NATIONAL GEOGRAPHIC 2011 SPIS TREŚCI

nr 1(136) 3

EDYTORIAL

6 16

Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie

18

Wywiad z dr. hab. Piotrem Gawrysiakiem o tym, jak waŜna jest archiwizacja danych w erze cyfrowej, oraz o problemach dostępu do informacji Muszelki. Przez kilka wieków zachodnia Afryka uŜywała specyficznej wapiennej waluty. Niewolnicę moŜna było kupić za 50 tyś. Muszli / Andrea Semplici Wojny z zarazą. Przez pewien czas łudziliśmy się, Ŝe mamy je pod kontrolą. Szybko jednak dowiodły, Ŝe wciąŜ trzymają nas w śmiertelnym szachu / Rick Weiss, Małgorzata T. Załoga Timbuktu. Poruszanie się po okolicy bez talizmanów kupionych u marabuta miejscowi nazwą lekkomyślnością. CóŜ dopiero przejście Ŝołnierza z Zachodu na islam z powodu miłości do dziewczyny. Czy ta historia mogła skończyć się dobrze? / Peter Gwin Bioko. Ta wyspa jest zdumiewająco bogatym siedliskiem wielu gatunków małp. Jak to się stało, Ŝe - inaczej niŜ w innych miejscach w Afryce przetrwały w niezłej formie? / Virginia Morell Cahokia. Czerwonoskóre mieszczuchy na amerykańskich preriach na długo przed przybyciem białych? Ten obraz tak kłócił się z powszechnymi wyobraŜeniami, Ŝe długo nie docierał do opinii publicznej / Glenn Hodges

26

38

60

78

100

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 112 Georgia Południowa. Wyspa zdołała się odrodzić mimo rzezi, jaką tutejszej faunie urządził człowiek. Dziś jej wielotysięczne kolonie przywodzą na myśl świat w stanie pierwotnym / Kenneth Brower

nr 2(137) 3

EDYTORIAL

6 20

Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie

24

Wywiad z Assumptą Mugiranezą z Rwandy - o mechanizmach ludobójstwa, związaną z nim traumą i trudnym powrocie do wspólnego Ŝycia morderców i niedoszłych ofiar Bahamy. Podwodne błękitne dziury niektórymi parametrami środowiska przypominają warunki w kosmosie. Dostępu do nich bronią potęŜne wiry i zasłony z trujących gazów / Andrew Todhunter Historia pióra. Po co były dinozaurom pióra? I jakie miały kolory? Powstały jako ewolucji pomysł na latanie, czy teŜ odkryła je „przypadkiem"? / Carl Zimmer Polscy podróŜnicy. Dwaj przyjaciele, słoik ogórków i marzenia o wyprawie dookoła świata. W latach 20. XX w. Tadeusz Perkitny i Leon Mroczkiewicz rzucili wyzwanie wielkiej przygodzie / Zuzanna Pol Wojny opiumowe. Afganistan makiem stoi. Potrzebują go talibowie, potrzebują biedni rolnicy. Jak zwalczyć to narkotyczne uzaleŜnienie? / Robert Draper Łabędzie. Podobno ładnym jest w Ŝyciu lepiej. Te wielkie ptaki - pełne dostojnej gracji na wodzie i majestatyczne w powietrzu - łatwego losu jednak nie mają / Cathy Newman ParyŜ. Nietypowy spacer pod bulwarami francuskiej stolicy - wśród milionów kości, sztab złota, przez barwne azyle katafilów / Neil Shea

34

50

72

86

104

112

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 128 Z morza na talerze. Ludzkość łowi dziś wszystko i wszędzie, gdzie się da. A dla równowagi ekologicznej waŜne jest nie tylko ile, ale teŜ jakie ryby jemy / Paul Greenberg

nr 3(138) 3

EDYTORIAL

6

Rubryki popularnonaukowe

20

Szeptuchy. Zamawiają choroby, rzucają uroki. Stare magiczne zabiegi na Podlasiu wciąŜ traktowane są powaŜnie / Zuzanna Pol Twoje zdjęcie Wywiad z Jolantą Sierakowską-Dyndo o kobietach w świecie islamu. Na przykład o tym, dlaczego rozwód bywa dla nich dobrym interesem. Zawoalowany sprzeciw. Trzy dekady wojny, bieda, plemienne obyczaje. Rzeczywistość Afganistanu - trudna dla wszystkich - okrutna jest zwłaszcza dla kobiet / Elizabeth Rubin Mosuo. MałŜeństwo się nie sprawdza. Tak przynajmniej twierdzi lud Mosuo, w którym to kobiety dzierŜą władzę i wybierają sobie dowolną liczbę partnerów / Krzysztof Darewicz Skłodowska-Curie. Uczona o niezwykłych: sile woli, umyśle, osobowości. Jej noblowskiego dubletu nie powtórzyła Ŝadna kobieta w ponadstuletniej historii nagrody / Paulina Szczucińska RóŜowy gang. Bambusowy kij i róŜowe sari i to strój członkiń tej armii. Sprawiedliwości szukają poza strukturami państwa - czasem tylko napiętnują winowajcę, czasem w ruch idą kije / Danuta Śmierzchalska Węgorze. Ryby inne niŜ wszystkie. Wystarczy powiedzieć, Ŝe potrafią wypełznąć na brzeg, Ŝeby podjeść wyłoŜoną tam karmę dla psów / James Prosek Tragarze pyłku. Ponad 200 tysięcy gatunków stworzeń zapyla ziemskie kwiaty. Od ich pracowitości zaleŜy ogromna część Ŝywności, jaką dysponujemy / Jennifer S. Holland

28 32 44

66

74

88

96

110

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 128 Jiuzhaigou. Wizyta w miejscu, w którym Chińczycy z gigantycznych miast mogą poczuć mistyczne piękno dzikiej przyrody / Edward Hoagland

nr 4(139) 3

EDYTORIAL

6 36 38

Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie Wywiad z etnologiem Robertem Andrzejem Dułem -o tym, jak chronić to, co ulotne, czyli niematerialne dziedzictwo człowieka z listy UNESCO Inkowie. Ci Rzymianie Andów swoje górskie imperium stworzyli dzięki budowie dróg i geniuszowi organizacyjnemu. Mocarstwa, jakiego nie widział kontynent, nie byłoby jednak bez korzystnych zmian klimatu / Heather Pringle Polskie Ŝaby. Wydają się stworzeniami najpospolitszymi z moŜliwych. Tymczasem niektóre ich cechy naprawdę potrafią zaskoczyć / Małgorzata Załoga Nyiragongo. Milionowe miasto Goma leŜy u stóp aktywnego wulkanu, w rejonie pełnym plujących lawą szczelin, obok jeziora absorbującego toksyczne gazy. śycie w takim sąsiedztwie podnosi poziom adrenaliny / Michael Finkel Krym. Półwysep wdzierający się w Morze Czarne z powodu swej tragicznej historii ma kłopoty z toŜsamością. Na ile jest tatarski, na ile ukraiński, na ile rosyjski? Dziedzictwo Związku Radzieckiego nie daje tu o sobie zapomnieć / Cathy Newman Walenie. Wielkie morskie ssaki wywodzą się od... zwierząt kopytnych, które wchodziły do wody coraz dalej i dalej, aŜ straciły kontakt z lądem. Świetnie zachowane dowody ich ewolucji odkopywane są dzisiaj w pustynnej egipskiej dolinie / Tom Mueller

44

68

82

96

112

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 128 Złoty Czworokąt. Gigantyczny drogowy projekt łączący największe miasta dał Indiom rozwój i zmniejszenie nierówności. W przeludnionym kraju, w którym ziemia jest na wagę złota, oznaczał teŜ jednak wiele krzywd i konfliktów / Don Belt

nr 5(140) 3 8 38 40 52

74

84

94

110

Edytorial Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie Wywiad z dendrologiem Jackiem Oleksynem - o tym, jak drzewa ze sobą rozmawiają i dlaczego ekonomiczne teorie najlepiej testować na roślinach Papiestwo Święci i szubrawcy, asceci i hedoniści, mistycy i ludzie władzy. Galeria ludzkich typów wśród blisko trzech setek papieŜy jest wyjątkowo barwna, podobnie jak historia instytucji, której przewodzili / Marcin DzierŜanowski Piękno destrukcji. Czy moŜna zachwycić się wyrobiskiem, rzeką szlamu, hałdami odpadów? Okazuje się, Ŝe widziane z powietrza zyskują paradoksalnie estetyczny wymiar / Danuta Śmierzalska Mrówki prządki. Uwierzycie, Ŝe wszystkie ziemskie mrówki waŜą tyle co ludzie? Albo Ŝe organizują swoje społeczności, posługując się chemicznomigowym „językiem"? Tak, mrówki potrafią dać do myślenia / Douglas H. Chadwick Jane Goodall. To ona odkryła, Ŝe szympansy nie są wegetarianami, ale organizują polowania. śe potrafią być okrutne i podłe. śe przypominają nas duŜo bardziej, niŜ moglibyśmy przypuszczać. Rewolucja w prymatologii to jej wyłączna zasługa / David Quammen śywy towar. Pantery śnieŜne, tygrysy, ginące ptaki i gady. Rzadkie okazy dzikich zwierząt mogą kosztować nawet 100 tyś. dolarów. Nic dziwnego, Ŝe taka kryjąca się w lesie fortuna kusi / Bryan Christy

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 128 Wielka Rafa Koralowa. Australijski szelf zdobi gigantyczna, ciągnąca się przez 2300 km, oszałamiająca Ŝywa konstrukcja. Zmiany klimatu sprawiły, Ŝe rafa walczy dziś o przetrwanie. I nie wystarczy kibicować. Musimy jej pomóc / Jennifer S. Holland

nr 6(141) 3 8 58 68 80 94 110 126 140 150 160 170 186

Edytorial Skaner popularnonaukowy Odpusty. Gdzie odpust, tam i rozpust, czyli Polska w obiektywie / Jacenty Dędek Tabu. Wywiad z etnologiem Jerzym S. Wasilewskim. Skaryfikacje. Pokryta tatuaŜami i bliznami skóra była pierwszym dowodem toŜsamości / Danuta Śmierzchalska Natura domowa. Czy lis moŜe zastąpić psa kanapowca? I co to znaczy udomowić dzikie zwierzę? / Evan Ratliff Kilkuletnia Ŝona. W wielu miejscach na świecie ślub przypomina handel Ŝywym towarem / Cynthia Gorney Rafy ze stali. Statek, wagon metra, czołg. Wszystko to moŜe stać się szkieletem kolorowej rafy / Stephanie Harrigan Chińskie małpy. Czym zaskakują? Tym Ŝe Ŝyją w mroźnych górach. I moŜe dlatego są wąskonose / Jennifer S. Holland Tunel. Przez Alpy po trasie prostej jak stół? JuŜ niedługo kolej pomknie 2 km pod górami / Roff Smithr Trzecia płeć. MęŜczyźni, którzy mają kobiece dusze, w Azji tworzą niezwykłe społeczności / Andrzej Muszyński Megadziura. Podziemne rzeki, pieczary mogące skryć kwartał wieŜowców oto niezwykłe podziemia Wietnamu / Mark Jenkins Camera obscura. Niezwykły pejzaŜ na ścianie pokoju moŜna namalować przez małą dziurkę / Abelardo Moreli

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 192 Superdrzewa. Sekwoje rozmiarów kosmicznych rakiet tworzą prawdziwą katedrę natury / Joel K. Bourne

nr 7(142) 3 6 32 40 50

68

84

92

102

116

Edytorial Skaner popularnonaukowy W obiektywie. WęŜe na fotografiach Guido Mocafico - fascynujące i odpychające zarazem, oraz „Twoje zdjęcie" Medyczne koło. Rozmowa z Jerzym Woy-Wojciechowskim m.in. o znaczeniu przypadku w rozwoju medycyny Goryle. W kongijskiej puszczy buszują zbrojni rebelianci, Ŝołnierze, uchodźcy, smolarze. PotęŜne małpy muszą przetrwać ten zalew ludzkich nieszczęść. Czasem padają od kul / Mark Jenkins Narodziny religii. Czy cywilizację stworzyło rolnictwo? Imponujące kamienne sanktuarium wzniesione 12 tyś. lat temu przez łowców-zbieraczy podwaŜa tę teorię / Charles C. Mann Wodun. MroŜące krew w Ŝyłach opowieści o czarach, które rzucają kapłani wodun, to wymysły popkultury. Dlaczego? Bo wedle ich przekonań złe moce są groźne takŜe dla tych, którzy je stosują / Zuzanna Kisielewska Dekonstrukcja. „Starchitekci" przynieśli rewolucję. Odrzucili porządek tradycyjnej architektury, stawiając na organiczność i chaos. Ale czy miasto moŜe być zbiorem budowli-rzeźb? / Krzysztof Mycielski Bagdad. Raport z miasta przeoranego wojną. Świecka w czasach dyktatury metropolia po amerykańskiej inwazji podzieliła się na religijne dzielnicegetta pogrodzone murami / Brian Turner Strefa pływów. W wąskim pasie lądu zalewanym przypływami oceanu bogactwo i konkurencja małych stworzeń przypominają stosunki panujące w dŜungli / Mel White

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 128 Zielone Chiny. Chiny zwracają się ku słońcu. Czy staną się liderem czystych technologii? Skala zmian jest imponująca, ale ilość spalanego węgla nadal poraŜa / Bili McKibben

nr 8(143) 3 6 26

36

58

64

78

96

108

Edytorial Skaner popularnonaukowy Wywiad z paleontologiem Stephenem Brusatte m. in. o przyczynach niebywałego ewolucyjnego sukcesu dinozaurów. Rozmawia / Wojciech Mikołuszko Kleopatra. Błyskotliwa i odwaŜna piękność. Kochanka wodzów Rzymu, pierwsza celebrytka świata, a zarazem ostatnia władczyni na tronie faraonów. Wiemy o niej zdumiewająco mało, ale archeolodzy próbują tę wiedzę poszerzyć / Chip Brown Park na szynach. Nowy Jork zamienił starą linię kolejową na zieloną promenadę. Parkowy wąŜ na stalowych podporach przeskakuje ulice metropolii / Paul Goldberger Misie duchy. Niedźwiedzie Kermode są białe, choć rodziców często mają czarnych. W deszczowej puszczy przemykają jak duchy, I tak traktowali je Indianie / Bruce Barcott Androidy. Roboty łudząco podobne do człowieka to juŜ rzeczywistość. Zapewne wkrótce znajdą się w naszym otoczeniu. Jak zmienią relacje między ludźmi? Jakie zadania będziemy skłonni im powierzyć? A przede wszystkim - jak odnieść do nich kwestie moralności? / Chris Carroll Balsa. Rośnie szybko, ostro, ryzykownie i w ogóle nie przejmuje się wagą. A jej kwiaty produkują nocą beczkę nektaru, który przyciąga licznych dwu, cztero- i więcej-noŜnych amatorów / Natalie Angier PendŜab. Najbogatsza i najludniejsza prowincja Pakistanu chce korzystać z uroków doczesności i pozostaje pod wpływem roztańczonego sufizmu. A to nie podoba się talibom / John Lancaster

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 128 Pustynia Namib. Parki narodowe na blisko połowie powierzchni kraju? Tak, Namibia ma wielkie ambicje. Ale diamenty i inne minerały teŜ kuszą / Alexandra Fuller

nr 9(144) 3 8 34

46

62 82

96

114

Edytorial Skaner popularnonaukowy Wywiad z prof. Franciszkiem Adamickim m.in. o tym, jak bardzo zestresowane są pomidory, gdzie się podziały złote renety i dlaczego czarna marchew jest tak rzadka / rozmawia Danuta Śmierzchalska Władcy Sahary. Tuaregowie przez wieki rządzili pustynią. Znajdowali drogę, kierując się kolorem, fakturą i smakiem piasku. Dziś karawany odchodzą w przeszłość, a z nimi tradycja tego ludu / Peter Gwin Słonie sieroty. Choć ogromne i gruboskórne, słonie są bardzo wraŜliwe. Potrafią się wspierać, pocieszać i przeŜywać Ŝałobę / Charles Siebert Kto nam da skrzydła. Odrzutowy silnik na plecach jak z kart komiksów? Czemu nie, w końcu swobodne latanie to odwieczne marzenie ludzkości. I wydaje się, Ŝe „osobisty pojazd latający" jest juŜ coraz bliŜej / Nancy Shute Birma. Nazywana „klejnotem Azji" i „krajem tysiąca pagód" Birma zachowała nieskaŜone nowoczesnością pejzaŜ i kulturę. Dziś otwiera się po dziesięcioleciach politycznej i gospodarczej izolacji / Brook Larmer Amundsen. Amundsen kontra Scott, psy kontra kuce. Wyścig do bieguna był starciem ambicji, charakterów, narodowych mentalności, a takŜe specyficznie rozumianej „polarnej technologii" / Caroline Alexander

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 128 Myśląca sieć. Pierwszą na świecie elektrownię zbudował Thomas Edison w 1882 r. w Nowym Jorku. Choć odtąd ilość prądoŜernego sprzętu rośnie lawinowo, światowa sieć energetyczna oparta jest na technice rodem z I poł. XX w. I jeśli ma nas nie zawieść, musimy jej przydać inteligencji / Joel Achenbach

nr 10(145) 3 6 42

54

68

84

100

116

Edytorial Skaner Popularnonaukowy Wywiad z lekarzem i himalaistą Robertem Szymczakiem m.in. o etycznych wyzwaniach wspinaczy, o cierpieniach organizmu w wysokich górach i powodach, dla których nie dotyczy to Szerpów / rozmawia Paulina Szczucińska Yosemite. Zawisnąć na pionowej skale na czubkach palców setki metrów nad ziemią? W Yosemite to codzienność. Do mekki wspinaczy pielgrzymują bowiem ci, którzy ograniczeń ciała i psychiki nie przyjmują do wiadomości / Mark Jenkins Mózg nastolatka. Młody człowiek testuje świat - nadmiernie ryzykuje, szuka silnych wraŜeń i nowości, robi rzeczy głupie, szalone. Ale nie znaczy to, Ŝe nie myśli. W ten sposób ewolucja przygotowuje go do walki o Ŝyciowy sukces / David Dobbs Przed lodowcem. Ziemia bez lodu - tropiki wokół biegunów, piekło na równiku, poziom morza 70 m wyŜej niŜ dziś. Nasza planeta juŜ to widziała. Czy zatem zaglądając w przeszłość, moŜemy zobaczyć naszą przyszłość? / Robert Kunzig UłanBator. Metropolia, której mieszkańcy jeszcze przed chwilą byli stepowymi koczownikami, musi być jedyna w swoim rodzaju I faktycznie znane z innych stolic reguły zurbanizowanego Ŝycia tutaj nie obowiązują / Chris Carroll śurawie. Choć krzykliwe z nazwy - znaleźć je trudno. I nic dziwnego, skoro zostało ich kilkaset. Migrować musi je uczyć człowiek - w ultralekkim samolociku / Jennifer S. Holland

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 128 Hebrydy. Wystawione na wściekłe ataki północnego Atlantyku postrzępione szkockie wyspy kolonizowali tylko najtwardsi, ale i oni w końcu dali za wygraną, wiele z nich zostawiając morskim ptakom. Bezludne, wietrzne, surowe - od wieków zachwycają romantycznym pięknem / Alexandra Fuller Oprac. BPK