NATIONAL GEOGRAPHIC 2010 SPIS TREŚCI

nr 1(124) 2

22

36

50

70

Mumie. Starożytni Egipcjanie, mistrzowie balsamowania, mumifikowali nie tylko swoich zmarłych, ale też zwierzęta - byki, małpy, koty, krokodyle. W jakim celu? / A. R. Williams Singapur. Maleńki kraj w ciągu kilku dziesięcioleci stał się technologiczną i ekonomiczną potęgą. Wśród składników przepisu na sukces znalazł się dyscyplinujący społeczeństwo system surowych kar, z chłostą włącznie / Marc Jacobson Svalbard. Fauna Spitsbergenu, niegdyś trzebiona przez myśliwych, po dekadach ochrony odrodziła się. Teraz musi poradzić sobie z ociepleniem / Bruce Barcott Somalia. Kraj stał się przykładem państwa upadłego, pozbawionego rządu, gdzie władzę stanowią gangi lokalnych watażków. Ludzkie życie znaczy tu niewiele / Robert Draper Błazenki. Kolorowe klejnoty raf koralowych nie przetrwałyby bez współpracy z ukwiałami. Ich czułki, dla innych rybek parzące, błazenkom są niestraszne / James Prosek

nr 2(125) 30

56

82

94 102

Poligamia. Mormońska sekta na amerykańskim Zachodzie wciąż praktykuje - nielegalną w Stanach - poligamię. Co sprawia, że mimo nacisków otoczenia fundamentaliści utrzymują trwałość swoich ogromnych „niebiańskich rodzin"? / Scott Anderson Pacyficzny łosoś. Te ryby pokonują tysiące kilometrów, by wrócić do znajomej rzeki, złożyć tam ikrę i... zginąć. Kłusownicy zabijają je, nim wypełnią tę misję / David Quammen Wrak. Przed wiekami wyładowany złotem okręt w drodze po bogactwa Indii rozbił się o skały wybrzeża diamentów. Jakby dla ilustracji tezy, że życie bywa przewrotne / Roff Smith Hubble. Zasłużony (i wysłużony) kosmiczny teleskop przeszedł gruntowny remont i teraz widzi ostrzej, niż kiedykolwiek przedtem / Chris Carroll Licheń. Największa konkurencja dla Częstochowy jest sanktuarium nowego typu. To kombinat, w którym potrzeby religijne mieszają się z turystycznorozrywkowymi / Zuzanna Poi

nr 3(126) 34

54

70

88

102

Nazca. Ogromne rysunki na peruwiańskiej pustyni długo były tak tajemnicze, że ich autorstwo chętnie przypisywano kosmitom. Okazuje się jednak, że pochodzenie rytów można racjonalnie wyjaśnić / Stephen S. Hali Rośliny mięsożerne. Kwiat zastawiający pułapkę na owada, a potem rozkładający go na substancje pokarmowe, wydaje się zjawiskiem przeczącym porządkowi natury. l właśnie dlatego jest ono tak fascynujące / Kart Zimmer Szanghaj. Chiny przygotowują się do objęcia roli największego supermocarstwa. A Szanghaj zamierza być tej potęgi najważniejszą metropolią / Brook Larmer Szympansy. Są jeszcze na świecie (a przynajmniej były do niedawna) wielkie małpy, które nigdy nie widziały człowieka. Co odkryli prymatolodzy, którzy się na nie natknęli? / Joshua Foer Góra Waszyngtona. Nie jest przesadnie wysoka, ale wietrzna jak diabli. Średnio 120 dni w roku powyżej progowej prędkości huraganu - to robi wrażenie! / Nei Sheal

nr 4(127) 40

54

68

84

98

Woda życia. Zasoby H2O krążącej w ziemskich ekosystemach teoretycznie zawsze są takie same. Tyle że potrzeby ludzkości rosną, a dostęp do wody przestał być oczywisty. Żeby uporać się z tym problemem, musimy zacząć traktować wodę jak dobro wspólne / Barbara Kingsolver Topnienie Tybetu. Jangcy, Mekong, Ganges, Huang He - największe rzeki Azji, gaszące pragnienie setek milionów ludzi, biorą początek na Dachu Świata, a zasilają je wody z tamtejszych lodowców. Co się stanie, gdy tybetańskie wieczne lody stopnieją? / Brook Larmer Święte wody. Rzeki, mające swój początek i rozpływające się w oceanie, symbolizują przemijanie, wędrówkę, życiową drogę. Woda przenika wszystko, co żyje. Nic zatem dziwnego, że w wielu kulturach wody rzek trafiły do sfery sacrum / Joanna Pociask-Karteczka Etiopia. W wielu rejonach biednych, trapionych suszą krajów najbardziej pracochłonnym zajęciem kobiet i dziewcząt jest... zapewnienie rodzinie wody. Na inną aktywność nie mają już czasu. Dlatego wydajna studnia w takiej społeczności to rewolucja / Tina Rosenberg Cisza strumieni. Słodkie wody są siedliskiem życia niewiarygodnej liczby gatunków żywych stworzeń. Człowiek, zanieczyszczając wody bez opamiętania, zabija w nich życie, eksterminując, czasami bezwiednie, całe gatunki / Małgorzata Załoga

nr 5(128) 54

70

92

100

118

Bionika. Proteza ręki reagująca na sygnały płynące z mózgu całkiem jak prawdziwa? Tak, to już możliwe. Co zatem czeka nas w niedalekiej przyszłości? Jakie „techniczne zamienniki" naszych układów możemy wyprodukować? / Josh Fischman Herbaciany szlak. Przez tysiąc lat herbata z Syczuanu wędrowała do Tybetu na grzbietach mułów i tragarzy. Setki kilometrów wąskim szlakiem wiodącym przez górskie przełęcze. Co dziś pozostało po starej handlowej drodze? / Mark Jenkins Zimorodki. Ten oszałamiającymi barwami ptak jest w naszym umiarkowanym klimacie niczym tchnienie tropików. Szybki jak błyskawica, żyje intensywnie. Skrzydlaty błękitny rybak na pewno was zachwyci / Hannah Holmes Meksyk. Rzeczywistość kraju wstrząsanego krwawymi ekscesami narkotykowych karteli bywa trudna do zniesienia. Ludzie pociechy szukają więc w osobliwych kultach - Świętej Śmierci lub bandytów-Robin Hoodów / Alma Guillermoprieto Ptolemais. Polscy archeolodzy od lat odkopują starożytne miasto w Libii. Zachowane równie dobrze jak Pompeje, pozwala nam poznać codzienne życie w rzymskim imperium / Jerzy Żelazowski

nr 6(129) 68

90

102

120

138

Bronisław Malinowski. Dzienniki nie pozostawiają wątpliwości: ten gigant antropologii, badacz tubylczego seksu, miał paskudny charakter. Mimo to zdołał wejść między „dzikich" i wykazać, że człowiek cywilizowany niewiele się od nich różni / Zuzanna Poi Las Foja. Nowogwinejskie góry wystające ponad porośnięte dżunglą równiny są jak dziewicze wyspy. Badacze, którzy tam dotarli jako pierwsi, mogli się poczuć niczym XIX-wieczni odkrywcy nowych ziem i gatunków zwierząt / Mel White Sen. Człowiek bez snu żyć nie może, choć nauka wciąż nie potrafi wyjaśnić, do czego tak naprawdę jest mu potrzebny. Co więcej, bezsenność staje się cywilizacyjną plagą. Badania nad snem mają zatem kolosalną przyszłość / D. T. Max Grenlandia Ogromna wyspa przykryta lądolodem długo była niegościnna i jałowa. Globalne ocieplenie zmienia jednak sytuację, a mieszkańcy patrzą na ten proces z nadzieją. Czy Grenlandia, zgodnie z nazwą, zazieleni się? / Tim Folger St. Helens. Wulkan, który eksplodował w 1980 r., zniszczył życie na 600 km2, ale zarazem stworzył ogromne laboratorium, gdzie naukowcy mogą obserwować procesy odbudowy zniszczonych ekosystemów / McKenzie Funk

nr 7(130) 3 8 22 23 26 34

56 62

86

98

Edytorial Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie Forum Wywiad z ekologiem Krisem Hundertmarkiem - o łosiach, żubrach, hybrydach i zabawach w Pana Boga Hominidy. Słynna „Lucy" przestała już być najstarszym znanym hominidem. Odkryty w Etiopii szkielet „Ardi" ma 4,4 min lat - o milion więcej. Dzięki niemu obraz ewolucyjnej drogi małpy do gatunku, który stworzył współczesną cywilizację, jest coraz pełniejszy / Jamie Shreeve Maranhão. Kilometry białych pustynnych wydm porozdzielanych lagunami pełnymi ryb - czy to krajobraz możliwy? Tak, w Brazylii / Ronaldo Ribeiro RPA. Apartheid opierał się na prześladowaniach. Dziś jedni chcieliby o tym nie pamiętać, inni oczekują zadośćuczynienia, a wszyscy muszą ułożyć sobie życie w kraju wciąż nękanym przemocą, teraz po prostu kryminalną / Aleksandra Fuller Altannik. Ten osobliwy ptak jest niezwykle „ludzki" Wystarczy powiedzieć, że partnerki kusi... nieruchomościami. Bez pięknej altanki gody się nie odbędą / Virginia Moreli Jaskinie Buddy. Zasypane przez pustynny piasek groty w chińskiej oazie na Jedwabnym Szlaku przechowały przez wieki ogromny zbiór buddyjskiej sztuki i atmosferę tamtej „kulturowej autostrady" / Brook Larmer

nr 8(131) 2 8 26 28 36 38

58 60

78

80

90 92

Edytorial Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie Wywiad z podróżnikiem Januszem Kaszą, który podglądał życie amazońskich Indian Yanomami Świat plemion. Mapa ludów pierwotnych Hadza. Nie mają domów, nie uprawiają ziemi, nie hodują zwierząt, nie chodzą do pracy. Żyją z tego, co zbiorą i upolują w tanzańskim buszu. Czy wiodą życie szczęśliwe? / Michael Finkel Aborygeni. Ich niezwykła sztuka ma korzenie sięgające... kilkudziesięciu tysięcy lat wstecz / Danuta Śmierzchalska Indyjscy nomadzi. Kiedyś wykuwali broń, dziś - z konieczności - łyżki. A dotrzymując obietnicy sprzed wieków, wywracają posłania na drugą stronę / John Lancaster Romowie. Surowe zasady romanipen strzegące cygańskich tajemnic pomogły im zachować tożsamość. Rom nie może choćby ot tak wybrać sobie zawodu / Marta Godlewska Nieńcy. Skolonizowali tundrę dzięki reniferom. A opis życia w tych ekstremalnych warunkach budzi mimowolne dreszcze / Arkadiusz Kotliński Szamani. Dzierżąc klucze do świata duchów, byli lekarzami, terapeutami i kapłanami w jednym / Danuta Śmierzchalska Etiopia. Wojownicy z doliny Omo wyglądają i mszczą się jak przed wiekami. Ale ogromnej zaporze rady nie dadzą / Neil Shea

nr 9(132) 3 6 26 28 36

60 62

70

92

102

Edytorial Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie Wywiad z geologiem Dariuszem Grabowskim - o tym, dlaczego domy na południu Polski zaczęły wędrować Tutanchamon. Imię tego faraona, owocu kazirodczego związku brata i siostry, miało zniknąć z kart historii. Ale, paradoksalnie, próby unicestwienia pamięci o nim utrwaliły ją na wieki / Zahi Hawass Kazirodcy na tronie. Małżeństwa z krewnymi, zakazane dla maluczkich, panującym nadawały niemal boski status / David Dobbs Płetwale Bryde'a. Te szybkie jak torpedy walenie pozbawione są grubych warstw tłuszczu, dlatego nie interesowały wielorybników. Ale mimo że nie zostały zdziesiątkowane, wiemy o nich zaskakująco mało / Jennifer S. Holland Madagaskar. Drzewa różane idą pod topór, lemury lądują w gulaszu, ziemię kaleczą wielkie kopalniane wyrobiska. Odwieczne tabu przestały działać. Wyjątkowa w skali świata endemiczna przyroda wyspy z trudem opiera się rosnącej presji / Robert Draper Jaja owadów. Choć pełno ich dookoła, nieuzbrojonym okiem trudno dostrzec strukturę i piękno mikroświata. No, chyba że na naszych łamach... / Rob Dunn Huculi. Górale ze wschodnich Karpat słynęli z dzikości i przywiązania do swobody, w tym także obyczajowej. Do dziś wielu z nich żyje „daleko od szosy" / Michał Rembas

nr 10(133) 4 8 30 32 46 58 78

98

102

124

Edytorial Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie Rozstrzygnięcie Wielkiego Konkursu Fotograficznego NG Wywiad z entomologiem Marcinem Sielezniewem o motylach, które toczą z mrówkami wyścig zbrojeń Megafauna. Dlaczego wyginęły wielkie ssaki Australii? Czy to możliwe, by wybił je człowiek? / Joel Achenbach Islam z tropików. Czy chłosta za picie alkoholu jest karą stosowną? Indonezja próbuje wypracować kompromis między rygorystycznym islamem a ludyczną wyspiarską mentalnością / Michael Finkel Wyznawcy Mahometa. Muzułmanie nie są grupą religijnie jednorodną, różnią się np. interpretacją zasad Koranu i tradycjami. Proponujemy zatem mały przewodnik po duchowym świecie islamu / Janusz Danecki Zatoka Meksykańska. Pelikany skąpane w ropie, gigantyczne podwodne chmury oleju, czarna smoła na rajskich plażach - katastrofalny wyciek z odwiertu BP zniszczył środowisko i pokazał, jak lekceważone jest przez decydentów / Joel K. Bourne Taniec Trzcin. Raz do roku rozparty na tronie król Zulusów przyjmuje swoistą „taneczną defiladę" tysięcy roznegliżowanych dziewic potencjalnych kandydatek na kolejną żonę władcy. A wszystko dla zdrowia narodu / Edi Pyrek

nr 11(134) 4 10 36 46 50

66 76

98

114

Edytorial Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie Wywiad z kulturoznawcą Mirosławem Filiciakiem, o tym czy i jak media cyfrowe zmieniają społeczeństwo i kulturę Wielkie migracje. Są odwieczne. Nieprzeliczone stada żywych stworzeń zmierzające we wspólnym kierunku stanowią zachwycające misterium przyrody / David Quammen Falowiec. Gdański blok na kilometr, czyli uroki życia w miasteczku pod jednym dachem / Olga Dębicka Sudan. Spustoszone wioski, grabieże, gwałty. Wojna domowa rozlała się po Sudanie na ponad dwie dekady. Po takiej traumie pokój nie jest prosty, a pożegnanie z bronią – oczywiste / Matthew Teague Morza Japonii. Dzięki niezwykłemu układowi prądów Japonię otaczają wody z trzech pozornie odległych klimatycznych królestw. To przynosi nieoczekiwane sąsiedztwo i nie mniej zaskakującą różnorodność gatunkową / Juli Berwald Klasztor Szaolin. Mistrzowie kung-fu zdają się nie podlegać prawom fizyki, a zwłaszcza prawu grawitacji. Dziś jednak szlachetna sztuka walki ulega niezbyt szlachetniej komercjalizacji. Któż zatem będzie strzegł ducha kung-fu? / Peter Gwin

nr 12(135) 3 8 10 46 48 54

76 94

114

122

Edytorial Indeks Rubryki popularnonaukowe Twoje zdjęcie Wywiad z archeologiem Andrzejem Pydynem, który opowiada o tym, jak szuka się skarbów kultury pod wodą, a także co można tam znaleźć Aztekowie. Ich imperium spływało krwią i opinia ta nie jest jedynie czarnym PR-em konkwistadorów. Azteckie bóstwa domagały się ofiar z ludzi, więc zdobywanie jeńców było w istocie nakazem religijnym. Do czego doprowadziło to okrucieństwo bogów? / Robert Draper Kostka życia. To zdumiewające, jak dużo rozmaitych stworzeń żyje w stopie sześciennej dowolnego ekosystemu. Chcecie się przekonać? Dawid i Salomon. Byli potężnymi królami czy zaledwie pasterskimi watażkami? Archeolodzy kłócą się o to zawzięcie, bo w tym zakątku świata ich ustalenia mają znaczenie nie tylko naukowe / Robert Draper Droga Mleczna. Możemy być zadowoleni - mieszkamy w bardzo porządnej Galaktyce, prawie tak starej jak Wszechświat. A znajdująca się w jej centrum czarna dziura potrafi gwiazdę połknąć albo... wyrzucić z ogromną prędkością z Galaktyki / Ken Crosswell Made in China AD 826. Wyobraźcie sobie wrak statku wyładowanego chińskimi miseczkami sprzed 12 wieków. Tak, tak, Państwo Środka już wtedy stawiało na światowy eksport / Simon Worrall

TYLKO DLA PRENUMERATORÓW 132 Wilcze wojny. Drapieżniki introdukowane w Yellowstone w zdumiewający sposób odmieniły - na korzyść! - oblicze parku. Wilki na straży bioróżnorodności? Naturalnie. W tej roli sprawdzają się świetnie / Roff Smith Oprac. BPK