Cecylia Radziewicz Krzysztof Grzelec Adam Karolak Michał Wolański

Raport o stanie komunikacji miejskiej w Polsce w latach 2000-2012

Warszawa, maj 2013 rok

Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

1

Autorzy adw. Cecylia Radziewicz, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej – rozdziały 1.2 i 2.1 (w zakresie struktury form organizacyjnych), załącznik nr 2 dr hab. Krzysztof Grzelec, Elbląska Uczelnia Humanistyczno-Ekonomiczna, Metropolitalny Związek Komunikacyjny Zatoki Gdańskiej - rozdział 3.1 (w zakresie struktury pasażerów) inż. Adam Karolak, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej – wprowadzenie (w zakresie udziału komunikacji miejskiej w przewozach), rozdział 5 dr Michał Wolański, Katedra Transportu Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie – pozostałe części opracowania, redakcja całości Recenzent: prof. dr hab. Olgierd Wyszomirski, Uniwersytet Gdański Korekta: Jolanta Mościcka Wykresy i ilustracje bez wskazania źródła stanową opracowania własne.

© Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej publikacji bez zgody wydawcy zabronione.

Wydanie I

ISBN 978-83-919415-8-4

Wydawca: Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej 02-640 Warszawa, ul. Jana Pawła Woronicza 27 tel.: 22 848-21-01, 22 848-21-02, 22 848-21-72, 22 848-21-73 http://www.igkm.pl e-mail: [email protected] WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE Redaktor techniczny wydania oraz skład wydawniczy: Robert Piłka, tel.: 22 848-21-73 Drukarnia: PAPER&TINTA, Marki Nakład: 400 szt.

2

Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

Spis treści

Spis treści Wprowadzenie .............................................................................................................. 7 1.Czynniki determinujące rozwój komunikacji miejskiej w Polsce w latach 2000-2012 ...... 11 1.1. Polityka transportowa Unii Europejskiej i krajowe dokumenty strategiczne .............. 11 1.2. Zmiany w stanie prawnym.................................................................................. 14 1.3. Fundusze unijne jako źródło finansowania rozwoju komunikacji miejskiej ................ 27 2.Działania samorządów i operatorów w nowych realiach finansowo-prawnych ................ 38 2.1. Ewolucja modeli organizacyjnych ....................................................................... 38 2.2.Rozwój infrastruktury i modernizacja taboru ...................................................... 42 2.3. Integracja taryfowa i rozwój kolei miejskich ...................................................... 51 2.4. Zmiany w ofercie przewozowej i wynikach finansowych ................................... 54 2.5. Zmiany w sposobie zarządzania systemami komunikacyjnymi .......................... 59 2.6. Zmiany w stanie zatrudnienia i strukturze personelu ........................................ 61 3.Zmiany w wielkościach przewozów oraz na rynku dostawców ................................. 66 3.1. Trendy w wielkościach przewozów i strukturze pasażerów ............................... 66 3.2. Rynek dostawców taboru na rzecz sektora komunikacji miejskiej ..................... 73 4.Wyzwania dla branży komunikacji miejskiej na lata 2014-2020 ................................ 76 5.Działalność Izby Gospodarczej Komunikacji Miejskiej ............................................... 80 Podsumowanie ............................................................................................................. 83 Bibliografia .................................................................................................................... 86 Załącznik nr 1 ............................................................................................................... 88 Załącznik nr 2 ............................................................................................................... 98 Załącznik nr 3 ..............................................................................................................100

Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

3

Spis treści

Spis tabel Tabela 1. Projekty unijne zrealizowane w komunikacji miejskiej w perspektywie finansowej 2004-2006 z dofinansowaniem ZPORR i SPOT ..................................... 28 Tabela 2. Zestawienie wartości projektów inwestycyjnych zaliczonych do komunikacji miejskiej dofinansowywanych z najważniejszych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 ......................................................................................... 30 Tabela 3. Zestawienie wartości projektów inwestycyjnych w komunikacji miejskiej dofinansowywanych z najważniejszych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 ............................................................................................................... 33 Tabela 4. Zestawienie wartości projektów inwestycyjnych w komunikacji miejskiej dofinansowywanych z najważniejszych programów operacyjnych w perspektywie 2007-2013 w poszczególnych regionach ................................................................ 35 Tabela 5. Formy organizacyjno-prawne prowadzenia publicznego transportu zbiorowego w latach 2000-2011..................................................................................... 38 Tabela 6. Źródła finansowania i wartość projektów unijnych realizowanych przez respondentów badania ankietowego ..................................................................... 43 Tabela 7. Struktura wiekowa mieszkańców Polski w latach 2000-2010 ....................... 67 Tabela 8. Struktura wiekowa pasażerów komunikacji miejskiej w Polsce ................... 68 Tabela 9. Struktura pasażerów komunikacji miejskiej w Polsce w wybranych miastach ...................................................................................................... 69 Tabela 10. Struktura pasażerów komunikacji miejskiej w Polsce wg statusu społecznozawodowego .......................................................................................................... 69

4

Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

Spis treści

Spis rysunków Rysunek 1. Kształtowanie się wybranych wskaźników istotnych dla branży komunikacji miejskiej w latach 2005-2011 w odniesieniu do roku 2000 .................................................... 8 Rysunek 2. Udział procentowy komunikacji miejskiej w przewozach pasażerów w publicznym transporcie zbiorowym w 2011 r. .............................................................. 9 Rysunek 3. Struktura zawartych umów pomiędzy organizatorami i operatorami ze względu na tryb zawarcia umowy ............................................................................. 39 Rysunek 4. Struktura zawartych umów pomiędzy organizatorami i operatorami ze względu na model rozliczeń ...................................................................................... 40 Rysunek 5. Struktura zawartych umów pomiędzy organizatorami i operatorami ze . względu na sposób wyliczania wynagrodzenia (rekompensaty) dla przewoźnika ............41 Rysunek 6. Struktura zawartych umów pomiędzy organizatorami i operatorami ze . względu na uwzględnienie w umowach zobowiązań inwestycyjnych ...............................42 Rysunek 7. Zakres przedmiotowy realizowanych projektów ........................................ 44 Rysunek 8. Struktura sieci tramwajowych pod względem dopuszczalnych prędkości ................................................................................................................ 45 Rysunek 9. Wielkość nakładów inwestycyjnych członków IGKM ................................. 46 Rysunek 10. Wielkość zakupów taboru autobusowego przez członków IGKM ................47 Rysunek 11. Wielkość zakupów taboru tramwajowego przez członków IGKM ................48 Rysunek 12. Wielkość zakupów taboru trolejbusowego przez członków IGKM ...............49 Rysunek 13. Struktura wiekowa taboru autobusowego członków IGKM...................... 50 Rysunek 14. Struktura wiekowa taboru tramwajowego członków IGKM ..................... 51 Rysunek 15. Praca eksploatacyjna w komunikacji miejskiej (dane GUS) ................................ 54 Rysunek 16. Praca eksploatacyjna w komunikacji miejskiej (członkowie IGKM) .......... 55 Rysunek 17. Średnia prędkość eksploatacyjna w komunikacji miejskiej (członkowie IGKM) ....................................................................................................... 56 Rysunek 18. Koszty świadczenia usług komunikacyjnych i przychody ze sprzedaży biletów (operatorzy - członkowie IGKM) ..................................................................... 57 Rysunek 19. Koszty świadczenia usług komunikacyjnych i przychody ze sprzedaży Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

5

Spis treści biletów (zarządy transportu - członkowie IGKM) ......................................................... 58 Rysunek 20. Stopień pokrycia kosztów świadczenia usług komunikacyjnych wpływami ze sprzedaży biletów (zarządy transportu - członkowie IGKM) .................. 58 Rysunek 21. Postęp w uchwalaniu planów transportowych wśród respondentów ...... 59 Rysunek 22. Stosowane przez respondentów metody analizy popytu ......................... 60 Rysunek 23. Posiadane przez respondentów systemy wspomagające zarządzania komunikacją miejską i poprawiające konkurencyjność ................................................ 61 Rysunek 24. Zatrudnienie w komunikacji miejskiej (członkowie IGKM) ................................. 62 Rysunek 25. Struktura wiekowa kadr komunikacji miejskiej ......................................... 63 Rysunek 26. Struktura kadr komunikacji miejskiej pod względem stażu ...................... 63 Rysunek 27. Struktura kadr komunikacji miejskiej pod względem płci ......................... 64 Rysunek 28. Struktura kadr komunikacji miejskiej pod względem formy zatrudnienia ..... 64 Rysunek 29. Wskaźniki rotacji kadr komunikacji miejskiej ............................................ 65 Rysunek 30. Przewozy pasażerów komunikacją miejską w latach 2000-2011 według GUS .................................................................................................................. 66 Rysunek 31. Dobowe natężenie popytu w Gminie Pruszcz Gdański (2010 r.) ............... 71 Rysunek 32. Produkcja autobusów w Polsce w latach 2005-2012 ................................ 73 Rysunek 33. Sprzedaż autobusów miejskich w Polsce w latach 2000-2012 .................. 74 Rysunek 34. Sprzedaż/dostawy nowych tramwajów w Polsce w latach 2010-2012 ........ 75 Rysunek 35. Plany organizatorów i operatorów komunikacji w zakresie zmian pracy eksploatacyjnej ................................................................................................... 77 Rysunek 36. Plany organizatorów i operatorów komunikacji w zakresie inwestycji infrastrukturalnych i taborowych ................................................................................. 78 Rysunek 37. Plany organizatorów i operatorów komunikacji w zakresie pozostałych działań ........................................................................................................................... 79 Rysunek 38. Struktura członków IGKM na koniec 2012 roku ....................................... 80

6

Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

Wprowadzenie

Wprowadzenie Minęło 12 lat od opublikowania nakładem Izby Gospodarczej Komunikacji Miejskiej ostatniego „Raportu o stanie komunikacji miejskiej”1. Był to okres gwałtownych zmian w sektorze publicznego transportu zbiorowego, ale też w całej polskiej gospodarce. Postęp, jaki w tym czasie dokonał się w transporcie, dotąd nie doczekał się wyczerpującego monograficznego opisu, podobnego do tego, który w latach 1996-2000 wykonywał zespół pod kierownictwem prof. Wojciecha Suchorzewskiego. Stąd też celem niniejszego opracowania jest przedstawienie w ujęciu dynamicznym zmian, jakie zaszły w polskiej komunikacji miejskiej od opublikowania ostatniego „Raportu” – ze szczególnym uwzględnieniem okresu po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Raport bazuje na trzech podstawowych źródłach: danych statystycznych zbieranych regularnie przez Izbę Gospodarczą Komunikacji Miejskiej w ramach ankiet do periodyku „Komunikacja Miejska w Liczbach” oraz innych archiwalnych danych IGKM; ankiecie zaprojektowanej na potrzeby niniejszego raportu, przeprowadzonej przez Izbę Gospodarczą Komunikacji Miejskiej w styczniu 2013 r. (łącznie zapytanie skierowano do ponad 150 zarządów transportu i operatów, zaś poprawnie wypełniono i zwrócono 100 ankiet), danych ogólnodostępnych, w tym statystyki publicznej (GUS). Podstawową perspektywą czasową analizowaną w niniejszym raporcie jest okres 20002011, gdyż w chwili jego przygotowywania nie zostało zakończone podsumowanie wszystkich danych statystycznych za rok 2012. Nie wszystkie dane, które chcieliśmy pozyskać i przedstawić, udało się zaprezentować w oczekiwanym przez nas ujęciu retrospektywnym – w takiej sytuacji w wielu przypadkach uznawaliśmy, że wartościowe będzie również przedstawienie danych za rok 2011 w ujęciu statycznym lub dostępnych danych za wybrane lata. Nim przystąpimy do szczegółowego omówienia struktury niniejszego opracowania, chcemy zarysować generalne tło przeprowadzanych rozważań, patrząc na analizowany okres przez pryzmat wybranych wskaźników makroekonomicznych i statystycznych (por. rysunek 1): produkt krajowy brutto wzrósł łącznie w latach 2000-2011 o 52%, z czego na lata 2005-2011 przypadał wzrost o 31%; 1

C. Rozkwitalska, W. Suchorzewski, A. Sambor, C. Radziewicz, Raport o stanie komunikacji miejskiej w 2000 roku, Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej, Warszawa 2001.

Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

7

Wprowadzenie średnie wynagrodzenie brutto w kategoriach realnych, czyli skorygowanych o inflację, wzrosło w latach 2000-2011 o 33%, z czego na lata 2005-2011 przypada wzrost o 22%; stopa bezrobocia spadła w latach 2000-2011 z 15,1% do 12,5%, przy czym w roku 2005 wynosiła 17,6%, zaś w rekordowym 2008 – 9,5%. Przytoczone liczby bez wątpienia wskazują na okres dynamicznego wzrostu w gospodarce narodowej, którego efektem był również bardzo szybki wzrost liczby samochodów osobowych – łącznie o 87%, zaś od roku 2005 – o 46%. A zatem wskaźnik wzrostu stopnia zmotoryzowania społeczeństwa miał większą dynamikę niż wskaźniki związane z produkcyjnością gospodarki oraz dochodami ludności. Wzrostu stopnia zmotoryzowania nie ograniczyły szybko rosnące ceny paliw, które w okresie 2000-2011 uległy praktycznie podwojeniu – przykładowo, cena detaliczna 1 litra oleju napędowego wzrosła o 99%, z czego 36% przypadło na lata 2005-2011. Co ciekawe, szybki wzrost liczby samochodów osobowych nie przekładał się na tak znaczne zwiększenie wskaźnika konsumpcji paliw ciekłych, zdeterminowanego głównie przez zużycie paliw silnikowych – wskaźnik ten w latach 2000-2010 wzrósł o 51%, zaś w latach 2005-2011 o 29%, czyli jego dynamika była bardzo zbliżona do dynamiki PKB.

Rysunek 1. Kształtowanie się wybranych wskaźników istotnych dla branży komunikacji miejskiej w latach 2005-2011 w odniesieniu do roku 2000 (2000 r. = 100) Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej 2012, GUS, Warszawa 2012 oraz danych Polskiej Organizacji Przemysłu i Handlu Naftowego.

8

Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

Wprowadzenie Na tym tle należy interpretować wskaźniki właściwe dla komunikacji miejskiej, w tym liczbę przewożonych pasażerów, która w latach 2000-2011 uległa spadkowi o 21,5%, z czego na lata 2005-2011 przypadało jedynie 2,5%. Wskaźnik ten będzie interpretowany w dalszej części opracowania, ale należy powiedzieć, że sukcesem okresu poakcesyjnego jest przede wszystkim zahamowanie spadku liczby pasażerów komunikacji miejskiej, który miał miejsce tak w całej dekadzie lat dziewięćdziesiątych, jak i w latach 2000-2005, przed uruchomieniem inwestycji unijnych. Warto podkreślić, że w ostatnich latach przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej spadkowi przewozów komunikacją miejską towarzyszył bardzo dynamiczny wzrost cen paliw i niezbyt dynamiczny wzrost gospodarczy. Już na wstępie należy podkreślić, że komunikacja miejska jest największym pod względem liczby przewożonych pasażerów rodzajem transportu pasażerskiego w Polsce (por. rysunek 2). Funkcjonuje w ponad 260 miastach i gminach obejmując swym zasięgiem 17 mln mieszkańców, przewozi rocznie blisko 4 mld pasażerów, co stanowi ok. 80% łącznych przewozów pasażerskich w publicznym transporcie zbiorowym, wykonując przy tym rocznie pracę eksploatacyjną wynoszącą ponad 770 mln wozokilometrów. W miastach dominuje komunikacja autobusowa, w tym najliczniejszą grupę stanowi ponad 150 operatorów i przewoźników komunalnych, którzy dysponują łącznie ok. 11 tys.

Rysunek 2. Udział procentowy komunikacji miejskiej w przewozach pasażerów w publicznym transporcie zbiorowym w 2011 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej 2012, GUS, Warszawa 2012 Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej

9

Wprowadzenie autobusami, które w połowie osiągnęły wiek ponad 10 lat. Około połowa operatorów miejskich to firmy małe, posiadające do 40 pojazdów, a jedynie 10% z nich to firmy duże powyżej 180 autobusów. Komunikacja tramwajowa działa w 16 miastach w Polsce, dysponując łącznie 3,6 tys. wagonami tramwajowymi, które jeżdżą po torach o długości ponad 1700 kilometrów toru pojedynczego. Tabor tramwajowy jest w znacznym stopniu zdekapitalizowany, posiadający w połowie wiek ponad 25 lat. Trolejbusy funkcjonują w czterech miastach – Gdyni, Sopocie, Lublinie i Tychach. Razem miasta te dysponują 180 pojazdami mając do dyspozycji ponad 180 kilometrów sieci trakcyjnej. Jedyna linia metra istniejąca w Polsce znajduje się w Warszawie, liczy 23 km i posiada 21 stacji. Swymi 240 wagonami przewozi 280-500 tys. pasażerów dziennie. Dalsza struktura opracowania podyktowana jest chęcią przedstawienia zmian, z wykorzystaniem układu „od ogółu do szczegółu” – stąd też w pierwszym rozdziale opisane są czynniki zewnętrzne, które miały wpływ na działanie podmiotów z branży komunikacji miejskiej. Do czynników tych zaliczono dokumenty strategiczne (w tym unijne), zmiany w regulacjach prawnych oraz fundusze unijne jako źródło finansowania rozwoju komunikacji miejskiej – każdej z tych grup narzędzi poświęcono po jednej części rozdziału pierwszego. W rozdziale drugim omówiono działania podejmowane bezpośrednio przez szeroko rozumianą branżę komunikacji miejskiej, do której zaliczono samorządy (jako ustawowych organizatorów komunikacji) oraz operatorów komunikacji miejskiej. Szczegółowy nacisk położono na kwestie związane z: ewolucją modeli organizacyjnych, rozwojem infrastruktury, modernizacją taboru, integracją z systemami transportu kolejowego, zmianami w ofercie przewozowej oraz zmianami w strukturze kadr. Trzeci rozdział raportu poświęcony jest reakcji rynku na zmiany – w rozdziale tym omówiona została problematyka związana ze zmianami w wielkości przewozów, ich strukturą oraz rynkiem dostawców na rzecz komunikacji miejskiej. Rozdział czwarty zwięźle prezentuje najważniejsze wyzwania na przyszłość oraz deklarowane plany inwestycyjno-rozwojowe organizatorów i operatorów komunikacji miejskiej. Rozdział piąty prezentuje rolę i działalność Izby Gospodarczej Komunikacji Miejskiej. Dodatkowo w dwóch załącznikach zebrano pełną listę projektów inwestycyjnych w komunikacji miejskiej z perspektywy finansowej 2007-2013 (lista projektów z perspektywy 2004 -2006 znajduje się w tabeli 1, w części 1.3) oraz listę najważniejszych aktów prawnych regulujących działalność komunikacji miejskiej i firm komunalnych w tym sektorze.

10

Izba Gospodarcza Komunikacji Miejskiej