr� ludzie ucz� si� tak�e przez obserwowanie zachowa� innych, zw�aszcza osób znacz�cych. • Podej�cie demokratyczne. W tradycyjnym podej�ciu do edukacji zdrowotnej zak�adano, �e nauczyciele i inne osoby doros�e okre�laj�, w jaki sposób dzieci i m�odzie� powinny si� zachowywa�, wykorzystuj�c w tym celu ró�ne techniki perswazji. Podej�cie to zosta�o nazwane moralizatorskim. Obecnie w Unii Europejskiej zach�ca si� do wdra�ania podej�cia demokratycznego. Zak�ada ono, �e m�odzi ludzie sami powinni aktywnie poszukiwa� odpowiedzi na pytanie: Jakich dokonywa� wyborów? Ró�nice mi�dzy tymi podej�ciami przedstawiono w tabeli 3. Tabela 3. Ró�nice mi�dzy podej�ciami do edukacji zdrowotnej24 Podej�cie moralizatorskie (tradycyjne)

Podej�cie demokratyczne

Koncentracja na uczniu, jego problemach zdrowotnych, nawykach, stylu �ycia

Koncentracja na szkole b�d�cej cz��ci� �rodowiska lokalnego (podej�cie siedliskowe); zainteresowanie uczniami, pracownikami szko�y i rodzicami oraz warunkami ich �ycia

Koncentracja na zdrowiu zycznym

Zdrowie traktowane holistycznie (zyczne, psychiczne i spo�eczne)

Zdrowie rozumiane jako brak choroby

Zdrowie rozumiane jako dobre samopoczucie (dobra jako�� �ycia)

Podkre�lanie negatywnych informacji, ostrzeganie, Podkre�lanie pozytywów: zalet bycia zdrowym, budzenie l�ku dokonywania odpowiednich wyborów Cele: przekazywanie wiedzy, moralizatorstwo, decyzje co wybra� nale�� do nauczyciela

Cele: obok wiedzy, rozwijanie umiej�tno�ci i kszta�towanie postaw, przygotowanie do podejmowania decyzji oraz rozwijanie kompetencji do dzia�ania

Metody wymagaj�ce aktywno�ci nauczyciela: Metody wymagaj�ce aktywno�ci ucznia: praca wyk�ady, pogadanki na temat „dobrego zdrowia”. w grupach, dyskusje, gry, symulacje, burza Uczniowie zwykle s� biernymi odbiorcami mózgów, technika narysuj i napisz, drama, rozwi�zywanie problemów, metoda projektu

A. Bandura, (1977), Social learning theory, Englewood Clifts, Prentice Hall. Inc. M. Soko�owska, (2011), Podej�cie moralizatorskie i demokratyczne w promocji zdrowia i prolaktyce, „Remedium”, nr 4 (na podstawie prac autorów du�skich, patrz m.in. B.B. Jansen, (1994), Edukacja zdrowotna i demokracja, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”, nr 4, s. 22–25. 23 24

25

5.2. Metody aktywizuj�ce We wspó�czesnej edukacji zdrowotnej dominuj�cymi metodami nauczania/uczenia si� powinny by� metody aktywizuj�ce. Mo�na je zdeniowa� jako sposób nauczania/uczenia si�, w którym nauczyciel nie przekazuje gotowej wiedzy, ale stwarza warunki do samodzielnego uczenia si�. Dzi�ki zastosowaniu tych metod uczniowie bardziej anga�uj� si� w proces uczenia si�, aktywniej zdobywaj� wiedz� i �atwiej przyswajaj� sobie nowe tre�ci, rozwijaj� swe zainteresowania i wiele umiej�tno�ci psychospo�ecznych, koniecznych do radzenia sobie z rozmaitymi �yciowymi wyzwaniami. Repertuar metod aktywizuj�cych i stosowanych w ich ramach technik jest bogaty (tab. 4). Ich dobór zale�y od celów konkretnej lekcji, potrzeb, wieku i do�wiadcze� uczniów, umiejetno�ci nauczyciela oraz warunków, w jakich odbywa si� lekcja. Tabela. 4. Aktywizuj�ce metody i techniki nauczania/uczenia si�25 Metoda

Przyk�ady technik

Dyskusja

ƒ Debata „Za i przeciw” ƒ Metaplan ƒ Debata panelowa ƒ „Sze�� kapeluszy”

Wchodzenie w rol�

ƒ Odgrywanie scenek ƒ Symulacja ƒ Drama

Analizowanie i rozwi�zywanie problemów

ƒ Burza mózgów ƒ Drzewo decyzyjne ƒ Analiza przypadku

Uczenie si� w ma�ych zespo�ach

ƒ Puzzle ƒ Kula �nie�na

Projekt

��czy wiele technik

Stacje zadaniowe

��czy wiele technik

Portfolio (teczka)

Portfolio tematyczne lub s�u��ce obserwacji rozwoju osób ucz�cych si� (praca indywidualna i grupowa)

Wizualizacja

ƒ Mapy my�li, mapy skojarze� ƒ Rysowanie ilustracji i komiksów ƒ Sporz�dzanie plakatów ƒ Uk�adanie rebusów

Charakterystyka wybranych metod i technik aktywizuj�cych26 Dyskusja Istot� dyskusji jest wymiana pogl�dów. Celem jej jest umo�liwienie uczniom rozwijania takich umiej�tno�ci jak: argumentowanie, przekonywanie, formu�owanie spójnych, precyzyjnych wypowiedzi, zadawanie pyta�, podsumowywanie, wnioskowanie i aktywne s�uchanie. Dyskusja jest metod� rozwi�zywania problemów i koniktów, uczy szacunku dla przekona� innych oraz dochodzenia do wspólnych znacze�. Istnieje wiele technik prowadzenia zaj�� 25 A. Klimowicz, (2005), Metody nauczania w pracy z doros�ymi, [w:] Poradnik edukatora, M. Owczarz (red.), Warszawa, CODN, s. 192. 26 Informacje na temat metod i technik prezentowanych w tym rozdziale zaczerpni�to z publikacji ró�nych autorów. List� tych publikacji zamieszczono na ko�cu rozdzia�u. Przyj�to, �e „metoda” to zaplanowana przez nauczaj�cego forma organizacji wszystkich etapów procesu uczenia si�; „technika” to okre�lony sposób praktycznego zastosowania metody.

26

z zastosowaniem metody dyskusji. Mo�e mie� ona charakter ca�kowicie dowolny (uczniowie wypowiadaj� si� na dany temat w dowolny sposób), mo�e te� mie� charakter wolny, ale dyskutanci przestrzegaj� ustalonego uprzednio regulaminu dyskusji. Do ciekawych technik dyskusji nale�� m.in.: • Debata „Za i Przeciw” – technika pomocna w pracy nad zagadnieniami, które budz� kontrowersje. Zadaniem jej uczestników jest przedstawienie argumentów „za” dan� tez� lub „przeciw” niej. S�u�y to rozwa�eniu okre�lonej sytuacji z dwóch ró�nych stron i – je�li trzeba – pomaga w podj�ciu decyzji. Dzi�ki wykorzystywaniu tej techniki uczniowie ucz� si� dyskutowa� o spornych kwestiach, kszta�tuj� umiej�tno�� aktywnego s�uchania, komunikowania w�asnych pogl�dów bez prowokowania i atakowania. • Metaplan – graczny zapis prowadzonej przez uczniów dyskusji na okre�lony temat. Uczniowie, omawiaj�c zagadnienie w ca�ej grupie lub w zespo�ach, odpowiadaj� na trzy pytania: jak jest? jak powinno by�? dlaczego nie jest tak, jak powinno by�? i formu�uj� wnioski. Podczas dyskusji uczniowie tworz� plakat przedstawiaj�cy w skrócie jej tre�� (wzór plakatu przedstawia im nauczyciel, ryc. 4). Technik� metaplanu wykorzystuje si� do omawiania spornych, trudnych spraw oraz do rozwi�zywania koniktów. Jej celem nie jest wskazanie, kto ma racj�, ale przedstawienie wielu aspektów danego problemu i poszukiwanie wspólnego rozwi�zania. Problem

Jak jest?

Dlaczego nie jest tak, jak powinno by�? Jak powinno by�?

Wnioski Ryc. 4. Wzór metaplanu

• Debata panelowa – uczniowie wyst�puj� w jednej z trzech ról: ekspertów, moderatorów i uczestników. Zadaniem nauczyciela jest przygotowanie uczniów do pe�nienia tych ról. Technika ta pozwala przedyskutowa� dany temat z innymi, wys�ucha� opinii innych, wyrobi� sobie w�asne zdanie i podj�� decyzj�. • „Sze�� my�lowych kapeluszy” – technika porz�dkuje sposób my�lenia o problemie i dyskusji. Uczniowie dziel� si� na grupy i rozwa�aj� problem, „wk�adaj�c” my�lowe kapelusze okre�lonego koloru. Ka�dy kolor kapelusza okre�la pewien sposób postrzegania problemu, jego analizy, znajdowania rozwi�za� i argumentowania (ryc. 5).

27

Sze�� my�lowych kapeluszy

Bia�y kapelusz

Czerwony kapelusz

�ó�ty kapelusz

Czarny kapelusz

Zielony kapelusz

Niebieski kapelusz

Zbieranie faktów, liczb, danych

Okre�lenie emocji i uczu�, jakie budzi dany temat

Reeksja nad zaletami, zyskami (optymizm)

Reeksja nad wadami, s�abymi stronami, trudno�ciami (pesymizm)

Rozwa�anie rozwi�za� alternatywnych (mo�liwo�ci)

Porz�dkowanie my�lenia o problemie, patrzenie z dystansu

Ryc. 5. Symbolika sze�ciu my�lowych kapeluszy wed�ug A. Klimowicz, 2005, s. 195.

Wchodzenie w rol� Metoda wchodzenia w rol� ��czy techniki, które umo�liwiaj� uczniom do�wiadczanie sytuacji podobnych do tych, które maj� miejsce w rzeczywisto�ci. Ich istot� jest inscenizowanie zdarze� i znajdowanie si� w po�o�eniu innej osoby. Ich celem jest m.in. uczenie si� empatii, wyra�ania my�li i uczu�, rozumienia ró�nych postaw i zachowa�. Do technik tych nale��: • Odgrywanie ról – technika podobna do dzieci�cych zabaw „na niby”. Uczniowie odgrywaj� ró�ne role (np. role z w�asnego �ycia oraz role postaci rzeczywistych, wymy�lonych, �yj�cych obecnie lub w przesz�o�ci) w okre�lonym przez nauczyciela kontek�cie sytuacyjnym. • Symulacje – symulacja to „zast�pienie sytuacji rzeczywistej przez jej model w celach zabawowych lub dydaktycznych”27. Uczniowie uczestnicz� w symulowanym wydarzeniu, które by�o, jest, b�dzie lub mog�oby by�, odgrywaj�c role autentycznych lub realistycznych postaci. Jest to bezpieczna przestrze� �wiczeniowa, która umo�liwia doskonalenie rozmaitych umiej�tno�ci oraz uczenie si� na b��dach. • Drama – jest to „improwizowane dzia�anie, przebiegaj�ce w wyobra�eniowej sytuacji problemowej, anga�uj�ce intelekt, emocje, zmys�y, wyobra�ni� i ekspresj� uczestników. Zaanga�owane w dram� osoby przez aktywne wchodzenie w role podejmuj� prób� rozwi�zania pojawiaj�cego si� koniktu”28. Rozwi�zywanie i analizowanie problemów Nauczanie rozwi�zywania i analizowania problemów mo�e dokonywa� si� w ró�ny sposób, np.: • Burza mózgów – technika twórczego my�lenia, przydatna do poszukiwania nowych oryginalnych rozwi�za�. Pozwala rozwija� sprawno�� umys�ow�, pokonywa� opór przed prezentacj� w�asnych pomys�ów, pobudza wyobra�ni�. Uczniowie nazywaj� problem, który chc� rozwi�za�, zg�aszaj� wszelkie pomys�y jego rozwi�zania (notuj� je na tablicy). Nast�pnie dokonuj� analizy zg�oszonych pomys�ów w celu ich selekcji, dokonuj� wyboru rozwi�zania i opracowuj� jego zastosowanie w praktyce. • Drzewo decyzyjne – graczny zapis analizy problemu decyzyjnego, jest wizualn� prezentacj� przebiegu procesu rozwi�zywania problemu. Uczniowie analizuj� problem, tworz�c plakat (ryc. 6). Graczna forma drzewa decyzyjnego zawiera podstawowe elementy procesu podejmowania decyzji. Celem tej techniki jest rozwijanie umiej�tno�ci dokonywania wyboru i podejmowania decyzji ze �wiadomo�ci� jej skutków. W. Oko�, (2007), Symulacja, [w:] Nowy s�ownik pedagogiczny, Warszawa, Wydawnictwo Akademickie �ak, s. 396. M. Nowicka, (2003), Drama, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. I, T. Pilch (red. nauk.), Warszawa, Wydawnictwo Akademickie �ak.

27

28

28

Pozytywne Negatywne

Negatywne Pozytywne

Cele / Warto�ci

SKUTKI

1

2 1. 2. 3.

3

Mo�liwe rozwi�zania

Sytuacja wymagaj�ca podj�cia decyzji

Ryc. 6. Schemat drzewa decyzyjnego29

• Studium przypadku – polega na analizie i interpretacji okre�lonych zdarze� (autentycznych lub opracowanych na u�ytek danego problemu), ich przyczyn i skutków. Zdarzenia te mog� by� podobne do tych, które dotycz� uczniów. Materia�em do studium przypadku mo�e by� np. wycinek z prasy zawieraj�cy wywiad ze sportowcem, muzykiem, osob� borykaj�c� si� z jakim� problemem, list czytelnika, fragment ksi��ki. Uczniowie otrzymuj� opis przypadku, zapoznaj� si� z nim, analizuj� pod k�tem postawionego problemu (np. co si� sta�o? jakie to mia�o skutki? kto jest odpowiedzialny za dany stan rzeczy? dlaczego kto� post�pi� w dany sposób? co móg� zrobi� innego? co nale�a�o zrobi�? co ty zrobi�by� w podobnej sytuacji?). Analiza przypadku pobudza do reeksji, uczy g��bszego, wieloaspektowego rozumienia problemu, umo�liwia „uczenie si� na b��dach” (poszukiwanie efektywniejszych sposobów dzia�ania) i „uczenie si� na sukcesach” innych (analizowanie efektywnych sposobów dzia�ania). Wed�ug: E. Brudnik, A. Moszy�ska, B. Owczarska, (2000), Ja i mój ucze� pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizuj�cych, Kielce, Zak�ad Wydawniczy SFS, s. 52.

29

29

Uczenie si� w ma�ych zespo�ach Charakterystycznym elementem kszta�cenia metodami aktywizuj�cymi jest praca w ma�ych zespo�ach. Zwi�ksza ona aktywno�� uczniów na lekcji, uczy wspó�pracy, respektowania zasad, umo�liwia do�wiadczenie wspó�zale�no�ci i wspó�odpowiedzialno�ci, pomaga doskonali� umiej�tno�ci komunikacji interpersonalnej. Ten sposób pracy przynosi korzy�ci pojedynczym uczniom (np. wi�ksze poczucie bezpiecze�stwa, wi�ksze zaanga�owanie osób nie�mia�ych, bli�sze poznawanie innych uczniów, do�wiadczanie ró�nych ról, uczenie si� od innych) i ca�ym zespo�om (np. wykorzystanie potencja�u wszystkich cz�onków, wsparcie innych, wi�ksze tempo pracy, uzupe�nianie ról, rozk�ad odpowiedzialno�ci). Do technik pracy grupowej mo�na zaliczy� m.in.: • Puzzle – technika mo�e by� wykorzystana w pracy z tekstem �ród�owym podzielonym na cz��ci. Praca odbywa si� w kilku etapach: uczniowie dzieleni s� na tyle grup, ile jest cz��ci tekstu, ka�da grupa otrzymuje jego jedn� cz���; uczniowie zapoznaj� si� z tym tekstem indywidualnie i wspólnie w grupie omawiaj� jego tre��. Po wykonaniu tego zadania nast�puje zmiana grup: w nowych grupach znajduj� si� reprezentanci ka�dej cz��ci tekstu. Maj� oni zrelacjonowa� sobie nawzajem to, czego nauczyli si� w poprzedniej rundzie. Nast�pnie uczniowie wracaj� do starych grup, rozmawiaj� na temat ca�ego tekstu i przygotowuj� plakat dotycz�cy ca�o�ci materia�u. Technika ta uczy wyboru najwa�niejszych tre�ci, przekazywania ich innym cz�onkom grupy. Anga�uje uczniów, wspomaga ich koncentracj�. • Kula �nie�na – polega na zastanawianiu si� nad danym zagadnieniem przez przechodzenie od pracy indywidualnej do pracy w ca�ej grupie. W pierwszej rundzie ucze� pracuje indywidualnie (np. przygotowuje 5 odpowiedzi na zadany temat). W drugiej rundzie uczniowie pracuj� w parach (porównuj� swe odpowiedzi i wybieraj� elementy wspólne, np. wybór 6 odpowiedzi z 10), w kolejnych rundach uczniowie pracuj� podobnie w grupach cztero-, o�mio- i szesnastoosobowych. Fina�em jest praca na forum ca�ej klasy. Technika ta pozwala na tworzenie w krótkim czasie wielu pomys�ów, opracowanie wspólnej listy problemów, rozwijaniu umiej�tno�ci dyskutowania i komunikowania. Metoda projektów Projekt edukacyjny to „zespo�owe planowe dzia�anie uczniów, maj�ce na celu rozwi�zanie konkretnego problemu, z zastosowaniem ró�norodnych metod”30. Metoda polega na tym, �e uczniowie samodzielnie inicjuj�, planuj�, wykonuj� i oceniaj� okre�lone zadanie (przedsi�wzi�cie). W pracy nad projektem wyró�nia si� siedem etapów (ryc. 7). W tym procesie zadaniem nauczyciela jest „dyskretna” opieka, tzn. tworzenie warunków do pracy uczniów, motywowanie ich, towarzyszenie im w realizacji zadania (s�u�enie rad� i pomoc� w razie potrzeby), a nie kierowanie ich prac�. Pracy metod� projektów przypisuje si� du�� warto�� edukacyjn�. Metoda ta: • uwzgl�dnia indywidualne potrzeby, zainteresowania i uzdolnienia uczniów, • aktywizuje uczniów, wzmacnia motywacj� do uczenia si�, • pozwala zdoby� okre�lon� wiedz� i umiej�tno�ci z wybranego obszaru tematycznego, • ��czy wiedz� szkoln� i pozaszkoln�, ��czy proces nauczania/uczenia si� z do�wiadczeniem i aktywnym dzia�aniem, integruje tre�ci roz�o�one w szkole w poszczególnych przedmiotach, • pozwala kszta�towa�/doskonali� wiele umiej�tno�ci psychospo�ecznych (np. planowania i organizacji pracy, korzystania z ró�nych �róde� informacji, operowania informacj�, wspó�dzia�ania, komunikowania, rozwi�zywania problemów i koniktów), • integruje zespó� klasowy. 30 30 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 24 2010 lutego 2012 r. zmieniające rozporządzenie Rozporz�dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 20 sierpnia r. zmieniaj�ce rozporz�dzenie w sprawie i sposobu oceniania, kowaniaklasyfikowania i promowania uczniów i s�uchaczy oraz przeprowadzania wwarunków sprawie warunków i sposobuklasy oceniania, i promowania uczniów i słuchaczy orazsprawprzeprodzianów i sprawdzianów egzaminów w szko�ach publicznych (Dz.U. 2010, Nr 156,(Dz.U. poz. 1046). wadzania i egzaminów w szkołach publicznych 2012 poz. 262)

30

ETAP 1. Przygotowanie uczniów do pracy. Zapoznanie z metod�.

ETAP 2. Wprowadzenie w wybrane zagadnienie. Zainteresowanie tematem, pokazanie potencjalnych problemów i mo�liwo�ci poszukiwania rozwi�za�.

ETAP 3. Formu�owanie i wybór tematów, tworzenie zespo�ów.

ETAP 4. Przygotowanie do realizacji projektu.

ª ª

Opracowanie instrukcji do projektu, ustalenie podzia�u zada� w zespo�ach, zawarcie kontraktu z uczniami na wykonanie projektu, ustalenie terminów konsultacji, opracowanie planu sprawozdania z projektu. ETAP 5. Realizacja projektu. Zbieranie i opracowywanie informacji, realizacja zada� cz�stkowych wynikaj�cych z opracowanego podzia�u zada�, opracowanie sprawozdania, uczestnictwo w konsultacjach organizowanych przez nauczyciela. ETAP 6. Prezentacja projektu.

ª

Proces pracy nad projektem

Warianty: Nauczyciel okre�la obszar tematyczny, uczniowie proponuj� tematy, nauczyciel i uczniowie wspólnie formu�uj� tematy; nauczyciel przygotowuje list� tematów i prosi o wybór, nauczyciel sam okre�la temat.

ª

ª

Przygotowanie prezentacji pracy i jej przedstawienie (formy prezentacji pracy mog� by� ró�ne, np.: wystawa prac, inscenizacja, pokaz lmu wideo, prezentacja modelu, opracowanie ksi��eczki, broszury, seminarium). ETAP 7. Ocena projektu. Ocena pracy zespo�u, jego cz�onków, poszczególnych faz i ca�o�ci projektu. Oceny dokonuj�: poszczególni uczniowie, zespo�y, nauczyciel.

ª

Ryc. 7. Etapy pracy metod� projektu i ich krótka charakterystyka31

Stacje zadaniowe Metoda ta polega na zorganizowaniu przez nauczyciela indywidualnego toku pracy uczniów. Nauczyciel przygotowuje materia�y do zada� oraz stanowiska do ich wykonania w klasie (stacje). Uczniowie w�druj� od stacji do stacji i rozwi�zuj� przypisane do nich zadania (indywidualnie lub zespo�owo). Nauczyciel okre�la kryteria oceny wykonania zadania i sposób rozliczenia si� z zada� (przygotowanie np. kart realizacji zada�). Metoda ta przyczynia si� do rozwoju samodzielno�ci uczniów, pobudza ich aktywno��, wdra�a do samooceny, rozwija umiej�tno�� czytania ze zrozumieniem. W czasie pracy t� metod� nauczyciel przyjmuje rol�

31

Wed�ug: E. Brudnik, A. Moszy�ska, B. Owczarska, op. cit., (2000), s. 185.

31

doradcy uczniów. Powinien stwarza� atmosfer� sprzyjaj�c� pracy, koncentracji. Musi równie� �ci�le kontrolowa� czas i czuwa� nad porz�dkiem pracy. Portfolio Portfolio to zbiór rozmaitych materia�ów gromadzonych przez uczniów w ró�nej formie (np. segregator, skoroszyt, album, dyskietka, teczka). Nale�� do nich: • prace ucznia (lub grupy), przechowywane przez niego i prezentuj�cych jego wysi�ek, post�py i osi�gni�cia w zakresie wybranego tematu (np. esej, notatki, rysunki, przyk�ady w�asnych pomys�ów), • materia�y na okre�lony temat (np. artyku�y prasowe, wa�ne my�li i aforyzmy, fotograe wyci�te z gazet), • dokumenty dostarczaj�ce dowodów na wiedz�, umiej�tno�ci i mo�liwo�ci ucznia (np. za�wiadczenia o odbytych kursach, certykaty umiej�tno�ci w jakim� zakresie). Tworzenie portfolio jest procesem, w którym mo�na wyró�ni� trzy etapy (ryc. 8).

ƒ nauczyciel i uczniowie wspólnie ustalaj� ogólne cele lub obszary tematyczne, nad którymi b�d� pracowa� w danym okresie, ƒ uczniowie formu�uj� w�asne cele uczenia si�, ƒ ustala si� rodzaj prac i materia�ów, które uczniowie b�d� gromadzi� w teczkach.

ETAP 2 Gromadzenie materia�ów i ich wst�pna ocena

ª

ETAP 1 Przygotowanie

ª

Proces pracy nad portfolio

ƒ po up�ywie okre�lonego czasu uczniowie oceniaj� w�asne prace samodzielnie lub zespo�owo albo, w zale�no�ci od ustale�, oddaj� je do oceny nauczycielowi, ƒ na podstawie samooceny i opinii innych osób ucze� wybiera najlepsze prace do teczki „wzorcowej”, dokonuje opisu procesu uczenia si�, prezentuje kryteria wyboru prac i samoocen� ka�dej z nich.

ETAP 3 Podsumowanie i prezentacja

ƒ ucze� podsumowuje swoje wysi�ki pod wzgl�dem sukcesów, efektywno�ci pracy, trudno�ci, celów stawianych na przysz�o��, ƒ ucze� prezentuje wybrane prace i ich samoocen� na forum grupy, ƒ zale�nie od ustale� oceny portfolio mo�e dokona� tak�e nauczyciel (np. ocena przebiegu procesu uczenia si�, post�pów, stopnia osiągnięcia realizacji celów). celów)

Ryc. 8. Etapy pracy metod� portfolio i ich krótka charakterystyka32

Metoda portfolio s�u�y przygotowaniu uczniów do autonomii w uczeniu si�. Jej celem jest uczenie planowania, organizowania i oceniania w�asnego procesu uczenia si�. Tworzenie portfolio ma umo�liwia� uczniom obserwacj� ich sposobu uczenia si� i jego efektów, uczy� samodyscypliny i przyjmowania odpowiedzialno�ci za w�asne uczenie si�, samodzielno�ci i ewaluacji w�asnej pracy. Portfolio mo�e by� przydatn� metod� w realizacji edukacji zdrowotnej w szkole. Tre�ci dotycz�ce zdrowia realizowane s� w ramach ró�nych przedmiotów. Wykorzystanie portfolio pozwala uczniowi: • zidentykowa� zaj�cia dotycz�ce zdrowia, • ��czy� przekazywane w ich ramach tre�ci w spójn� ca�o��, Wed�ug: E. Brudnik, (2002), Ja i mój ucze� pracujemy aktywnie. Przewodnik po metodach aktywizuj�cych 2, Kielce, Zak�ad Wydawniczy SFS, s. 40.

32

32

• zapisywa� to, co ucze� uzna za wa�ne dla siebie (np. czego si� dowiedzia�, co odkry�, co go zaskoczy�o, a co utwierdzi�o w dotychczasowym sposobie my�lenia o swoim zdrowiu i osobistych wyborach) i przydatne (od przepisów kulinarnych do obserwacji dotycz�cych w�asnej osoby, samopoczucia, planów na przysz�o��). Uwaga: w przypadku, gdy ucze� gromadzi materia�y i dokumentacj� dotycz�c� w�asnego zdrowia i rozwoju, a tak�e innych spraw osobistych, nale�y zagwarantowa� mu prywatno��, poufno�� i zach�ci� do udost�pniania innym osobom, w tym tak�e prowadz�cemu, tylko tego, co sam uzna za mo�liwe. Prowadz�cego zaj�cia w ka�dym przypadku obowi�zuje dyskrecja (portfolio nazywa si� czasem „pude�kiem z tajemnicami”). Kluczow� kwesti� jest ustalenie wspólnie z uczniami sposobu i kryteriów oceny wykonanej przez nich pracy. Metoda wizualizacji Wizualizacja to metoda, która odwo�uje si� do naturalnych umiej�tno�ci tworzenia w my�lach obrazów ró�nych stanów rzeczy. To praca na wyobra�eniach i trening wyobra�ni. Wizualizacja to m.in. techniki wizualnego opracowywania poj�cia, problemu, zjawiska, sytuacji z wykorzystaniem rysunków, symboli, obrazków, zdj��, hase�: mapy skojarze� oraz mapy my�li. S�u�� one np. porz�dkowaniu my�li, deniowaniu poj��, lepszemu zapami�tywaniu, planowaniu wyst�pie�/opracowa� pisemnych, sporz�dzaniu notatek z tekstów i wyk�adów, organizowaniu powtórek materia�u. Uczniowie mog� je tworzy� indywidualnie, w parach lub zespo�ach. Tworzenie map polega na zapisaniu na �rodku arkusza papieru tematu, wyprowadzaniu od niego promieni i ich rozga��zie�, na których umieszcza si� s�owa–klucze opatrzone rysunkami, symbolami (przyk�ad: ryc. 9).

WARZYWA

LICZBA POSI�KÓW NIEPALENIE NIESPO�YWANIE ALKOHOLU

PRODUKTY ZALECANE

NIEPODEJMOWANIE ZACHOWA� RYZYKOWNYCH

OWOCE NABIA�

PRAWID�OWE �YWIENIE

S�ODYCZE PRODUKTY ODRADZANE

FAST-FOOD

DBA�O�� O ZDROWIE NA DRODZE NAD WOD�

BEZPIECZE�STWO

INTERNET

AKTYWNO�� FIZYCZNA

LEKCJE WF ZAJ�CIA POZALEKCYJNE

Ryc. 9. Przyk�ad mapy my�li

Wizualizacja jest tak�e uznawana za technik�: wprowadzania w dobry nastrój, roz�adowywania stresu, wspomagania procesu uczenia si� (�wiczenia relaksacyjne), „kreowania pozytywnych wizji”, „ewaluacji wizji” oraz pozytywnego dzia�ania (wyobra�anie sobie w stanie pe�nego relaksu osi�gania zamierzonych rezultatów). 33

Technika „Narysuj i napisz”33 W pracy z uczniami nauczyciel mo�e pos�u�y� si� tak�e metodami projekcyjnymi. S� one u�yteczne dla poznania w sposób po�redni (bez ujawniania rzeczywistych intencji) przekona� i opinii uczniów. Polegaj� one na zach�ceniu uczniów do spontanicznego wyra�enia swych opinii przez udzielenie odpowiedzi na konkretne pytanie, w formie pisemnej lub na rysunku. Do technik projekcyjnych nale�y m.in. technika „Narysuj i napisz”. Polega ona na rysowaniu i opisywaniu opisywaniu (nazywaniu) (nazywaniu)rysunku rysunkunana zadany temat następnie analizie prac zadany temat (ryc.(ryc. 10).10), Jest aona szczególnie przydatna uczniów, kategoryzacji ichpodstawowych. treści. Jest ona szczególnie dla uczniów klas I-III szkół dla uczniów klas I-III szkó� Elementy tejprzydatna techniki mog� by� równie� wykorzypodstawowych. tej techniki być również wykorzystywane w pracy z młodziestywane w pracyElementy z m�odzie�� i lud�mimogą doros�ymi. żą i ludźmi dorosłymi.

Ryc. 10. Przyk�ad pracy z wykorzystaniem techniki „Narysuj i napisz”. Temat: „Co sprawia, �e dobrze si� czujesz?” Wed�ug: K. Weare, G. Gray, s. 60.

Technika ta pozwala uczniom wyrazi� swoje uczucia, spostrze�enia i wyobra�enia na ró�ne tematy, czasami trudne i dra�liwe. Dzi�ki jej zastosowaniu nauczyciele mog� pozna�, w jaki sposób uczniowie interpretuj� otaczaj�cy ich �wiat i do�wiadczenia. Informacje zdobyte za pomoc� omawianej techniki mog� by� wykorzystane do planowania i ewaluacji zaj�� z edukacji zdrowotnej, a tak�e mog� stanowi� podstaw� do planowania pracy wychowawczej z uczniami, indywidualnej pomocy uczniom, wspó�pracy z rodzicami itp. Trudno�ci w pracy metodami aktywizuj�cymi W czasie pracy metodami aktywizuj�cymi mo�na napotka� pewne trudno�ci. Mog� nimi by�34: • przeszkody organizacyjne (np. nieodpowiednie miejsce, brak mo�liwo�ci zmiany ustawienia �awek i dopasowania sposobu aran�acji przestrzeni do rodzaju pracy, brak materia�ów, niemo�no�� ich powielenia), K. Weare, G. Gray, (1996), Promocja zdrowia psychicznego w Europejskiej Sieci Szkó� Promuj�cych Zdrowie. Poradnik dla osób prowadz�cych kszta�cenie i doskonalenie nauczycieli oraz innych osób pracuj�cych z dzie�mi i m�odzie��, Warszawa, Polski Zespó� ds. Projektu Szko�a Promuj�ca Zdrowie, Instytut Matki i Dziecka, s. 57–67. 34 I. Dzierzgowska, (2004), Jak uczy� metodami aktywnymi, Warszawa, Fraszka Edukacyjna, s. 46. 33

34

• bariery ze strony uczniów (np. strach przed publicznym wyst�powaniem, brak pewno�ci siebie, brak zainteresowania, motywacji), • przeszkody wynikaj�ce z postawy prowadz�cego (np. b��dy w planowaniu, ustalenie zbyt krótkiego czasu w stosunku do oczekiwanych osi�gni��, zbyt szczegó�owe trzymanie si� planu, ma�a elastyczno��; niech�� do dodatkowego wysi�ku, starannego planowania i przygotowania zaj��, brak czasu; niewiara w mo�liwo�ci ucz�cych si�, wtr�canie si� w ich prac�, narzucanie gotowych rozwi�za�). Zdawanie sobie sprawy z tych trudno�ci powinno by� punktem wyj�cia do szukania sposobów radzenia sobie z nimi.

5.3. Diagnozowanie potrzeb uczniów Ka�dy ucze� ma pewien zasób wiedzy i „baga�” do�wiadcze�, zwi�zanych ze zdrowiem i chorob�. Dlatego we wspó�czesnej edukacji zdrowotnej zwraca si� uwag� na konieczno�� diagnozowania potrzeb uczniów. Potrzeby te w ró�nych szko�ach i klasach s� zwykle bardzo zró�nicowane, zale�nie od �rodowiska spo�eczno-kulturowego, zainteresowania zdrowiem, zachowa� i problemów zdrowotnych uczniów itd. Cz�sto odbiegaj� od zapisów podstawy programowej. Pytanie o potrzeby mo�e rozbudzi� zainteresowanie uczniów sprawami zdrowia (dla wi�kszo�ci nie s� one interesuj�ce), co sprzyja zwi�kszeniu aktywno�ci i motywacji do uczenia si�. Diagnozowanie potrzeb uczniów jest szczególnie wa�ne w realizacji bloku „edukacja zdrowotna” w wychowaniu zycznym w gimnazjach i szko�ach ponadgimnazjalnych. W podstawie programowej zapisano: „Zaj�cia wychowania zycznego w zakresie edukacji zdrowotnej powinny by� dostosowane do potrzeb uczniów (po przeprowadzeniu diagnozy tych potrzeb). Uczniowie powinni te� aktywnie uczestniczy� w planowaniu, realizacji i ewaluacji zaj��.” Istniej� ró�ne sposoby diagnozowania potrzeb uczniów w zakresie edukacji zdrowotnej. W ramce podano propozycj� do wykorzystania przez nauczyciela wychowania zycznego. Diagnoza potrzeb uczniów w zakresie edukacji zdrowotnej Zorganizuj spotkanie z uczniami danej klasy o nast�puj�cym przebiegu: 1. Wyja�nij, �e w ramach cz��ci lekcji wychowania zycznego prowadzone b�d� zaj�cia z edukacji zdrowotnej. Dotyczy ona sposobów dba�o�ci o zdrowie, dobre samopoczucie zyczne i psychiczne. Celem spotkania b�dzie ustalenie potrzeb uczniów w zakresie edukacji zdrowotnej. 2. Przedstaw uczniom wymagania zapisane w bloku „edukacja zdrowotna”. Mo�na zapisa� je na du�ym arkuszu papieru (tak, aby na dole arkusza pozosta�o wolne miejsce) lub powieli� je dla ka�dego ucznia. 3. Popro�, aby ka�dy przeczyta� uwa�nie te wymagania i zapisa�/zakre�li� te, które uwa�a za szczególnie wa�ne dla siebie. Nast�pnie daj ka�demu 2 paski papieru (arkusz A4 makulatury poci�ty na 4 cz��ci) i popro�, aby na ka�dym pasku zapisa� jeden dodatkowy temat, który go interesuje i którym chcia�by zajmowa� si� na zaj�ciach. 4. Utwórz grupy 4–6 osobowe i popro�, aby uczniowie przedyskutowali w nich: które wymagania uznali za wa�ne i dlaczego? jakie dodatkowe tematy s� dla nich interesuj�ce? e) Popro� kolejno zespo�y o podawanie: wymaga� uznanych za wa�ne (zaznaczaj wybór na arkuszu papieru kreskami), dodatkowych tematów – zapisz je na dole arkusza. f) Podsumuj wyniki pracy uczniów. Zwró� uwag� na wymagania z podstawy programowej, których uczniowie nie uznali za wa�ne; zapytaj: dlaczego? Ustalcie wspólnie tematy priorytetowe. Mo�na to zrobi� przez wybór tematów najcz��ciej uznawanych za wa�ne lub przez g�osowanie na wszystkie tematy zapisane na arkuszu (��cznie w dodatkowymi). Wymagania i tematy dodatkowe, które uzyskaj� najwi�cej g�osów, nale�y uzna� za priorytetowe dla danej klasy i podj�� ich realizacj�.

35

Podany wcze�niejsposób sposóbdiagnozy diagnozypotrzeb potrzebmoże mo�ebyć by�modyfi modykowany kowany ii wykorzystany wykorzystany także tak�e Podany wcześniej przez wychowawców i nauczycieli innych przedmiotów. Może okazać się, że zaspokojenie przez nauczycieli innych przedmiotów. Mo�e okaza� si�, �e zaspokojenie wszystkich potrzeb wszystkich zgłoszonych przezwzgl�dów uczniów nie z różnych względów możliwe (np. zg�oszonychpotrzeb przez uczniów z ró�nych jest mo�liwe (np. nie brakjest czasu, trudno�ci brak czasu, trudności nauczyciela w ich realizacji). Należy to uczniom odpowiednio wyjanauczyciela w ich realizacji). Nale�y to uczniom odpowiednio wyja�ni� i uzasadni�. śnić i uzasadnić.

5.4. Cykl uczenia si� przez do�wiadczanie W edukacji zdrowotnej, obok stosowania metod aktywizuj�cych, powinno uwzgl�dnia� si� cykl uczenia si� przez do�wiadczanie (ang. cycle of experiental learning). Teoria uczenia si� przez do�wiadczanie (empirycznego uczenia si�), opracowana przez D.A. Kolba35, zak�ada, �e uczenie si� jest procesem, w którym wiedza jest tworzona przez do�wiadczanie i jest wynikiem kombinacji, odbierania i przetwarzania przez jednostk� informacji p�yn�cych z w�asnego do�wiadczenia. Odbieranie i przetwarzanie do�wiadczenia tworzy czteroetapowy cykl uczenia si� (ryc. 11). 1. Do�wiadczanie

4. W�asne eksperymentowanie

2. Reeksja i dyskusja

3. Pog��bianie, porz�dkowanie, korekta wiedzy Ryc. 11. Cykl uczenia si� przez do�wiadczanie wed�ug D.A. Kolba

Etap 1. Do�wiadczanie – uczenie si� na podstawie w�asnych odczu�. S� to �wiczenia, w których ucz�cy si� jest aktywny, wykonuje konkretne zadanie samodzielnie (praca indywidualna) lub w ma�ej grupie, prze�ywa jakie� sytuacje, odwo�uj�c si� do w�asnych zasobów wiedzy, do�wiadcze�, obserwacji. Etap 2. Reeksja i dyskusja – uczenie si� przez s�uchanie innych i obserwacj�. Obejmuje autoreeksj� i dyskusj� w grupie na temat wyników �wiczenia – wymiana opinii, wyra�anie uczu�. Etap 3. Pog��bianie, porz�dkowanie lub korekta wiedzy – uczenie si� przez logiczne analizowanie i my�lenie. Mo�e by� to wyk�ad przeczytanie tekstu. Zalecany jest krótki, podsumowuj�cy „miniwyk�ad” (5–10 minut), zawieraj�cy najwa�niejsze, uporz�dkowane informacje. Etap 4. W�asne eksperymentowanie – uczenie si� przez dzia�anie. Ucz�cy si� planuje, jak wykorzysta� uzyskan� wiedz� lub nowe umiej�tno�ci i próbuje je zastosowa� w �yciu codziennym (eksperymentuje). Pozwala mu to okre�li� nowe potrzeby i problemy, przygotowa� si� do nowych do�wiadcze�, czyli rozpocz�� cykl uczenia si� od pocz�tku. D.A. Kolb, (1984), Experiental learning. Experiences as the source of learning and development, Englewood Clifts, Prentice Hall, Inc.

35

36

Ten sposób uczenia si� zak�ada, �e nowa wiedza i umiej�tno�ci tworzone s� w wyniku transformacji w�asnych do�wiadcze� ucz�cego si� i umiejscawia proces uczenia si� w obszarze jego potrzeb i zainteresowa�. Wa�ne jest, aby ucz�cy si� by� w pe�ni gotowy i otwarty na nowe do�wiadczenia oraz mia� poczucie w�asnego, aktywnego w nim udzia�u, a prowadz�cy zaj�cia by� jego przewodnikiem w uczeniu si�, a nie ekspertem. Warunkiem skuteczno�ci uczenia si� jest: • zachowanie w miar� mo�liwo�ci ca�ego cyklu (4 etapów), co nie zawsze jest mo�liwe, • umo�liwienie ucz�cym si� na zako�czenie zaj�� zaplanowanie ich w�asnych dzia�a� (eksperymentu).

5.5. Zasady zapisywania scenariusza zaj�� Cykl uczenia si� przez do�wiadczanie stanowi podstaw� do opracowywania scenariuszy zaj�� edukacji zdrowotnej. Nauczyciele mog� korzysta� z gotowych scenariuszy, dost�pnych w ró�nych publikacjach, ale warto opanowa� umiej�tno�� przygotowywania w�asnych scenariuszy zaj��, dostosowanych do potrzeb uczniów, warunków i w�asnych umiej�tno�ci. Ni�ej zamieszczono schemat scenariusza, który jest bardzo przydatny w praktyce edukacji zdrowotnej. Porz�dkuje on ca�y proces planowania zaj��, dobór �wicze�, pomocy itd. W uk�adaniu scenariusza nale�y zwróci� uwag� na: spójno�� zada�, oczekiwanych efektów i �wicze�. Schemat scenariusza zaj��

Temat zaj�� – staraj si� zapisa� go precyzyjnie, niezbyt szeroko Zadania (cele szczegó�owe)

Pomoce

Ustal dok�adnie, co zamierzasz zrobi� w czasie zaj�� np.: – przekaza� informacje – u�wiadomi� co� uczniom – zach�ci� do czego� (zainicjowa�, zaplanowa�) – nauczy� czego�, prze�wiczy� jakie� umiej�tno�ci – przedyskutowa� co�. Zadania powinny by� bardzo precyzyjnie sformu�owane, gdy� jest to punkt wyj�cia do planowania �wicze� i przebiegu zaj��. Liczba i rodzaj zada� (�wicze�) powinna by� dostosowana do czasu, którym dysponujesz i percepcji uczniów.

W zale�no�ci od zaplanowanych �wicze� zapisz, jakie potrzebujesz pomoce i materia�y.

Czas trwania zaj�� – okre�l.

Oczekiwane efekty – zapisz, co uczestnicy po zaj�ciach powinni wiedzie�, rozumie�, umie� itd., zgodnie z ustalonymi zadaniami. Staraj si� zaplanowa� oczekiwane efekty realistycznie. Oczekiwania te powinny nawi�zywa� do wymaga� w podstawie programowej. Opis przebiegu zaj�� 1. Cz��� wst�pna a) Przedstaw temat zaj�� i zadania (zapisz je na tablicy lub arkuszu papieru). b) W zale�no�ci od sytuacji i potrzeby wybierz �wiczenie wprowadzaj�ce. 2. Cz��� w�a�ciwa a) Zapisz w sposób jasny i precyzyjny kolejne �wiczenia oraz sposób, w jaki je przeprowadzisz. W doborze i kolejno�ci �wicze� we� pod uwag� trzy pierwsze etapy cyklu uczenia si� przez do�wiadczanie: (1) do�wiadczanie (praca indywidualna), (2) reeksja i dyskusja (praca w ma�ych grupach, parach), (3) pog��bianie, porz�dkowanie lub korekta wiedzy („miniwyk�ad”). Korzystnie jest nada� tytu� danemu �wiczeniu, jak w scenariuszach w cz��ci drugiej.

37

b) Okre�l orientacyjnie czas przeznaczony na ka�de �wiczenie oraz zaplanuj warianty �wicze�, do ew. wykorzystania w zale�no�ci od przebiegu zaj�� i potrzeb grupy. 3. Cz��� ko�cowa – podsumowanie i ewaluacja zaj�� a) Zapisz, jak sprawdzisz czy osi�gni�to oczekiwane efekty. Najprostszym sposobem jest zapytanie uczestników: Czego si� nauczyli? Czego dowiedzieli si� o sobie? Co sobie u�wiadomili? Co wynosz� z zaj��? Co mog� zastosowa� w swoim �yciu, pracy? Jakie dzia�ania zamierzaj� podj�� w najbli�szym czasie w wyniku tych zaj��? (4) etap cyklu uczenia si� przez do�wiadczanie – w�asne eksperymentowanie. W przypadku, gdy celem zaj�� by�o przekazanie wiedzy, mo�na zastosowa� np. zdania niedoko�czone. b) Zaplanuj, jak dokonasz oceny przebiegu zaj�� (ewaluacja procesu). Mo�esz zapyta�: Co si� podoba�o? Co zmieniliby? Czy s� zadowoleni z udzia�u w zaj�ciach? Uwaga! Dokonywanie tej oceny nie jest konieczne, ani te� mo�liwe po ka�dych zaj�ciach. Uwagi • Zaplanuj �wiczenia np. relaksacyjne, ruchowe, zwi�kszaj�ce koncentracj�, aktywno�� do ew. wykorzystania w zale�no�ci od rodzaju zaj��, tematu i sytuacji w grupie. • Zapisz dodatkowe informacje, które zamierzasz przekaza� uczniom, np. adresy stron internetowych, czasopismo, tytu�y ksi��ek, które chcesz im poleci� itd.

5.6. Warunki, organizacja i atmosfera w czasie zaj�� Warunki i organizacja zaj�� edukacji zdrowotnej oraz panuj�ca w czasie ich trwania atmosfera powinny sprzyja� motywacji do uczenia si� oraz zapewnia� uczniom i nauczycielowi poczucie komfortu i bezpiecze�stwa. Warunki i organizacja zaj�� Potrzeba zapewnienia odpowiednich warunków zycznych, w jakich odbywaj� si� zaj�cia edukacji zdrowotnej, wynika g�ównie ze stosowania metod aktywizuj�cych. • Liczba osób w grupie – najkorzystniej jest, gdy wynosi ona oko�o 20; w wi�kszej grupie trudno jest zaktywizowa� wszystkich uczniów (ma�o aktywni s� uczniowie nie�miali) oraz utrzyma� dyscyplin�. • Pomieszczenie – najkorzystniej jest, gdy sala, w której odbywaj� si� zaj�cia, umo�liwia swobodne poruszanie si� i przemieszczanie uczniów, tworzenie i przekszta�canie grup, wykonywanie �wicze� ruchowych, relaksacyjnych, przeprowadzanie zabaw, rozwieszanie prac itd. • Sposób siedzenia uczniów i nauczyciela – zale�y od mo�liwo�ci lokalowych, a tak�e rodzaju zaj��. Korzystnie jest, aby uczniowie i nauczyciel „widzieli si�” nawzajem i mogli rozmawia�. Najpro�ciej jest ustawi� krzes�a w kr�gu lub pó�kolu (przy du�ej grupie mog� by� „podwójne”). Symbolizuje to równo�� uczniów i nauczyciela. Gdy planowana jest praca w grupach, warto odpowiednio ustawi� stoliki dla ka�dej grupy. • Wyposa�enie – tablica, rzutnik pisma, multimedialny, arkusze papieru, markery itd. Wa�ne jest, aby uczniowie mogli rozwiesza� w sali wytwory swojej pracy indywidualnej i grupowej. Tworzenie dobrej atmosfery w czasie zaj�� Dobra atmosfera sprzyjaj�ca budowaniu zaufania, motywacji i aktywno�ci jest podstawowym warunkiem skuteczno�ci ka�dego uczenia si�. W edukacji zdrowotnej jest to szczególnie wa�ne, gdy� w czasie zaj�� mog� ujawnia� si� kwestie dotycz�ce osobistych i intymnych spraw uczniów, a tak�e tematy dra�liwe i kontrowersyjne. Istnieje wiele czynników, które decyduj� o dobrym klimacie w klasie (tab. 5). 38

Tabela 5. Czynniki, od których zale�y dobry klimat uczenia si� w grupie36 Rodzaj czynnika

Czynniki

Czynniki zyczne

ƒ pomieszczenie zapewniaj�ce komfort i odizolowane od zewn�trznych zak�óce� ƒ sposób siedzenia umo�liwiaj�cy kontakt wzrokowy ze wszystkimi uczestnikami ƒ jasne, stymuluj�ce otoczenie, dobre o�wietlenie ƒ czas zaj�� wygodny dla uczestników i wystarczaj�cy dla realizacji zada�

Czynniki psychospo�eczne

ƒ odpowiedni styl liderowania ƒ umiej�tno�� kierowania prac� grupy ƒ odpowiednia liczba uczestników ƒ negocjowanie zasad pracy w grupie ƒ jasne okre�lenie celów i oczekiwa� ƒ sta�e �ledzenie reakcji uczestników ƒ konstruktywne przekazywanie informacji zwrotnych ƒ w�a�ciwe wprowadzanie elementów humoru ƒ wysoki poziom zaufania i wspó�pracy ƒ interakcje mi�dzy wszystkimi uczestnikami ƒ rozwi�zywanie koniktów pojawiaj�cych si� w grupie w otwarty sposób

Klimat zaj�� zale�y przede wszystkim od prowadz�cego je nauczyciela. W edukacji zdrowotnej za podstawowe, u�atwiaj�ce komunikowanie i uczenie si� cechy nauczyciela uznaje si� szacunek, empati� i autentyczno��. Zwraca si� uwag� na to, �e nauczyciel ten powinien tak�e stale wzbogaca� swoj� wiedz� i doskonali� w�asne umiej�tno�ci metodyczne, wychowawcze oraz psychospo�eczne, aby: • mie� poczucie kompetencji do podj�cia tematów edukacji zdrowotnej, tzn. posiada� wiedz�, znajomo�� metod i „swobod� psychologiczn�”37 w poszczególnych obszarach tematycznych, • nawi�zywa� dobre relacje z uczniami i innymi osobami. Wykorzystanie technologii informacyjnej w edukacji zdrowotnej Upowszechnienie nowych technologii informacyjnych, z wykorzystaniem komputerów i internetu stwarza szans� na uatrakcyjnienie zaj�� z edukacji zdrowotnej i tym samym wi�ksze zainteresowanie uczniów zagadnieniami dotycz�cymi zdrowia. Nauczyciele powinni zach�ca� uczniów do poszukiwania informacji na ró�nych stronach internetowych z równoczesnym zwracaniem uwagi na wiarygodno�� �róde� tych informacji. W wielu krajach dost�pne s� specjalne programy komputerowe przeznaczone do edukacji zdrowotnej dzieci i m�odzie�y. W Polsce nie ma takich programów, zw�aszcza powi�zanych z zapisami podstawy programowej.

Wed�ug: K. Tones, J. Green, (2004), Health promotion. Planning and strategies, London, SAGE Publications, s. 303–304. 37 Termin „swoboda psychologiczna” oznacza, �e posiadamy swobod� w: wykorzystaniu wiedzy, pos�ugiwaniu si� odpowiedni� terminologi� (np. nazwami zwi�zanymi z narz�dami p�ciowymi i seksualno�ci�, które mog� wprawia� niektóre osoby w zak�opotanie); elastycznego stosowania ró�nych metod i technik; bycia z uczniami tak�e w trudnych sytuacjach. 36

39

Podsumowanie Podsumowanie DoDo wa�nych wa�nych cech cech w metodyce w metodyce nowoczesnej nowoczesnej edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej dzieci dzieci i m�odzie�y i m�odzie�y nale��: nale��: ƒ Koncentracja ƒ Koncentracja na na procesie procesie uczenia uczenia si�.si�. ƒ Pe�nienie ƒ Pe�nienie przez przez nauczyciela nauczyciela roliroli przewodnika, przewodnika, doradcy doradcy uczniów uczniów (a (a nienie eksperta). eksperta). ƒ Modelowanie ƒ Modelowanie przez przez nauczycieli nauczycieli po��danych po��danych postaw postaw i zachowa� i zachowa� zdrowotnych. zdrowotnych. ƒ Pytanie ƒ Pytanie uczniów uczniów o ich o ich potrzeby potrzeby i zach�canie i zach�canie dodo udzia�u udzia�u w planowaniu w planowaniu programu programu zaj��. zaj��. ƒ Stosowanie ƒ Stosowanie metod metod aktywizuj�cych. aktywizuj�cych. ƒ Wykorzystywanie ƒ Wykorzystywanie cyklu cyklu uczenia uczenia si�si� przez przez do�wiadczanie. do�wiadczanie. ƒ Tworzenie ƒ Tworzenie w czasie w czasie zaj�� zaj�� atmosfery atmosfery sprzyjaj�cej sprzyjaj�cej budowaniu budowaniu zaufania, zaufania, motywacji motywacji i aktywno�ci. i aktywno�ci.

Literatura Literatura uzupe�niaj�ca uzupe�niaj�ca

Brudnik Brudnik E.,E., Moszy�ska Moszy�ska A.,A., Owczarska Owczarska B.,B., (2000), (2000), Ja iJamój i mój ucze� ucze� pracujemy pracujemy aktywnie. aktywnie. Przewodnik Przewodnik po po metometodach dach aktywizuj�cych, aktywizuj�cych, Kielce. Kielce. Zak�ad Zak�ad Wydawniczy Wydawniczy SFS. SFS. Brudnik Brudnik E.,E., (2002), (2002), Ja iJamój i mój ucze� ucze� pracujemy pracujemy aktywnie. aktywnie. Przewodnik Przewodnik po po metodach metodach aktywizuj�cych aktywizuj�cych 2, 2, Kielce, Kielce, Zak�ad Zak�ad Wydawniczy Wydawniczy SFS. SFS. Dzierzgowska Dzierzgowska I., I., (2004), (2004), JakJak uczy� uczy� metodami metodami aktywnymi, aktywnymi, Warszawa, Warszawa, Fraszka Fraszka Edukacyjna. Edukacyjna. Klimowicz Klimowicz A.,A., (2005), (2005), Metody Metody nauczania nauczania w pracy w pracy z doros�ymi, z doros�ymi, [w:] [w:] Poradnik Poradnik edukatora, edukatora, M.M. Owczarz Owczarz (red.), (red.), Warszawa, Warszawa, CODN. CODN. Potocka Potocka B.,B., Nowak Nowak L., L., (2002), (2002), Projekty Projekty edukacyjne. edukacyjne. Poradnik Poradnik dladla nauczycieli, nauczycieli, Kielce, Kielce, Zak�ad Zak�ad Wydawniczy Wydawniczy SFS. SFS. Taraszkiewicz Taraszkiewicz M.,M., (1996), (1996), JakJak uczy� uczy� lepiej?, lepiej?, czyli czyli rere eksyjny eksyjny praktyk praktyk w dzia�aniu, w dzia�aniu, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwa Wydawnictwa CODN. CODN. Taraszkiewicz Taraszkiewicz M.,M., Rose Rose C.,C., (2006), (2006), Atlas Atlas efektywnego efektywnego uczenia uczenia (si�), (si�), cz.cz. 1, 1, Warszawa, Warszawa, Transfer Transfer Learning, Learning, CODN. CODN. Woynarowska Woynarowska B.,B., (2010), (2010), Edukacja Edukacja zdrowotna. zdrowotna. Podr�cznik Podr�cznik akademicki, akademicki, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwo Wydawnictwo Naukowe Naukowe PWN. PWN.

4040

6. Czynniki w �rodowisku szko�y wspieraj�ce realizacj� edukacji zdrowotnej Barbara Woynarowska, Maria Soko�owska Szko�a jest organizacj�, której dzia�ania odbywaj� si� i/lub s� w ró�nym stopniu powi�zane z czterema poziomami: klasa, �rodowisko szkolne, �rodowisko lokalne (w tym rodzinne) i globalne. �rodowisko globalne �rodowisko lokalne �rodowisko szkolne klasa

uczniowie

Zdaniem Trefora Williamsa, jednego z twórców nowoczesnej edukacji zdrowotnej i koncepcji szko�y promuj�cej zdrowie w Europie, je�li to czego dziecko uczy si� w klasie, nie jest wspierane na pozosta�ych poziomach, to przekazywana mu wiedza jest niewiarygodna i nie ma �adnego na dziecko wp�ywu38. Dotyczy to w zasadzie wszystkich obszarów edukacji, ale szczególnie edukacji zdrowotnej, w czasie której dziecko uczy si� jak �y� aby chroni� i doskonali� swoje zdrowie. Konieczny jest zatem transfer tego, co ucze� zdobywa w tym zakresie w klasie do jego codziennego �ycia, które odbywa si� w wielu �rodowiskach (siedliskach). Nale�y sobie zdawa� spraw�, �e na skuteczno�� edukacji zdrowotnej maj� wp�yw ró�norodne czynniki we wszystkich wymienionych na rycinie �rodowiskach. We wspó�czesnym �wiecie jednym z g�ównych �róde� informacji o zdrowiu s� mass media oraz internet. Ucze� �yje w trzech �wiatach: rzeczywistym, medialnym i wirtualnym. Szko�a nie ma wp�ywu na �wiat medialny i wirtualny ucznia, ale mo�e wykorzysta� technologie informacyjne w realizacji edukacji zdrowotnej, a tak�e kszta�towa� u uczniów umiej�tno�ci krytycznej oceny informacji pochodz�cych z ró�nych �róde�, zw�aszcza z reklam i internetu. T. Williams, (1988), Szko�a promuj�ca zdrowie – rzeczywisto�� czy mit, „Wychowanie Fizyczne i Zdrowotne”, nr 7–8, s. 193–194.

38

41

Ponad 22 Prawie 20-letnie do�wiadczenia w realizacji w Polsce i w Europie programu „szko�a promuj�ca zdrowie” 39 wskazuj�, �e skuteczno�� szkolnej edukacji zdrowotnej jest najwi�ksza przy ca�o�ciowym podej�ciu do zdrowia w szkole (ang. whole school approach to health). W podej�ciu tym zdrowie uznawane jest za warto�� indywidualn� i spo�eczn� oraz jest larem ogólnej polityki szko�y, zapisanej w misji szko�y, programie jej rozwoju i programie dydaktycznym, wychowawczym i prolaktycznym. Wa�ne jest, aby istnia�a spójno�� mi�dzy zapisan� polityk� (programem) szko�y a codziennym jej funkcjonowaniem i organizacj�. Edukacja zdrowotna, z wykorzystaniem metod aktywizuj�cych, ukierunkowana na rozwijanie kompetencji do dzia�ania jest jednym z podstawowych zasad tego podej�cia, a jej skuteczno�ci sprzyjaj� czynniki wymienione w ramce. Czynniki sprzyjaj�ce skuteczno�ci edukacji zdrowotnej w szkole ƒ Sprzyjaj�ce zdrowiu �rodowisko zyczne i spo�eczne szko�y. ƒ Inwestowanie w rozwój osobisty, spo�eczny i zawodowy nauczycieli. ƒ Pozyskanie pracowników szko�y nieb�d�cych nauczycielami. ƒ Wspó�dzia�anie z piel�gniark� lub higienistk� szkoln�. ƒ Wspó�dzia�anie z rodzicami uczniów. ƒ Wspó�dzia�anie ze spo�eczno�ci� lokaln�.

6.1. Tworzenie w szkole �rodowiska zycznego i spo�ecznego sprzyjaj�cego zdrowiu W �rodowisku szkolnym istnieje wiele czynników, które mog� wp�ywa� na samopoczucie i zdrowie uczniów oraz pracowników, a tak�e wyniki nauczania/uczenia si�. Tworzone s� w nim tak�e wzorce, które uczniowie i pracownicy mog� przenosi� w �ycie poza szko��. �rodowisko szkolne, w którym uczniowie sp�dzaj� wiele godzin, ma istotny wp�yw na skuteczno�� edukacji wówczas, istnieje spójno�� mi�dzy tym zdrowotnej, ale tylko wówczas,gdy istnieje spójność między tymczego czegouczniowie uczniowieucz� uczą si� się na na lekcjach, a tym co widz� wokó� siebie i co mog� praktykowa� w szkole. W tradycyjnym podej�ciu, w higienie szkolnej, koncentrowano si� g�ównie na zapewnieniu uczniom i nauczycielom odpowiednich warunków �rodowiska zycznego szko�y i organizacji procesu nauczania. Dzia�ania te by�y ukierunkowane na ochron� zdrowia zycznego i zapewnienie bezpiecze�stwa. W ca�o�ciowym podej�ciu do zdrowia w szkole niezb�dne jest branie pod uwag� wszystkich wymiarów zdrowia (zyczne, psychiczne, spo�eczne) i równie wa�ne jest �rodowisko zyczne i spo�eczne. �rodowisko zyczne szko�y �rodowisko zyczne szko�y tworz�: • budynek i jego zawarto��: struktura i infrastruktura, wyposa�enie (umeblowanie), stosowawystępowanie czynników chemicznych i biologicznych, nie i obecno�� czynników chemicznych i biologicznych, • teren szko�y i jego urz�dzenie, • otaczaj�ce �rodowisko, w tym: powietrze, woda, materia�y, z którymi mog� mie� kontakt uczniowie i pracownicy oraz ruch uliczny i inne zagro�enia (np. s�siedztwo zak�adu przemys�owego, ruchliwej ulicy oraz innych �róde� zanieczyszczenia i ha�asu), a tak�e wyst�powanie niekorzystnych zjawisk w otoczeniu szko�y (np. akty przemocy i wandalizmu, sprzeda� i u�ywanie alkoholu i narkotyków, zdewastowane budynki, �mieci). B. Woynarowska, M. Soko�owska, (2006), Koncepcja i zasady tworzenia szko�y promuj�cej zdrowie, „Edukacja Zdrowotna i Promocja Zdrowia w Szkole”, z. 10 (www.ore.edu.pl).

39

42

Zdrowe i bezpiecz

Zdrowe i bezpieczne �rodowisko zyczne szko�y �rodowisko zyczne szko�y Zdrowe i bezpieczne ƒ Sprzyja dobrej dyspozycji do uczenia s cowników, zapewniaj�c: obrej dyspozycji doƒ uczenia si� i pracy oraz dobremu samopoczuciu i pra- samopoczuciu Sprzyja dobrej dyspozycji do uczenia si� i pracy uczniów oraz dobremu uczniów i pra- nieprzeludniony kroklimat i wyposa�enie; , zapewniaj�c: nieprzeludniony i pomieszczenia dydaktyczne; mi- dydaktyczne; cowników,budynek zapewniaj�c: nieprzeludniony budynekodpowiedni i pomieszczenia odpowiedni mi- organizacj� prac rekreacji, zaspokojenia g�odu, wyposa�enie; organizacj� pracyi wyposa�enie; i rozk�ad lekcjiorganizacj� dostosowany do irytmów kroklimat pracy rozk�ad biologicznych; lekcji dostosowany domo�liwo�� rytmów biologicznych; ƒ Chroni uczniów i pracowników przed: rekreacji, zaspokojenia g�odu, pragnienia i innych potrzeb zjologicznych. mo�liwo�� rekreacji, zaspokojenia g�odu, pragnienia i innych potrzeb zjologicznych. � urazami i zatruciami zaistnia�ymi w nas zniów i pracowników przed:uczniów i pracowników przed: ƒ Chroni � chorobami zaka�nymi i paso�ytniczym i zatruciami zaistnia�ymi w nast�pstwie wypadków, � urazami i zatruciami zaistnia�ymi w nast�pstwie wypadków, (infekcje oddechowego, grypa mi zaka�nymi i paso�ytniczymi, tym chorobami szerz�cymi si�: drog� kropelkow� � chorobamiwzaka�nymi i paso�ytniczymi, w tym chorobami szerz�cymi si�: drog� uk�adu kropelkow� zara�onych np. �wierzbem i wszawic�, e uk�adu oddechowego,(infekcje grypa), pokarmow� i przez kontakt z cia�em lub odzie�� uk�adu oddechowego, grypa), pokarmow� i przezosób kontakt z cia�em lub odzie�� osób � wyst�powaniem zaburze�: uk�adu ruch ych np. �wierzbem i wszawic�, zara�onych np. �wierzbem i wszawic�, nie), s�uchu o�wietle(ograniczanie ha�asu), zab owaniem zaburze�: uk�adu ruchu (odpowiednie meble), wzroku � wyst�powaniem zaburze�: uk�adu ruchu(odpowiednie (odpowiednieo�wietlemeble), wzroku (odpowiednie � zaostrzeniem przewlek�ych chorób, w chu (ograniczanie ha�asu), zaburze� g�osu u nauczycieli, nie), s�uchu (ograniczanie ha�asu), zaburze� g�osu u nauczycieli, astmy�luzowej oskrzelowej niem przewlek�ych chorób, w tym zw�aszcza alergicznego �luzowej nosa nie�ytu ib�ony � zaostrzeniem przewlek�ych chorób,nie�ytu w tym b�ony zw�aszcza alergicznego nosa (konieczno�� usu tytoniowym, itd.). oskrzelowej (konieczno�� usuwania kurzu, wad w wentylacji, ochrona przed i astmy oskrzelowej (konieczno�� usuwania kurzu, waddymem w wentylacji, ochrona przed dymem ƒ Zapewnia mo�liwo�� uzyskania pierws wym, itd.). tytoniowym, itd.). wa�.i nag�ych zachoromo�liwo�� uzyskania pierwszej pomocy uzyskania w przypadkach urazów i nag�ych zachoroƒ Zapewnia mo�liwo�� pierwszej pomocy w przypadkach urazów wa�.

Podstawowe wymagania (normy) dot wiednie przepisy prawne. we wymagania (normy) dotycz�ce �rodowiska zycznego szko�y�rodowiska okre�laj� odpoPodstawowe wymagania (normy) dotycz�ce zycznego szko�y okre�laj� odpo- Opisano je t 40 40 poprawy, w wielu szko�ach nadal istniej pisy prawne. Opisano tak�e w ró�nychOpisano publikacjach . Mimo niew�tpliwej wiednie je przepisy prawne. je tak�e w ró�nych publikacjach . Mimo niew�tpliwej szkó�techniczno-u�ytkowym oraz w zakresie zapewnienia w nic wielu szko�ach poprawy, nadal istniej� nieprawid�owo�ci stanie techniczno-u�ytkowym w wielu szko�ach nadalw istniej� nieprawid�owo�ci w stanie na to wyniki kontroli Pa�stwowej Inspekc zakresie zapewnienia w nich bezpiecznych i higienicznych warunków. Wskazuj� szkó� oraz w zakresie zapewnienia w nich bezpiecznych i higienicznych warunków. Wskazuj� kontroli Pa�stwowej Sanitarnej (www.gis.gov.pl?dep=765) oraz wyniki bada�41. na to Inspekcji wyniki kontroli Pa�stwowej Inspekcji Sanitarnej (www.gis.gov.pl?dep=765) oraz wyniki Wa�nymi z punktu widzenia skuteczn bada�41. szko�y s� szczególnie: punktu widzeniaWa�nymi skuteczno�ci edukacji zdrowotnej elementami �rodowiska - zycznego z punktu widzenia skuteczno�ci edukacji zdrowotnej elementami �rodowiska • Organizacja posi�ków szkolnych, do o�y s� szczególnie: zycznego szko�y s� szczególnie: w umywalniach) produktów �yw ja posi�ków szkolnych, dost�pno�� w szkole wody pitnej (pozawwod� z kranu • Organizacja posi�ków szkolnych, dost�pno�� szkole wody pitnej (poza wod� zoraz kranu rzystnychautomatach) dla zdrowia ko– bez tego eduk niach) oraz produktów �ywno�ciowych napojów (w sklepiku, automatach) w umywalniach) oraz iproduktów �ywno�ciowych i napojówko(w sklepiku, nych przedmiotów, dla zdrowia – bez tego edukacja �ywieniowa realizowana w ramach ró�- realizowana rzystnych dla zdrowia – bezuczniów, tego edukacja �ywieniowa uczniów, w ramachnie ró�-b�dzie skutecz w sprawie dzia�a� szko�y w zakresie zd dmiotów, nie b�dzie W ramce ni�ej zamieszczono nychskuteczna. przedmiotów, nie b�dzie skuteczna. Wwa�ne ramcestanowisko ni�ej zamieszczono wa�ne stanowisko dzia�a� szko�y w zakresie zdrowego uczniów.zdrowego �ywienia uczniów.• Zapewnienie odpowiednich warunk w sprawie dzia�a� �ywienia szko�y w zakresie i estetyki w pomieszczeniach szkol nie odpowiednich warunków sanitarno-higienicznych: czysto- �ci utrzymywanie • Zapewnienie odpowiednich warunkówutrzymywanie sanitarno-higienicznych: czystooczekiwa�, zapisane w pods ki w pomieszczeniach szkolnych, prowadzenie segregacji �mieci itd. – bez segregacji tego trudno �ci i estetyki w pomieszczeniach szkolnych, prowadzenie �mieci itd. – bez�etego cia�a idotycz�ce otoczeniahib�d� mia�y isto ekiwa�, �e zapisane w podstawie programowej (tre�ci) dotycz�ce hi- gieny trudno oczekiwa�, �e zapisanewymagania w podstawie programowej wymagania (tre�ci) Zapewnienie odpowiednich mebli i otoczenia b�d� gieny mia�y cia�a istotny wp�yw nab�d� zachowania uczniów. i otoczenia mia�y istotny wp�yw na zachowania•uczniów. d�owej pozycji cia�a – bez tego, zach�c nie odpowiednich mebli szkolnych, co jest warunkiem utrzymywania • Zapewnienie odpowiednich mebli szkolnych, co jestprawiwarunkiem utrzymywania prawibiegali zaburzeniom uk�adu ruchu, nie ycji cia�a – bez tego, zach�caj�c aby dbali o swoj� postaw� zapo-o swoj� d�owej pozycji uczniów, cia�a – bez tego, zach�caj�c uczniów,cia�a aby idbali postaw� cia�a i zapourzeniom uk�adu biegali ruchu, nie jeste�my wiarygodni. zaburzeniom uk�adu ruchu, nie jeste�my wiarygodni.

40 E. Ko�odziejczyk, D. Markiewicz, A. G�odkowsk oraz budynków placówek o�wiatow yk, D. Markiewicz, A. i in., Odpowiedzialno�� za i�ycie i bezpiecze�stwo dzieci E. G�odkowska Ko�odziejczyk, D. (2008), Markiewicz, A. G�odkowska in., (2008), Odpowiedzialno�� zastan �ycietechniczny i bezpiecze�stwo dzieci �rodowisko i organizacja pracy szko�y, [w:] B. Wo zny budynków placówek o�wiatowych, Wydawnictwo FORUM; B.Pozna�, Woynarowska, (2010), oraz stan techniczny Pozna�, budynków placówek o�wiatowych, Wydawnictwo FORUM; B. Woynarowska, (2010), medyczne wychowania ganizacja pracy szko�y, [w:] B. i Woynarowska, A. szko�y, Kowalewska, Izdebski, K. Komosi�ska, Bio- Z. �rodowisko organizacja pracy [w:] B.Z.Woynarowska, A. Kowalewska, Izdebski,podstawy K. Komosi�ska, Bio- i kszta�cenia. Pod 235–378. awy wychowania i medyczne kszta�cenia.podstawy Podr�cznik akademicki, Warszawa. Podr�cznik Wydawnictwo Naukowe PWN, s. wychowania i kszta�cenia. akademicki, Warszawa. Wydawnictwo Naukowe PWN, 41 B. Woynarowska, K. Komosi�ska, A. Ma�kowska s. 235–378. nazjów w Polsce w ocenie ichi dyrektorów, „Problem 41 ska, K. Komosi�ska, A. (2011), �rodowisko zyczne szkó� podstawowych i gim- zyczne szkó� podstawowych B. Ma�kowska-Szkutnik, Woynarowska, K. Komosi�ska, A. Ma�kowska-Szkutnik, (2011), �rodowisko gim40

w ocenie ich dyrektorów, i Epidemiologii” nr 3, s. 455–460. nazjów„Problemy w Polsce w Higieny ocenie ich dyrektorów, „Problemy Higieny i Epidemiologii” nr 3, s. 455–460.

43

43

Stanowisko Ministra Edukacji Narodowej, Ministra Zdrowia oraz Ministra Sportu i Turystyki w sprawie dzia�a� podejmowanych przez szko�y w zakresie zdrowego �ywienia uczniów Zdrowe, racjonalne �ywienie jest jedn� z podstawowych potrzeb cz�owieka i warunkiem prawid�owego rozwoju, dobrego samopoczucia oraz pe�nej dyspozycji do uczenia si�. Nieprawid�owo�ci w �ywieniu s� przyczyn� wielu zaburze�, w tym w ostatnich latach, epidemii nadwagi i oty�o�ci. Statystycznie podaje si�, �e w Europie oty�e jest co czwarte dziecko. W Polsce nadwag� ma 18% dzieci i m�odzie�y w wieku szkolnym. Jest to powa�ne zagro�enie dla zdrowia polskiego spo�ecze�stwa, gdy� wyniki bada� wskazuj�, �e u 80% dzieci z oty�o�ci� utrzymuje si� ona w dalszych latach �ycia. Wa�n� rol� w zaspokajaniu potrzeb �ywieniowych dzieci i m�odzie�y oraz w kszta�towaniu w�a�ciwych zachowa� w tym zakresie powinna odgrywa� szko�a. Dla realizacji tych zada� niezb�dne jest podj�cie przez szko�y wszystkich typów dzia�a� w zakresie wspierania zdrowego �ywienia uczniów, w tym szczególnie: 1. Umo�liwienie uczniom dost�pu do produktów i napojów o najwy�szych walorach zdrowotnych oraz w�a�ciwa organizacja posi�ków, w tym: a) tworzenie warunków umo�liwiaj�cych spo�ywanie �niada� szkolnych w klasach przez wszystkich uczniów, wspólnie z nauczycielem, b) uczestnictwo w programach, ustanowionych przez Komisj� Europejsk� w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, realizowanych przez Agencj� Rynku Rolnego: „Dop�aty do spo�ycia mleka i przetworów mlecznych w placówkach o�wiatowych” (tzw. Szklanka Mleka) i Owoce w szkole, c) dobór asortymentu produktów �ywno�ciowych i napojów w sklepikach szkolnych zgodny z zasadami zdrowego �ywienia (w tym zw�aszcza ograniczenie produktów i napojów o du�ej zawarto�ci cukru, soli i t�uszczów), d) zapewnienie uczniom dost�pu do wody pitnej, e) organizacja do�ywiania uczniów z rodzin o niskich dochodach w sposób przeciwdzia�aj�cy ich dyskryminacji, f) w szko�ach, w których wydawane s� obiady lub inne ciep�e posi�ki dla uczniów, przestrzeganie przy ich przygotowywaniu zalece� Instytutu �ywno�ci i �ywienia, g) uwzgl�dnianie specycznych potrzeb �ywieniowych uczniów z chorobami przewlek�ymi (m.in. z oty�o�ci�, cukrzyc�, celiaki�, fenyloketonuri�, nietolerancj� mleka). 2. Podejmowanie dzia�a� w zakresie edukacji �ywieniowej, jako elementu edukacji zdrowotnej, w tym: a) realizacja wymaga� dotycz�cych prawid�owego od�ywiania zawartych w podstawie programowej kszta�cenia ogólnego w zakresie poszczególnych przedmiotów, w tym organizacja zaj�� praktycznych zwi�zanych z przygotowywaniem zdrowych posi�ków, a tak�e podejmowanie dzia�a� okre�lonych w rozporz�dzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 12 maja 2011 r. w sprawie sposobu realizacji �rodków towarzysz�cych, s�u��cych zapewnieniu skutecznego wykonania programu Owoce w szkole (Dz.U. Nr 103, poz. 594), b) wdra�anie dodatkowych programów edukacyjnych, dotycz�cych prawid�owego od�ywiania si� dzieci i m�odzie�y; dokonywanie ewaluacji wyników realizacji tych programów, c) umo�liwianie nauczycielom i innym pracownikom szko�y udzia�u w ró�nych formach doskonalenia zawodowego w zakresie zdrowego �ywienia, d) podejmowanie wspó�pracy na poziomie lokalnym (z rodzicami, jednostk� samorz�du terytorialnego, spo�eczno�ci� lokaln�). Powy�sze dzia�ania zosta�y opracowane w wyniku wspó�pracy Ministerstwa Edukacji Narodowej, Ministerstwa Zdrowia oraz Ministerstwa Sportu i Turystyki podj�tej na podstawie podpisanego 23 listopada 2009 r. Porozumienia o wspó�pracy mi�dzy Ministrem Edukacji Narodowej, Ministrem Zdrowia i Ministrem Sportu i Turystyki w sprawie promocji zdrowia i prolaktyki problemów dzieci i m�odzie�y. Tekst zamieszczony 6 pa�dziernika 2011 r. na stronie www.men.gov.pl .(Opinie i stanowiska)

44

�rodowisko spo�eczne szko�y �rodowisko spo�eczne szko�y tworzy spo�eczno�� szkolna – uczniowie, pracownicy i rodzice. Wyniki bada� wskazuj�, �e istnieje zwi�zek mi�dzy postrzeganiem przez uczniów �rodowiska spo�ecznego szko�y a zdrowiem, zadowoleniem z �ycia i podejmowaniem zachowa� ryzykownych. Uczniowie gimnazjów, którzy lepiej postrzegaj� ten aspekt �rodowiska szko�y: • lepiej oceniaj� swoje zdrowie, rzadziej odczuwaj� ró�ne dolegliwo�ci somatyczne i negatywne stany emocjonalne, rzadziej s� niezadowoleni ze swego �ycia; • rzadziej podejmuj� zachowania ryzykowne: regularne palenie, nadu�ywanie alkoholu, cz�ste u�ywanie marihuany lub haszyszu, uczestnictwo w bójkach i dr�czeniu innych uczniów; szczególne znaczenie dla ograniczania tych zachowa� uczniów ma wsparcie ze strony nauczycieli42. Spo�eczno�� szkolna tworzy klimat spo�eczny szko�y. Jest to poj�cie z�o�one i ró�nie deniowane43. Dotyczy sposobu, w jaki cz�onkowie spo�eczno�ci szkolnej postrzegaj�, oceniaj� i reaguj� na to, co si� dzieje w szkole. Poszczególne elementy klimatu spo�ecznego szko�y mog� by� odmiennie postrzegane przez uczniów, ró�ne grupy pracowników oraz rodziców. Klimat spo�eczny szko�y ma wiele wymiarów (ramka). W Polsce opracowano narz�dzie do badania klimatu spo�ecznego szko�y, wykorzystywane w autoewaluacji przez szko�y promuj�ce zdrowie44. Wymiary klimatu spo�ecznego szko�y Najcz��ciej wymieniane wymiary klimatu spo�ecznego szko�y to: ƒ Relacje interpersonalne wewn�trz ró�nych grup spo�eczno�ci szkolnej oraz mi�dzy poszczególnymi grupami. ƒ Autonomia uczniów i ich uczestnictwo w podejmowaniu decyzji w wa�nych sprawach. ƒ Wsparcie spo�eczne. ƒ Wspieraj�ca wspó�praca. ƒ Dyscyplina i porz�dek. ƒ Motywowanie do osi�gni��, stwarzanie równych szans uczenia si� i osi�gania sukcesów. ƒ Uczestnictwo rodziców. ƒ Eliminowanie przemocy.

Pozytywny klimat spo�eczny szko�y sprzyja rozwijaniu u uczniów umiej�tno�ci �yciowych (osobistych i spo�ecznych), które s� wa�nym elementem edukacji zdrowotnej (patrz rozdz. 3). Stwarza uczniom i nauczycielom w czasie pobytu w szkole mo�liwo�ci praktykowania tych umiej�tno�ci, a tym samym sprzyja skuteczno�ci edukacji zdrowotnej. Jednym w wa�nych warunków budowania klimatu spo�ecznego wspieraj�cego zdrowie psychiczne i spo�eczne jest rozwijanie wspó�pracy w miejsce rywalizacji. Szczególnie w odniesieniu do popularyzowania aktywno�ci ruchowej warto si� zastanowi�, czy w codziennej praktyce nie uciekamy si� zbyt cz�sto do zaj�� opartych na rywalizacji. Nawet w czasie imprez szkolnych (np. �wi�ta szko�y) dominuj� wy�cigi i konkursy, a przecie� sport i rywalizacja odpowiadaj� potrzebom bardzo w�skiej grupy osób utalentowanych, a aktywno�� zyczna ma by� atrakcyjn� ofert� dla wszystkich. Potrzebne s� propozycje, jak organizowa� atrakcyjne formy aktywnoJ. Mazur, A. Ma�kowska, M. Woynarowska-So�dan, (2003), Zwi�zki mi�dzy �rodowiskiem psychospo�ecznym i przystosowaniem do szko�y a zdrowiem, zadowoleniem z �ycia i zachowaniami ryzykownymi uczniów gimnazjum, [w:] B. Woynarowska (red.), �rodowisko psychospo�eczne szko�y i przystosowanie szkolne a zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów w Polsce, Warszawa, Wydzia� Pedagogiczny UW, s. 109–131. 43 M. Woynarowska-So�dan, (2007), Klimat spo�eczny szko�y – koncepcje i czynniki warunkuj�ce, „Remedium” nr 12, s. 22–23. 44 M. Woynarowska-So�dan, (2006), Standard czwarty (klimat spo�eczny szko�y), „Edukacja Zdrowotna i Promocja Zdrowia w Szkole”, z. 11, s. 102–132. 42

45

�ci zycznej, która nie ��czy si� z poczuciem wygranej czy przegranej, ale jest wspóln� zabaw�, daje poczucie rado�ci, relaksu. Przyk�adem mo�e by� bieg grupami, który ��czy si� z wykonywaniem po drodze ró�norodnych zada� (np. narysowanie plakatu okoliczno�ciowego, u�o�enie has�a czy wierszyka, obserwacja obiektów przyrody itp). Pozwala to na nawi�zanie wspó�pracy, wykorzystanie umiej�tno�ci i mo�liwo�ci osób, które nie s� uzdolnione ruchowo, ale które mog� równie� czerpa� rado�� z ruchu w grupie. Symboliczne nagrody otrzymuj� wszystkie zespo�y, które wykona�y wszystkie zadania niezale�nie od tego kto zako�czy� bieg pierwszy. Popularn� form� pracy szkó�, która ma motywowa� uczniów do udzia�u w imprezach prozdrowotnych s� konkursy. Uwadze organizatorów konkursów cz�sto umyka fakt, �e anga�uj� si� w nie tylko tacy uczniowie, którzy maj� szans� w konkursie wygra�. D��enie do zdobycia nagrody cz�sto odwraca uwag� od rzeczywistego celu, jakim ma by� doskonalenie zdrowia, a przegrana spowodowana s�absz� kondycj� którego� z uczestników wyzwala agresj� niszcz�c� pozytywny klimat spo�eczny. Najlepsz� form� pracy w edukacji zdrowotnej s� projekty uczniowskie (patrz rozdz. 5.2.). Pozwalaj� one wykorzysta� i rozwija� twórczy potencja� dzieci i m�odzie�y, skorzysta� z ich pomys�ów, uzyska� ich rzeczywiste zaanga�owanie. S� doskona�� okazj� do rozwijania wielu umiej�tno�ci psychospo�ecznych, jak planowanie, wspó�praca z rówie�nikami, rozwi�zywanie problemów i koniktów itd. Jest to nie tylko sposób sprzyjaj�cy budowaniu dobrego klimatu, ale naturalny sposób realizacji w praktyce wa�nych celów edukacji zdrowotnej. Stwarza tak�e nauczycielom mo�liwo�� do�wiadczenia czego� nowego, uwolnienia si� od rutyny, która cz�sto prowadzi do wypalenia zawodowego.

6.2. Rozwój zawodowy, osobisty i spo�eczny nauczycieli Nauczyciel jest kluczow� postaci� w szkolnej edukacji zdrowotnej. Powinien pe�ni� rol� przewodnika, doradcy ucznia, a nie „wszystkowiedz�cego eksperta” (patrz rozdz. 5.1.). Tworzy tak�e wzorce zachowa� zdrowotnych dla uczniów i rodziców. W komentarzu do podstawy programowej wychowania zycznego na III i IV etapie edukacyjnym zapisano, �e „nauczyciele powinni uzyska� nowe kompetencje”. Rodzaj i zakres kompetencji tej grupy nauczycieli zosta� okre�lony w czasie roboczego spotkania nauczycieli akademickich na temat: „Przygotowanie nauczycieli wychowania zycznego do realizacji edukacji zdrowotnej” (Warszawa 15 i 16 X 2008 r.)45. Po��dane kompetencje nauczycieli wychowania zycznego do realizacji edukacji zdrowotnej ƒ Wiedza o: ƒ Rozwoju zycznym, psychicznym, spo�ecznym i psychoseksualnym dzieci i m�odzie�y oraz o zdrowiu – zasobach i czynnikach ryzyka dla zdrowia. ƒ Prolaktyce najcz�stszych problemów zdrowotnych i spo�ecznych dzieci i m�odzie�y oraz prolaktyce chorób cywilizacyjnych. ƒ Procesie edukacji zdrowotnej w szkole, w tym zw�aszcza ukierunkowanej na rozwijanie umiej�tno�ci �yciowych. ƒ Promocji zdrowia, ze szczególnym uwzgl�dnieniem szko�y promuj�cej zdrowie.

Ministerstwo Edukacji Narodowej, (2009), Podstawa programowa z komentarzami. Wychowanie zyczne i edukacja dla bezpiecze�stwa w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, s. 65. (www.reformaprogramowa.men.gov.pl).

45

46

ƒ Umiej�tno�ci: ƒ Diagnozowania potrzeb uczniów w zakresie edukacji zdrowotnej i planowania na tej podstawie jej programu. ƒ Koordynowania dzia�a� w zakresie edukacji zdrowotnej w szkole, wspó�dzia�ania z innymi nauczycielami, piel�gniark� szkoln�, rodzicami i organizacjami. ƒ Stosowania metod i technik nauczania wspieraj�cych aktywno�� i uczestnictwo uczniów oraz tworzenia atmosfery sprzyjaj�cej uczeniu si� i dobremu samopoczuciu. ƒ Motywowania uczniów do troski o zdrowie i wspierania ich w tych dzia�aniach. ƒ Ewaluacji procesu i wyników prowadzonej przez siebie edukacji zdrowotnej. ƒ Postawa, któr� charakteryzuje: ƒ Przekonanie, �e zdrowie jest warto�ci� dla cz�owieka oraz zasobem dla spo�ecze�stwa. ƒ Gotowo�� do tworzenia wzorców zachowa� zdrowotnych dla uczniów. ƒ Otwarto�� i wra�liwo�� na potrzeby innych, empatia, autentyczno��. ƒ Gotowo�� do doskonalenia w�asnego zdrowia oraz umiej�tno�ci �yciowych. ƒ Gotowo�� do dzia�a� na rzecz tworzenia zdrowego �rodowiska pracy i nauki.

Wymienione wy�ej kompetencje powinni posiada� równie� inni nauczyciele. Now� szans� stanowi Rozporz�dzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy�szego z dnia 17 stycznia 2012 r. w sprawie standardów kszta�cenia przygotowuj�cego do wykonywania zawodu nauczyciela (Dz.U. 2012, Nr 25, poz. 131). Uwzgl�dniono w nim po raz pierwszy m.in. takie tre�ci kszta�cenia jak: edukacja zdrowotna, programy prolaktyczne, rozwijanie umiej�tno�ci osobistych i spo�ecznych uczniów, promocja i ochrona zdrowia uczniów. W niektórych o�rodkach doskonalenia nauczycieli organizowane s� kursy w zakresie edukacji zdrowotnej dla nauczycieli wychowania zycznego gimnazjów i szkó� ponadgimnazjalnych. Nale�y zach�ca� szko�y i nauczycieli do zwi�kszania tych kompetencji tak�e w ramach systemu wewn�trzszkolnego doskonalenia. Szczególnie wa�ne jest doskonalenie umiej�tno�ci osobistych i spo�ecznych (�yciowych) nauczycieli nie tylko z powodu uwzgl�dnienia ich w podstawie programowej, ale tak�e ze wzgl�du na zdrowie i jako�� �ycia samych nauczycieli. Stwarza to okazj� do reeksji nad sob�, swoim samopoczuciem psychospo�ecznym. Wykonywanie zawodu nauczyciela jest zwi�zane z wieloma obci��eniami dla zdrowia i samopoczucia zycznego oraz psychicznego46. Zawód nauczyciela nale�y do zawodów spo�ecznych, pomocowych (istot� ich jest praca z lud�mi), o zwi�kszonym ryzyku wypalenia zawodowego47. Rozwijanie umiej�tno�ci psychospo�ecznych ma istotne znaczenie w prolaktyce zespo�u wypalenia zawodowego i innych zaburze� zdrowia psychicznego nauczycieli, a tak�e w jego promocji (doskonaleniu). Szczególnie wa�ne dla nauczycieli wydaj� si� umiej�tno�ci: pozytywnego my�lenia, twórczego my�lenia, empatii, rozwi�zywania problemów, aktywnego s�uchania, konstruktywnego przekazywania i przyjmowania informacji zwrotnych, poszukiwania wsparcia, wspó�pracy, radzenia sobie ze stresem i sytuacjami trudnymi.

J. Py�alski, P. Plichta, (2007), Kwestionariusz obci��e� zawodowych pedagoga (KOZP), �ód�, Wydawnictwo Uniwersytetu �ódzkiego. S. Tucholska, (2009), Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Psychologiczna analiza zjawiska i jego osobowo�ciowych uwarunkowa�, Lublin, Wydawnictwo KUL.

46

47

47

6.3. Pozyskanie do realizacji edukacji zdrowotnej pracowników szko�y nieb�d�cych nauczycielami Pracownicy szko�y nieb�d�cy nauczycielami s� zró�nicowan� grup�. S� w�ród nich nauczyciele bibliotekarze, pracownicy administracji, sto�ówki szkolnej i obs�ugi. Wi�kszo�� z nich nie ma przygotowania do pracy z uczniami i oddzia�ywa� wychowawczych. Nie prowadzi si� dla nich szkole�. Zwykle nie uczestnicz� w dyskusjach i decyzjach dotycz�cych programu dydaktycznego, wychowawczego i szkolnego programu prolaktyki. Pracownicy ci tworz� „w�asny” system oddzia�ywania na uczniów, ale tak�e wzorce zachowa� zdrowotnych. Nie zawsze s� one pozytywne. Warto pozyska� t� grup� pracowników do wspó�dzia�ania w realizacji edukacji zdrowotnej uczniów. Wa�ne jest: • tworzenie atmosfery, w której pracownicy ci poczuj� si� „wa�ni” w tej dzia�alno�ci szko�y, • informowanie ich o realizowanych programach, powierzanie im zada� na miar� ich mo�liwo�ci, • organizowanie szkole� dostosowanych do ich potrzeb.

6.4. Wspó�dzia�anie z piel�gniark� lub higienistk� szkoln� Zgodnie z obowi�zuj�cymi przepisami48 piel�gniarka (higienistka) szkolna jest pracownikiem ochrony (s�u�by) zdrowia pracuj�cym w szkole, cho� nie jest w niej zatrudniona. Zadania piel�gniarki szkolnej okre�laj� „Standardy post�powania w prolaktycznej opiece zdrowotnej sprawowanej przez piel�gniark� lub higienistk� szkoln�”. W�ród dziewi�ciu standardów ósmy dotyczy edukacji zdrowotnej i zapisano go w nast�puj�cy sposób: „Prowadzenie edukacji zdrowotnej uczniów i ich rodziców oraz uczestnictwo w szkolnych programach prolaktyki i promocji zdrowia”. Dzia�ania piel�gniarki w ramach tego standardu dotycz�: • Poziomu indywidualnego – prowadzenie edukacji zdrowotnej poszczególnych uczniów oraz udzielanie porad dotycz�cych zdrowia przy okazji udzielanych im �wiadcze� zdrowotnych (wykonywanie testów przesiewowych, udzielanie pomocy ambulatoryjnej, wywiadów) lub innych kontaktów z uczniami i ich rodzicami. W kontaktach tych piel�gniarka powinna by� stale nastawiona na edukacj� zdrowotn�, dostosowan� do specycznych potrzeb uczniów. Jest ona pierwszym pracownikiem medycznym, z którym spotyka si� ucze� sam, bez rodziców. Odgrywa wi�c wa�n� rol� w przygotowaniu uczniów do bycia aktywnymi pacjentami i wspó�twórcami swego zdrowia. Tworzy� powinna tak�e dla uczniów wzorce zachowa� prozdrowotnych. • Poziomu szkolnego tzn. dzia�a� powi�zanych z edukacj� zdrowotn� prowadzon� w szkole. Mo�na wyró�ni� dwa obszary tych dzia�a�: � Udzielanie nauczycielom konsultacji w zakresie medycznych aspektów edukacji zdrowotnej. Wielu nauczycieli ma poczucie niedostatku wiedzy medycznej i z tego powodu nie podejmuje edukacji zdrowotnej. Piel�gniarka mo�e s�u�y� im rad�, materia�ami, a tak�e w porozumieniu z nauczycielami, prowadzi� niektóre zaj�cia. � Uczestnictwo w planowaniu, realizacji i ewaluacji programów edukacyjnych oraz programów prolaktycznych. W ramach tych dzia�a� piel�gniarka mo�e realizowa� niektóre programy o dominuj�cej tematyce medycznej, zw�aszcza oferowane szko�om przez stacje sanitarno-epidemiologiczne. Szczególnie po��dany jest udzia� piel�gniarki w programach prolaktyki nadwagi i oty�o�ci u uczniów, w tym w realizowanym przez 48 48

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 września r. w sprawie świadczeń gwarantowanych Rozporz�dzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 sierpnia 2009 r.2013 w sprawie organizacji prolaktycznej opieki zdrowotnej nadpodstawowej dzie�mi i m�odzie�� 2009, (Dz. Nr 139, poz. 1133). z zakresu opieki(Dz.U. zdrowotnej U. 2013, poz. 1248).

48

wiele szkó� programie edukacyjnym „Trzymaj Form�”. Wa�nym zadaniem piel�gniarki szkolnej jest tak�e nauczanie uczniów zasad pierwszej pomocy, realizowanym zwykle w ramach wspó�pracy z opiekunem szkolnego ko�a PCK. W dotychczasowej praktyce wspó�praca dyrekcji i nauczycieli z piel�gniark� szkoln� w obszarze edukacji zdrowotnej w znacznej cz��ci szkó� nie jest zadowalaj�ca. Obserwacje i wyniki bada� wskazuj�, �e dyrektorzy szkó� i nauczyciele oczekuj� od piel�gniarki szkolnej przede wszystkim49: • Zabezpieczenia pomocy w przypadku urazów i nag�ych zachorowa�; powszechny jest postulat obecno�ci (dy�urowania) piel�gniarki w szkole przez ca�y czas trwania zaj�� szkolnych. Spe�nienie tego oczekiwania nie jest mo�liwe. Dy�urowanie piel�gniarki w szkole, aby udzieli� w razie potrzeby pomocy medycznej nie jest uzasadnione ani wzgl�dami medycznymi, ani ekonomicznymi. Na etat piel�gniarki powinno przypada�, w zale�no�ci od typu szko�y, od 880 do 1100 uczniów (w wi�kszo�ci krajów europejskich liczba ta wynosi 2000 lub wi�cej uczniów). • Dokonywania przegl�dów higieny osobistej uczniów. Potrzeba ta narodzi�a si� przed 100 laty, gdy warunki sanitarne w domach wi�kszo�ci uczniów by�y bardzo z�e, szerzy�y si� choroby zaka�ne i paso�ytnicze. Obecnie uwa�amy, �e wykonywanie publiczne przegl�dów czysto�ci u wszystkich uczniów nie jest uzasadnione sytuacj� epidemiologiczn�, a jest pogwa�ceniem prawa dziecka do prywatno�ci i intymno�ci. Systematycznie prowadzona edukacja zdrowotna ma równie� zach�ca� uczniów do samokontroli czysto�ci swego cia�a, a rodziców do wspierania swych dzieci w tych wysi�kach. Nale�y zach�ca� dyrektorów szkó� do zapoznania si� z zadaniami piel�gniarki szkolnej oraz ustalenia wzajemnych oczekiwa�, w tym tak�e w zakresie edukacji zdrowotnej. Powinien by� to punkt wyj�cia do zaplanowania wspó�pracy, z uwzgl�dnieniem specyki danej szko�y.

6.5. Wspó�dzia�anie z rodzicami uczniów Zgodnie z has�em �wiatowej Organizacji Zdrowia „zdrowie zaczyna si� w domu”. Rodzice s� pierwszymi i najwa�niejszymi nauczycielami zdrowia swych dzieci. Ta ich rola nie ko�czy si� w chwili, gdy dziecko rozpoczyna nauk� w szkole. Nawet w okresie dorastania, gdy dzieci maj� siln� potrzeb� niezale�no�ci i krytyczny stosunek do rodziców, maj� oni istotny wp�yw na zachowania zdrowotne swych dzieci. Skuteczno�� edukacji zdrowotnej zale�y od tego, w jakim stopniu szko�a b�dzie wspó�dzia�a�a z rodzicami uczniów. Wspó�dzia�anie z rodzicami uczniów w edukacji zdrowotnej ƒ Uzgadnianie z rodzicami tematów, które z ich punktu widzenia s� najwa�niejsze i jak mo�na je realizowa�; dotyczy to szczególnie tzw. tematów dra�liwych i kontrowersyjnych. ƒ Stwarzanie rodzicom mo�liwo�ci wyra�ania swych opinii o tym, co dziecko wynosi z lekcji i jaki ma to wp�yw na jego zachowania. ƒ Zach�canie rodziców posiadaj�cych odpowiednie kompetencje do prowadzenia niektórych zaj�� w klasie. ƒ Umo�liwienie rodzicom korzystania z ró�nych form edukacji zdrowotnej w szkole. ƒ Wspólnym organizowaniu imprez i kampanii o tematyce zdrowia.

B. Woynarowska, A. Ma�kowska, M. Pu�torak, M. Soko�owska, (2003), Wspó�dzia�anie pracowników szko�y i piel�gniarki lub higienistki szkolnej dla poprawy jako�ci i skuteczno�ci dzia�a� w zakresie ochrony i promocji zdrowia spo�eczno�ci szkolnej, Warszawa, Instytut Matki i Dziecka.

49

49

Wspó�praca Wspó�praca szko�y szko�y z rodzicami z rodzicami ww wi�kszo�ci wi�kszo�ci szkó� szkó� ww Polsce Polsce jestjest niezadowalaj�ca, niezadowalaj�ca, a przyczyny a przyczyny tego tego tkwi� tkwi� popo obu obu stronach stronach i s�i s� bardzo bardzo z�o�one. z�o�one. Pewne Pewne osi�gni�cia osi�gni�cia ww tym tym zakresie zakresie maj� maj� szko�y szko�y 50 50 50 promuj�ce promuj�ce zdrowie zdrowie , ale , ale równie� równie� ww wielu wielu z nich z nich pozyskanie pozyskanie rodziców rodziców dodo wspó�pracy wspó�pracy jestjest barbardzo dzo trudne. trudne. Warto Warto jednak jednak próbowa� próbowa� a inicjatywa a inicjatywa jestjest popo stronie stronie szko�y. szko�y.

6.6. 6.6. Wspó�dzia�anie Wspó�dzia�anie zeze spo�eczno�ci� spo�eczno�ci� lokaln� lokaln� Dziecko Dziecko �yje �yje ww okre�lonej okre�lonej spo�eczno�ci spo�eczno�ci i toi to czego czego uczy uczy si�si� ww klasie klasie mo�e mo�e by� by� wspierane wspierane przez przez t� t� spo�eczno�� spo�eczno�� lublub zaprzepaszczane. zaprzepaszczane. WW odniesieniu odniesieniu dodo edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej wspó�dzia�anie wspó�dzia�anie to to mo�e mo�e polega� polega� na:na: • Pozyskiwaniu • Pozyskiwaniu osób osób znacz�cych znacz�cych i ró�nych i ró�nych organizacji organizacji istniej�cych istniej�cych ww spo�eczno�ci spo�eczno�ci lokalnej lokalnej dodo realizacji realizacji wybranych wybranych tematów. tematów. Nie Nie mo�e mo�e by� by� to to jednak jednak wyr�czanie wyr�czanie szko�y szko�y ww prowadzeniu prowadzeniu systematycznej systematycznej edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej przez przez dzia�ania dzia�ania akcyjne akcyjne i niepowi�zane i niepowi�zane z jej z jej programem programem (omówiono (omówiono to to szerzej szerzej ww rozdz. rozdz. 7).7). • Eliminowaniu • Eliminowaniu reklam reklam produktów produktów �ywno�ciowych �ywno�ciowych niekorzystnych niekorzystnych dladla zdrowia zdrowia i ich i ich sprzeda�y sprzeda�y ww okolicy okolicy szko�y. szko�y. • Organizacji • Organizacji kampanii kampanii i akcji i akcji propagandowo-informacyjnych propagandowo-informacyjnych oraz oraz imprez imprez popularyzuj�cych popularyzuj�cych ró�ne ró�ne aspekty aspekty zdrowia zdrowia z udzia�em z udzia�em przedstawicieli przedstawicieli spo�eczno�ci spo�eczno�ci lokalnej, lokalnej, nana które które zaprasza zaprasza si�si� rodziny rodziny uczniów uczniów i innych i innych przedstawicieli przedstawicieli okolicznych okolicznych osiedli. osiedli. Turnieje Turnieje rodzinne rodzinne popupopularyzuj�ce laryzuj�ce wspólny wspólny ruch ruch i zabaw� i zabaw� ucz� ucz� zdrowego zdrowego sposobu sposobu sp�dzania sp�dzania czasu czasu wolnego, wolnego, aleale równie� równie� u�atwiaj� u�atwiaj� budowanie budowanie dobrych dobrych relacji relacji pomi�dzy pomi�dzy dzie�mi dzie�mi i doros�ymi, i doros�ymi, pokazuj� pokazuj� jakjak roz�adowywa� roz�adowywa� negatywne negatywne emocje. emocje. Podsumowanie Podsumowanie ƒ Na ƒ Na przebieg przebieg edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej dzieci dzieci i m�odzie�y i m�odzie�y mama wp�yw wp�yw wiele wiele czynników czynników wewe wszystkich wszystkich �rodowiskach �rodowiskach ichich codziennego codziennego �ycia. �ycia. ƒ Skuteczno�� ƒ Skuteczno�� szkolnej szkolnej edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej jestjest najwi�ksza najwi�ksza przy przy ca�o�ciowym ca�o�ciowym podej�ciu podej�ciu dodo zdrowia zdrowia ww szkole, szkole, gdygdy istnieje istnieje spójno�� spójno�� mi�dzy mi�dzy zapisan� zapisan� polityk� polityk� (programem) (programem) szko�y szko�y a codziennym a codziennym jej jej funkcjonowaniem funkcjonowaniem i organizacj�, i organizacj�, gdygdy uczniowie uczniowie mog� mog� praktykowa� praktykowa� to to czego czego nauczyli nauczyli si�si� w klasie. w klasie. ƒ Warunkiem ƒ Warunkiem skuteczno�ci skuteczno�ci edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej jestjest udzia� udzia� ww jej jej realizacji realizacji wszystkich wszystkich pracowników pracowników szko�y szko�y oraz oraz wspó�praca wspó�praca z piel�gniark� z piel�gniark� szkoln�, szkoln�, rodzicami rodzicami i spo�eczno�ci� i spo�eczno�ci� lokaln�. lokaln�.

Literatura Literatura uzupe�niaj�ca uzupe�niaj�ca

Syrek Syrek E.,E., Borzucka-Sitkiewicz Borzucka-Sitkiewicz K.,K., (2009), (2009), Edukacja Edukacja zdrowotna, zdrowotna, Warszawa, Warszawa, WAiP. WAiP. Woynarowska Woynarowska B.,B., (2010), (2010), Edukacja Edukacja zdrowotna. zdrowotna. Podr�cznik Podr�cznik akademicki, akademicki, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwo Wydawnictwo Naukowe Naukowe PWN. PWN. Woynarowska Woynarowska B.,B., Kowalewska Kowalewska A.,A., Izdebski Izdebski Z.,Z., Komosi�ska Komosi�ska K.,K., (2010), (2010), Biomedyczne Biomedyczne podstawy podstawy wychowania wychowania i kszta�cenia. i kszta�cenia. Podr�cznik Podr�cznik akademicki, akademicki, Wydawnictwo Wydawnictwo Naukowe Naukowe PWN. PWN.

B. B. Woynarowska, Woynarowska, M.M. Soko�owska, Soko�owska, (2000), (2000), Szko�a Szko�a promuj�ca promuj�ca zdrowie. zdrowie. Do�wiadczenia Do�wiadczenia dziesi�ciu dziesi�ciu lat,lat, Warszawa, Warszawa, KOWEZiU, KOWEZiU, s. 78-88. s. 78-88.

50 50 50

5050

7. Korzystanie z programów edukacyjnych oferowanych szkole przez ró�ne organizacje Barbara Woynarowska W Polsce od wielu lat opracowywane s� ró�norodne programy edukacyjne adresowane do dzieci i m�odzie�y, przeznaczone do realizacji w placówkach nauczania i wychowania. Programy te dotycz� ró�nych aspektów zdrowia, m.in.: �ywienia, higieny jamy ustnej, przeciwdzia�ania paleniu tytoniu, u�ywania innych substancji psychoaktywnych, prolaktyki raka piersi, astmy, oty�o�ci, chorób uk�adu kr��enia, wad cewy nerwowej, a tak�e pierwszej pomocy. Analiza programów edukacyjnych oferowanych szko�om wskazuje, �e: • Opracowywane s� one przez ró�ne instytucje i organizacje rz�dowe oraz pozarz�dowe, a tak�e rmy (np. producentów �ywno�ci, produktów do higieny jamy ustnej, kosmetyków, banki) na poziomie krajowym, wojewódzkim, powiatowym i lokalnym. Cz�sto program oferowany przez rmy zawiera promocj� w�asnych produktów51. • Partnerami lub wspó�organizatorami programów s� ró�ne instytucje, w tym szczególnie stacje sanitarno-epidemiologiczne. Niektóre programy realizowane s� przez osoby z zewn�trz szko�y. • Niektóre programy s� polsk� adaptacj� programów zagranicznych. • Materia�y edukacyjne do��czone do programów maj� ró�n� form�. Niektóre zawieraj� pakiet edukacyjny zawieraj�cy scenariusze i pomoce do prowadzenia zaj�� oraz materia�y dla prowadz�cych zaj�cia i/lub uczniów. W innych programach materia�y dost�pne na stronach internetowych. • Wiele programów ma charakter konkursów, w których przyznawane s� nagrody rzeczowe dla uczniów lub szkó� (klas) bior�cych udzia� w programie. • Wi�kszo�� programów ma charakter jednorazowy, akcyjny i nie s� one powi�zane z podstaw� programow� kszta�cenia ogólnego. • W programach, przed przyst�pieniem do ich realizacji, nie przeprowadza si� diagnozy wyj�ciowej wiedzy, zachowa� lub umiej�tno�ci uczniów (adresatów), co uniemo�liwia ewaluacj� wyników programu. Od lat szko�y w Polsce otrzymuj� wiele ró�norodnych propozycji programów edukacyjnych, gdy� szko�a stwarza ich autorom mo�liwo�� �atwego dotarcia i oddzia�ywania na bardzo liczn� populacj� dzieci i m�odzie�y. Nale�y jednak zda� sobie spraw�, �e realizacja tych programów zajmuje czas uczniów i nauczycieli, a nie sprawdza si�, jaka jest jako�� programów i czy przynosz� one jakie� efekty. Oferowanie szko�om ró�norodnych programów edukacyjnych przez ró�ne organizacje jest zjawiskiem powszechnym w wielu krajach. Podejmowane s� próby oceny jako�ci programów i tworzenia na tej podstawie banku programów spe�niaj�cych odpowiednie kryteria jako�ci i rekomendowanych szko�om. Prób� tak� podj�to w 2010 r. w sieci „Szko�y dla Zdrowia w Europie” w ramach europejskiego programu HEPS (Healthy Eating and Physical Activity in Schools)

Jest to jedna z form oddzia�ywa� marketingowych, okre�lana jako lokowanie produktu (ang. product placement) polegaj�ca na zamieszczaniu danego produktu lub zachowa� z nim zwi�zanych w materia�ach edukacyjnych – A. Czarnecki, (2003), Product placement. Niekonwencjonalny sposób promocji, Warszawa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.

51

51

Zdrowe �ywienie i Aktywno�� Fizyczna w Szko�ach52. Opracowano model i narz�dzia do oceny jako�ci programów dla szkó� w zakresie zdrowego �ywienia i aktywno�ci zycznej. Przyj�to, �e w ocenie jako�ci programu nale�y wzi�� pod uwag� nie tylko uzyskane w jego realizacji 52 52 Zdrowe Zdrowe �ywienie �ywienie i Aktywno�� i Aktywno�� Fizyczna Fizyczna w Szko�ach Szko�ach . Opracowano . Opracowano model model i narz�dzia i narz�dzia dodo oceocewyniki, ale tak�e inne, wzajemnie ze wsob� powi�zane wymiary jako�ci: nyny jako�ci jako�ci programów programów dla dla szkó� szkó� w w zakresie zakresie zdrowego zdrowego �ywienia �ywienia i aktywno�ci i aktywno�ci  zycznej.  zycznej. Przyj�to, Przyj�to, • Jako�� koncepcji – wykorzystanie w pracach nad programem podstaw teoretycznych oraz �e �e wplanowanie w ocenie ocenie jako�ci jako�ci programu nale�y nale�y wzi�� wzi�� pod pod uwag� uwag� nienie tylko tylko uzyskane uzyskane ww jego jego realizacji realizacji jegoprogramu realizacji: diagnoza potrzeb, okre�lenie adresatów, celów, dobór w�a�ciwyniki, wyniki, ale ale tak�e tak�e inne, inne, wzajemnie wzajemnie ze ze sob� sob� powi�zane powi�zane wymiary wymiary jako�ci: jako�ci: wych metod. • Jako�� •• Jako�� koncepcji koncepcji – wykorzystanie –– wykorzystanie ww pracach pracach nad programem programem podstaw podstaw teoretycznych teoretycznych oraz oraz Jako�� struktury okre�lenie warunków, w nad jakich realizowany b�dzie program: zasoby planowanie planowanie jego jego realizacji: realizacji: diagnoza diagnoza potrzeb, potrzeb, okre�lenie okre�lenie adresatów, adresatów, celów, celów, dobór dobór w�a�ciw�a�ciludzkie (w tym wykwalikowany personel), �rodki nansowe, wspó�praca, tworzenie sieci. wych metod. metod. • wych Jako�� procesu – ocena przebiegu realizacji programu, jego monitorowanie, stopie� akcep• Jako�� • Jako�� struktury struktury – okre�lenie – okre�lenie warunków, warunków, ww jakich jakich realizowany realizowany b�dzie b�dzie program: program: zasoby zasoby tacji przez adresatów. ludzkie ludzkie (w (w tym tym wykwali wykwali kowany kowany personel), personel), �rodki �rodki  nansowe,  nansowe, wspó�praca, wspó�praca, tworzenie tworzenie sieci. sieci. • Jako�� efektów – okre�lenie po��danych i niepo��danych zmian, jakie zasz�y u adresatów • Jako�� • Jako�� procesu procesu – ocena – ocena przebiegu przebiegu realizacji realizacji programu, programu, jego jego monitorowanie, monitorowanie, stopie� stopie� akcepakceplub w danym �rodowisku. tacji tacji przez adresatów. adresatów. Dlaprzez ka�dego wymiaru jako�ci zaproponowano i opisano zestaw wska�ników, na podstawie • Jako�� •których Jako�� efektów efektów – okre�lenie – okre�lenie po��danych po��danych i niepo��danych i niepo��danych zmian, zmian, jakie jakie zasz�y zasz�y u adresatów u adresatów mo�na okre�li�, czy program jest wysokiej, przeci�tnej lub niskiej jako�ci. lublub w w danym danym �rodowisku. �rodowisku. Obecnie w Polsce planowane jest dokonanie w O�rodku Rozwoju Edukacji oceny jako�ci Dla Dla ka�dego ka�dego wymiaru wymiaru jako�ci jako�ci zaproponowano zaproponowano i opisano zestaw zestaw wska�ników, wska�ników, nana podstawie podstawie programów dotycz�cych zdrowego �ywienia ii opisano aktywno�ci zycznej, oferowanych szko�om których których mo�na mo�na okre�li�, okre�li�, czy czy program program jest jest wysokiej, wysokiej, przeci�tnej przeci�tnej lub lub niskiej niskiej jako�ci. jako�ci. i stworzenie na tej podstawie katalogu (banku) rekomendowanych programów edukacyjnych. Obecnie Obecnie w Polsce Polsce planowane planowane jest dokonanie dokonanie ww O�rodku O�rodku Rozwoju Rozwoju Edukacji Edukacji oceny oceny jako�ci jako�ci W Polsce ma katalogu (wykazu) rekomendowanych programów dotyczących edukacji żyB�dzie onwnie stanowi� podstaw� dojest wyboru programów, które najlepiej b�d� odpowiada� specywieniowej. Na podstawie wyżej omówionej koncepcji oceny jakościoferowanych programu, zaproponoprogramów programów dotycz�cych dotycz�cych zdrowego zdrowego �ywienia �ywienia i aktywno�ci i aktywno�ci  zycznej,  zycznej, oferowanych szko�om szko�om cznym potrzebom ró�nych szkó�. wanej w HEPS, oraz doświadczeń w(banku) realizacji projektu „Ruch i programów Zdrowe Żywienie w Szkole” i stworzenie i stworzenie nana tejtej podstawie podstawie katalogu katalogu (banku) rekomendowanych rekomendowanych programów edukacyjnych. edukacyjnych. w Ośrodku Rozwoju Edukacji opracowano wskazówki dla szkół dotyczące kryteriów wyboru B�dzie B�dzie onon stanowi� stanowi� podstaw� podstaw� dodo wyboru wyboru programów, programów, które które najlepiej najlepiej b�d� b�d� odpowiada� odpowiada� specyspecy53 programu edukacyjnego Podsumowanie cznym cznym potrzebom potrzebom ró�nych ró�nych szkó�. szkó�. ƒ Decyzja o realizacji w szkole programu edukacyjnego dotycz�cego ró�nych aspektów zdrowia, oferowanego przez organizacje spoza szko�y, powinna wynika� ze specycznych potrzeb uczniów w danej szkole. Podsumowanie Podsumowanie ƒƒ W wyborze programów nale�y bra� pod uwag� jego jako��. Jednym zró�nych kryteriów tej jako�ci, które ƒ Decyzja Decyzja o realizacji o realizacji ww szkole szkole programu programu edukacyjnego edukacyjnego dotycz�cego dotycz�cego ró�nych aspektów aspektów zdrowia, zdrowia, jest mo�liweprzez do wykorzystania obecnie w Polsce jest wynika� to,wynika� czy autorzy programu dokonali ewaluacji oferowanego oferowanego przez organizacje organizacje spoza spoza szko�y, szko�y, powinna powinna ze ze specy specy cznych cznych potrzeb potrzeb uczniów uczniów jego wyników. w danej w danej szkole. szkole. ƒƒ Programy edukacyjne „zewn�trzne” powinny by� powi�zane z konkretnymi tre�ciami podstawy ƒW W wyborze wyborze programów programów nale�y nale�y bra� bra� pod pod uwag� uwag� jego jego jako��. jako��. Jednym Jednym z kryteriów z kryteriów tejtej jako�ci, jako�ci, które które kszta�cenia ogólnego. jestprogramowej jest mo�liwe mo�liwe dodo wykorzystania wykorzystania obecnie obecnie w Polsce w Polsce jestjest to,to, czyczy autorzy autorzy programu programu dokonali dokonali ewaluacji ewaluacji ƒ Po wdro�eniu jego jego wyników. wyników. programu nale�y sprawdzi� – czy i jakie s� jego efekty – i na tej podstawie podj�� o kontynuacji realizacji danego programu. ƒ Programy ƒ decyzj� Programy edukacyjne edukacyjne „zewn�trzne” „zewn�trzne” powinny powinny by�by� powi�zane powi�zane z konkretnymi z konkretnymi tre�ciami tre�ciami podstawy podstawy programowej programowej kszta�cenia kszta�cenia ogólnego. ogólnego. ƒ Po ƒ Po wdro�eniu wdro�eniu programu programu nale�y nale�y sprawdzi� sprawdzi� – czy – czy i jakie i jakie s� s� jego jego efekty efekty – i–na i na tejtej podstawie podstawie podj�� podj�� decyzj� decyzj� o kontynuacji o kontynuacji realizacji realizacji danego danego programu. programu.

Literatura uzupe�niaj�ca

Dadaczy�ski K., Paulus P., de Vries N. i in., (2010), Katalog i narz�dzie HEPS, wersja w j�zyku polskim, Warszawa, O�rodek Rozwoju Edukacji (www.ore.edu.pl).

Literatura Literatura uzupe�niaj�ca uzupe�niaj�ca

Dadaczy�ski Dadaczy�ski K.,K., Paulus Paulus P., P., dede Vries Vries N. N. i in., i in., (2010), (2010), Katalog Katalog i narz�dzie i narz�dzie HEPS, HEPS, wersja wersja ww j�zyku j�zyku polskim, polskim, Warszawa, Warszawa, O�rodek O�rodek Rozwoju Rozwoju Edukacji Edukacji (www.ore.edu.pl). (www.ore.edu.pl).

52 Projekt ten realizowany by� w latach 2009–2011 i nansowany ze �rodków Unii Europejskiej, w ramach Programu Zdrowia Publicznego. Efektem programu jest pakiet szkolny. Jedn� jego cz��� stanowi publikacja: K. Dadaczy�ski, P. Paulus, N. de Vries i in., (2010), Katalog i narz�dzie HEPS, wersja w j�zyku polskim, Warszawa, O�rodek Rozwoju Edukacji (www.ore.edu.pl). 52 52 Projekt Projekt tenten realizowany realizowany by�by� w latach w latach 2009–2011 2009–2011 i nansowany i nansowany ze ze �rodków �rodków Unii Unii Europejskiej, Europejskiej, w ramach w ramach ProPro53 Todorovska-Sokołowska V.: Kryteria wyboru programu edukacyjnego z zakresu zdrowego żywienia gramu gramu Zdrowia Zdrowia Publicznego. Publicznego. Efektem Efektem programu programu jestjest pakiet pakiet szkolny. szkolny. Jedn� Jedn� jego jego cz��� cz��� stanowi stanowi publikacja: publikacja: K. DadaK. Dadai aktywności fizycznej - www.ore.edu.pl Zakładka: Promocja zdrowia w szkole - Programy i O�rodek projekty czy�ski, czy�ski, P. Paulus, P. Paulus, N. N. de de Vries Vries i in., i in., (2010), (2010), Katalog Katalog i narz�dzie i narz�dzie HEPS, HEPS, wersja wersja w j�zyku w j�zyku polskim, polskim, Warszawa, Warszawa, O�rodek52 Edukacja zdrowotna. Rozwoju Rozwoju Edukacji Edukacji (www.ore.edu.pl). (www.ore.edu.pl).

5252 ORE poz 2.indd 52

6/22/12 9:35:35 AM

8. Zwi�zki mi�dzy edukacj� zdrowotn� a szkolnym programem prolaktyki Krzysztof Ostaszewski Przepisy prawa o�wiatowego nak�adaj� na szko�y w Polsce obowi�zek opracowania i realizowania szkolnego programu prolaktyki. Ministerstwo Edukacji Narodowej uzna�o, �e obok kszta�cenia i wychowywania, wa�nym obszarem dzia�ania szko�y jest prolaktyka zagro�e� i zachowa� ryzykownych dzieci i m�odzie�y. Zadaniem szko�y jest równie� zapewnianie uczniom w�a�ciwej opieki i ochrony, zmniejszanie zagro�e�, zapobieganie nieprawid�owo�ciom rozwojowym i zachowaniom ryzykownym. Cele te realizowane s� przez szkolny program prolaktyki. Szkolny program prolaktyki to dzia�ania zakrojone na potrzeby danego �rodowiska szkolnego, których celem jest zapobieganie zachowaniom ryzykownym uczniów, takim jak: u�ywanie substancji psychoaktywnych, stosowanie agresji w relacjach rówie�niczych, pope�nianie wykrocze� przeciw prawu, nierealizowanie obowi�zku szkolnego itp. Wa�nym elementem tego programu powinno by� tak�e zapobieganie nadwadze i oty�o�ci. 54

Zgodnie z podstaw� programow� kszta�cenia ogólnego53 dzia�alno�� edukacyjna szko�y jest okre�lona przez: „szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szko�y i szkolny program prolaktyki dostosowany do potrzeb rozwojowych uczniów oraz potrzeb danego �rodowiska, obejmuj�cy wszystkie tre�ci i dzia�ania o charakterze prolaktycznym”. Te trzy dokumenty powinny stanowi� spójn� ca�o��, która uzupe�nia si� nawzajem. W praktyce jednak cz�sto nie udaje si� zintegrowa� celów kszta�cenia, wychowania i prolaktyki. Na prolaktyk�, w tym na profesjonalne programy prolaktyczne, nie ma wydzielonego i okre�lonego czasu w harmonogramie pracy szko�y. Celem niniejszego rozdzia�u jest zwrócenie uwagi na potrzeb� d��enia do spójno�ci i równowagi w realizacji zada� szko�y zwi�zanych z kszta�ceniem, wychowaniem i prolaktyk�.

8.1. Dlaczego, obok programów nauczania i wychowawczego, wyodr�bniono szkolny program prolaktyki? Wyodr�bnienie w szko�ach programu prolaktyki wynika z g��boko zakorzenionej na uczelniach pedagogicznych w Polsce tradycji uprawiania pedagogiki opartej na lozocznej wiedzy o cz�owieku. Z tej perspektywy wychowanie jest kategori� nadrz�dn�, jest d��eniem ku dobru. W tej koncepcji prolaktyka i edukacja zdrowotna spe�niaj� rol� pomocnicz� lub uzupe�niaj�c�. Powoduje to, �e w przepisach i w praktyce szkolnej funkcjonuj� dwa porz�dki: • porz�dek pedagogiczny zwi�zany z terminem „wychowanie”, • porz�dek zdrowia publicznego zwi�zany z terminem „zdrowie”. Te dwa porz�dki maj� odr�bn� histori�, wypracowa�y inn� terminologi� i s� wyprowadzone z innych za�o�e� (tab. 6). Mimo wielu wysi�ków, nie udaje si� ich zintegrowa�. Dlatego mamy odr�bny program prolaktyki, w domy�le nastawiony na „zwalczanie patologii w �yciu szko�y” 54 Rozporządzenie 53 Ministra dnia2330grudnia maja 2014 Rozporz�dzenie MinistraEdukacji Edukacji Narodowej Narodowej zzdnia 2008 r.

zmieniające rozporządzenie w spraw sprawie podstawy programowej wykszta�cenia ogólnego w poszczególnych typach szkó� (Dz.U. 2009, Nr 4, poz. 17). tywie chowania podstawyprzedszkolnego programowejoraz wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych pach szkół (Dz. U. 2014, poz. 803).

53

i za�atwianie trudnych problemów uczniów oraz program wychowawczy, którego celem jest kszta�towanie pozytywnego wizerunku szko�y i jej absolwenta. S� to dwa �wiaty i dwa ró�ne schematy post�powania. Prolaktyka jest zazwyczaj realizowana przez pedagoga szkolnego i instytucje zewn�trzne (policje, stra� miejsk�, organizacje pozarz�dowe). Kszta�cenie i wychowanie jest zadaniem wszystkich pracowników pedagogicznych szko�y. Tabela 6. Wychowanie i prolaktyka. Dwa porz�dki rzeczy S�owa kluczowe Wychowanie ƒ Idea� wychowawczy ƒ Warto�ci ƒ Normy spo�eczne ƒ Dziedzictwo kultury ƒ Wspieranie rozwoju ƒ Osobowo��

S�owa kluczowe Prolaktyka, promocja zdrowia ƒ Czynniki ryzyka/ chroni�ce ƒ Zdrowie/ choroba ƒ Zachowania ryzykowne ƒ Nieprzystosowanie ƒ Zaburzenia psychiczne ƒ Dobrostan

J�zyk pedagogiki ograniczony do naszego kr�gu kulturowego

J�zyk „mi�dzynarodowy”

�ród�em jest lozoa cz�owieka

�ród�em jest zdrowie publiczne i edukacja zdrowotna

Utrzymywanie w szkole tego podwójnego porz�dku stwarza wiele trudno�ci. W dzia�aniach szko�y warto wzi�� pod uwag� dorobek pedagogiki zdrowia i jej nowatorsk� koncepcj� opracowan� przez M. Demela54. Ju� ponad czterdzie�ci lat temu M. Demel zwraca� uwag� na to, �e wychowanie zdrowotne jest przede wszystkim strategi� ofensywn� i zajmuje si� sfer� zdrowia pozytywnego. W tym sensie wychowanie zdrowotne zwraca si� w kierunku, który jest omijany przez tradycyjn� medycyn� szkoln� ukierunkowan� na prolaktyk� poszczególnych chorób i zaburze� behawioralnych. Tym kierunkiem jest „pomna�anie, doskonalenie lub pot�gowanie zdrowia”. Idea ta – jak napisa� M. Demel – musi si� zakorzeni� w osobowo�ci cz�owieka przez warto�ci, przekonania i postawy, ale niezb�dne dla jej realizacji s� równie� dyspozycje instrumentalne – wiedza i umiej�tno�ci, a tak�e procedury takie jak: �wiczenie lub hartowanie charakteru55. Takie wychowanie pe�ni rol� zapobiegawcz� dla wielu chorób lub zaburze�, jest to jednak rodzaj prolaktyki uniwersalnej, która dokonuje si� „przy okazji” pracy wychowawczej wzmacniaj�cej ogólny potencja� zdrowia. Niestety, te oczywiste dzi� idee, z trudem przebijaj� si� do praktyki. Wychowanie wywodzi si� z j�zyka pedagogiki i jej lozocznych podstaw. Filozoa cz�owieka (antropologia) oraz tradycje (narodowe, kulturowe, spo�eczne) s� �ród�ami idea�u wychowawczego. Idea� wychowawczy okre�la po��dany kierunek rozwoju osobowo�ci wychowanka, warto�ci i norm spo�ecznych, które przekazywane s� w procesie wychowania (socjalizacji) m�odego cz�owieka. Tak, rozumiane wychowanie jest bardzo cz�sto oddzielane od sfery dba�o�ci o zdrowie w�asne i zdrowie spo�eczno�ci szkolnej. To prowadzi do oddzielenia kwestii zdrowotnych od wychowania ze szkod� dla zdrowia uczniów. Edukacja zdrowotna i prolaktyka koncentruj� si� wokó� poj�cia „zdrowie” i jego znaczenia w �yciu i rozwoju cz�owieka. Zwykle „zdrowie” nie nale�y do kanonu warto�ci uznanych w szkolnych programach wychowawczych za wa�ne. Dominuje w nich etos warto�ci patriotycznych, humanistycznych i wolno�ciowych. Tylko w niektórych szko�ach nale��cych do ruchu szkó� promuj�cych zdrowie, warto�� „zdrowia” znajduje swoje miejsce w programach wychoM. Demel (1968) O wychowaniu zdrowotnym, Warszawa PZWS; M. Demel (1980) Pedagogika zdrowia, Warszawa, WSiP. M. Demel (1999) Pedagogika zdrowia, [w:] Pedagogika ogólna i subdyscypliny, L. Turos (red.), Warszawa, Wydawnictwo Akademickie „�ak”, s. 155-168. 54

55

54

wawczych szko�y. Sytuacja ta wynika z ulokowania prolaktyki jako dzia�alno�ci nastawionej na walk� z „patologiami” – agresj�, narkomani�, alkoholizmem, cyberprzemoc�, prostytucj� nieletnich itp. Nies�uszne jest ho�dowanie pogl�dom, które ustanawiaj� hierarchiczny porz�dek rzeczy w szkole: na górze wychowanie i kszta�cenie, na dole (z boku) prolaktyka i edukacja zdrowotna. Nale�y podj�� trud wypracowania wspólnej p�aszczyzny, zach�cania nauczycieli do uwzgl�dniania w swojej codziennej praktyce tych dwóch porz�dków, traktowania ich jako wzajemnie uzupe�niaj�cych, a nie konkurencyjnych. W tym dziele jest jeszcze wiele do zrobienia.

8.2. Wspólne elementy edukacji zdrowotnej i programu prolaktyki Problematyka zdrowia i prolaktyki w edukacji jest realizowana jako element edukacji zdrowotnej oraz promocji zdrowia. Te dwa poj�cia wyznaczaj� zakres i kierunki dzia�a�. Edukacja zdrowotna obejmuje bardzo szeroki zakres dzia�a�, m.in. edukacja publiczna, edukacja zdrowotna w szkole, szkolenia ró�nych grup zawodowych, samokszta�cenie. Celem tych dzia�a� jest przede wszystkim kszta�towanie prozdrowotnych zachowa� jednostek i ca�ych spo�eczno�ci oraz umacnianie zdrowia, w pozytywnym znaczeniu tego s�owa. Do zachowa� sprzyjaj�cych zdrowiu zalicza si� przede wszystkim odpowiedni� aktywno�� zyczn�, racjonalne �ywienie, dba�o�� o higien�, zachowanie bezpiecze�stwa, poddawanie si� okresowym badaniom stanu zdrowia, umiej�tne radzenie sobie ze stresem. Jest to edukacja „do zdrowia”, w przeciwie�stwie do tradycyjnego podej�cia, które koncentruje si� na chorobach i ich uwarunkowaniach. Kierunek „do zdrowia” jest charakterystyczny dla ruchu promocji zdrowia, w ramach którego dzia�ania edukacyjne zorientowane s� na czynniki sprzyjaj�ce zdrowiu i procesy odporno�ciowe (resilience). W edukacji zdrowotnej jest tak�e miejsce na dzia�ania prolaktyczne, które podejmuje si� w kontek�cie ograniczania lub eliminowania zachowa� zagra�aj�cych zdrowiu, takich jak palenie tytoniu, picie i nadu�ywanie alkoholu, u�ywanie narkotyków, podejmowanie ryzykownych kontaktów seksualnych, a tak�e w kontek�cie wczesnego wykrywania i leczenia zaburze� i chorób. Pomostem pomi�dzy edukacj� zdrowotn� i prolaktyk� jest strategia rozwijania umiej�tno�ci �yciowych (patrz rozdz. 3). Strategia ta polega na rozwijaniu okre�lonych umiej�tno�ci �yciowych, których opanowanie umo�liwia m�odzie�y realizacj� osobistych celów i satysfakcjonuj�ce zaspokojenie potrzeb okresu dojrzewania. Rozwijane umiej�tno�ci dotycz� m.in.: konstruktywnego rozwi�zywania problemów, podejmowania decyzji, budowania pozytywnego obrazu samego siebie, samokontroli, radzenia sobie ze stresem i l�kiem, stosowania technik relaksacyjnych, umiej�tno�ci interpersonalnych, asertywno�ci. Decyty tych umiej�tno�ci sprzyjaj� u�ywaniu substancji psychoaktywnych i podejmowaniu innych zachowa� problemowych. Wyniki bada� wykaza�y, �e wzmacnianie umiej�tno�ci �yciowych u m�odzie�y wp�ywa na ograniczenie palenia tytoniu, u�ywania marihuany, picia alkoholu oraz upijania si�56. Ze wzgl�du na swój ogólny charakter, programy kszta�towania umiej�tno�ci �yciowych znalaz�y równie� zastosowanie w edukacji zdrowotnej i rozwi�zywaniu ró�nych problemów okresu dojrzewania np. w zapobieganiu przedwczesnemu wspó��yciu seksualnemu.

G. Botvin. E. Baker, L. Dusenbury, E. Botvin, T. Diaz (1995) Long-term follow-up results of a randomized drug abuse prevention trial in a white middle-class population, “Journal of the American Medical Association”, nr 273(14), s. 1106-1112.

56

55

8.3. Cechy dobrego programu prolaktycznego i warunki jego skuteczno�ci Jednym z elementów szkolnego programu prolaktyki mog� by� profesjonalne programy prolaktyczne oferowane szko�om przez ró�ne organizacje. Podejmuj�c decyzj� o realizacji takiego programu warto wiedzie�, jakie cechy powinien mie� dobry program prolaktyczny i jakie warunki nale�y spe�ni�, aby by� on skuteczny. Przez program prolaktyczny rozumiemy przygotowane i przetestowane wcze�niej dzia�ania prolaktyczne adresowane do konkretnej grupy (lub grup) odbiorców, które maj� okre�lone cele oraz przygotowane metodycznie post�powanie (scenariusze) s�u��ce osi�gni�ciu tych celów. Szkolne programy prolaktyczne zwykle adresowane s� do klasy szkolnej, ich celem jest ograniczenie zachowa� ryzykownych (np. u�ywania substancji psychoaktywnych), a podstawow� form� realizacji s� scenariusze lekcji lub warsztatów edukacyjnych.

Naukowcy i praktycy zastanawiaj� si� od dawna, co decyduje o skuteczno�ci dzia�a� prolaktycznych. Okazj� do takich poszukiwa� s� przegl�dy bada� nad skuteczno�ci� prolaktyki zachowa� problemowych dzieci i m�odzie�y, w których analizuje si� skuteczno�� wielu (np. kilkudziesi�ciu lub wi�cej) programów prolaktycznych naraz. Pozwalaj� one na: • wyodr�bnienie listy programów skutecznych w ograniczaniu u�ywania substancji psychoaktywnych lub innych zachowa� problemowych m�odzie�y, • przyjrzenie si�, czym te skuteczne programy si� charakteryzuj�, jakie maj� sk�adniki, a w szczególno�ci, jakie elementy ró�ni� je od programów nieskutecznych. Ten sposób post�powania przyczyni� si� do nowego spojrzenia na wiedz� o programach prolaktycznych. Jest to spojrzenie przez pryzmat kluczowych elementów, czyli takich sk�adników programu, które najprawdopodobniej decyduj� o jego skuteczno�ci. W ostatniej dekadzie na �wiecie ukaza�o si� kilkana�cie publikacji, które analizuj� kluczowe elementy programu prolaktycznego. W tabeli 7 przedstawiono syntez� tych doniesie�. Zawiera ona zestawienie kluczowych elementów wraz z informacj�, co sprzyja, a co nie sprzyja skuteczno�ci oddzia�ywa� prolaktycznych. Zestawienie to mo�e by� traktowane jako swego rodzaju przewodnik dla realizatorów szkolnych programów (np. nauczycieli i pedagogów szkolnych) podejmuj�cych decyzje o wyborze i nansowaniu programów prolaktyki u�ywania substancji psychoaktywnych w szko�ach. Lista kluczowych elementów dostarcza kryteriów u�atwiaj�cych wybór najbardziej obiecuj�cego programu spo�ród wielu ofert. Tabela 7. Kluczowe elementy programu prolaktyki u�ywania substancji psychoaktywnych i innych zachowa� problemowych dzieci i m�odzie�y Kluczowe elementy Naukowe podstawy

56

Co przynosi po��dane rezultaty Wykorzystywanie do konstrukcji programów prolaktycznych znanych teorii wyja�niaj�cych zachowanie. Przydatne s� dwa typy teorii: (1) teorie wyja�niaj�ce przyczyny powstawania ryzykownych zachowa� w okresie dojrzewania, np. Teoria zachowa� problemowych R. Jessora, oraz (2) teorie wyja�niaj�ce mechanizmy wprowadzania zmian w systemach spo�ecznych np. teoria innowacji E. Rogersa.

Co nie przynosi rezultatów Brak teoretycznego zaplecza programu. Opieranie programu na indywidualnych przekonaniach autorów/ realizatorów.

Sprawdzone strategie

Wykorzystywanie takich strategii jak: trening umiej�tno�ci �yciowych, edukacja normatywna oraz udzia� rodziców i liderów m�odzie�owych. Dobre rezultaty przynosi ��czenie tych strategii.

Przekaz wiedzy skoncentrowany tylko na odroczonych skutkach zachowa� ryzykownych, np. na uzale�nieniu.

Ró�ne kana�y oddzia�ywa�

Ró�ne �ród�a wp�ywu na zachowanie dzieci i m�odzie�y: nauczycieli (szko�y), liderów m�odzie�owych (grup m�odzie�owych), rodziców (rodziny), naturalnych mentorów (znacz�cych osób), specjalistów (lekarzy, psychologów, policji), mediów (lokalnej prasy, TV kablowej).

Nieuwzgl�dnianie udzia�u rodziców w programach szkolnych. Programy realizowane np. tylko przez samych specjalistów.

Odpowiednia intensywno��

Odpowiednia intensywno�� oddzia�ywa�. Szkolny program, powinien sk�ada� si� przynajmniej z ok. 10-15 godz. i kilku zaj�� uzupe�niaj�cych w kolejnych latach edukacji.

Krótkie i jednorazowe akcje.

Metody interaktywne

Stosowanie metod interaktywnych, które uruchamiaj� Pogadanki, wyk�ady, lmy. proces aktywnego zdobywania przez uczestników Bierny udzia� uczniów / nowej wiedzy, umiej�tno�ci i do�wiadcze�. uczestników.

Potrzeby specycznych grup

Przewidywanie i stosowanie procedur nastawionych na zaspokajanie potrzeb uczestników z grup zwi�kszonego ryzyka, np. dzieci z rodzin z problemem alkoholowym.

Pot�pianie osób uzale�nionych. Brak procedur post�powania z osobami z grup ryzyka.

Staranne Stosowanie procedur pilota�owego testowania przygotowanie programu, dostosowania go do potrzeb odbiorców programu (diagnoza potrzeb), oraz specycznych potrzeb rozwojowych.

Brak pilota�u, brak diagnozy. Nieadekwatne do poziomu rozwoju uczniów metody pracy.

Przygotowanie Pozytywne motywowanie realizatorów. Przeszkolenie realizatorów i wyposa�enie ich w materia�y metodyczne do prowadzenia zaj��. Udzielanie wsparcia i pomocy technicznej w trakcie realizacji programu.

Brak szkolenia realizatorów. Nakazowy /administracyjny system rekrutacji realizatorów.

Ewaluacja

Brak ewaluacji.

Zaplanowanie i realizowanie procedur ewaluacji programu oraz monitorowania jako�ci jego rutynowych realizacji.

Opracowano na podstawie: Dusenbury i Falco, Nation i wsp., Ostaszewski, Tobler, Borucka i Ostaszewski 57

Jak wynika z tabeli 7 kluczowe elementy obejmuj� bardzo szeroki wachlarz zagadnie�. Sama wiedza, cho� pomocna, nie daje jednej prostej recepty na skuteczn� prolaktyk�. Kluczowe elementy programu prolaktycznego to, wed�ug ró�nych autorów, kombinacja kilku lub kilkunastu elementów, które maj� decyduj�ce znaczenie dla skuteczno�ci oddzia�ywa� prolaktycznych. Dokonuj�c znacznego uogólnienia mo�na wiedz� na ten temat przedstawi� w kilku punktach:

57 L. Dusenbury, M. Falco, (1995), Eleven components of effective drug abuse prevention curricula, “Journal of School Health”, 65(10); s. 420-425. M. Nation i wsp., (2003), What works in prevention, “American Psychologist”, 58(6/7), s. 449-456. K. Ostaszewski, (2003), Skuteczno�� prolaktyki u�ywania substancji psychoaktywnych. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa. N. Tobler, (2000), Lessons learned, „The Journal of Primary Prevention”, 20(4), s. 261-274. A. Borucka, K. Ostaszewski, (2004), Wiod�ce szkolne strategie prolaktyki u�ywania substancji psychoaktywnych, „Wychowanie na co dzie�”, 10-11(133-134), s. 3-7.

57

• Naukowe podstawy. Programy, w których osi�gni�to sukces w ograniczaniu rozmiarów u�ywania substancji psychoaktywnych, opieraj� si� na naukowych podstawach. Do konstrukcji, a tak�e wdro�enia, tych programów wykorzystuje si� m.in.: (1) twierdzenia uznanych psychospo�ecznych teorii wyja�niaj�cych ludzkie zachowania; (2) wiedz� o czynnikach ryzyka u�ywania substancji psychoaktywnych w danym okresie rozwoju i sposobach ich modykowania; (3) wiedz� o czynnikach chroni�cych i sposobach ich wzmacniania; (4) wiedz� z psychologii rozwojowej o specycznych potrzebach rozwojowych odbiorców. • Korzystanie ze sprawdzonych strategii. Badania dowodz�, �e najbardziej efektywne w szkolnej prolaktyce u�ywania substancji psychoaktywnych s� programy, w których wykorzystuje si� udzia� rodziców, mentorów, strategi� rozwijania umiej�tno�ci �yciowych, edukacj� normatywn� oraz budowanie wi�zi ze szko�� lub/i spo�eczno�ci� lokaln�. Dobre efekty daje równie� ��czenie tych trzech strategii i tworzenie bardziej wszechstronnych programów. Powtarzaj�cymi si� elementami tre�ci tych programów s� m.in.: rozwijanie umiej�tno�ci wychowawczych rodziców, wzmacnianie systemu wsparcia spo�ecznego dla m�odzie�y, przekazywanie rzetelnych informacji o bezpo�rednich psychospo�ecznych konsekwencjach u�ywania substancji psychoaktywnych; uczenie umiej�tno�ci rozpoznawania i radzenia sobie z niepo��danymi wp�ywami �rodowiska (reklam, mediów, rówie�ników); wzmacnianie norm przeciwnych u�ywaniu substancji psychoaktywnych, wzmacnianie ogólnych umiej�tno�ci �yciowych, w tym asertywno�ci, umiej�tno�ci efektywnego porozumiewania si�, radzenia sobie z l�kiem, podejmowania decyzji, tworzenie pozytywnego klimatu spo�ecznego szko�y. • Ró�ne kana�y oddzia�ywa�. Bardzo dobre efekty przynosi ��czenie edukacji uczniów prowadzonej w szkole z aktywnym zaanga�owaniem rodziców, liderów m�odzie�owych i dzia�aniami prowadzonymi w ca�ej spo�eczno�ci lokalnej. Programy szkolno-�rodowiskowe maj� wi�ksz� szans� na skuteczno�� dzi�ki temu, �e „aktywizuj�” indywidualne i spo�eczne mechanizmy po��danych zmian. • Interaktywne metody. Nowoczesne strategie stosowane w szkolnych programach prolaktycznych wymagaj� stosowania interaktywnych metod oddzia�ywa�. Tradycyjne metody edukacji oparte na wymianie i utrwalaniu informacji w kontaktach nauczyciel – ucze� nie spe�niaj� swojej roli, gdy w gr� wchodzi wzmacnianie i uczenie nowych umiej�tno�ci, aktywne rozpoznawanie i przeciwstawianie si� wp�ywom rówie�niczym, kszta�towanie norm przeciwnych u�ywaniu substancji psychoaktywnych. • Odpowiednia intensywno�� zaj��. Istotn� rol� odgrywa w�a�ciwa intensywno�� oddzia�ywa�. Do�wiadczenia zebrane w czasie bada� nad odroczonymi w czasie efektami sugeruj�, �e program powinien zawiera� przynajmniej oko�o 10-15 standardowych zaj�� w pierwszym roku i po oko�o 5 zaj�� uzupe�niaj�cych, w kolejnych dwóch latach. • Przygotowanie i motywacja realizatorów. Dobre przygotowanie realizatorów programów i zapewnienie im systemu wsparcia jest jednym z warunków sukcesu. W przypadku programów szkolnych realizatorami s� najcz��ciej nauczyciele, którzy nie zawsze s� przygotowani do prowadzenia zaj�� prolaktycznych: z zastosowaniem metod interaktywnych, udzia�em rodziców, liderów m�odzie�owych i wykorzystaniem zaj�� pozalekcyjnych. Prowadzenie zaj�� przez nauczycieli bez odpowiedniego przygotowania i motywacji wi��e si� z niepowodzeniami w realizacji i utrat� szans na po��dane efekty. • Uwzgl�dnienie potrzeb dzieci i m�odzie�y z grup zwi�kszonego ryzyka. Programy szkolne maj� charakter uniwersalny, tzn. s� przygotowywane z my�l� o ogólnej populacji dzieci i m�odzie�y szkolnej. Wyst�powanie ró�nic �rodowiskowych, kulturowych, religijnych, a tak�e lokalnie zró�nicowanych zagro�e� i potrzeb w zakresie przedmiotu dzia�a� prolaktycznych stanowi powa�ne wyzwanie dla strategii prolaktycznych nastawionych na ogóln� 58

populacj�. populacj�.St�d St�dszczególnie szczególniewa�ne wa�nejest jestprzewidywanie przewidywaniew wprogramach programachrozwi�za� rozwi�za�(proce(procedur) dur) uwzgl�dniaj�cych uwzgl�dniaj�cych specy specy czne czne potrzeby potrzeby grup grup mniejszo�ciowych mniejszo�ciowych lublub np. np. dzieci dzieci z rodzin z rodzin z problemem z problemem alkoholowym. alkoholowym. Istotne Istotne jest jest równie� równie� wprowadzenie wprowadzenie tejtej problematyki problematyki dodo szkole� szkole� realizatorów. realizatorów. • •Ewaluacja Ewaluacjai monitorowanie. i monitorowanie.Poprawne Poprawneprzygotowanie przygotowanieprogramu programupro pro laktycznego laktycznegowywymaga maga ewaluacji. ewaluacji. WW fazie fazie konstruowania konstruowania i testowania i testowania programu programu bardzo bardzo przydatna przydatna jest jest ewaewaluacja luacja procesu procesu np. np. ocena ocena stopnia stopnia jego jego wykonania, wykonania, trudno�ci trudno�ci jakie jakie wyst�pi�y wyst�pi�y ww czasie czasie jego jego realizacji, realizacji, niezb�dnych niezb�dnych mody mody kacji, kacji, itd. itd. WW przypadku przypadku programów programów przeznaczonych przeznaczonych dodo szeroszerokiego kiego stosowania stosowania potrzebna potrzebna jest jest ocena ocena skuteczno�ci skuteczno�ci (ewaluacja (ewaluacja wyników), wyników), która która wymaga wymaga zastosowania zastosowania schematu schematu badawczego badawczego „pretest-posttest”, „pretest-posttest”, grupy grupy kontrolnej kontrolnej i behawioralnych i behawioralnych wska�ników wska�ników skuteczno�ci. skuteczno�ci.

8.4. 8.4.Rekomendowane Rekomendowaneprogramy programypro pro laktyczne laktyczne NaNag�ówny g�ównynurt nurtdzia�alno�ci dzia�alno�cipro pro laktycznej laktycznejsk�adaj� sk�adaj�si�si�programy programyi dzia�ania, i dzia�ania,które które ww ogromnej ogromnej wi�kszo�ci wi�kszo�ci ww ogóle ogóle nienie s�s� poddawane poddawane ewaluacji ewaluacji b�d� b�d� ichich skuteczno�� skuteczno�� ww ograniograniczaniu czaniu rozmiarów rozmiarów u�ywania u�ywania substancji substancji psychoaktywnych psychoaktywnych nienie zosta�a zosta�a nigdy nigdy udowodniona. udowodniona. S�S� toto g�ównie g�ównie programy programy autorskie, autorskie, jednorazowe jednorazowe akcje, akcje, festyny, festyny, konkursy konkursy i dzia�ania i dzia�ania alternatywalternatywne.ne. WW niewielkim niewielkim stopniu stopniu wykorzystywane wykorzystywane s�s� programy programy rekomendowane. rekomendowane. Wi�kszo�� Wi�kszo�� spospo13 �ród �ród 2626 programów programów rekomendowanych rekomendowanych przez przez O�rodek O�rodek Rozwoju Rozwoju Edukacji Edukacji toto przyk�ady przyk�ady dobrej dobrej 58 58 praktyki, praktyki, czyli czyli innymi innymi s�owy s�owy programy programy uznane uznane zaza dobre dobre lublub godne godne polecenia polecenia . Wy�oniono . Wy�oniono je je nana podstawie podstawie oceny, oceny, które które s�s� kombinacj� kombinacj� wiedzy wiedzy eksperckiej eksperckiej i dost�pnych i dost�pnych (w(w bardzo bardzo nielicznielicznych nych przypadkach) przypadkach) wyników wyników bada� bada� ewaluacyjnych. ewaluacyjnych. W�ród W�ród nich nich jest jest równie� równie� kilka kilka programów programów 59 59 o oudowodnionej udowodnionejskuteczno�ci skuteczno�ci . Mimo . Mimo�e�eprogramy programyrekomendowane rekomendowanei programy i programymaj�ce maj�ce dobrze dobrze udokumentowane udokumentowane efekty efekty s�s� z ekonomicznego z ekonomicznego punktu punktu widzenia widzenia dost�pne dost�pne dladla wi�kszowi�kszo�ci�ci samorz�dów samorz�dów i szkó�, i szkó�, toto ichich zasi�g zasi�g i wykorzystanie i wykorzystanie s�abnie s�abnie ww ostatnich ostatnich latach. latach.

Literatura Literatura uzupe�niaj�ca uzupe�niaj�ca

Ga�Ga� Z.B., Z.B., (2006), (2006), Pro Pro laktyka laktyka w szkole, w szkole, Warszawa, Warszawa, WSiP. WSiP. Izdebski Izdebski Z. Z. (red.), (red.), (2008), (2008), Zagro�enia Zagro�enia okresu okresu dorastania, dorastania, Zielona Zielona Góra, Góra, OO cyna cyna Wydawnicza Wydawnicza Uniwersytetu Uniwersytetu Zielonogórskiego. Zielonogórskiego. W�grzecka-Gilu� W�grzecka-Gilu� J., J., (2010), (2010), Przewodnik Przewodnik metodyczny metodyczny popo programach programach promocji promocji zdrowia zdrowia psychicznego psychicznego i pro i pro - laktyki. laktyki. Warszawa, Warszawa, Fundacja Fundacja ETOH. ETOH. Woynarowska Woynarowska B. B. (red.), (red.), (2010), (2010), Edukacja Edukacja zdrowotna. zdrowotna. Podr�cznik Podr�cznik akademicki, akademicki, Wyd Wyd 2. 2. Warszawa, Warszawa, WydawnicWydawnictwo two Naukowe Naukowe PWN. PWN.

58 http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=810&Itemid=1153 - dostęp z dnia 20.11.2014 r. http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=810&Itemid=1153 http://www.ore.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=810&Itemid=1153 59 59 59 http://www.kbpn.gov.pl/portal?id=105944 - dostęp z dnia 20.11.2014 r. http://www.kbpn.gov.pl/portal?id=105944 http://www.kbpn.gov.pl/portal?id=105944 58 58

5959

CZĘŚĆ II EDUKACJA ZDROWOTNA W PODSTAWIE PROGRAMOWEJ KSZTAŁCENIA OGÓLNEGO DLA SZKÓŁ PONADGIMNAZJALNYCH

Wprowadzenie W części drugiej niniejszego poradnika przedstawiono treści nauczania – wymagania szczegółowe60 dotyczące edukacji zdrowotnej zawarte w podstawie programowej różnych przedmiotów w szkołach ponadgimnazjalnych. Celem tej prezentacji jest uświadomienie dyrektorom szkół i nauczycielom poszczególnych przedmiotów, jak wiele jest treści, które można wykorzystać w edukacji uczniów do zdrowia realizując własny przedmiot. Może stanowić to podstawę do współpracy nauczycieli na tym etapie edukacji i opracowanie spójnego szkolnego programu edukacji zdrowotnej. Niektóre treści się powtarzają w różnych przedmiotach, może zaistnieć potrzeba zwrócenia uwagi na specyficzne potrzeby danej szkoły czy klasy. Przegląd zagadnień dotyczących edukacji zdrowotnej w podstawie programowej może posłużyć także do powiązania ich z programem wychowawczym i szkolnym programem profilaktyki oraz programami edukacyjnymi, oferowanymi szkole przez różne organizacje. Umożliwi to lepsze wykorzystanie czasu lekcji, unikanie dublowania treści. Zestawienie to może być szczególnie przydatne w szkołach, w których powołany zostanie szkolny koordynator edukacji zdrowotnej lub promocji zdrowia (np. w szkołach promujących zdrowie). W tej części poradnika zamieszczono dwa rozdziały. W pierwszym rozdziale podano podstawowe informacje o specyfice rozwoju, problemach zdrowotnych i potrzebach zdrowotnych oraz zachowaniach zdrowotnych uczniów szkół ponadgimnazjalnych w kontekście edukacji zdrowotnej. Dane o zachowaniach zdrowotnych pochodzą z badań ogólnopolskiej reprezentatywnej grupy uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych (wiek 17–18 lat) wykonanych w 2010 r. w ramach międzynarodowych badań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej (HBSC – Health Behaviour in School-aged Children)61. Dane te wskazują, jakie są niedostatki zachowań zdrowotnych i na co należy zwrócić szczególną uwagę w edukacji zdrowotnej. W rozdziale drugim wymieniono treści nauczania dotyczące bezpośrednio lub pośrednio edukacji zdrowotnej, zapisane w podstawie programowej różnych przedmiotów. W przypadku przedmiotów (wychowanie fizyczne, przyroda/biologia, język obcy nowożytny, historia i społeczeństwo/wiedza o społeczeństwie) zwrócono się do osób, które były członkami grup ekspertów przygotowujących podstawę programową lub specjalistów w zakresie danego przedmiotu z prośbą o komentarz do zapisów treści dotyczących edukacji zdrowotnej. W tych podrozdziałach zamieszczono także przykłady scenariuszy zajęć.

Zapisano je zgodnie z podstawą programową, zachowując odpowiednie oznaczenia numerami. J. Mazur, A. Małkowska-Szkutnik, (2011), Wyniki badań HBSC 2010. Raport techniczny, Warszawa, Instytut Matki i Dziecka.

60 61

62

1. Rozwój, zdrowie i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych Agnieszka Małkowska-Szkutnik, Barbara Woynarowska Okres nauki w szkole ponadgimnazjalnej przypada na wiek 15/16–18/20 lat. Jest to końcowa faza tzw. wieku rozwojowego, zwana także okresem młodzieńczym lub późnej adolescencji. Okres ten obejmuje kilka lat po zakończeniu głównych przemian dojrzewania płciowego. Cechuje go, zwłaszcza u dziewcząt, „wyciszenie” po gwałtownych przemianach związanych z dojrzewaniem płciowym, co sprzyja uczeniu się w końcowym etapie edukacji szkolnej.

Rozwój fizyczny i motoryczny U dziewcząt, po osiągnięciu ostatecznej wysokości ciała, utrzymuje się tendencja do zwiększania się masy ciała, głównie przez wzrost ilości tkanki tłuszczowej. Sylwetka staje się typowo kobieca, rysy twarzy subtelniejsze. Ustępują objawy typowe dla pokwitania: wzmożony łojotok, trądzik młodzieńczy, potliwość, zasinienie i marmurkowatość skóry. Doskonali się funkcja układu rozrodczego, cykle miesiączkowe są dwufazowe, zmniejsza się częstość zaburzeń miesiączkowania. Naturalny proces rozwoju motorycznego dziewcząt kończy się ok. 15. r.ż. Większość uczennic szkół ponadgimnazjalnych osiąga cechy motoryczności kobiecej. Gdy dziewczęta nie są aktywne fizycznie, nie uprawiają sportu lub innych zajęć ruchowych, w okresie tym może dojść do obniżenia się sprawności fizycznej (wczesna inwolucja motoryczności). U chłopców okres rozwoju przypadający na naukę w szkole ponadgimnazjalnej jest bardziej dynamiczny. Jest to końcowa faza dojrzewania płciowego. Zwiększa się jeszcze wysokość ciała i masa ciała, głównie przez wzrost masy mięśni. Rozwija się owłosienie na tułowiu, kończynach, zarost na twarzy, utrzymuje się trądzik młodzieńczy. Większość chłopców osiąga dojrzałość płciową – skład i właściwości nasienia są podobne jak u dorosłego mężczyzny, co oznacza pełną zdolność do zapłodnienia. Silna jest potrzeba rozładowania napięcia seksualnego (związana w dużym stężeniem testosteronu we krwi). Rozwój motoryczny chłopców trwa dłużej niż u dziewcząt, szczególnie dotyczy to siły i szybkości. U chłopców nie obserwuje się wczesnych zmian inwolucyjnych, co jest głównie efektem większej aktywności fizycznej, dążenia do zwiększenia masy mięśniowej (ideałem męskości jest harmonijnie zbudowane i umięśnione ciało). Potrzeby biologiczne młodzieży w tej fazie życia są podobne, jak u ludzi dorosłych. Ze względu na trwający proces mineralizacji kośćca, konieczne jest dostarczanie młodym ludziom większej ilości wapnia (głównie przez spożycie mleka i jego przetworów). Z uwagi na utrzymujące się u dziewcząt przyrosty masy ciała i zakończenie rozwoju motorycznego, należy zachęcać je do zwiększenia aktywności fizycznej.

Rozwój psychiczny i społeczny W rozwoju emocjonalnym obserwuje się wzrost kontroli ekspresji emocjonalnej oraz rozwój sposobów wyrażania emocji negatywnych. Stopniowo rozpoczyna się przewaga emocji pozytywnych nad negatywnymi. Nadal obecna ambiwalencja uczuciowa postrzegana jest jako umiejętność odzwierciedlania sprzecznych uczuć. Następuje rozwój empatii, uczuć wyższych i ustala się system wartości. Samoocena dokonuje się na kontinuum bardziej – mniej (np.: „uważam, że poradziłem sobie całkiem nieźle, ale są rzeczy, które mógłbym poprawić”), 63

w odróżnieniu od samooceny dychotomicznej charakterystycznej dla gimnazjalistów („uważam, że z niczym sobie nie poradziłem”). W tym okresie nadal kształtuje się tożsamość, która osiąga tu status tożsamości moratoryjnej (odroczonej). Nastolatek poszukuje wtedy własnej drogi życiowej. Charakterystyczne są częste zmiany decyzji, angażowanie się w różne (czasem skrajne) ideologie. Młody człowiek jest skłonny do krytycznego myślenia, otwarty na nowe doświadczenia. Mimo obaw, jakie mogą przeżywać dorośli, dotyczących zachowań nastolatka, jest to okres dla niego bardzo ważny. Największym osiągnięciem jest dokonanie świadomego wyboru tego, co jest dla niego ważne, określenie kim chce być, na czym mu zależy, co chce robić w przyszłości. Dorośli powinni wykazać się dużą cierpliwością i pomagać zrozumieć nastolatkowi jego sposób funkcjonowania. W rozwoju społecznym widoczna jest stabilizacja relacji z rodzicami, w czym pomaga brak wzmożonej ingerencji w osobiste życie nastolatka oraz poszanowanie jego potrzeby intymności i samotności. Obserwuje się także rozwój bliskich relacji z rówieśnikami (przyjacielskich oraz erotyczno-uczuciowych). Nastolatki mają potrzebę identyfikacji z grupą społeczną o ściśle określonej tożsamości, stąd ich przynależność do grup młodzieżowych i subkultur. Rozwój uczuć wyższych powoduje większe zaangażowanie w życie społeczne. Młodzi ludzie chętnie uczestniczą w działaniach społecznych np. w wolontariacie. Zachowania społeczne wynikają w tym okresie z potrzeby podkreślania dorosłości i kształtowania się własnej odrębności.

Problemy zdrowotne62 Uczniowie szkół ponadgimnazjalnych gorzej oceniają swoje zdrowie niż gimnazjaliści. Wśród uczniów klas II (w wieku 17–18 lat) swoje zdrowie za dobre i znakomite uznało 69%, a za słabe 5,3% uczniów. Częściej też zgłaszają różne dolegliwości, w tym występujące częściej niż raz w tygodniu lub prawie codziennie: bóle głowy – 28%, bóle pleców – 18%, zdenerwowanie – 41%, rozdrażnienie lub zły humor – 30%, przygnębienie – 22%, trudności w zasypianiu – 22% uczniów. Nasilenie tych objawów jest znacznie większe u dziewcząt niż u chłopców. Wskazuje to, że około 1/3 uczniów ma różnorodne problemy zdrowia psychospołecznego, co uzasadnia potrzebę kształtowania ich umiejętności psychospołecznych (życiowych).

Zachowania prozdrowotne i ryzykowne dla zdrowia W okresie nauki w szkole ponadgimnazjalnej, młodzi ludzie wnoszą w dorosłe życie zachowania zdrowotne i styl życia ukształtowane w końcowej fazie wieku rozwojowego. Trudno jest je później zmieniać. Wyniki badań wskazują jednak, że częstość niedostatków zachowań prozdrowotnych uczniów tych szkół jest większa, niż w młodszych grupach wiekowych (patrz rozdz. 2.1. i 3.1.). Zagrożeniem dla zdrowia młodzieży jest wzrastająca z wiekiem częstość zachowań ryzykownych (używanie substancji psychoaktywnych, ryzykowne zachowania seksualne) – tab. 8. Przedstawione obok dane wskazują na potrzebę intensyfikacji edukacji zdrowotnej w szkołach ponadgimnazjalnych, zwłaszcza ukierunkowanej na rozwijanie umiejętności życiowych. Umiejętności te mogą być szczególnie przydatne absolwentom zasadniczych szkół zawodowych, w związku z poszukiwaniem i podejmowaniem pracy zawodowej.

Dane liczbowe pochodzą z badań nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej, wykonanych w 2010 r. na reprezentatywnej grupie uczniów klas I i III gimnazjum, w ramach międzynarodowych badań HBSC (Health Behaviour in School-aged Children): J. Mazur, A. Małkowska-Szkutnik (red.), (2011), Wyniki badań HBSC 2010 Raport techniczny, Warszawa, Instytut Matki i Dziecka.

62

64

Tabela Tabela 8. 8. Wybrane Wybrane zachowania zachowania prozdrowotne prozdrowotne i ryzykowne i ryzykowne dladla zdrowia zdrowia uczniów uczniów klas klas II szkół II szkół ponadgimnaponadgimnazjalnych zjalnych (w(w wieku wieku 17–18 17–18 lat)lat) ww Polsce Polsce ww 2010 2010 r. r. Zachowania Zachowania prozdrowotne prozdrowotne i ryzykowne i ryzykowne Częstość Częstość jedzenia jedzenia śniadań śniadań ww dnidni szkolne szkolne 5 razy 5 razy ww tygodniu tygodniu 3–4 3–4 razy razy ww tygodniu tygodniu 1 raz, 1 raz, 2 razy 2 razy ww tygodniu tygodniu lublub nigdy nigdy Częstość Częstość jedzenia jedzenia owoców owoców codziennie codziennie 1 raz 1 raz lublub częściej częściej 5–6 5–6 razy razy ww tygodniu tygodniu 4 razy 4 razy ww tygodniu, tygodniu, rzadziej rzadziej lublub nigdy nigdy Częstość Częstość jedzenia jedzenia warzyw warzyw codziennie codziennie 1 raz 1 raz lublub częściej częściej 5–6 5–6 razy razy ww tygodniu tygodniu 4 razy 4 razy ww tygodniu, tygodniu, rzadziej rzadziej lublub nigdy nigdy Częstość Częstość jedzenia jedzenia słodyczy słodyczy (cukierków, (cukierków, czekolady) czekolady) codziennie codziennie 1 raz 1 raz lublub częściej częściej 5–6 5–6 razy razy ww tygodniu tygodniu 4 razy 4 razy ww tygodniu, tygodniu, rzadziej rzadziej lublub nigdy nigdy Częstość Częstość picia picia coca-coli coca-coli lublub innych innych słodkich słodkich napojów napojów codziennie codziennie 1 raz 1 raz lublub częściej częściej 5–6 5–6 razy razy ww tygodniu tygodniu 4 razy 4 razy ww tygodniu, tygodniu, rzadziej rzadziej lublub nigdy nigdy Aktywność Aktywność fizyczna fizyczna ww ostatnich ostatnich 7 dniach 7 dniach (liczba (liczba dni, dni, ww których których młodzież młodzież przeznaczała przeznaczała co co najmniej najmniej 6060 minut minut dziennie dziennie nana aktywność aktywność fizyczną) fizyczną) 7 dni 7 dni (zalecane) (zalecane) 5–6 5–6 dnidni 0–4 0–4 dnidni Palenie Palenie tytoniu tytoniu próbowali próbowali palić palić palą palą obecnie obecnie Częstość Częstość występowania występowania upojenia upojenia alkoholowego alkoholowego nigdy nigdy 1–3 1–3 razy razy 4 razy 4 razy lublub więcej więcej Częstość Częstość picia picia alkoholu alkoholu (w(w ostatnich ostatnich 3030 dniach) dniach) nigdy nigdy 1–2 1–2 razy razy 3–5 3–5 razy razy 6 razy 6 razy lublub więcej więcej Używanie Używanie marihuany marihuany lublub haszyszu haszyszu (w(w ostatnich ostatnich 1212 miesiącach) miesiącach) 1–2 1–2 razy razy 3 razy 3 razy lublub więcej więcej Odbyli Odbyli inicjację inicjację seksualną seksualną

Ogółem Ogółem

Chłopcy Chłopcy Dziewczęta Dziewczęta

52,2 52,2 12,7 12,7 35,1 35,1

59,9 59,9 10,4 10,4 29,7 29,7

46,0 46,0 14,5 14,5 39,5 39,5

18,1 18,1 13,3 13,3 68,6 68,6

15,2 15,2 12,1 12,1 72,7 72,7

20,4 20,4 14,2 14,2 65,4 65,4

20,3 20,3 18,4 18,4 61,3 61,3

15,1 15,1 19,5 19,5 65,4 65,4

24,5 24,5 17,6 17,6 57,9 57,9

25,7 25,7 15,7 15,7 58,6 58,6

21,1 21,1 16,7 16,7 62,2 62,2

29,5 29,5 14,8 14,8 55,7 55,7

16,5 16,5 11,2 11,2 72,3 72,3

18,1 18,1 13,3 13,3 68,6 68,6

15,2 15,2 9,59,5 75,3 75,3

10,3 10,3 16,2 16,2 73,5 73,5

17,9 17,9 23,0 23,0 59,1 59,1

4,24,2 10,7 10,7 85,1 85,1

67,8 67,8 33,5 33,5

69,3 69,3 31,8 31,8

66,5 66,5 34,8 34,8

26,5 26,5 39,6 39,6 33,9 33,9

21,4 21,4 31,0 31,0 47,6 47,6

30,6 30,6 46,5 46,5 22,9 22,9

23,4 23,4 32,2 32,2 20,8 20,8 23,6 23,6

19,9 19,9 28,5 28,5 22,1 22,1 29,5 29,5

26,2 26,2 35,1 35,1 19,7 19,7 19,0 19,0

11,8 11,8 11,3 11,3 41,5 41,5

15,2 15,2 14,4 14,4 45,3 45,3

9,19,1 8,88,8 38,5 38,5

Źródło: Źródło: J. Mazur, J. Mazur, A. A. Małkowska-Szkutnik Małkowska-Szkutnik (red.), (red.), (2011), (2011), Wyniki Wyniki badań badań HBSC HBSC 2010 2010 Raport Raport techniczny, techniczny, Warszawa, Warszawa, Instytut Instytut Matki Matki i Dziecka. i Dziecka.

Literatura Literatura uzupełniająca uzupełniająca

Bardziejewska Bardziejewska M.,M., (2005), (2005), Okres Okres dorastania. dorastania. JakJak rozpoznać rozpoznać potencjał potencjał nastolatków?, nastolatków?, [w:] [w:] A.I. A.I. Brzezińska Brzezińska (red.), (red.), Psychologiczne Psychologiczne portrety portrety człowieka. człowieka. Praktyczna Praktyczna psychologia psychologia rozwojowa, rozwojowa, Gdańsk, Gdańsk, Gdańskie Gdańskie Wydawnictwo Wydawnictwo Psychologiczne, Psychologiczne, s. 345–379. s. 345–379. Lopez Lopez R.I., R.I., (2006), (2006), Twój Twój nastolatek. nastolatek. Zdrowie Zdrowie i dobre i dobre samopoczucie, samopoczucie, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwo Wydawnictwo Naukowe Naukowe PWN. PWN. Oleszkiewicz Oleszkiewicz A.,A., Senejko Senejko A.,A., (2011), (2011), Dorastanie, Dorastanie, [w:] [w:] J. J. Trempała Trempała (red.), (red.), Psychologia Psychologia rozwoju rozwoju człowieka, człowieka, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwo Wydawnictwo Naukowe Naukowe PWN, PWN, s. 259–287. s. 259–287. Woynarowska Woynarowska B.,B., Kowalewska Kowalewska A.,A., Izdebski Izdebski Z.,Z., Komosińska Komosińska K.,K., (2010), (2010), Biomedyczne Biomedyczne podstawy podstawy wychowania wychowania i kształcenia. i kształcenia. Podręcznik Podręcznik akademicki, akademicki, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwo Wydawnictwo Naukowe Naukowe PWN. PWN.

6565

2. Edukacja zdrowotna w podstawie programowej różnych przedmiotów Niżej omówiono treści dotyczące edukacji zdrowotnej, uwzględnione w podstawie programowej różnych przedmiotów na IV etapie edukacyjnym. Dotyczą one liceów i techników oraz w większości przedmiotów również zasadniczych szkół zawodowych.

2.1. WYCHOWANIE FIZYCZNE Tomasz Frołowicz W części wstępnej podstawy programowej dla gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych zapisano: „Ważnym zadaniem szkoły na III i IV etapie edukacyjnym jest także edukacja zdrowotna, której celem jest rozwijanie u uczniów postawy dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu.” Uczeń szkoły ponadgimnazjalnej powinien rozwijać swoje nastawienia wobec zdrowia, jako efekt rozwoju: vkomponentu poznawczego (wiedzy i przekonań), vkomponentu emocjonalno-wartościującego (uczuć i wartości), vkomponentu behawioralnego (sposobów postępowania) postawy prozdrowotnej. Wśród celów kształcenia uwzględniono „ochronę i doskonalenie zdrowia własnego oraz innych”, „stosowanie w życiu codziennym zasad prozdrowotnego stylu życia” oraz „umiejętności sprzyjające zapobieganiu chorobom”. Także wśród wymagań szczegółowych dominują bezpośrednio lub pośrednio związane z edukacją zdrowotną. W grupie 29 wymagań szczegółowych z wychowania fizycznego, niemal wszystkie dotyczą umiejętności i wiadomości związanych ze zdrowiem.

Cele kształcenia i treści nauczania powiązane bezpośrednio lub pośrednio z edukacją zdrowotną W części „Cele kształcenia – wymagania ogólne” podkreślono, że celem przedmiotu wychowanie fizyczne jest: „Przygotowanie do całożyciowej aktywności fizycznej oraz ochrona i doskonalenie zdrowia własnego oraz innych, w szczególności: 1) uświadomienie potrzeby całożyciowej aktywności fizycznej; 2) stosowanie w życiu codziennym zasad prozdrowotnego stylu życia; 3) umiejętności sprzyjające zapobieganiu chorobom i doskonaleniu zdrowia fizycznego, psychicznego i społecznego. Treści nauczania – wymagania szczegółowe Treści nauczania, które można wykorzystać w edukacji zdrowotnej podano w ramce.

66

Wymagania szczegółowe dotyczące edukacji zdrowotnej 1. Diagnoza sprawności i aktywności fizycznej oraz rozwoju fizycznego Uczeń: 1) wskazuje mocne i słabe strony swojej sprawności fizycznej; 2) opracowuje i realizuje program aktywności fizycznej dostosowany do własnych potrzeb; 3) omawia zalecenia dotyczące aktywności fizycznej w zależności od płci, okresu życia i rodzaju pracy zawodowej; 4) wymienia czynniki wpływające na podejmowanie aktywności fizycznej zależne od rodziny, kolegów, mediów i społeczności lokalnej. 2. Trening zdrowotny Uczeń: 1) ocenia reakcje własnego organizmu na wysiłki fizyczne o różnej intensywności; 2) wyjaśnia, na czym polega prozdrowotny styl życia; 3) wyjaśnia związek między aktywnością fizyczną i żywieniem a zdrowiem i dobrym samopoczuciem, oraz omawia sposoby utrzymania odpowiedniej masy ciała we wszystkich okresach życia; 4) wykonuje proste ćwiczenia relaksacyjne; 5) wyjaśnia, gdzie szukać wiarygodnych informacji dotyczących zdrowia i sportu oraz dokonuje krytycznej analizy informacji medialnych w tym zakresie; 6) wymienia choroby cywilizacyjne uwarunkowane niedostatkiem ruchu, w szczególności choroby układu krążenia, układu ruchu i otyłość oraz omawia sposoby zapobiegania im; 7) wylicza oraz interpretuje własny wskaźnik wagowo-wzrostowy (BMI). 3. Bezpieczna aktywność fizyczna i higiena osobista Uczeń: 1) wykonuje ćwiczenia kształtujące i kompensacyjne w celu przeciwdziałania negatywnym dla zdrowia skutkom pracy, w tym pracy w pozycji siedzącej i przy komputerze; 2) wyjaśnia, na czym polega umiejętność oceny stopnia ryzyka związanego z niektórymi sportami lub wysiłkami fizycznymi. 5. Sport Uczeń: 1) wyjaśnia relacje między sportem profesjonalnym i sportem dla wszystkich a zdrowiem; 2) omawia etyczne i zdrowotne konsekwencje stosowania środków dopingujących. 6. Edukacja zdrowotna Uczeń: 1) wyjaśnia, dlaczego zdrowie jest wartością dla człowieka i zasobem dla społeczeństwa oraz na czym polega dbałość o zdrowie w okresie młodości i wczesnej dorosłości; 2) wyjaśnia, co oznacza odpowiedzialność za zdrowie własne i innych ludzi; 3) omawia konstruktywne, optymistyczne sposoby wyjaśniania trudnych zdarzeń i przeformułowania myśli negatywnych na pozytywne; 4) wyjaśnia, na czym polega praca nad sobą dla zwiększenia wiary w siebie, poczucia własnej wartości i umiejętności podejmowania decyzji; 5) wyjaśnia, na czym polega konstruktywne przekazywanie i odbieranie pozytywnych i negatywnych informacji zwrotnych oraz radzenie sobie z krytyką; 6) omawia zasady racjonalnego gospodarowania czasem; 7) wyjaśnia, na czym polega samobadanie i samokontrola zdrowia oraz dlaczego należy poddawać się badaniom profilaktycznym w okresie całego życia; 8) wyjaśnia, co to znaczy być aktywnym pacjentem i jakie są podstawowe prawa pacjenta; 9) omawia przyczyny i skutki stereotypów i stygmatyzacji osób chorych psychicznie i dyskryminowanych (np. żyjących z HIV/AIDS); 10) planuje projekt dotyczący wybranych zagadnień zdrowia oraz wskazuje na sposoby pozyskania sojuszników i współuczestników projektu w szkole, domu lub w społeczności lokalnej; 11) omawia, na czym polega współuczestnictwo i współpraca ludzi, organizacji i instytucji w działaniach na rzecz zdrowia; 12) wyjaśnia, jaki jest związek między zdrowiem i środowiskiem oraz co sam może zrobić, aby tworzyć środowisko sprzyjające zdrowiu.

67

Wiodąca rola wychowania fizycznego Rangę edukacji zdrowotnej w podstawie programowej wychowania fizycznego dla szkół ponadgimnazjalnych potwierdzają również zalecenia dotyczące warunków i sposobu realizacji tej dziedziny edukacji. Zapisano w nich, że: „Wychowanie fizyczne pełni ważne funkcje edukacyjne, rozwojowe i zdrowotne. Wspiera rozwój fizyczny, psychiczny i społeczny oraz zdrowie uczniów i kształtuje obyczaj aktywności fizycznej, i troski o zdrowie w okresie całego życia. Pełni wiodącą rolę w edukacji zdrowotnej”63. Wiodąca rola oznacza konieczność: vsilnego wysycenia wychowania fizycznego w szkole ponadgimnazjalnej treściami edukacji zdrowotnej. W wymaganiach szczegółowych przewidziano blok tematyczny „edukacja zdrowotna”. Blok ten zawiera zagadnienia dotyczące zdrowia psychicznego i społecznego, umiejętności życiowych (osobistych i społecznych) oraz elementy zdrowia publicznego; vprzejęcia przez nauczyciela wychowania fizycznego roli szkolnego lidera edukacji zdrowotnej. Przejęcie przez nauczyciela wychowania fizycznego roli koordynatora szkolnych działań w tym zakresie, otwiera przed nim alternatywną drogę rozwoju zawodowego, wobec np. drogi nauczyciela-trenera, zaangażowanego w szkolną działalność sportową. Warto, aby dyrektor uświadamiał nauczycielom wychowania fizycznego taką alternatywę i wspierał ich, gdy zdecydują się na jej wybór. Konieczność prowadzenia przez dyrektora szkoły polityki kadrowej powinna skłaniać go do doboru nauczycieli, którzy zapewnią pełną realizację zadań szkoły, w tym – zgodnie z zapisem w podstawie programowej – jednego z najważniejszych zadań – edukacji zdrowotnej. Jeśli w szkole, wśród nauczycieli wychowania fizycznego brakuje jednej lub kilku osób (w zależności od wielkości szkoły), które byłyby zdolne do przejęcia roli szkolnych liderów edukacji zdrowotnej, to zatrudniając nowego nauczyciela wychowania fizycznego dyrektor placówki powinien uwzględnić jego kwalifikacje i doświadczenia w zakresie edukacji zdrowotnej.

Model organizacyjny edukacji zdrowotnej w ramach wychowania fizycznego Zdefiniowane w podstawie programowej zadania edukacyjne powinny skłonić nauczycieli wychowania fizycznego do poszerzenia, a nawet do reorientacji roli zawodowej oraz do ponownego przemyślenia modelu organizacyjnego wychowania fizycznego, uwzględniającego specyfikę edukacji zdrowotnej w szkole ponadgimnazjalnej. Rekomendowane przez specjalistów z zakresu edukacji zdrowotnej rozwiązania dotyczące organizacji zajęć, opisane w „Komentarzach do podstawy programowej przedmiotu wychowanie fizyczne64. Należy rozważyć wyodrębnienie około 30 godzin z ogólnej puli godzin obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego (nie mniej niż 290 godzin w trzyletniej szkole ponadgimnazjalnej)65 i przeprowadzenie ich w formie zajęć warsztatowych, rozwijających umiejętności życiowe uczniów. Za optymalne uznaje się przeprowadzenie warsztatów tego rodzaju w czasie nie dłuższym niż kilka miesięcy, najlepiej w jednym semestrze. Przykłady wariantów organizacji wychowania fizycznego w szkole ponadgimnazjalnej prezentują tabele 9 i 10. W szkole ponadgimnazjalnej dyrektor może powierzyć realizację warsztatów z edukacji zdrowotnej, wyodrębnionych w tygodniowym planie obowiązkowych zajęć, nauczycielowi innej Ministerstwo Edukacji Narodowej, (2009), Podstawa programowa z komentarzami. Wychowanie fizyczne i edukacja dla bezpieczeństwa w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, t. 8. 64 Tamże. 65 65 Rozporządzenie z dnia 23 marca 2009 r. zzmieniające rozporządzenie w sprawie ramowych planów naRozporządzenieMEN Ministra Edukacji Narodowej dnia 7 lutego 2012 r. w sprawie ramowych planów nauczauczania w szkołach publicznych (Dz.U. 2009, 54, poz. 442). nia w szkołach publicznych (Dz.U. 2012 poz.Nr204) 63

68

specjalności przedmiotowej niż wychowanie fizyczne. Musi tylko mieć pewność, że odbyte studia oraz dotychczasowe doświadczenia zawodowe nauczyciela, wskazują na merytoryczne i metodyczne przygotowanie do realizacji szkolnej edukacji zdrowotnej66. Tabela 9. Przykład organizacji obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego w trzyletniej szkole ponadgimnazjalnej (przy podziale roku szkolnego na dwa semestry – jedna klasyfikacja śródroczna i jedna roczna) Klasa i semestr

Liczba godzin obowiązkowych zajęć WF w tygodniu

Liczba godzin obowiązkowych zajęć WF w semestrze

Pierwsza klasa, pierwszy semestr

1 lekcja i 2 godziny warsztatów z zakresu edukacji zdrowotnej

ok. 50 godzin, w tym ok. 36 godzin warsztatów z zakresu edukacji zdrowotnej

Pierwsza klasa, drugi semestr oraz kolejne klasy

3 lekcje

ok. 50 godzin

W sumie w okresie trzech lat nauki w szkole ponadgimnazjalnej ok. 300 godzin

Tabela 10. Przykład organizacji obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego w trzyletniej szkole ponadgimnazjalnej (przy podziale roku szkolnego na dwa semestry – jedna klasyfikacja śródroczna i jedna roczna) z uwzględnieniem zajęć do wyboru przez ucznia67. Klasa i semestr

Liczba godzin obowiązkowych zajęć WF w tygodniu

Liczba godzin obowiązkowych zajęć WF w semestrze

Pierwsza klasa, pierwszy semestr

1 lekcja

2 godziny warsztatów z zakresu edukacji zdrowotnej

ok. 50 godzin, w tym ok. 36 godzin warsztatów z zakresu edukacji zdrowotnej

Pierwsza klasa, drugi semestr oraz kolejne klasy

1 lekcja

2 godziny zajęć do wyboru przez ucznia

ok. 50 godzin

W sumie w okresie trzech lat nauki w szkole ponadgimnazjalnej

ok. 300 godzin

Nowe treści kształcenia – nowe kompetencje nauczyciela Organizacja i metody realizacji warsztatów z zakresu edukacji zdrowotnej zasadniczo różnią się od lekcji, w czasie których realizowane są pozostałe wymagania szczegółowe z wychowania fizycznego. Do prowadzenia tych zajęć konieczne są specyficzne umiejętności zawodowe – merytoryczne i metodyczne. Wsparcie dyrektora szkoły udzielane nauczycielowi wychowania fizycznego w realizacji edukacji zdrowotnej powinno przyjąć różne formy. Dyrektor powinien zachęcać nauczyciela do samokształcenia oraz ułatwiać mu udział w konferencjach, seminariach, warsztatach na temat edukacji zdrowotnej. Szczególnie cenne byłoby podjęcie przez nauczyciela studiów podyplomowych w tym zakresie. Warto wykorzystać okresy staży związanych z ubieganiem się przez nauczyciela o awans zawodowy. Rozporządzeniem MEN z dnia 12 marca 2009 r. w sprawie szczegółowych kwalifikacji wymaganych od nauczycieli oraz określenia szkół i wypadków, w których można zatrudnić nauczycieli niemających wyższego wykształcenia lub ukończonego zakładu kształcenia nauczycieli (Dz.U. 2009, Nr 50, poz. 40). 67 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 9 sierpnia 2011 r. w sprawie dopuszczalnych form realizacji obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego (Dz.U. 2011, Nr 175, poz. 1042). 66

69

Od czego powinni zacząć nauczyciele wychowania fizycznego przygotowując się do realizacji edukacji zdrowotnej? vKonieczne jest uważne przeczytanie przez każdego nauczyciela podstawy programowej wychowania fizycznego, w tym informacji na temat zalecanych warunków i sposobu realizacji zajęć wraz z „Komentarzami…”, zamieszczonymi w dostępnym w każdej szkole wydawnictwie MEN68. vNauczyciele wychowania fizycznego powinni przedyskutować swoje zadania dotyczące edukacji zdrowotnej wynikające z podstawy programowej, np. w czasie spotkania zespołu przedmiotowego, najlepiej z udziałem dyrektora szkoły. vKolejnym krokiem powinno być dalsze samokształcenie i udział w dostępnych szkoleniach lub studiach. Tak przygotowani nauczyciele wychowania fizycznego mogliby zacząć konstruować programy nauczania i plany pracy, wysycone edukacją zdrowotną proporcjonalnie do zapisów podstawy programowej i dostosowane do potrzeb uczniów oraz warunków lokalnych.

Od programu nauczania do oceny ucznia Wysycenie wychowania fizycznego w szkole ponadgimnazjalnej edukacją zdrowotną wymaga aktywnej postawy dyrektora szkoły. Wspomaganie i kontrola pracy nauczyciela wychowania fizycznego jest tym bardziej potrzebna, im bardziej zadania wynikające z podstawy programowej wychowania fizycznego, w tym zadania edukacji zdrowotnej, stanowią nowość dla szkoły i nauczyciela. Już na etapie konstruowania lub wyboru przez nauczyciela – a następnie dopuszczenia do użytku w szkole – programu wychowania fizycznego, dyrektor szkoły powinien upewnić się, czy autor programu uwzględnił wszystkie wymagania szczegółowe, również te dotyczące edukacji zdrowotnej. Należy dokładnie przeanalizować zwłaszcza te programy nauczania, które powstają jako modyfikacje programów wychowania fizycznego, zgodne z wcześniejszą podstawą programową. Jeśli w szkole nauczyciele mają obowiązek okresowego planowania swojej pracy, to np. roczne plany pracy przygotowywane w poprzednich latach przez nauczycieli wychowania fizycznego będą wymagały zmian. Nauczyciele muszą uwzględnić wszystkie treści lub wymagania zawarte w podstawie programowej. Nie wystarczy mechaniczne przepisywanie z podstawy programowej wymagań dotyczących edukacji zdrowotnej. Trzeba im nadać bardziej operacyjny charakter tak, aby było jasne – dla nauczyciela wychowania fizycznego, wychowawcy klasy, ucznia i jego rodziców – jakie wiadomości i umiejętności będą rozwijać uczniowie. Nauczyciele wychowania fizycznego zazwyczaj nie wykorzystują w swojej pracy żadnych podręczników szkolnych, które stanowiłyby obudowę metodyczną, towarzyszącą programom nauczania i ułatwiającą planowanie realizacji wymagań podstawy programowej. W tej sytuacji rośnie znaczenie ich autorskich pomysłów. W programie nauczania i w planach pracy nie wystarczy zapisać (cytując podstawę programową), np. „wymienia czynniki wpływające na podejmowanie aktywności fizycznej zależne od rodziny, kolegów, mediów i społeczności lokalnej”. Nauczyciel powinien sięgnąć do podręczników z zakresu edukacji zdrowotnej69 lub czasopism branżowych70, a następnie zaplanować szczegółowe treści i metody kształcenia. Treści edukacyjne, wynikające z wymagań szczegółowych z zakresu edukacji zdrowotnej, przewidziane przez nauczyciela w programach nauczania i planach pracy, muszą znaleźć swoje odzwierciedlenie we wpisywanych do dziennika tematach lekcji (jako potwierdzenie podjętych Ministerstwo Edukacji Narodowej, (2009), Podstawa programowa z komentarzami. Wychowanie fizyczne i edukacja dla bezpieczeństwa w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, t. 8. 69 B. Woynarowska, (2008), Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN; B. Woynarowska (red.), (2012), Edukacja zdrowotna. Poradnik dla nauczycieli wychowania fizycznego w gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych, Kielce, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP. 70 M. Pogorzelska, J. Klonowska, T. Frołowicz, (2011), Sposób na podstawę programową, „Lider” nr 10, s. 20–30. 68

70

przez nauczyciela działań edukacyjnych). Kontrolując pracę nauczyciela wychowania fizycznego należy poddać analizie nie tylko terminowość uzupełniania wpisów w dzienniku lekcyjnym, ale także to, czy są wśród nich treści edukacji zdrowotnej. Kontrola dokumentacji szkolnej nie wystarczy. Wspomaganie pracy nauczyciela wychowania fizycznego powinno uwzględniać również obserwacje i omawianie prowadzonych przez niego zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej. Należy również zachęcać nauczycieli do wzajemnego prowadzenia obserwacji swoich lekcji, w których wprowadzają tematykę edukacji zdrowotnej wynikającą z podstawy programowej. Jest to konieczne – zwłaszcza w odniesieniu do nauczycieli, którzy podejmują staż związany z ubieganiem się o awans zawodowy. Uwzględnienie w podstawie programowej wychowania fizycznego wymagań z zakresu edukacji zdrowotnej ma swoje konsekwencje również dla oceniania ucznia. Nauczyciel, planując przedmiot oceny, nie może ograniczać się do oceny umiejętności ruchowych ucznia. Przedmiotem bieżącej oceny powinno również być: vpodejmowanie przez ucznia różnych działań związanych z realizacją edukacji zdrowotnej w ramach wychowania fizycznego, jako wskaźnik wysiłku ucznia, vrozwój wiadomości i umiejętności związanych ze zdrowiem, wynikających z podstawy programowej, jako wskaźnik osiągnięć edukacyjnych71.

Operacjonalizacja wymagań szczegółowych Niżej podano przykład „wypełnienia treścią” wymagania szczegółowego z wychowania fizycznego, ściśle związanego z edukacją zdrowotną. Z wymagania: „uczeń wyjaśnia, na czym polega prozdrowotny styl życia” wynika, że uczeń powinien zdobyć podstawowe wiadomości na ten temat, a w szczególności: vznać koncepcję „pól zdrowia” M. Lalonde’a , w której wyróżniono cztery podstawowe grupy czynników wpływających na zdrowie:

styl życia (ok. 50% „udziału”),

środowisko fizyczne i społeczne (ok. 20%),

czynniki genetyczne (ok. 20%),

organizacja opieki medycznej (ok. 10%); vwiedzieć, że styl życia jest czynnikiem w największym stopniu wpływającym na zdrowie człowieka, a styl życia sprzyjający zdrowiu określa się jako prozdrowotny; vwiedzieć, że zachowania zdrowotne składające się na prozdrowotny styl życia to:

zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym (aktywność fizyczna, zbilansowana dieta, sen, hartowanie się, dbanie o ciało),

zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym (unikanie nadmiaru stresów i skuteczny sposób radzenia sobie z nimi, korzystanie ze wsparcia społecznego),

zachowania prewencyjne (samobadanie, np. piersi u kobiet, jąder u mężczyzn, samokontrola, np. masy ciała, poddawanie się okresowym badaniom profilaktycznym, np. pomiar ciśnienia tętniczego krwi, bezpieczne zachowania seksualne, zachowanie bezpieczeństwa w ruchu drogowym),

niepodejmowanie zachowań ryzykownych (umiarkowana ekspozycja na słońce, niepalenie tytoniu, niespożywanie alkoholu, nienadużywanie leków, nieużywanie innych substancji psychoaktywnych)72. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 26 sierpnia 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i sposobu oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów w szkołach publicznych (Dz.U. 2009, Nr 141, poz. 1150). 72 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 25 kwietnia 2013 r. zmieniające rozporządzenie w spraB. Woynarowska i in, (2010), Biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. Podręcznik akademicki, Warszawa, wie warunków Naukowe i sposobu PWN; oceniania, klasyfikowania i promowania i słuchaczy oraz przeprowadzania Wydawnictwo Z. Cendrowski, (1997), Przewodzić uczniów innym. Poradnik dla liderów zdrowia i sportu, sprawdzianów i egzaminów publicznych (Dz.U. 2013 poz. 520) Warszawa, Wyd. ZG SZS i Agencja Promo-Lider. 71

71

Scenariusz lekcji wychowania fizycznego Temat zajęć: Zdrowie jako wartość dla człowieka i zasób dla społeczeństwa73 Zadania

Pomoce

1. Uświadomić, jaką wartość ma dla każdego człowieka zdrowie. 2. Uświadomić, że zdrowie jest zasobem dla społeczeństwa.

vkarty A3 do zapisu życzeń vpaski papieru (np. karty A4 przecięte na pół) vtablica/arkusz papieru, flamastry vmagnesy/klej/taśma klejąca/pinezki Czas: 45 minut

Oczekiwane efekty. Po zajęciach uczeń: − wyjaśnia, jaką wartość ma dla niego zdrowie, − wyjaśnia, dlaczego zdrowie stanowi zasób dla społeczeństwa. Przebieg zajęć 1. Jaką wartość ma dla człowieka zdrowie? a) Podziel uczniów na kilkuosobowe grupy, poproś, aby w grupach ułożyli i zapisali na karcie życzenia imieninowe dla: młodszej siostry/brata, koleżanki/kolegi z klasy, cioci w ciąży, mamy/ taty, babci/dziadka. Przydziel każdej grupie adresata życzeń. Rozdaj flamastry i karty do zapisu życzeń, poproś, aby zapisali je czytelnie, dużymi literami. b) Poproś grupy o prezentację życzeń i zamieszczenie swoich kart na tablicy. c) Przeanalizujcie życzenia dla różnych osób: Czego komu życzymy? Dlaczego? Czy życzymy ludziom zdrowia? Komu? Dlaczego tak, dlaczego nie? Dlaczego zdrowie jest ważne dla ludzi? Czy zdrowie jest ważne dla uczniów i dlaczego? d) Podsumuj pracę uczniów, zwróć uwagę na znaczenie świadomości, że zdrowie jest wartością. 2. Co to znaczy, że zdrowie jest zasobem dla społeczeństwa? a) Poproś uczniów, aby w grupach zastanowili się nad tym, co to znaczy, że zdrowie jest zasobem (dobrem, bogactwem) dla społeczeństwa. Poproś grupy o zanotowanie pojedynczych refleksji na osobnych paskach papieru. b) Poproś reprezentantów grup, aby zaprezentowali wyniki pracy, przyczepiając paski na tablicy lub arkuszu papieru. c) Przeanalizujcie refleksje uczniów: Na co zwrócili uwagę? Co się powtarza? d) Zastanówcie się, co wynika z faktu, że zdrowie jest zasobem: Kto tworzy ten zasób? Czy można go pomnażać? Kto jest za to odpowiedzialny? Uwagi. Refleksja nad zdrowiem jako wartością może być poprowadzona także w inny sposób, np. można:

Zadać uczniom pytanie, co jest dla nich w życiu ważne, zanotować ich odpowiedzi, przekonać się, czy wśród kwestii ważnych wymieniają oni zdrowie; jeśli tak – dlaczego? jeśli nie – dlaczego?

Przedstawić uczniom listę wartości (może ona zawierać następujące wartości: rodzina, praca, przyjaciele, pieniądze, opatrzność, Bóg, uczciwość, pogoda ducha, optymizm, życzliwość i szacunek otoczenia, wolność, swoboda, zdrowie, wykształcenie, silny charakter i inne (możliwość dopisania). Następnie poprosić uczniów o wybranie trzech najważniejszych z ich punktu widzenia, przeanalizować najczęściej wybierane wartości i pozycję zdrowia wśród nich.

Zapytać uczniów o to, w jakich okolicznościach w codziennym życiu pojawia się wyraz „zdrowie” (życzymy sobie zdrowia, pijemy za zdrowie, pozdrawiamy się, powtarzamy sobie „obyśmy tylko zdrowi byli”, modlimy się o zdrowie); zapytać uczniów, jakie jest znaczenie zdrowia dla ludzi i dla nich samych.

Autorka scenariusza M. Woynarowska-Sołdan. Scenariusz zamieszczony w książce: B. Woynarowska (red.), (2012), Edukacja zdrowotna. Poradnik dla nauczycieli wychowania fizycznego w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej. Kielce, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP.

73

72

Literatura Literatura Literatura uzupełniająca uzupełniająca uzupełniająca

Cendrowski Cendrowski Cendrowski Z., Z.,Z., (1997), (1997), (1997), Przewodzić Przewodzić Przewodzić innym. innym. innym. Poradnik Poradnik Poradnik dla dladla liderów liderów liderów zdrowia zdrowia zdrowia ii sportu, sportu, i sportu, Warszawa, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwo Wydawnictwo Wydawnictwo ZG ZGZG SZS SZSSZS ii Agencja Agencja i Agencja Promo-Lider. Promo-Lider. Promo-Lider. Kwiatkowska-Łozińska Kwiatkowska-Łozińska Kwiatkowska-Łozińska M., M.,M., (2007), (2007), (2007), Żyj ŻyjŻyj bezpiecznie bezpiecznie bezpiecznie ii zdrowo zdrowo i zdrowo program program program profilaktyczno-wychowawczy profilaktyczno-wychowawczy profilaktyczno-wychowawczy edukacji edukacji edukacji zdrowotnej, zdrowotnej, zdrowotnej, Kraków, Kraków, Kraków, Wydawnictwo Wydawnictwo Wydawnictwo Impuls. Impuls. Impuls. Ministerstwo Ministerstwo Ministerstwo Edukacji Edukacji Edukacji Narodowej, Narodowej, Narodowej, (2002), (2002), (2002), Jak JakJak żyć żyćżyć zz ludźmi ludźmi z ludźmi (umiejętności (umiejętności (umiejętności interpersonalne). interpersonalne). interpersonalne). Program Program Program profilakprofilakprofilaktyczny tyczny tyczny dla dladla młodzieży, młodzieży, młodzieży, Warszawa. Warszawa. Warszawa. Ministerstwo Ministerstwo Ministerstwo Edukacji Edukacji Edukacji Narodowej, Narodowej, Narodowej, (2009), (2009), (2009), Podstawa Podstawa Podstawa programowa programowa programowa zz komentarzami. komentarzami. z komentarzami. Wychowanie Wychowanie Wychowanie fizyczne fizyczne fizyczne ii edukacja edukacja i edukacja dla dladla bezpieczeństwa bezpieczeństwa bezpieczeństwa ww szkole szkole w szkole podstawowej, podstawowej, podstawowej, gimnazjum gimnazjum gimnazjum ii liceum. liceum. i liceum. Syrek Syrek Syrek E., E.,E., Borzucka-Sitkiewicz Borzucka-Sitkiewicz Borzucka-Sitkiewicz K., K.,K., (2009), (2009), (2009), Edukacja Edukacja Edukacja zdrowotna, zdrowotna, zdrowotna, Warszawa, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwo Wydawnictwo Wydawnictwo WAiP. WAiP. WAiP. Woynarowska Woynarowska Woynarowska B., B.,B., (2010), (2010), (2010), Edukacja Edukacja Edukacja zdrowotna. zdrowotna. zdrowotna. Podręcznik Podręcznik Podręcznik akademicki, akademicki, akademicki, Warszawa, Warszawa, Warszawa, Wydawnictwo Wydawnictwo Wydawnictwo Naukowe Naukowe Naukowe PWN. PWN. PWN. Woynarowska Woynarowska Woynarowska B. B. (red.), B. (red.), (red.), (2012), (2012), (2012), Edukacja Edukacja Edukacja zdrowotna. zdrowotna. zdrowotna. Poradnik Poradnik Poradnik dla dladla nauczycieli nauczycieli nauczycieli wychowania wychowania wychowania fizycznego fizycznego fizycznego ww gimgimw gimnazjum nazjum nazjum ii szkołach szkołach i szkołach ponadgimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, Kielce, Kielce, Kielce, Wydawnictwo Wydawnictwo Wydawnictwo Pedagogiczne Pedagogiczne Pedagogiczne ZNP. ZNP. ZNP.

74 74 7474 2.2. 2.2. 2.2.BIOLOGIA BIOLOGIA BIOLOGIA–– –zakres zakres zakresrozszerzony rozszerzony rozszerzony

Ligia Ligia Ligia Tuszyńska Tuszyńska Tuszyńska W WW części części części wstępnej wstępnej wstępnej podstawy podstawy podstawy programowej programowej programowej na nana III IIIIII ii IV IV i IV etapie etapie etapie edukacyjnym, edukacyjnym, edukacyjnym, podobnie podobnie podobnie jak jakjak na nana etapie etapie etapie wcześniejszym, wcześniejszym, wcześniejszym, zapisano zapisano zapisano że żeże „Ważnym „Ważnym „Ważnym zadaniem zadaniem zadaniem szkoły szkoły szkoły jest jest jest także także także edukacja edukacja edukacja zdrozdrozdrowotna, wotna, wotna, której której której celem celem celem jest jest jest rozwijanie rozwijanie rozwijanie uu u ucz ucz ucz niów niów niów postawy postawy postawy dbałości dbałości dbałości oo o zdrowie zdrowie zdrowie własne własne własne ii innych innych i innych ludzi ludzi ludzi oraz oraz oraz umiejętności umiejętności umiejętności tworzenia tworzenia tworzenia środowiska środowiska środowiska sprzyja sprzyja sprzyja jącego jącego jącego zdrowiu”. zdrowiu”. zdrowiu”. W WW przedmiocie przedmiocie przedmiocie biologia biologia biologia –– zakres –zakres zakres rozszerzony rozszerzony rozszerzony na nana IV IVIV etapie etapie etapie edukacyjnym, edukacyjnym, edukacyjnym, wśród wśród wśród celów celów celów kształcenia kształcenia kształcenia –– wymagań wymagań – wymagań ogólnych ogólnych ogólnych uwzględniono uwzględniono uwzględniono m.in. m.in. m.in. następujące następujące następujące zapisy: zapisy: zapisy: II. II.II.„Pogłębienie „Pogłębienie „Pogłębienie wiadomości wiadomości wiadomości dotyczących dotyczących dotyczących budowy budowy budowy ii funkcjonowania funkcjonowania i funkcjonowania organizmu organizmu organizmu ludzludzludzkiego. kiego. kiego. Uczeń Uczeń Uczeń objaśnia objaśnia objaśnia funkcjonowanie funkcjonowanie funkcjonowanie organizmu organizmu organizmu ludzkiego ludzkiego ludzkiego na nana różnych różnych różnych poziomach poziomach poziomach złożozłożozłożoności; ności; ności; do dodo strze strze strze ga gaga związki związki związki między między między strukturą strukturą strukturą aa funkcją funkcją a funkcją na nana każdym każdym każdym zz tych tych z tych poziomów. poziomów. poziomów. VI. VI.VI. Postawa Postawa Postawa wobec wobec wobec przyrody przyrody przyrody ii środowiska. środowiska. i środowiska. Uczeń Uczeń Uczeń rozumie rozumie rozumie znaczenie znaczenie znaczenie ochrony ochrony ochrony przyrody przyrody przyrody ii środowiska środowiska i środowiska oraz oraz oraz zna zna zna ii rozumie rozumie i rozumie zasady zasady zasady zrówno zrówno zrówno ważonego ważonego ważonego rozwoju; rozwoju; rozwoju; prezentuje prezentuje prezentuje postawę postawę postawę szacunku szacunku szacunku wobec wobec wobec siebie siebie siebie ii wszystkich wszystkich i wszystkich istot istot istot żywych, żywych, żywych, środo środo środo wiska; wiska; wiska; opisuje opisuje opisuje postawę postawę postawę ii zachowazachowai zachowanie nienie człowieka człowieka człowieka odpowiedzialnie odpowiedzialnie odpowiedzialnie korzystającego korzystającego korzystającego zz dóbr dóbr z dóbr przyrody przyrody przyrody ii śro śro i śro dowiska; dowiska; dowiska; [...] [...] [...] analizuje analizuje analizuje swój swój swój stosunek stosunek stosunek do dodo organizmów organizmów organizmów żywych żywych żywych ii środo środo i środo wiska”. wiska”. wiska”.

Treści Treści Treści nauczania nauczania nauczania –– wymagania –wymagania wymagania szczegółowe szczegółowe szczegółowe dotyczące dotyczące dotyczące edukacji edukacji edukacji zdrowotnej zdrowotnej zdrowotnej

W WW treściach treściach treściach nauczania nauczania nauczania biologii biologii biologii uwzględniono uwzględniono uwzględniono wiele wiele wiele wymagań wymagań wymagań szczegółowych szczegółowych szczegółowych bezpośrednio bezpośrednio bezpośrednio lub lublub pośrednio pośrednio pośrednio dotyczących dotyczących dotyczących edukacji edukacji edukacji zdrowotnej. zdrowotnej. zdrowotnej. Dotyczą Dotyczą Dotyczą one one one przede przede przede wszystkim: wszystkim: wszystkim: v vzzv drowia drowia zdrowia fizycznego fizycznego fizycznego ii profilaktyki profilaktyki i profilaktyki różnych różnych różnych chorób chorób chorób w ww powiązaniu powiązaniu powiązaniu zz anatomią anatomią z anatomią ii fizjologią fizjologią i fizjologią człoczłoczłowieka; wieka; wieka; jest jest jest to toto pewna pewna pewna kontynuacja kontynuacja kontynuacja ii rozszerzenie rozszerzenie i rozszerzenie treści treści treści nauczania nauczania nauczania realizowanych realizowanych realizowanych w ww gimnagimnagimnazjum, zjum, zjum, v vzzv drowia drowia zdrowia środowiskowego, środowiskowego, środowiskowego, które które które zgodnie zgodnie zgodnie zz definicją definicją z definicją Światowej Światowej Światowej Organizacji Organizacji Organizacji Zdrowia, Zdrowia, Zdrowia, dotyczy dotyczy dotyczy aspektów aspektów aspektów życia życia życia człowieka człowieka człowieka zależnych zależnych zależnych od odod czynników czynników czynników fizycznych, fizycznych, fizycznych, chemicznych, chemicznych, chemicznych, biologicznych, biologicznych, biologicznych, społecznych, społecznych, społecznych, psychicznych, psychicznych, psychicznych, ekonomicznych ekonomicznych ekonomicznych jego jego jego środowiska środowiska środowiska życia życia życia –– domu, –domu, domu, szkoły, szkoły, szkoły, pracy, pracy, pracy, miejsc miejsc miejsc rekreacyjnych, rekreacyjnych, rekreacyjnych, środowiska środowiska środowiska lokalnego. lokalnego. lokalnego. Dotyczy Dotyczy Dotyczy tylko tylko tylko szkół szkół szkół ponadgimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, których których których ukończenie ukończenie ukończenie umożliwia umożliwia umożliwia uzyskanie uzyskanie uzyskanie świadectwa świadectwa świadectwa dojrzałości dojrzałości dojrzałości po popo zdaniu zdaniu zdaniu egzaminu egzaminu egzaminu maturalnego. maturalnego. maturalnego.

74 74 74 74

73 7373

Wymagania szczegółowe, które można wykorzystać w edukacji zdrowotnej IV. Przegląd różnorodności organizmów 2. Wirusy Uczeń: 4) wymienia najważniejsze choroby wirusowe człowieka (WZW typu A, B, C, AIDS, zakażenie HPV, grypa, odra, świnka różyczka, ospa wietrzna, polio, wścieklizna) i określa drogi zakażenia wirusami oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób wirusowych; 3. Bakterie Uczeń: 5) wymienia najważniejsze choroby bakteryjne człowieka (gruźlica, czerwonka bakteryjna, dur brzuszny, cholera, wąglik, borelioza, tężec), przedstawia drogi zakażenia bakteriami oraz przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób bakteryjnych. 4. Protisty i rośliny pierwotnie wodne Uczeń: 4) wymienia najważniejsze protisty wywołujące choroby u człowieka (malaria, rzęsistkowica, lamblioza, toksoplazmoza, czerwonka pełzakowa), przedstawia drogi zarażenia oraz podstawowe zasady profilaktyki chorób wywoływanych przez protisty. 5. Rośliny lądowe Uczeń: 6) podaje przykłady znaczenia roślin w życiu człowieka (np. rośliny jadalne, trujące, przemysłowe, lecznicze). 10. Grzyby Uczeń: 8) przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób człowieka wywoływanych przez grzyby. 11. Zwierzęta bezkręgowe Uczeń: 5) na podstawie schematów omawia przykładowe cykle rozwojowe: tasiemca – tasiemiec nieuzbrojony, nicieni pasożytniczych – glista ludzka, włosień; wymienia żywicieli pośrednich i ostatecznych oraz wskazuje sposoby zarażenia ich wyżej wymienionymi pasożytami. V. Budowa i funkcjonowanie organizmu człowieka 3. Układ ruchu Uczeń: 5) wymienia główne grupy mięśni człowieka oraz określa czynniki wpływające na prawidłowy rozwój muskulatury ciała; 8) analizuje związek pomiędzy systematyczną aktywnością fizyczną a gęstością masy kostnej i prawidłowym stanem układu ruchu. 4. Układ pokarmowy i przebieg procesów trawiennych Uczeń: 4) analizuje potrzeby energetyczne organizmu oraz porównuje (porządkuje) wybrane formy aktywności fizycznej pod względem zapotrzebowania na energię; 5) analizuje związek pomiędzy dietą i trybem życia a stanem zdrowia (otyłość i jej następstwa zdrowotne, cukrzyca, anoreksja, bulimia). 5. Układ oddechowy Uczeń: 5) analizuje wpływ czynników zewnętrznych na stan i funkcjonowanie układu oddechowego (alergie, bierne i czynne palenie tytoniu, pyłowe zanieczyszczenia powietrza). 6. Układ krwionośny Uczeń: 6) analizuje związek pomiędzy dietą i trybem życia a stanem i funkcjonowaniem układu krwionośnego (miażdżyca, zawał serca, żylaki). 7. Układ odpornościowy Uczeń: 5) opisuje sytuacje, w których występuje niedobór odporności (immunosupresja po przeszczepach, AIDS itd.) i przedstawia związane z tym zagrożenia; 6) wyjaśnia, co to są choroby autoimmunizacyjne, podaje przykłady takich chorób. 9. Układ nerwowy Uczeń: 8) przedstawia biologiczne znaczenie snu. 10. Narządy zmysłów Uczeń: 4) przedstawia podstawowe zasady higieny narządu wzroku i słuchu. 11. Budowa i funkcje skóry Uczeń: 2) przedstawia podstawowe zasady profilaktyki chorób skóry (trądzik, kontrola zmian skórnych, wpływ promieniowania UV na stan skóry i rozwój chorób nowotworowych skóry).

74

Komentarz Komentarzdodorealizacji realizacjitreści treścinauczania nauczaniadotyczących dotyczącychedukacji edukacjizdrowotnej zdrowotnej WWnauczaniu nauczaniubiologii, biologii,jużjużnanapoziomie poziomiegimnazjum, gimnazjum,a aszczególnie szczególniew wszkołach szkołachponadgimponadgimnazjalnych nazjalnych należy należy posługiwać posługiwać sięsię nomenklaturą nomenklaturą naukową. naukową. Aby Aby uczeń uczeń poznawał poznawał i posługiwał i posługiwał sięsię poprawnie poprawnie przygotowaną przygotowaną instrukcją instrukcją obserwacji obserwacji i doświadczenia i doświadczenia czyczy eksperymentu eksperymentu – musi – musi rozumieć rozumieć pojęcia pojęcia metodyczne. metodyczne. NaNa poziomie poziomie szkoły szkoły ponadgimnazjalnej, ponadgimnazjalnej, szczególnie szczególnie nana lekcjach lekcjach biologii biologii ww zakresie zakresie rozszerzonym, rozszerzonym, ww instrukcjach instrukcjach doświadczeń doświadczeń należy należy stosować stosować takie takie pojęcia pojęcia jak: jak:problem problembadawczy, badawczy,hipoteza hipotezabadawcza, badawcza,metoda metodawykonania wykonaniadoświadczenia doświadczenialublubobserobserwacji, wacji, zapisywanie zapisywanie wyników, wyników, formułowanie formułowanie wniosków wniosków i weryfikacja i weryfikacja hipotezy hipotezy badawczej. badawczej. NaNa tym tym poziomie poziomie uczniowie uczniowie przygotowują przygotowują sięsię dodo podjęcia podjęcia studiów studiów nana kierunkach kierunkach przyrodniczych przyrodniczych (w(w tym tym medycznych) medycznych) stąd stąd ichich zainteresowania zainteresowania badaniami badaniami naukowymi naukowymi mogą mogą sprzyjać sprzyjać wysokiewysokiemu mu poziomowi poziomowi edukacji edukacji zdrowotnej. zdrowotnej. Wskazówki Wskazówki dladla nauczyciela nauczyciela ww zakresie zakresie realizacji realizacji edukacji edukacji zdrowotnej: zdrowotnej: ß Pracuj ß Pracuj z uczniami z uczniami metodą metodą projektów. projektów. ß Zachęcaj ß Zachęcaj dodo zbierania zbierania pomysłów pomysłów nana temat temat projektów. projektów. ß Przydzielaj ß Przydzielaj zadania zadania chętnym chętnym uczniom. uczniom. ß Pozwól ß Pozwól nana samodzielną samodzielną pracę pracę grup grup projektowych. projektowych. ß Pomagaj ß Pomagaj ww dotarciu dotarciu dodo źródeł źródeł wiedzy. wiedzy. ß Ułatwiaj ß Ułatwiaj prezentację prezentację projektu projektu nana większym większym forum. forum. 75 75 . . ß Wspólnie ß Wspólnie z uczniami z uczniami dokonajcie dokonajcie ewaluacji ewaluacji projektu projektu 75 75

Literatura Literatura uzupełniająca uzupełniająca

Maciejowska-Mias Maciejowska-Mias D.,D., Stawarz Stawarz R.,R., (2005), (2005), Biologia Biologia cz.cz. I, Poradnik I, Poradnik metodyczny, metodyczny, liceum liceum ogólnokształcące, ogólnokształcące, liceum liceum profilowane profilowane i technikum. i technikum. Kształcenie Kształcenie ww zakresie zakresie podstawowym podstawowym i rozszerzonym, i rozszerzonym, Warszawa, Warszawa, WydawWydawnictwo nictwo Nowa Nowa Era. Era. Królikowski Królikowski J. (2001) J. (2001) Projekt Projekt edukacyjny edukacyjny – materiały – materiały dladla zespołów zespołów międzyprzedmiotowych, międzyprzedmiotowych, Warszawa, Warszawa, CODN. CODN.

7676 2.3. 2.3.PRZYRODA PRZYRODA

Ligia LigiaTuszyńska Tuszyńska Celem Celemzajęć zajęć„przyroda” „przyroda”jest jestposzerzenie poszerzeniewiedzy wiedzyz zzakresu zakresunauk naukprzyrodniczych przyrodniczychtych tych uczniów, uczniów,którzy którzynanaIVIVetapie etapieedukacyjnym edukacyjnymnieniewybrali wybralizajęć zajęćw wzakresie zakresierozszerzonym rozszerzonym z przedmiotów: z przedmiotów: fizyka, fizyka, chemia, chemia, biologia, biologia, geografia.[….]. geografia.[….]. NaNa zajęciach zajęciach można można realizować realizować bądź bądź wątek wątek tematyczny tematyczny (czyli (czyli omówić omówić wybrany wybrany temat temat ww zakresie zakresie przedmiotów: przedmiotów: fizyka, fizyka, chemia, chemia, biologia, biologia, geografia) geografia) bądź bądź wątek wątek przedmiotowy przedmiotowy (czyli (czyli omówić omówić jedną jedną pełną pełną grupę grupę tematów tematów w wobrębie obrębiewybranego wybranegoprzedmiotu). przedmiotu).Zajęcia ZajęciananaIVIVetapie etapieedukacyjnym edukacyjnympowinny powinnyobjąć objąćcoco najmniej najmniej cztery cztery takie takie wątki wątki (np. (np. cztery cztery wątki wątki tematyczne tematyczne lub lub dwa dwa wątki wątki tematyczne tematyczne i dwa i dwa wątki wątki przedmiotowe). przedmiotowe). Przykład Przykład projektu projektu podano podano w dalszej w dalszej części części – w– przedmiocie w przedmiocie przyroda. przyroda. Dotyczy Dotyczy tylko tylko szkół szkół ponadgimnazjalnych, ponadgimnazjalnych, których których ukończenie ukończenie umożliwia umożliwia uzyskanie uzyskanie świadectwa świadectwa dojrzałości dojrzałości popo zdaniu zdaniu egzaminu egzaminu maturalnego. maturalnego.

75 75 76 76

7575

Treści nauczania – wymagania szczegółowe związane z edukacją zdrowotną W podstawie programowej przyrody uwzględniono wiele treści dotyczących edukacji zdrowotnej (wymieniono je w ramce). Wymagania szczegółowe, które można wykorzystać w edukacji zdrowotnej: A. Nauka i świat 4. Dylematy moralne w nauce Uczeń: 7) omawia biologiczne i społeczne podłoże różnych form nietolerancji i przedstawia propozycje, jak jej przeciwdziałać; 8) przedstawia swoje stanowisko wobec GMO, klonowania reprodukcyjnego, zapłodnienia in vitro, badań prenatalnych, badania genomu człowieka, dostępności informacji na temat indywidualnych cech genetycznych człowieka i innych problemów etycznych związanych z postępem genetyki, biotechnologii i współczesnej medycyny. 6. Nauka w mediach Uczeń: 1) ocenia krytycznie informacje medialne pod kątem ich zgodności z aktualnym stanem wiedzy naukowej; 4) analizuje wpływ na zdrowie reklamowanych produktów, w szczególności żywnościowych, farmaceutycznych, kosmetycznych (np. rzeczywista kaloryczność produktów typu „light”, „ekologiczność” produktów, zawartość witamin w produktach a dobowe zapotrzebowanie, niekontrolowane stosowanie leków dostępnych bez recepty). B. Nauka i technologia 12. Sport Uczeń: 3) omawia stosowany w sporcie doping i uzasadnia szkodliwość stosowanych substancji chemicznych; 4) analizuje wpływ różnych czynników na kondycję i osiągnięcia sportowe (np. dieta, trening, warunki wysokogórskie); 6) analizuje wpływ sportu wyczynowego na zdrowie. 14. Współczesna diagnostyka i medycyna Uczeń: 1) przedstawia zasady, na jakich oparte są współczesne metody diagnostyki obrazowej i podaje przykłady ich wykorzystania; 2) podaje przykłady analizy płynów ustrojowych i ich znaczenie w profilaktyce chorób (np. wykrywanie białka i glukozy w moczu); 5) omawia metody wykrywania mutacji genowych i ocenia ich znaczenie diagnostyczne; 6) wyszukuje i analizuje informacje i dane statystyczne o przyczynach i występowaniu chorób cywilizacyjnych na świecie. 15. Ochrona przyrody i środowiska Uczeń: 1) przedstawia mechanizm efektu cieplarnianego i omawia kontrowersje dotyczące wpływu człowieka na zmiany klimatyczne; 2) omawia znaczenie dla rolnictwa i konsekwencje stosowania nawozów sztucznych i chemicznych środków zwalczania szkodników; 3) przedstawia naturę chemiczną freonów i ocenia ich wpływ na środowisko; 5) przedstawia udział bakterii w unieszkodliwianiu zanieczyszczeń środowiska (np. biologiczne oczyszczalnie ścieków); ocenia znaczenie genetycznie zmodyfikowanych bakterii w tym procesie.

76

C. Nauka wokół nas 17. Uczenie się Uczeń: 2) omawia różne formy uczenia się i ocenia ich znaczenie biologiczne (uczenie się percepcyjne, wpajanie, habituacja, uczenie się metodą prób i błędów, uczenie się przez wgląd, uczenie się przez naśladowanie, uczenie się motoryczne); 3) omawia rolę połączeń nerwowych w procesie uczenia się (skojarzenia i „ścieżki informacyjne”); 4) omawia podstawowe cechy uczenia się poprzez zmysły (preferencje wizualne, audytywne, kinestetyczne); 5) przedstawia sposoby ułatwiające zapamiętywanie informacji (np. haki myślowe, skojarzenia, wizualizacja, mnemotechniki); 6) przedstawia możliwości wykorzystania współczesnych osiągnięć technicznych w procesie uczenia się. 19. Cykle, rytmy i czas Uczeń: 4) omawia okołodobowy rytm aktywności człowieka ze szczególnym uwzględnieniem roli szyszynki i analizuje dobowy rytm wydzielania hormonów; 5) analizuje wpływ sytuacji zaburzających działanie zegara biologicznego na zdrowie człowieka (praca w systemie zmianowym, częste przekraczanie stref czasowych). 20. Śmiech i płacz Uczeń: 3) opisuje chemiczne aspekty stresu; 6) omawia znaczenie śmiechu i płaczu w nawiązywaniu i podtrzymywaniu więzi wśród ludzi pierwotnych i współczesnych (np. sygnalizowanie potrzeb przez noworodka, budowanie relacji matka–dziecko, łagodzenie agresji wśród współplemieńców); 7) wyszukuje i przedstawia informacje dotyczące kulturowych różnic w wyrażaniu emocji w społeczeństwach tradycyjnych i nowoczesnych. 21. Zdrowie Uczeń: 1) wymienia mechanizmy utraty ciepła przez organizm; 2) wyjaśnia rolę ubioru w wymianie ciepła między ciałem ludzkim a otoczeniem; 3) analizuje ulotkę leku i omawia podane w niej informacje; 4) wyjaśnia, w jaki sposób organizm zachowuje homeostazę; 5) opisuje stan zdrowia w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym; 6) analizuje wpływ czynników wewnętrznych i zewnętrznych na zdrowie; 7) analizuje zdrowie jako wartość indywidualną i społeczną; 8) wyszukuje informacje o zagrożeniach wynikających z pobytu w odmiennych warunkach środowiskowych i wskazuje sposoby zabezpieczenia się przed tymi zagrożeniami. 22. Piękno i uroda Uczeń: 3) podaje przykłady ponadkulturowych kanonów piękna (proporcje ciała, symetria twarzy itp.) i analizuje ich związek z doborem płciowym (atrakcyjne są te cechy, które zwiększają szansę na posiadanie zdrowego potomstwa); 4) przedstawia wykorzystanie produktów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego w pielęgnacji ciała i urody. 23. Woda – cud natury Uczeń: 7) wykazuje konieczność racjonalnego gospodarowania zasobami naturalnymi wody oraz przedstawia własne działania, jakie może w tym celu podjąć.

77

Komentarz Komentarzdodorealizacji realizacjitreści treścidotyczących dotyczącychedukacji edukacjizdrowotnej zdrowotnej

Niezależnie odod przyjętego przez nauczyciela profilu edukacji przyrodniczej nana IV IV etapie edukacyjNiezależnie przyjętego przez nauczyciela profilu edukacji przyrodniczej etapie edukacyjnym należy pamiętać o tym byby przekazywać wiedzę, kształtować umiejętności i postawy związane zeze nym należy pamiętać o tym przekazywać wiedzę, kształtować umiejętności i postawy związane zdrowiem człowieka. Przedmiot przyroda mama przygotować humanistę świadomego zagrożeń zdrozdrowiem człowieka. Przedmiot przyroda przygotować humanistę świadomego zagrożeń zdrowotnych wynikających z niewłaściwego stylu życia. Wychować człowieka krytycznie oceniającego wotnych wynikających z niewłaściwego stylu życia. Wychować człowieka krytycznie oceniającego reklamy, rozumiejącego podstawowe procesy fizjologiczne własnego organizmu, potrafiącego nawiąreklamy, rozumiejącego podstawowe procesy fizjologiczne własnego organizmu, potrafiącego nawiązaćzać dialog nana temat własnego zdrowia z lekarzem i pielęgniarką, znać podstawowe prawa pacjenta. dialog temat własnego zdrowia z lekarzem i pielęgniarką, znać podstawowe prawa pacjenta. WW realizacji tego przedmiotu szczególnie ważne jestjest diagnozowanie potrzeb uczniów ww zakresie realizacji tego przedmiotu szczególnie ważne diagnozowanie potrzeb uczniów zakresie zagadnień dotyczących zdrowia (patrz rozdz. 5.3) oraz stosowanie metod aktywizujących (patrz zagadnień dotyczących zdrowia (patrz rozdz. 5.3) oraz stosowanie metod aktywizujących (patrz rozdz. 5.2). WW podstawie programowej zalecono nauczycielom stosowanie podczas lekcji przyrody rozdz. 5.2). podstawie programowej zalecono nauczycielom stosowanie podczas lekcji przyrody metody projektów. Projekty związane z ochroną zdrowia i środowiska człowieka mogą być interemetody projektów. Projekty związane z ochroną zdrowia i środowiska człowieka mogą być interesującym wyzwaniem dladla nauczyciela i służą kształtowaniu kreatywności ucznia. sującym wyzwaniem nauczyciela i służą kształtowaniu kreatywności ucznia. Wskazówki dladla nauczyciela Wskazówki nauczyciela Planując opracowanie projektu, należy: Planując opracowanie projektu, należy: ß Określić temat projektu. ß Określić temat projektu. ß Wyznaczyć czas nana przygotowanie projektu. ß Wyznaczyć czas przygotowanie projektu. ß Uświadomić uczniom cele podjęcia pracy. ß Uświadomić uczniom cele podjęcia pracy. ß Przydzielić zadania dladla poszczególnych grup. ß Przydzielić zadania poszczególnych grup. ß Wskazać, gdzie szukać źródeł informacji. ß Wskazać, gdzie szukać źródeł informacji. ß Zaproponować formy prezentacji projektu. ß Zaproponować formy prezentacji projektu. ß Podać kryteria ocen. ß Podać kryteria ocen.

Etapy Etapyprojektu projektu

1.1. Wybór tematu wiąże sięsię z określeniem celów projektu. Należy wykorzystać pomysły całej Wybór tematu wiąże z określeniem celów projektu. Należy wykorzystać pomysły całej grupy, grupy,dokonać dokonaćselekcji selekcjitych tychpomysłów pomysłówzgodnie zgodniez przyjętymi z przyjętymikryteriami. kryteriami.Następnie Następniesforsformułować temat i cele projektu. Uczniowie pracują ww 4–6-osobowych grupach, wybierają mułować temat i cele projektu. Uczniowie pracują 4–6-osobowych grupach, wybierają lidera i ustalają zasady współpracy. lidera i ustalają zasady współpracy. 2.2. Zbieranie i opracowywanie informacji. Należy wykorzystać różne źródła (literatura, akty Zbieranie i opracowywanie informacji. Należy wykorzystać różne źródła (literatura, akty prawne, prawne,wywiady, wywiady,konsultacje, konsultacje,Internet), Internet),poddając poddająckrytyce krytycei sprawdzeniu i sprawdzeniuwiarygodność wiarygodność tych źródeł. Należy dokonać selekcji informacji, wybierając informacje ważne i oryginalne. tych źródeł. Należy dokonać selekcji informacji, wybierając informacje ważne i oryginalne. 3.3. Prezentacja Prezentacjaprojektu. projektu.Wykonawcy Wykonawcyprojektu projektupowinni powinniprzedyskutować przedyskutowaći wybrać i wybraćsposób sposób prezentacji. Przećwiczyć i wypróbować różne sposoby zapisywania i prezentowania zebraprezentacji. Przećwiczyć i wypróbować różne sposoby zapisywania i prezentowania zebranych materiałów. Przygotowując sięsię dodo wystąpień publicznych, powinni być zaopatrzeni nych materiałów. Przygotowując wystąpień publicznych, powinni być zaopatrzeni ww dobrze opracowane przez siebie środki dydaktyczne. dobrze opracowane przez siebie środki dydaktyczne.

Przykłady tematów projektów związanych zeze zdrowiem nana IVIV etapie kształcenia Przykłady tematów projektów związanych zdrowiem etapie kształcenia

vKv urs udzielania pierwszej pomocy – warsztaty dladla chętnych uczniów (uczniowie jednej grupy Kurs udzielania pierwszej pomocy – warsztaty chętnych uczniów (uczniowie jednej grupy przyjmują przyjmująrole roleekspertów, ekspertów,przewodników, przewodników,instruktorów, instruktorów,prowadzą prowadząćwiczenia ćwiczeniai przeprowai przeprowadzają egzamin dladla uczestników); wskazana współpraca z pielęgniarką szkolną. dzają egzamin uczestników); wskazana współpraca z pielęgniarką szkolną. v„v Zdrowa żywność” – wystawa produktów żywnościowych – roślin z własnych ogrodów i dzia„Zdrowa żywność” – wystawa produktów żywnościowych – roślin z własnych ogrodów i działekłek z najbliższej okolicy szkoły, opisy składników wartości odżywczych. z najbliższej okolicy szkoły, opisy składników wartości odżywczych. vW i opracowanie ścieżki zdrowia ww okolicy szkoły. vytyczenie Wytyczenie i opracowanie ścieżki zdrowia okolicy szkoły. v„v Zdrowie „Zdrowiew wzielonej zielonejszkole” szkole”opracowanie opracowanieprogramu programuedukacji edukacjizdrowotnej zdrowotneji nagranie i nagraniefilmu filmu z jego realizacji ww czasie pobytu nana zielonej szkole. z jego realizacji czasie pobytu zielonej szkole. Literatura uzupełniająca Literatura uzupełniająca

Maciejowska-Mias D.,D., Stawarz R.,R., (2005), Biologia cz.cz. I, Poradnik metodyczny, liceum ogólnokształcące, Maciejowska-Mias Stawarz (2005), Biologia I, Poradnik metodyczny, liceum ogólnokształcące, liceum profilowane i technikum. Kształcenie ww zakresie podstawowym i rozszerzonym, Warszawa, Wydawliceum profilowane i technikum. Kształcenie zakresie podstawowym i rozszerzonym, Warszawa, Wydawnictwo Nowa Era. nictwo Nowa Era. Królikowski J., J., (2001), Projekt edukacyjny – materiały dladla zespołów międzyprzedmiotowych, Warszawa, CODN. Królikowski (2001), Projekt edukacyjny – materiały zespołów międzyprzedmiotowych, Warszawa, CODN.

7878

2.4. JĘZYK OBCY NOWOŻYTNY77 Magdalena Szpotowicz W części wstępnej podstawy programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych zapisano m.in., że: „ważnym celem działalności szkoły jest skuteczne nauczanie języków obcych” oraz że „ważnym zadaniem szkoły jest także edukacja zdrowotna, której celem jest rozwijanie u uczniów postawy dbałości o zdrowie własne i innych ludzi oraz umiejętności tworzenia środowiska sprzyjającego zdrowiu. Nauczyciele języka obcego powinni również włączyć się do jej realizacji wykorzystując niektóre zapisane w podstawie programowej treści nauczania.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe dotyczące edukacji zdrowotnej W zamieszczonej niżej ramce znajdują się wymagania szczegółowe, które nauczyciele języka nowożytnego na IV etapie edukacyjnym powinni wykorzystać dla realizacji edukacji zdrowotnej. Wymagania szczegółowe, które można wykorzystać w edukacji zdrowotnej 1. Uczeń posługuje się podstawowym zasobem środków językowych […] umożliwiającym realizację pozostałych wymagań ogólnych w zakresie następujących tematów: 1) człowiek (np. dane personalne, wygląd zewnętrzny, cechy charakteru, uczucia i emocje, zainteresowania, problemy etyczne); 5) życie rodzinne i towarzyskie (np. okresy życia, członkowie rodziny, koledzy, przyjaciele, czynności życia codziennego, formy spędzania czasu wolnego, święta i uroczystości, styl życia, konflikty i problemy); 6) żywienie (np. artykuły spożywcze, posiłki i ich przygotowanie, lokale gastronomiczne, diety); 8) podróżowanie i turystyka (np. środki transportu, informacja turystyczna, baza noclegowa, wycieczki, zwiedzanie, wypadki); 11) zdrowie (np. samopoczucie, choroby, ich objawy i leczenie, higieniczny tryb życia); 13) świat przyrody (np. klimat, … zagrożenia i ochrona środowiska naturalnego, klęski żywiołowe). 4. Uczeń tworzy bardzo krótkie, proste i zrozumiałe wypowiedzi ustne: 5) przedstawia opinie swoje i innych osób; 6) przedstawia intencje i plany na przyszłość. 6. Uczeń reaguje ustnie w prosty i zrozumiały sposób, w typowych sytuacjach: 1) nawiązuje kontakty towarzyskie (np. przedstawia siebie i inne osoby, wita się i żegna, udziela podstawowych informacji na swój temat i pyta o dane rozmówcy i innych osób); 7) wyraża swoje opinie i życzenia, pyta o opinie i życzenia innych; 8) wyraża swoje emocje (np. radość, niezadowolenie, zdziwienie); 9) wyraża prośby i podziękowania oraz zgodę lub odmowę wykonania prośby. 10. Uczeń współdziała w grupie, np. w lekcyjnych i pozalekcyjnych językowych pracach projektowych.

Realizacja edukacji zdrowotnej w edukacji językowej Lekcje języka obcego w szkole ponadgimnazjalnej stwarzają doskonałe warunki do realizacji edukacji zdrowotnej. Starsze nastolatki, które są odbiorcami edukacji na tym etapie są już dojrzałe do podejmowania dyskusji na wszelkie tematy dotyczące zdrowia, postaw życiowych i rozważania dylematów etycznych. Jest to też okres, w którym uczniowie uzyskują taką dojrzałość intelektualną i językową, że stosunkowo szybko w swoim rozwoju językowym są 77

Wymagania dotyczą poziomów: IV.0 dla początkujących oraz IV.1 na podbudowie poziomu III.1 i IV.1.

79

gotowi podejmować różnorodne tematy podczas lekcji języka obcego. Podobnie, jak na wcześniejszych etapach edukacji, również tu zakres tematów poruszanych w kształceniu językowym wspomaga kształtowanie umiejętności sprzyjających rozwojowi osobistemu i społecznemu młodych ludzi. Większość, o ile nie wszystkie wymienione w części I, rozdz. 3 cele edukacji zdrowotnej, mogą być realizowane podczas lekcji języka obcego. Sposób realizacji treści związanych z edukacją zdrowotną wynika w pewnym stopniu z układu treści w podręczniku oraz proponowanych w nim zadań, jednak w dużej mierze zależy od nauczyciela, który odpowiednie treści i umiejętności uwypukla i podkreśla. Wybrane i wymienione wyżej treści podstawy programowej na IV etapie edukacji w języku obcym nowożytnym, dotyczą trzech wymiarów (aspektów) zdrowia – zdrowie fizyczne, psychiczne i społeczne (patrz część I, rozdz. 2). Zagadnienia dotyczące: vZdrowia fizycznego mogą być realizowane podczas wprowadzania słownictwa i struktur potrzebnych do omawiania tematów: − żywienie (a zwłaszcza: posiłki i ich przygotowanie, wybór lokali gastronomicznych, diety), − podróżowanie i turystyka (a zwłaszcza: planowanie bezpiecznej podróży, zachowanie środków ostrożności w różnych sytuacjach, pomoc w nagłych wypadkach), − zdrowie (a zwłaszcza: choroby, ich objawy i leczenie, higieniczny tryb życia), − świat przyrody (a zwłaszcza: zagrożenia i ochrona środowiska naturalnego, wpływ człowieka na środowisko, klęski żywiołowe i przeciwdziałanie oraz reagowanie w sytuacjach kryzysowych). Przy tej okazji nauczyciele mogą realizować cele edukacji zdrowotnej, pomagając uczniom w: − poznawaniu siebie, śledzeniu przebiegu swojego rozwoju, identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemów zdrowotnych, − rozumieniu, czym jest zdrowie, od czego zależy, dlaczego i jak należy o nie dbać, − przygotowaniu się do uczestnictwa w działaniach na rzecz zdrowia i tworzenia zdrowego środowiska w domu, szkole, miejscu pracy, społeczności lokalnej. vZdrowia psychicznego realizowane są podczas wprowadzania słownictwa i struktur potrzebnych do omawiania tematu człowiek (a zwłaszcza: cechy charakteru i ich wpływ na relacje z innymi, uczucia i emocje, problemy etyczne). Poza tym, ucząc jak tworzyć wypowiedzi i reagować w różnych sytuacjach dnia codziennego w języku obcym, nauczyciel wskazuje jak: − przedstawiać opinie swoje i innych osób, − przedstawiać intencje i plany na przyszłość, − wyrażać swoje opinie i życzenia, pytać o opinie i życzenia innych, − wyrażać swoje emocje (np. radość, niezadowolenie, zdziwienie), − wyrażać prośby i podziękowania oraz zgodę lub odmowę wykonania prośby. Przy tej okazji nauczyciele mogą realizować cele edukacji zdrowotnej, pomagając uczniom w: − wzmacnianiu poczucia własnej wartości, − rozwijaniu umiejętności osobistych i społecznych sprzyjających dobremu samopoczuciu i pozytywnej adaptacji do zadań i wyzwań codziennego życia. vZdrowia społecznego realizowane są podczas wprowadzania słownictwa i struktur potrzebnych do realizowania tematu życie rodzinne i towarzyskie (a zwłaszcza: okresy życia człowieka, przyjaciele, święta i uroczystości, styl życia, konflikty i problemy). Poza tym, ucząc jak reagować w różnych sytuacjach dnia codziennego, nauczyciel ćwiczy jak: − nawiązywać kontakty towarzyskie (a zwłaszcza: przedstawiać siebie i inne osoby, pytać o dane rozmówcy i innych osób), − przepraszać i przyjmować przeprosiny. 80

Istotnym aspektem zdrowia społecznego, który jest podkreślany w podstawie programowej dla języka obcego nowożytnego, jest współdziałanie uczniów w grupie podczas językowych prac projektowych78. Przy tej okazji nauczyciele mogą realizować cele edukacji zdrowotnej pomagając uczniom w przygotowaniu się do uczestnictwa w działaniach na rzecz zdrowia i tworzenia zdrowego środowiska w domu, szkole, miejscu pracy, społeczności lokalnej.

Pożądane działania i postawy nauczycieli Integracja celów edukacji językowej i zdrowotnej może być skuteczna dopiero wtedy, gdy nauczyciel świadomie i w sposób zaplanowany dąży to realizacji edukacji zdrowotnej przez włączenie jej w konkretne cele lekcji oraz nawiązuje do niej na bieżąco w sytuacjach spontanicznych. Przykłady integracji edukacji językowej i edukacji zdrowotnej ß Wykorzystywanie tematów, sytuacji, tekstów lub okoliczności do rozmów o zdrowym trybie życia. ß Stworzenie przyjaznej atmosfery opartej na wzajemnym zaufaniu, w której uczniowie chcą dzielić się swoimi opiniami i obserwacjami. ß Zachęcanie uczniów do refleksji nad prozdrowotnym stylem życia i dzieleniem się opiniami. ß Pozytywne i życzliwe komentowanie działań i wyborów prozdrowotnych uczniów lub bohaterów omawianych tekstów. ß Tworzenie własnym przykładem wzorców zachowań prozdrowotnych dla uczniów, np. regularna aktywność fizyczna, zdrowe żywienie, radzenie sobie z negatywnymi emocjami. ß Wdrażanie do pracy w grupach i przygotowywanie uczniów do współpracy przy ustalonych zasadach wspólnych działań i projektów. ß Indywidualizowanie podejścia do każdego ucznia i umożliwienie mu odnalezienia swoich mocnych stron oraz doświadczenia poczucia sukcesu. ß Wskazywanie uczniom, w jaki sposób mogą samodzielnie pracować nad swoimi umiejętnościami językowymi oraz jak mogą się nawzajem wspierać w uczeniu się i czynnościach dnia codziennego.

Taka postawa i działania nauczyciela języka obcego są wskazane podczas realizacji wszystkich lekcji językowych, również tych, w których nie ma tematów powiązanych z edukacją zdrowotną. Postawa taka przyczynia się do skutecznego nauczania i uczenia się w warunkach sprzyjających przyswajaniu języka obcego.

M. Szpotowicz, (2011), Europejski wymiar edukacji – program Comenius w Polsce, Warszawa, Fundacja Rozwoju Systemu Edukacji.

78

81

Przykład realizacji edukacji zdrowotnej na lekcji języka obcego na IV etapie edukacyjnym – klasa II lub III Temat: Moja dieta Zadania

Pomoce

Cele ogólne: − dokonanie przeglądu stosowanych diet − analiza zawartości kalorycznej produktów żywnościowych − zaplanowanie własnej diety na tydzień − utrwalenie słownictwa i struktur językowych używanych w kontekście żywienia − integracja edukacji językowej oraz zdrowotnej Cele szczegółowe: Język obcy nowożytny: − zadawanie pytań i udzielanie odpowiedzi dotyczących wagi, zawartości kalorii, składu potraw − powtórzenie i utrwalenie słownictwa związanego z produktami spożywczymi, dietą i składnikami odżywczymi − prowadzenie rozmowy na temat diety − przedstawianie opinii swoich i innych osób − czytanie ze zrozumieniem krótkich tekstów i znajdowanie w nich szczegółowych informacji oraz określanie głównej myśli tekstu. Edukacja zdrowotna: − zrozumienie, jaki jest związek między dietą a zdrowiem − opracowanie prawidłowego jadłospisu oraz podjęcie próby jego przestrzegania

vdefinicje diety z kilku źródeł vteksty z prasy popularnonaukowej lub stron internetowych o stosowanych obecnie dietach vzestaw tekstów zapotrzebowaniu energetycznym w różnych zawodach vtabele z informacją o zawartości kalorycznej produktów spożywczych

Czas: 45 minut

Przebieg zajęć 1. Rozgrzewka językowa. Napisz na tablicy w języku obcym słowo „dieta” i proś uczniów, aby podawali wszystkie skojarzenia związane z tym słowem. Staraj się zachęcić każdego do podania przynajmniej jednego skojarzenia. 2. Wprowadzenie do tematu – utrwalenie i prezentacja słownictwa i struktur gramatycznych a) Podyskutuj z uczniami na temat definicji słowa „dieta”. Po wspólnej próbie sformułowania i zapisania na tablicy, podaj kilka definicji z różnych źródeł (naukowych i popularno-naukowych). b) W zależności od poziomu zaawansowania grupy, wprowadź lub powtarzaj nazwy podstawowych składników pokarmowych (białko, węglowodany, tłuszcze, sole mineralne, witaminy) oraz wyjaśnij nazwę wskaźnika masy ciała w języku obcym. Następnie, wspólnie z uczniami powtarzaj struktury: ile waży? Jaki ma wskaźnik masy ciała? Jakie są składniki (nazwa produktu)? Ile kalorii ma dany produkt? Ile czasu potrzeba, aby spalić …. kalorii? Zawieś na tablicy ilustracje do tematów, o których rozmawiałeś. 3. Czytanie i dyskusja na temat tekstu a) Zapytaj uczniów czy znają nazwy popularnych i stosowanych obecnie diet oraz na czym one polegają. Zapisz podane nazwy na tablicy. b) Podziel klasę na kilka grup i każdej z nich daj odpowiednią liczbę kopii tekstu o danej diecie, np. dieta białkowa, dieta niskoglikemiczna, dieta eliminacyjna. Uczniowie czytając teksty mają wyłowić zalety i wady danej diety. c) Poproś o prezentację wyników pracy przez przedstawiciela każdej z grup. d) Poproś, aby w tych samych grupach uczniowie zastanowili się, którą z diet byłoby im łatwiej, a którą trudniej podjąć i dlaczego.

82

4. 4. Zadanie Zadanie problemowe problemowe a) Daj a) Daj każdej każdej grupie: grupie: −− tekst tekst o osobach, o osobach, które które prowadzą prowadzą różny różny tryb tryb życia życia (np. (np. kierowca, kierowca, uczeń, uczeń, trener trener tenisa, tenisa, mama mama wychowująca wychowująca dwoje dwoje małych małych dzieci, dzieci, urzędnik) urzędnik) zawierające zawierające ichich dzienne dzienne zapotrzebowanie zapotrzebowanie na na kalorie kalorie (najlepiej (najlepiej byłoby, byłoby, abyaby te teksty te teksty były były napisane napisane przez przez dietetyka), dietetyka), −− tabelę tabelę produktów produktów spożywczych spożywczych z podaniem z podaniem ichich ilości ilości oraz oraz wartość wartość kaloryczną. kaloryczną. Zadaniem Zadaniem każdej każdej grupy grupy jestjest opracowanie opracowanie dziennego dziennego jadłospisu, jadłospisu, który który nienie przekroczy przekroczy dziennego dziennego zapotrzebowania zapotrzebowania kalorycznego kalorycznego tej tej osoby. osoby. b) b) Poproś Poproś kolejne kolejne grupy grupy o prezentację o prezentację jednej jednej osoby osoby i jeji jej jadłospisu jadłospisu na na jeden jeden dzień. dzień. 5. 5. Praca Praca domowa. domowa. Uczniowie Uczniowie mają mają za za zadania zadania opracowanie opracowanie zdrowej zdrowej i odpowiednio i odpowiednio kalorycznej kalorycznej diety diety dladla siebie siebie na na cały cały tydzień tydzień a następnie a następnie przekazanie przekazanie nauczycielowi nauczycielowi biologii biologii dodo oceny. oceny. Po Po akceptacji akceptacji zachęć zachęć ichich dodo przestrzegania przestrzegania tej tej diety diety i nai na jednej jednej z kolejnych z kolejnych lekcji lekcji zdania zdania relacji relacji ze ze swoich swoich doświadczeń. doświadczeń. Możesz Możesz zachęcić zachęcić uczniów uczniów dodo prowadzenia prowadzenia dzienniczka dzienniczka związanego związanego z dietą z dietą lublub bloga, bloga, w którym w którym dzielą dzielą sięsię swoimi swoimi obserwacjami obserwacjami podczas podczas stosowania stosowania danej danej diety. diety.

Literatura Literatura uzupełniająca uzupełniająca

Szpotowicz Szpotowicz M.M. (red.), (red.), (2011), (2011), Europejski Europejski wymiar wymiar edukacji edukacji – program – program Comenius Comenius w Polsce, w Polsce, Warszawa, Warszawa, Fundacja Fundacja Rozwoju Rozwoju Systemu Systemu Edukacji. Edukacji.

2.5. 2.5.WIEDZA WIEDZAO OSPOŁECZEŃSTWIE SPOŁECZEŃSTWIE Alicja AlicjaPacewicz Pacewicz Przedmiot Przedmiot wiedza wiedza o społeczeństwie o społeczeństwie nienie odwołuje odwołuje sięsię bezpośrednio bezpośrednio dodo edukacji edukacji zdrowotnej, zdrowotnej, aleale stwarza stwarza wiele wiele możliwości możliwości rozwijania rozwijania u uczniów u uczniów umiejętności umiejętności i postaw, i postaw, które które wpływają wpływają nana ichich zdrowie zdrowie psychiczne psychiczne i społeczne. i społeczne. Warto Warto zauważyć, zauważyć, że że kompetencje kompetencje obywatelskie obywatelskie i spoi społeczne łeczne są są powszechnie powszechnie uznawane uznawane za za jeden jeden z warunków z warunków dobrego dobrego funkcjonowania funkcjonowania człowieka człowieka ww życiu życiu osobistym, osobistym, zawodowym zawodowym i publicznym. i publicznym. Takie Takie przekonanie przekonanie znalazło znalazło wyraz wyraz ww rekomenrekomendacjach dacjach Parlamentu Parlamentu Europejskiego Europejskiego i Rady i Rady Unii Unii Europejskiej Europejskiej z 2006 z 2006 r.: r.: „Kompetencje „Kompetencje są są definiodefiniowane wane ww niniejszym niniejszym dokumencie dokumencie jako jako połączenie połączenie wiedzy, wiedzy, umiejętności umiejętności i postaw i postaw odpowiednich odpowiednich dodo sytuacji. sytuacji. Kompetencje Kompetencje kluczowe kluczowe to to te,te, których których wszystkie wszystkie osoby osoby potrzebują potrzebują dodo samorealizasamorealiza79 79 cji cji i rozwoju i rozwoju osobistego, osobistego, bycia bycia aktywnym aktywnym obywatelem, obywatelem, integracji integracji społecznej społecznej i zatrudnienia” i zatrudnienia” . . NaNa lekcjach lekcjach wiedzy wiedzy o społeczeństwie o społeczeństwie rozwijać rozwijać można można także także inne inne kompetencje kompetencje wymienione wymienione ww tym tym dokumencie dokumencie – przedsiębiorczość – przedsiębiorczość i inicjatywność i inicjatywność (w(w dziedzinie dziedzinie aktywności aktywności społecznej), społecznej), a także a także kompetencje kompetencje porozumiewania porozumiewania sięsię i uczenia. i uczenia. Zapisy Zapisy zawarte zawarte ww podstawie podstawie programowej programowej przedmiotu przedmiotu wiedza wiedza o społeczeństwie o społeczeństwie otwieotwierają rają przestrzeń przestrzeń dladla edukacji edukacji ww zakresie zakresie zdrowia zdrowia społecznego, społecznego, ww pewnym pewnym stopniu stopniu także także psychicznego, psychicznego, aleale nienie dotyczą dotyczą w zasadzie w zasadzie zdrowia zdrowia fizycznego. fizycznego. Pierwsze Pierwsze cele cele ogólne ogólne nana wszystwszystkich kich etapach etapach edukacyjnych edukacyjnych odwołują odwołują sięsię dodo trzech trzech ważnych ważnych płaszczyzn płaszczyzn rozwoju rozwoju kompetencji kompetencji społecznych społecznych i obywatelskich: i obywatelskich: wykorzystania wykorzystania i tworzenia i tworzenia informacji, informacji, rozpoznawania rozpoznawania i rozwiązyi rozwiązywania wania problemów problemów oraz oraz współdziałania współdziałania ww sprawach sprawach publicznych. publicznych. 79 79 79 http://www.nina.gov.pl/docs/edukacjaplikido-pobrania/Zalecenie_PE_i_Rady_Kluczowe_kompetencje_2006_962_ http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:394:0010:0018: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2006:394:0010:0018: Zalecenie Zalecenie Parlamentu Parlamentu Eu-EuWE.pdf - dostęp zzdnia 21.11.2014 r. 2006 ropejskiego ropejskiego I Rady I Rady dnia z dnia 18 18 grudnia grudnia 2006 r. wr. sprawie w sprawie kompetencji kompetencji kluczowych kluczowych w procesie w procesie uczenia uczenia się się przez przez całecałe życie życie (2006/962/WE). (2006/962/WE).

8383

Cele kształcenia – wymagania ogólne Zakres podstawowy I. Wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń znajduje i wykorzystuje informacje na temat sposobu, w jaki prawo reguluje życie obywateli; wyraża własne zdanie w wybranych sprawach na różnych forach publicznych i uzasadnia je; jest otwarty na odmienne poglądy; gromadzi i wykorzystuje informacje potrzebne do zaplanowania dalszej nauki i kariery zawodowej. II. Rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów. Uczeń rozpoznaje prawne aspekty codziennych problemów życiowych i szuka ich rozwiązania. III. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi – planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich; sprawnie korzysta z procedur i możliwości, jakie stwarzają obywatelom instytucje życia publicznego; zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy. Zakres rozszerzony I. Wykorzystanie i tworzenie informacji. Uczeń znajduje i wykorzystuje informacje na temat życia publicznego, krytycznie je analizuje, samodzielnie wyciąga wnioski; wyraża i uzasadnia własne zdanie w wybranych sprawach w formie ustnej i pisemnej na różnych forach publicznych; przedstawia i uzasadnia poglądy odmienne od własnych. II. Rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów. Uczeń rozpoznaje problemy w skali lokalnej, krajowej, europejskiej i globalnej oraz szuka ich rozwiązania: rozumie złożoność problemów społecznych i politycznych; dostrzega perspektywy różnych uczestników życia publicznego. III. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi – planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich; sprawnie korzysta z procedur i możliwości, jakie stwarzają obywatelom instytucje życia publicznego; zna i stosuje zasady samoorganizacji i samopomocy.

Umiejętności i postawy związane ze znajdowaniem i wykorzystywaniem informacji przekładają się bezpośrednio na społeczne funkcjonowanie ucznia – nie tylko w sferze życia publicznego – na poziomie gminy czy całego państwa. Młodzi ludzie nabywają je i stosują także w odniesieniu do reguł życia w swojej klasie, grupie rówieśniczej, szkole i jej otoczeniu. To właśnie tutaj uczą się wyrażać własne zdanie i je uzasadniać, słuchać innych i być otwartym na ich poglądy, uczestniczyć w publicznej rozmowie na tematy ważne dla danej społeczności, np. zasad pracy na lekcji, prowadzenia gazetki, organizacji szkolnego święta czy koloru ścian w szkolnej stołówce. Rozpoznawanie i rozwiązywanie problemów to wymaganie ogólne, które także „przecina” wszystkie etapy edukacyjne. W pierwszej klasie szkoły ponadgimnazjalnej uczniowie rozpoznają prawne aspekty problemów i szukają ich rozwiązań, aby na etapie IV rozszerzonym zdobyć umiejętność widzenia problemów w skali lokalnej, krajowej, europejskiej i globalnej, rozumieć ich złożoność oraz perspektywy różnych uczestników życia publicznego (np. różnych grup społecznych, partii politycznych czy różnych regionów świata). Kompetencje z tym związane pozwolą młodemu człowiekowi lepiej stawiać czoła problemom w życiu szkolnym, zawodowym i społecznym, i mogą zmniejszyć ich poczucie braku kontroli nad własnym losem – a co za tym idzie – przełamać mechanizmy wyuczonej bezradności. Poczucie braku wpływu na otaczającą nas rzeczywistość ma korzenie w domu rodzinnym, może jednak zostać pogłębione – lub zniwelowane – przez doświadczenie w klasie, grupie rówieśników i w życiu szkoły, a także ich miejscowości. Dlatego w podstawie programowej przedmiotu, a także w uwagach do jej realizacji opracowanych przez MEN80, znalazły się rekomendacje dotyczące włączania uczniów w decyzje dotyczące życia szkoły, a także tych problemów społeczności lokalnej, które oni sami uważają za ważne (np. brak miejsca spotkań dla młodych ludzi, niedostatek ciekawych i zdrowych możliwości spędzania wolnego czasu, bezpieczeństwo i przestępczość młodych, uzależnienia, los bezdomnych zwierząt, dzikie wysypiska w pobliskim lesie itp.). Ministerstwo Edukacji Narodowej, (2009), Podstawa programowa z komentarzami. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, t. 4.

80

84

Kluczowym elementem nauczania wiedzy o społeczeństwie, a szerzej – edukacji obywatelskiej – jest umiejętność współdziałania z innymi, planowania wspólnej pracy, dzielenia się zadaniami, wspierania w ich realizacji, wywiązywania z nich, a także poszukiwania sojuszników i skutecznego działania. Z badań prowadzonych m.in. w ramach „Diagnozy społecznej”81, wynika, że jednym z głównych czynników blokujących rozwój społeczny i gospodarczy Polski, a zatem obniżających szanse na indywidualny sukces wszystkich Polaków, jest deficyt kapitału społecznego. Jedna z rekomendacji autorów tych raportów dotyczy kształtowania przez szkołę umiejętności współpracy, zaufania do innych i zdolności samoorganizowania się. Lekcje wiedzy o społeczeństwie, zwłaszcza te prowadzone metodą projektu edukacyjnego, to jeden z najbardziej skutecznych sposobów uczenia się tych umiejętności i postaw w realnym działaniu, a nie z podręczników i wykładów. Zgodnie z rekomendacjami MEN, na etapie IV ok. 10% treści przedmiotu wiedza o społeczeństwie, powinno być realizowanych przez uczniowskie projekty edukacyjne. Pozostałe wymagania ogólne w szkole ponadgimnazjalnej dotyczą zasad i procedur demokratycznych, kwestii ustrojowych oraz problemów współczesnego świata, ale one także w dłuższej perspektywie sprzyjają zdrowiu społecznemu młodych ludzi. Wyposażają ich bowiem w „mapę drogową” i „słownik” niezbędny do zrozumienia procesów społecznych (takich jak np. rozwarstwienie, wykluczenie), politycznych (np. walka partii politycznych o władzę) oraz gospodarczych (np. kryzys gospodarczy, bezrobocie), których stają się oni świadkami, a także uczestnikami. Można zakładać, że lepsze rozumienie mechanizmów tych zjawisk prowadzi do lepszego radzenia sobie w trudnych sytuacjach, a także zwiększa odporność na populistyczne obietnice szybkiego rozwiązania tych złożonych problemów.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe a zdrowie społeczne uczniów W podstawie programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie jest wiele wymagań szczegółowych, które można wykorzystać do wspierania zdrowia społecznego, a pośrednio także – zdrowia psychicznego uczniów. Ważnym elementem dobrego samopoczucia i funkcjonowania młodych ludzi jest poczucie przynależności do szerszej wspólnoty – grupy rówieśników, klasy, szkoły, wspólnoty lokalnej, narodowej czy europejskiej. Realizacja zapisów podstawy programowej do wiedzy o społeczeństwie ułatwiać powinna rozpoznanie i rozwijanie tych więzów. Równocześnie na wszystkich etapach nauczania znajdują się treści i umiejętności związane z otwartością na inne niż „my” grupy społeczne, kultury, religie i style życia. Nauczyciel powinien przygotować uczniów do rozpoznawania stereotypów narodowych czy społecznych i do nieulegania im. Przestrzega się tu przed szowinizmem, rasizmem i dyskryminacją. Trudno oczekiwać, że same lekcje wiedzy o społeczeństwie wystarczą, aby uczniów i uczennice uczynić otwartymi i tolerancyjnymi, ale przy mądrej asyście nauczyciela mogą one stać się pierwszym miejscem ich refleksji na ten temat. Tego wątku dotyczą m.in. wymagania szczegółowe: zakres podstawowy – wymaganie 6.5, zakres rozszerzony – 2.3, 6.4, 6.5, 8.7, 37.4. Lekcje o prawach uczniów i możliwościach ich ochrony (etap IV podstawowy – 4.1), zwłaszcza, jeśli nauczyciel i uczniowie odnoszą je do realiów swojej szkoły, mogą zwiększyć ich poczucie bezpieczeństwa, umiejętność korzystania z należnych im praw w trudnych sytuacjach i skutecznego stawania w obronie własnej, kolegów i koleżanek. To z kolei buduje poczucie sprawstwa, tak ważne dla zdrowia społecznego i psychicznego młodych ludzi, oczywiście pod warunkiem, że dyrekcja i nauczyciele uwzględnią słuszne i zgodne z prawem ich postulaty. J. Czapiński, T. Panek (red.), (2009), Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa, Rada Monitoringu Społecznego; patrz także: Diagnoza społeczna 2011.

81

85

Treści nauczania – wymagania szczegółowe, które można wykorzystać w edukacji zdrowotnej Zakres podstawowy 3. Bezpieczeństwo. Uczeń: 6) przedstawia przepisy prawne dotyczące sprzedaży i konsumpcji alkoholu, papierosów i narkotyków i wskazuje na konsekwencje ich łamania. 4. Edukacja i praca w Polsce i Unii Europejskiej. Uczeń: 1) wymienia prawa i obowiązki ucznia; wyszukuje gwarantujące je przepisy prawa oświatowego (np. w ustawie, statucie szkoły) oraz przepisy zawarte w innych aktach prawnych (np. w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej), 2) rozpoznaje przypadki naruszania praw ucznia i w razie potrzeby podejmuje odpowiednie kroki w celu ich ochrony, 3) omawia na wybranych przykładach zasady przyjmowania do szkół wyższych, 4) przedstawia warunki podejmowania przez młodych Polaków nauki w Unii Europejskiej oraz wyszukuje informacje na ten temat odnoszące się do wybranego państwa. 5. Prawa człowieka. Uczeń: 1) przedstawia krótko historię praw człowieka i ich generacje; wymienia najważniejsze dokumenty z tym związane, 2) wymienia podstawowe prawa i wolności człowieka: wyjaśnia, co oznacza, że są one powszechne, przyrodzone i niezbywalne, 3) podaje najważniejsze postanowienia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Konwencji o Prawach Dziecka, 4) znajduje w środkach masowego przekazu (w tym w Internecie) informacje o przypadkach łamania praw człowieka na świecie, 5) bierze udział w debacie klasowej, szkolnej lub internetowej na temat wolności słowa lub innych praw i wolności, 6) wyjaśnia, na czym polegają: prawo do prywatności, w tym do ochrony danych osobowych i prawa obywatela w kontaktach z mediami. 6. Ochrona praw i wolności. Uczeń: 1) przedstawia główne środki ochrony praw i wolności w Polsce, 5) rozpoznaje przejawy rasizmu, szowinizmu, antysemityzmu i ksenofobii; uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się im oraz przedstawia możliwości zaangażowania się w wybrane działania na rzecz równości i tolerancji, 6) znajduje informacje o naruszaniu praw człowieka w wybranej dziedzinie (np. prawa kobiet, prawa dziecka, wolność wyznania, prawo do edukacji, prawa humanitarne) i projektuje działania. które mogą temu zaradzić. Zakres rozszerzony 2. Socjalizacja i kontrola społeczna. Uczeń: 1) porównuje modele socjalizacji charakterystyczne dla własnej grupy wiekowej i pokolenia rodziców, 2) opisuje przejawy kontroli społecznej w życiu codziennym, 3) wyjaśnia na przykładach, w jaki sposób dochodzi do stygmatyzacji społecznej i jakie mogą być jej skutki. 3. Grupa społeczna. Uczeń: 1) przedstawia cechy i funkcjonowanie małej grupy społecznej (liczebność, więź, trwałość, role grupowe, wspólne wartości i cele, poczucie odrębności, współdziałanie). 6. Naród, ojczyzna i mniejszości narodowe. Uczeń: 4) charakteryzuje mniejszości narodowe, etniczne i grupy imigrantów żyjące w Polsce (liczebność, historia, kultura, religia itp.); wymienia prawa, które im przysługują, 5) rozpoznaje przejawy ksenofobii, antysemityzmu, rasizmu i szowinizmu i uzasadnia potrzebę przeciwstawiania się tym zjawiskom.

86

8. Kultura i pluralizm kulturowy. Uczeń: 7) rozróżnia tolerancję od akceptacji; ocenia ich znaczenie dla życia społecznego, 8) charakteryzuje subkultury młodzieżowe w Polsce i Europie. 9. Współczesne spory światopoglądowe. Uczeń: 4) rozważa argumenty i kontrargumenty stron sporu o przyznanie mniejszościom seksualnym takich samych praw, jakie mają osoby heteroseksualne, 5) rozpatruje racje stron innych aktualnych sporów światopoglądowych i formułuje swoje stanowisko w danej sprawie. 10. Edukacja w XXI w. Uczeń: 1) przedstawia rolę szkoły i edukacji nieformalnej we współczesnym społeczeństwie informacyjnym, 2) wskazuje działania, które może podejmować państwo, władze samorządowe oraz organizacje społeczne, by zwiększyć równość szans w dostępie do edukacji, 3) wyjaśnia zależność między systemem edukacyjnym a rynkiem pracy; wskazuje przykłady ich niedopasowania, 4) wyjaśnia, w jaki sposób można podnosić lub zmieniać swoje kwalifikacje zawodowe i dlaczego uczenie się przez cale życie jest jednym z warunków sukcesu w karierze zawodowej. 14. Środki masowego przekazu. Uczeń: 7) krytycznie analizuje przekazy medialne, oceniając ich wiarygodność i bezstronność oraz odróżniając informacje od komentarzy, 8) ocenia zasoby Internetu z punktu widzenia rzetelności i wiarygodności informacyjnej świadomie i krytycznie odbiera zawarte w nich treści. 36. Prawa człowieka. Uczeń: 1) przedstawia ideę oraz historyczny rodowód praw człowieka, 2) przedstawia argumenty na rzecz uniwersalności praw człowieka i analizuje zastrzeżenia formułowane przez jej przeciwników, 3) rozróżnia prawa i wolności osobiste, polityczne oraz ekonomiczne, społeczne i kulturalne; wskazuje, do której generacji należą poszczególne prawa, 4) rozważa, odwołując się do historycznych i współczesnych przykładów, dlaczego dochodzi do łamania praw człowieka na wielką skalę przez reżimy autorytarne. 37. Ochrona praw człowieka w Polsce. Uczeń: 1) przedstawia prawa i wolności zagwarantowane w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, wymienia środki i mechanizmy ich ochrony w Polsce, 2) rozważa dylematy związane z prawami socjalnymi i sposobem ich realizacji przez państwo, 3) odnosi przedstawiane w mediach przypadki naruszenia praw lub wolności w Polsce do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, 4) analizuje stan przestrzegania praw mniejszości narodowych, etnicznych i religijnych, 5) przygotowuje opracowanie na temat naruszania i ochrony praw człowieka w wybranej dziedzinie.

Obrony praw człowieka, tematu, który skłania do myślenia i debatowania o ludzkiej godności i wolności, dotyczy wiele zapisów podstawy programowej, w tym przede wszystkim wymagania dla etapu IV w zakresie podstawowym (działy 5 i 6 w całości) i rozszerzonym (działy 36 i 37). Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że uczniowie pierwszych klas szkół ponadgimnazjalnych przez cały rok szkolny uczą się, jak w codziennym życiu stosować prawo, a także jak rozpoznawać sytuacje naruszania prawa przez organy władzy państwowej oraz współobywateli. Można mieć nadzieję, że taka pogłębiona, a równocześnie praktyczna edukacja prawna zwiększy poczucie młodych ludzi kontroli nad własnym życiem, zarówno w jego prywatnym, jak i publicznym wymiarze. 87

Osobny obszar, który może mieć związek z edukacją zdrowotną, to planowanie przyszłości, dalszej nauki i pracy zawodowej. Jeśli nauczyciel odpowiednio poprowadzi zajęcia na ten temat i zachęci uczniów do samodzielnych poszukiwań, oferując swoje wsparcie i radę, to ułatwi w ten sposób swoim wychowankom zmierzenie się z tym trudnym tematem („co ja mam dalej robić? jak szukać szkoły? czy iść na studia, a jeżeli tak, to jakie? gdzie mam szanse na pracę?”) i pomoże – przynajmniej części uczniów – uniknąć nieprzemyślanych decyzji, nieopartych na rozpoznaniu zarówno własnych zainteresowań czy talentów, jak i rynku pracy. Przestrzeń do poszukiwań w tym zakresie otwierają m.in. wymagania na IV etapie podstawowym – 4.3, 4. 4., 4.7) oraz IV rozszerzonym – np. dział 10. Jedyne zapisy, które bezpośrednio odwołują się do zdrowia fizycznego (i psychicznego) dotyczą bezpieczeństwa uczniów, w tym przestępstw popełnianych – przez i wobec – ludzi młodych. W podstawie znalazł się także zapis o ryzyku oraz o przepisach prawnych związanych z paleniem papierosów, piciem alkoholu i zażywaniem narkotyków (etap IV podstawowy – wymagania: 3.4, 3.5 i 3.6).

Warunki skuteczności edukacji obywatelskiej, społecznej i zdrowotnej Zapisy podstawy programowej przedmiotu wiedza o społeczeństwie nie gwarantują wcale, że lekcje tego przedmiotu pozytywnie wpłyną na zdrowie społecznie i psychiczne uczniów. Jak zwykle wiele zależy od nauczyciela, jego warsztatu pracy i wagi, jaką do tego przykłada. Należy zwrócić uwagę, że rozwijanie kompetencji obywatelskich i społecznych młodych ludzi, to zadanie całej szkoły, nie tylko nauczycieli wiedzy o społeczeństwie. Równie ważne są ich codzienne doświadczenia na wszystkich innych lekcjach, ale także na przerwach, wycieczkach czy uroczystościach organizowanych w szkole. Szczególne znaczenie mają określane przez szkołę, jej dyrektora i radę pedagogiczną sposoby traktowania uczniów: formy komunikowania się z nimi i ich rodzicami, a szerzej rzecz ujmując sposób zarządzania szkołą i jej klimat (patrz część I, rozdz. 6). Z badań edukacyjnych i metaanaliz prowadzonych w wielu krajach wynika, że relacje między nauczycielami i uczniami, relacje uczniów ze sobą, a także kontakty szkoły z rodzicami i jej otoczeniem mają silny wpływ nie tylko na społeczne funkcjonowanie uczniów, ale także ich zdrowie psychiczne, a nawet fizyczne. W materiałach opracowanych przez Radę Europy podkreśla się, że w ocenie jakości pracy szkoły w dziedzinie edukacji obywatelskiej i społecznej, należy brać pod uwagę cztery elementy, które – moim zdaniem – wpływają także na dobrostan uczniów. Są to, poza odpowiednimi treściami nauczania: vsposoby nauczania i oceniania (np. co jest ważniejsze – rywalizacja czy współpraca, sposób prowadzenia zajęć, przejrzystość kryteriów oceniania), vetos szkoły (w tym: otwartość, docenianie różnorodności, sposoby radzenia sobie z konfliktami czy przemocą), vsposób zarządzania szkołą (np. styl autorytarny czy demokratyczny, włączanie uczniów i rodziców w podejmowanie decyzji i aktywność w wybranych obszarach, wspieranie samorządności uczniowskiej). Edukacja zdrowotna rozumiana nie jako przekazywanie informacji o „rzeczach” zdrowych i niezdrowych, lecz jako złożony proces rozwijania kompetencji dbania o dobrostan fizyczny, psychiczny i społeczny, staje się coraz wyraźniej zadaniem całej szkoły. Za jego wypełnienie odpowiada zatem dyrektor i nauczyciele, ale dopiero włączenie uczniów i rodziców pozwala je naprawdę realizować. Zadaniem szkoły jest kształtowanie u uczniów następujących postaw: vzaangażowania w działania obywatelskie: uczeń angażuje się w działania społeczne, vwrażliwości społecznej: uczeń dostrzega przejawy niesprawiedliwości i reaguje na nie, 88

vov dpowiedzialności: uczeń podejmuje odpowiedzialne działania ww swojej społeczności, konodpowiedzialności: uczeń podejmuje odpowiedzialne działania swojej społeczności, konstruktywnie zachowuje sięsię ww sytuacjach konfliktowych, struktywnie zachowuje sytuacjach konfliktowych, vpv oczucia więzi: uczeń odczuwa więź ze ze wspólnotą lokalną, narodową, europejską i globalną, poczucia więzi: uczeń odczuwa więź wspólnotą lokalną, narodową, europejską i globalną, vtv olerancji: uczeń szanuje prawo innych dodo odmiennego zdania, sposobu zachowania, obytolerancji: uczeń szanuje prawo innych odmiennego zdania, sposobu zachowania, obyczajów i przekonań, jeżeli nienie stanowią one zagrożenia dladla innych ludzi; przeciwstawia sięsię czajów i przekonań, jeżeli stanowią one zagrożenia innych ludzi; przeciwstawia przejawom dyskryminacji. przejawom dyskryminacji. Szkoła powinna zapewnić takie warunki, aby uczniowie: Szkoła powinna zapewnić takie warunki, aby uczniowie: vmieli dostęp dodo różnych źródeł informacji i różnych punktów widzenia, vmieli dostęp różnych źródeł informacji i różnych punktów widzenia, vmogli brać udział ww dyskusjach nana forum klasy i szkoły, vmogli brać udział dyskusjach forum klasy i szkoły, vm realny wpływ nana wybrane obszary życia szkoły, m.in. ww ramach samorządu uczniowskiego, vieli mieli realny wpływ wybrane obszary życia szkoły, m.in. ramach samorządu uczniowskiego, vbv udowali swoje poczucie wartości i sprawstwa ww życiu społecznym oraz zaufanie dodo innych. budowali swoje poczucie wartości i sprawstwa życiu społecznym oraz zaufanie innych. Edukacja obywatelska i społeczna ww szkole ponadgimnazjalnej mama głęboki sens, bobo dotyEdukacja obywatelska i społeczna szkole ponadgimnazjalnej głęboki sens, dotyczyczy młodych ludzi, którzy dopiero zaczynają samodzielnie działać, i którzy muszą podejmomłodych ludzi, którzy dopiero zaczynają samodzielnie działać, i którzy muszą podejmować decyzje edukacyjne, życiowe, zdrowotne, wpływające ww istotny sposób nana całe ichich życie. wać decyzje edukacyjne, życiowe, zdrowotne, wpływające istotny sposób całe życie. Z drugiej strony, wszyscy – zarówno nauczyciele, jakjak i uczniowie – działają pod presją egzaZ drugiej strony, wszyscy – zarówno nauczyciele, i uczniowie – działają pod presją egzaminu maturalnego, coco powoduje, że że „obywatelskie” tematy i pomysły, które nienie gwarantują minu maturalnego, powoduje, „obywatelskie” tematy i pomysły, które gwarantują lepszego wyniku nana maturze, traktowane są są czasami niechętnie i lekceważąco. NaNa szczęście, lepszego wyniku maturze, traktowane czasami niechętnie i lekceważąco. szczęście, coraz więcej dyrektorów i nauczycieli mama świadomość, że że dladla przyszłości młodego człowieka coraz więcej dyrektorów i nauczycieli świadomość, przyszłości młodego człowieka równie ważne, jakjak wynik egzaminu są są inne kompetencje, których matura nienie sprawdza: umierównie ważne, wynik egzaminu inne kompetencje, których matura sprawdza: umiejętność komunikowania sięsię ww życiu publicznym, krytycznego myślenia, gotowość dodo odpowiejętność komunikowania życiu publicznym, krytycznego myślenia, gotowość odpowiedzialnego działania i współdziałania z innymi, umiejętność rozwiązywania problemów, a także dzialnego działania i współdziałania z innymi, umiejętność rozwiązywania problemów, a także poczucie więzi i przynależności dodo szerszej wspólnoty. poczucie więzi i przynależności szerszej wspólnoty. Literatura uzupełniająca Literatura uzupełniająca

Ministerstwo Edukacji Narodowej, (2009), Podstawa programowa z komentarzami. Edukacja historyczna Ministerstwo Edukacji Narodowej, (2009), Podstawa programowa z komentarzami. Edukacja historyczna i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, t. 4. i obywatelska w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum, t. 4. Czapiński J. Panek T. (red.), (2009), Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa, Czapiński J. Panek T. (red.), (2009), Diagnoza społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Warszawa, Rada Monitoringu Społecznego; patrz także: Diagnoza społeczna 2011. Rada Monitoringu Społecznego; patrz także: Diagnoza społeczna 2011.

82 8282 2.6. 2.6.INNE INNEPRZEDMIOTY PRZEDMIOTY

Niżej wymieniono cele kształcenia i/lub treści nauczania dotyczące bezpośrednio lublub pośredNiżej wymieniono cele kształcenia i/lub treści nauczania dotyczące bezpośrednio pośrednionio edukacji zdrowotnej uwzględnione ww podstawie programowej innych przedmiotów ww IV IV edukacji zdrowotnej uwzględnione podstawie programowej innych przedmiotów etapie edukacyjnym (szkoły ponadgimnazjalne). etapie edukacyjnym (szkoły ponadgimnazjalne).

PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI PODSTAWY PRZEDSIĘBIORCZOŚCI Cele kształcenia – wymagania ogólne Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. I. Komunikacja Komunikacjai podejmowanie i podejmowaniedecyzji. decyzji.Uczeń Uczeńwykorzystuje wykorzystujeformy formykomunikacji komunikacjiwerwerbalnej i niewerbalnej. Podejmuje decyzje i ocenia ichich skutki, zarówno pozytywne, jakjak balnej i niewerbalnej. Podejmuje decyzje i ocenia skutki, zarówno pozytywne, i negatywne. i negatywne. Wyboru dokonała B. Woynarowska na na podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 2323 listoWyboru dokonała B. Woynarowska podstawie rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia listopada 2008 r. wr. sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w popada 2008 w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. 2009, Nr Nr 4, poz. 17)17) – Załącznik nr nr 4 i 4nri nr 5. 5. szczególnych typach szkół (Dz.U. 2009, 4, poz. – Załącznik

82 82 82

8989

III. Planowanie i kariera zawodowa. Uczeń opisuje mocne strony swojej osobowości. Analizuje dostępność rynku pracy w odniesieniu do własnych kompetencji i planów zawodowych.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe 1. Człowiek przedsiębiorczy. Uczeń: 2) rozpoznaje zachowania asertywne, uległe i agresywne; odnosi je do cech osoby przedsiębiorczej; 3) rozpoznaje mocne i słabe strony własnej osobowości; odnosi je do cech osoby przedsiębiorczej; 4) charakteryzuje swoje role społeczne i typowe dla nich zachowania; 5) zna korzyści wynikające z planowania własnych działań i inwestowania w siebie; 7) podejmuje racjonalne decyzje, opierając się na posiadanych informacjach i ocenia skutki własnych działań; 8) stosuje różne formy komunikacji werbalnej i niewerbalnej w celu autoprezentacji oraz prezentacji własnego stanowiska.

GEOGRAFIA – zakres podstawowy Treści nauczania – wymagania szczegółowe 3. Relacja człowiek–środowisko przyrodnicze a rozwój zrównoważony. Uczeń: 1) formułuje problemy wynikające z eksploatowania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych; potrafi przewidzieć przyrodnicze i pozaprzyrodnicze przyczyny i skutki zakłóceń równowagi ekologicznej.

CHEMIA – zakres podstawowy Cele kształcenia – wymagania ogólne II. Rozumowanie i zastosowanie nabytej wiedzy do rozwiązywania problemów. Uczeń zdobywa wiedzę chemiczną w sposób badawczy – obserwuje, sprawdza, weryfikuje, wnioskuje i uogólnia; […] posługuje się zdobytą wiedzą chemiczną w życiu codziennym w kontekście dbałości o własne zdrowie i ochrony środowiska naturalnego.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe 3. Chemia wspomaga nasze zdrowie. Chemia w kuchni. Uczeń: 1) tłumaczy, na czym mogą polegać i od czego zależeć lecznicze i toksyczne właściwości substancji chemicznych (dawka, rozpuszczalność w wodzie, rozdrobnienie, sposób przenikania do organizmu) aspiryny, nikotyny, alkoholu etylowego; 2) wyszukuje informacje na temat działania składników popularnych leków (itd. węgla aktywowanego, aspiryny, środków neutralizujących nadmiar kwasów w żołądku); 3) wyszukuje informacje na temat składników napojów dnia codziennego (kawa, herbata, mleko, woda mineralna, napoje typu cola) w aspekcie ich działania na organizm ludzki; 4) opisuje procesy fermentacyjne zachodzące podczas wyrabiania ciasta i pieczenia chleba, produkcji wina, otrzymywania kwaśnego mleka, jogurtów, serów […]; 90

5) wyjaśnia przyczyny psucia się żywności i proponuje sposoby zapobiegania temu procesowi; przedstawia znaczenie i konsekwencje stosowania dodatków do żywności, w tym konserwantów.

INFORMATYKA – zakres podstawowy Cele kształcenia – wymagania ogólne I. Bezpieczne posługiwanie się komputerem i jego oprogramowaniem, wykorzystanie sieci komputerowej […]; V. Ocena zagrożeń i ograniczeń, docenianie społecznych aspektów rozwoju i zastosowań informatyki.

EDUKACJA DLA BEZPIECZEŃSTWA Cele kształcenia – wymagania ogólne II. Przygotowanie do sytuacji zagrożeń. Uczeń zna zasady postępowania w przypadku wystąpienia zagrożenia życia, zdrowia lub mienia. Zna zasady planowania i organizowania działań. III. Opanowanie zasad pierwszej pomocy. Uczeń umie udzielać pierwszej pomocy poszkodowanym w różnych stanach zagrażających życiu i zdrowiu.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe 4. Zagrożenia czasu pokoju, ich źródła, przeciwdziałanie ich powstawaniu, zasady postępowania w przypadku ich wystąpienia i po ich ustąpieniu. Uczeń: 3) wymienia i charakteryzuje źródła zagrożeń w najbliższym otoczeniu szkoły oraz domu; 4) przedstawia zasady działania w przypadku awarii, zagrożeń czasu pokoju, podczas przebywania w domu, szkole, miejscu rekreacji i na trasie komunikacyjnej. 6. Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach (zachowanie ratownika). Uczeń: 1) omawia podstawowe zasady postępowania ratownika w miejscu wypadku; 2) ocenia sytuację w miejscu wypadku; 3) zabezpiecza miejsce wypadku i wzywa profesjonalną pomoc; 4) omawia zasady zapewnienia bezpieczeństwa ratownikowi, poszkodowanym i świadkom zdarzenia; 5) wymienia środki przydatne przy udzielaniu pierwszej pomocy; 6) ocenia stan poszkodowanego i demonstruje sposób skontrolowania jego funkcji życiowych; 7) udziela pierwszej pomocy w przypadkach oparzeń, złamań i zwichnięć, krwotoków, dławienia się ciałem obcym, utraty przytomności, utraty oddechu, zatrzymania krążenia, wstrząsu pourazowego.

WYCHOWANIE DO ŻYCIA W RODZINIE Cele kształcenia – wymagania ogólne II. Rozwijanie umiejętności rozwiązywania problemów związanych z okresem dojrzewania, dorastania i wyborem drogi życiowej; umiejętność świadomego kreowania własnej osobowości. 91

III. Uzyskanie przez uczniów lepszego rozumienia siebie i najbliższego otoczenia; umiejętność poszukiwania i udzielania odpowiedzi na pytania: kim jest człowiek? Jakie są jego cele i zadania życiowe? Jaki jest sens życia? IV. Przyjęcie pozytywnej postawy wobec życia ludzkiego, osób niepełnosprawnych i chorych; przygotowanie, na podstawie wiedzy i wykształconych umiejętności, do poszanowania godności życia ludzkiego i dojrzałego funkcjonowania w rodzinie. V. Znajomość podstawowych zasad postępowania w sferze ludzkiej płciowości i płodności; kształtowanie postaw prozdrowotnych, prospołecznych i prorodzinnych.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe 1. Tożsamość i wielowymiarowość człowieka. Poczucie sensu życia. 2. Komunikacja interpersonalna, asertywność, techniki negocjacji, empatia. 3. Tolerancja wobec odmienności kulturowych, etnicznych, religijnych, seksualnych. 4. Rozwój psychoseksualny człowieka w kolejnych fazach życia. 5. Dojrzewanie: rozumienie i akceptacja kryteriów dojrzałości biologicznej, psychicznej i społecznej. Problemy okresu dojrzewania i sposoby radzenia sobie z nimi. 6. Wartości i pojęcia związane z płciowością człowieka: męskość, kobiecość, miłość, rodzina, rodzicielstwo. Znaczenie odpowiedzialności w przeżywaniu własnej płciowości i budowaniu emocjonalnych więzi. Role kobiet i mężczyzn a panujące stereotypy. 7. Inicjacja seksualna, jej uwarunkowania i następstwa. Argumenty biomedyczne, psychologiczne i moralne za opóźnianiem wieku inicjacji seksualnej. 8. Istota seksualności człowieka i jej aspekty. Integracja seksualna. 9. Komplementarność płci – wzajemne dopełnianie się płci w sferach fizycznej, psychicznej, emocjonalnej i społecznej. Rozumienie, akceptacja i szacunek dla osób płci odmiennej. 10. Istota, rodzaje i etapy rozwoju miłości. Różnice w przeżywaniu miłości. 11. Metody rozpoznawania płodności. 12. Metody i środki antykoncepcji. Sposoby ich działania i zasady doboru. 13. Choroby przenoszone drogą płciową i zapobieganie im. AIDS: profilaktyka, aspekt społeczny i etyczny, chory na AIDS w rodzinie. 14. Trudności w osiąganiu tożsamości płciowej, możliwości pomocy. 15. Normy zachowań seksualnych. Przemoc i przestępstwa seksualne; możliwości zapobiegania, sposoby obrony. Informacja o ośrodkach pomocy psychologicznej, medycznej i prawnej. 16. Przygotowanie do małżeństwa. Problem wierności, zaufania, dialogu. 18. Przebieg i higiena ciąży. Rozwój prenatalny dziecka. Szkoła rodzenia, poród i naturalne karmienie. Rola rodziców w okresie oczekiwania na narodziny dziecka, w czasie porodu i po narodzinach. 20. Nieplanowana ciąża; sposoby szukania pomocy w sytuacjach trudnych. 21. Aborcja jako zagrożenie dla zdrowia psychicznego i fizycznego – aspekty: prawny, medyczny i etyczny. 22. Konflikty w rodzinie i ich przyczyny. Sposoby rozwiązywania konfliktów. 23. Przemoc w rodzinie. Wykorzystywanie seksualne. Profilaktyka. Możliwości uzyskiwania pomocy. 24. Zagrożenia życia społecznego: alkoholizm, narkomania, agresja, sekty, pornografia. 25. Prawodawstwo dotyczące rodziny. Zawarcie małżeństwa, separacja, rozwód. Prawa i obowiązki małżonków i rodziców, prawa dziecka. Obowiązki państwa wobec rodziny. 26. Człowiek wobec niepełnosprawności, starości, choroby, umierania i śmierci, w tym w aspekcie życia rodzinnego. 27. Poradnictwo młodzieżowe i rodzinne. 92

ETYKA Cele kształcenia – wymagania ogólne I. Rozwijanie wrażliwości moralnej; umiejętność lepszego poznania siebie i rozwijania własnej tożsamości. III. Podjęcie samokontroli i pracy nad sobą. Przyjmowanie odpowiedzialności za słowa i czyny.

Treści nauczania – wymagania szczegółowe 4. Człowiek jako osoba i jego działanie. Etyczna analiza aktywności ludzkiej. Motywy podejmowanych decyzji. 5. Cel i sens ludzkiej egzystencji. Hierarchie celów. Szczęście w życiu ludzkim. Rozwój moralny i duchowy człowieka jako osoby. Rola oddziaływań wychowawczych. 6. Dobro moralne i wartości moralne. Hierarchia wartości. Wartości autoteliczne i instrumentalne. Konflikt wartości. Wartości wybierane i realizowane. 7. Prawo moralne, imperatyw moralny, w tym prawo naturalne. Dekalog jako podstawa życia moralnego. Nienaruszalne prawa istoty ludzkiej. 8. Wymiar moralny życia człowieka […]. Problem manipulacji. Obecność dobra i zła we współczesnej kulturze. 9. Sprawności moralne. Samowychowanie. 11. Moralne aspekty pracy i różnych dziedzin życia publicznego. Etyki zawodowe. Przykłady kodeksów etycznych […]. Moralny wymiar stosunku człowieka do świata przyrody. 12. Etyczny wymiar życia szkolnego. Umiejętność życia z innymi i dla innych. Uczciwość. Problem „ściągania”. Wartości szczególnie cenione w życiu szkolnym.

93

O Autorach Tomasz Frołowicz – nauczyciel wychowania fizycznego, dr hab. nauk o kulturze fizycznej w zakresie teorii wychowania fizycznego. Kierownik Katedry Wychowania Fizycznego Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku, autor programów nauczania i podręczników szkolnych. Współautor podstawy programowej wychowania fizycznego. Agnieszka Małkowska-Szkutnik – pedagog, psycholog, dr n. hum. w zakresie pedagogiki. Adiunkt w Zakładzie Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży Instytutu Matki i Dziecka w Warszawie. Adiunkt na Wydziale Pedagogicznym Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora w Pułtusku. Krzysztof Ostaszewski – pedagog, dr n. hum. Adiunkt w Zakładzie Psychologii i Promocji Zdrowia Psychicznego w Instytucie Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Kierownik Pracowni Profilaktyki Młodzieżowej „Pro-M”. Alicja Pacewicz – magister ekonomii. Dyrektor ds. Programów i Wydawnictw Centrum Edukacji Obywatelskiej. Opracowuje programy edukacyjne, podręczniki dla uczniów, scenariusze zajęć i poradniki dla nauczycieli, programy oraz materiały szkoleniowe. Konsultant MEN oraz Centralnej Komisji Egzaminacyjnej. Członek Rady Programowej Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Współautorka podstawy programowej historii i wiedzy o społeczeństwie. Maria Sokołowska,– psycholog, współtwórczyni polskiej koncepcji szkoły promującej zdrowie, krajowy koordynator w Europejskiej Sieci Szkół Promujących Zdrowie (2000–2008). Autorka wielu publikacji dotyczących edukacji zdrowotnej w szkole. Magdalena Szpotowicz – anglista, metodyk nauczania języka angielskiego, dr n. hum. w zakresie językoznawstwa, adiunkt w Katedrze Edukacji Początkowej na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Współautorka podstawy programowej dla języka obcego nowożytnego. Ligia Tuszyńska – biolog, pedagog dr hab. Kierownik Pracowni Dydaktyki Biologii na Wydziale Biologii UW. Zajmuje się kształceniem nauczycieli biologii i przyrody oraz szeroko pojętą edukacją ekologiczną społeczności lokalnych. Barbara Woynarowska – lekarz pediatra, specjalista medycyny szkolnej, profesor n. med. Kierownik Zakładu Biologicznych i Psychologicznych Podstaw Edukacji na Wydziale Pedagogicznym Uniwersytetu Warszawskiego. Współautorka podstawy programowej wychowania fizycznego. Magdalena Woynarowska-Sołdan – pedagog, nauczyciel języka francuskiego, dr n. hum. w zakresie pedagogiki. Adiunkt w Zakładzie Zdrowia Publicznego Wydziału Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Prowadzi zajęcia z pedagogiki oraz edukacji zdrowotnej ukierunkowanej na rozwijanie umiejętności psychospołecznych.

94

ORGANIZACJA I REALIZACJA EDUKACJI ZDROWOTNEJ W SZKOLE Poradnik dla dyrektorów szkół i nauczycieli szkół ponadgimnazjalnych Aleje Ujazdowskie 28

Aleje Ujazdowskie 28 00-478 Warszawa 00-478 tel. Warszawa 22 345 37 00 tel. 22 3737 0070 fax 345 22 345 fax 22 345 37 70

www.ore.edu.pl

www.ore.edu.pl

Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Praca zbiorowa pod redakcją Barbary Woynarowskiej