ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 ZDROWIE I DOBROSTAN ROZDZIAŁ VIII

Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Jan Kochanowski University in Kielce, Faculty of Health Sciences

GRAŻYNA NOWAK-STARZ, MAŁGORZATA MARKOWSKA, HALINA KRÓL, EWA ZIĘBA, MONIKA SZPRINGER

Medyczne koncepcje struktury zdrowia, jego ochrony i promocji Medical concepts of the structure of health, its protection and promotion Zdrowiem jako zjawiskiem i wartością, interesują się dzisiaj zarówno medycyna, jak i nauki o zdrowiu. Każda z nich przypisuje mu inne znaczenie i odmienne funkcje. W ujęciu medycznym bardzo wyraźnie uwidacznia się dychotomia kategorii zdrowia i choroby. Jak wiadomo zdrowie oznacza prawidłowe funkcjonowanie organizmu jako biologicznej całości, choroba natomiast jest stanem zakłócenia owego prawidłowego działania. Skoro medycyna wybrała drogę poszukiwań istoty chorób, a nie zdrowia to nie można jej zadań utożsamiać z tymi, jakie ma do spełnienia promocja zdrowia. Misją postępowania promocyjnego jest wspomaganie działań na rzecz osiągania optymalnych, górnych zakresów normy reakcji w życiu osobniczym. Istotę choroby stanowi zakłócenie, także norm zdrowia. Jej fizyczne i funkcjonalne przejawy to naturalna reakcja organizmu na warunki środowiskowe. Ważnym elementem kształtowania reaktywności i sił obronnych są wielokierunkowe działania z zakresu promocji zdrowia, a także badania prowadzone w ramach dziedziny nauki o zdrowiu. Jak wynika z wcześniejszych rozważań, zdrowie stanowi podstawę i warunek wszechstronnego rozwoju człowieka i spełnia kilka doniosłych funkcji zarówno z punktu widzenia jednostki, jak i społeczeństwa. Jego ochrona i promocja znajdują się dziś w centrum zainteresowań teoretycznych, badawczych i praktycznych, zarówno medycznych, jak i nauk społecznych, nauk o kulturze fizycznej czy filozofii i etyki. Nowa strategia jego ochrony i promocji, zawarta w Narodowym Programie Zdrowia na lata 2006-2015, wyznacza działania na rzecz osiągnięcia „dobrego zdrowia wszystkich”. Osiągnięcie takiego celu jest przedmiotem największej troski Unii Europejskiej Krajów Europy, do której Polska od niedawna należy. Jak to podkreślił jej Komisarz ds. Zdrowia i Ochrony Konsumenta, D. Byrne w czasie wystąpienia na Konferencji European Policy Centre w Brukseli, 15.VIII.2004, pojęcie dobrego zdrowia powinno zawierać w swej treści dobry stan fizyczny i umysłowy,

ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan trwający przez całe życie człowieka, stanowiąc niezbędny warunek prowadzenia sensownego, zawodowego i produktywnego życia. W związku z tym nadszedł czas przesunięcia w Europie punktu ciężkości z postawy zasadniczo defensywnej, polegającej przede wszystkim na zajmowaniu się zwalczaniem zagrożeń zdrowotnych i zapewnieniu leczenia na postawę charakteryzującą się głębszym przekonaniem i spojrzeniem perspektywicznym oraz opartą w większym stopniu na aktywnej promocji dobrego zdrowia. Współczesna medycyna opierając się na zdobytej wiedzy ma trudności w ustaleniu granicy normalności i patologii, ponieważ jeden i drugi stan może być ona oceniany w kategoriach obiektywnych, jak i subiektywnych. „(...) rozróżnienie pomiędzy subiektywnym a obiektywnym rozumieniem choroby jest istotne, gdyż bardzo często obserwuje się poważne rozbieżności pomiędzy lekarskimi orzeczeniami o stanie zdrowia pacjentów a subiektywnymi ocenami chorych”. Uwzględnienie stanowiska jednostki na temat jej samopoczucia, niezależnie od klinicznego obrazu jej organizmu, może mieć znaczenie dla podejmowanych decyzji terapeutycznych i być wskaźnikiem nieobserwowalnych potrzeb medycznych czy też innych potrzeb pozazdrowotnych [13]. Według M Demela ujmowanie zdrowia w kategoriach wartości wymaga osadzenia go w kontekście kulturowym: „Jest to rewir intymny, bo cenę życia i zdrowia każdy sam sobie wyznacza czy to abnegat, czy hipochondryk. Jest to zresztą wartość zmienna; cena zdrowia wzrasta, gdy maleją jego zasoby, waha się, gdy zdrowie i życie konkurują z innymi wartościami, a zwłaszcza, gdy wchodzą z nimi w drastyczny konflikt, jak w przypadku decyzji samobójczej lub skrajnej ascezy, a także wyczynów o najwyższym stopniu ryzyka, jak alpinizm czy kaskaderstwo”[2]. Zdrowie jest jedną z tych wartości ludzkiego organizmu, które człowiek pragnie posiadać jako szczególne dobra. Nie sposób jednak nie zauważyć, iż w kwestii aksjologii zdrowia ścierają się nieustannie dwa horyzonty. Jeden jest narzucony kanonem medycyny, a drugi wyznacza indywidualny światopogląd każdego człowieka. Pierwszy – istnieje siłą tradycji, natomiast drugiemu towarzyszą ciągłe wątpliwości i emocje. Różnorodność definicji zdrowia była i jest naturalnym wynikiem niedostatku wiedzy o istocie zdrowia. Jak uważa Malinowski kształtowanie się poglądów na temat zdrowia i wiedzy o nim przebiegało w dwóch etapach. W pierwszym z nich, trwającym od starożytności do lat czterdziestych XX w. uważano, że zdrowie to stan braku chorób czy defektów fizycznych. W tym okresie liczni badacze wyrażali trafne swoje spostrzeżenia i uogólnienia na temat zdrowia. Na przykład, Hipokrates postrzegał zdrowie jako proporcjonalny stosunek „soków” w organizmie, Galen rozwinął zaś powyższą tezę do „równowagi soków – humorów zarządzających organizmem” oraz uznał, że jest to stan, w którym nie odczuwamy bólu i który nie przeszkadza nam wypełniać codziennych funkcji, takich jak: mycie, jedzenie picie, zarządzanie, a nawet robienie wszystkiego, na co mamy ochotę. Jeśli soki są w dobrych proporcjach, człowiek jest zdrowy. Granice drugiego okresu wyznacza się dopiero od połowy ubiegłego stulecia. Został on scharakteryzowany wcześniej. Z analizy mnogości poglądów wynikał wniosek, że zdrowie jest nie tylko brakiem choroby czy niesprawności, ale dobrym samopoczuciem oraz 150

Grażyna Nowak-Starz, Małgorzata Markowska, Halina Król, Ewa Zięba, Monika Szpringer Medyczne koncepcje struktury zdrowia, jego ochrony i promocji takim stopniem przystosowania psychicznego i społecznego, jaki jest osiągalny dla danej jednostki w najkorzystniejszych dla niej warunkach. W jego ocenie ważną rolę odgrywa postępowanie auksologiczne odnoszące się do aspektu ilościowego rozwoju człowieka. W skrajnych przypadkach zdrowie osobnika można rozpoznać po cechach jego wyglądu zewnętrznego, po prawidłowym harmonijnym rozwoju, sposobie trzymania się, sylwetce, postawie ciała, jego zachowaniu, działalności i sprawności ruchowej[10]. Zdrowie jest więc nie tylko kategorią biologiczną, ale też historyczną, społeczną obyczajowo-kulturową. Można ją wyróżnić i osadzić w realiach czasu i miejsca. Niewątpliwie odzwierciedla proces zachowania i tworzenia się struktur oraz funkcji biologicznych, fizjologicznych, psychicznych, zapewniających maksymalną długość życia osobnika. W tym wszystkim ważną rolę spełnia promocja zdrowia. Przy zachowaniu i rozwoju funkcji biologicznych oraz przy optymalnych warunkach działalności i pracy, aktywności społecznej stanowi ona zabezpieczenie maksymalnego przedłużenia aktywności życiowych. Zdrowie populacji jest zatem procesem społeczno-historycznego rozwoju biologicznego i psychospołecznych warunków życia ludności w ciągu pokoleń. Jest to też proces cyklu życiowego z adekwatną naturze człowieka realizacją fizjologicznych, psychicznych, biologicznych potrzeb jednostki w optymalnej aktywności społeczno- zawodowej, reproduktywności przy zachowaniu maksymalnie wydłużonej aktywności życiowej. Przegląd wybranych definicji zdrowia wskazuje jednak na to, że omawiane pojęcie wymyka się z wszelkich uniwersalnych formuł, na co zwracał uwagę M. Demel , pisząc, że „zdrowie jest raczej ideą, te zaś nie posiadają konkretnych desygnatów. Niezależnie od tego, każda próba sprecyzowania zdrowia przynosi pewne korzyści: definiens zdradza doktrynę, której hołduje autor, co więcej – zawiera informację o jego praktycznych zamiarach co do zdrowia”[3]. Próby kategoryzacji definicji zdrowia podjęła się ze stanowiska socjologicznego E. Roman, która na podstawie zebranych materiałów wyodrębniła następujące ich typy: definicje akcentujące biologiczny aspekt zdrowia, oparte na modelu biomedycznym, odnoszą stan somatyczny organizmu do akceptowanej przez nauki medyczne normy morfologiczno-fizjologicznej; definicje funkcjonalne interpretują zdrowie w kategoriach socjologicznych, traktują je jako warunek umożliwiający jednostce pełnienie wyznaczonych jej procesem socjalizacji ról, określających uczestnictwo w życiu społecznym. Przy czym zwraca uwagę fakt, że zdolność do realizowania wyznaczonych ról wiąże się z funkcjonowaniem jednostki na płaszczyźnie biologicznej. Stąd pojawiająca się niemożność wykonania niektórych zadań, przy roli będzie symptomem zaburzeń funkcjonowania jednostki w przypadku choroby somatycznej, zaś zaburzenia sfery psychicznej będą uniemożliwiać podejmowanie społecznych bądź spowodują utratę możliwości ich pełnienia ról; definicje biologiczno-funkcjonalne nawiązują do społeczno-ekologicznego modelu zdrowia[12]. 151

ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan Nie jest to podział bezdyskusyjny i daleko jeszcze do zadowalającej definicji zdrowia. Ma to znaczenie aplikacyjne, zwłaszcza w pojmowaniu zdrowia. Określenie zdrowia powinno być terminem zrozumiałym. Dotychczas funkcjonuje w obiegu kilkaset jego definicji. Za najpowszechniej należy uznać podaną przez Światową Organizację Zdrowia. Zamieszczono ją w Preambule Światowej Organizacji Zdrowia w następującym brzmieniu: „zdrowie to stan pełnej fizycznej, duchowej i społecznej pomyślności, a nie tylko brak choroby czy defektów fizycznych”. W najnowszych dokumentach Światowej Organizacji Zdrowia podkreśla się także to, że zdrowie jest: wartością, dzięki której jednostka może realizować swoje aspiracje i satysfakcji oraz zmieniać środowisko i sobie z nim radzić; zasobem (bogactwem) dla społeczeństwa, gwarantującym jego rozwój społeczny i ekonomiczny; tylko zdrowe społeczeństwo może tworzyć dobra materialne i kulturowe, rozwijać się, osiągać odpowiedni poziom jakości życia; środkiem do codziennego życia umożliwiającym lepszą jego jakość . Z przedstawionych rozważań wynikają praktyczne wnioski: zdrowie nie jest czymś stałym, danym raz na zawsze, nie wystarczy go sobie zażywać, należy je zdobyć, podobnie jak zdobywa się wiedzę, zawód, dobra materialne itp.; dobre zdrowie to większa szansa na sukces w szerokim znaczeniu tego słowa, w tym także materialny (sprawny i wydajny człowiek ma szansę na lepszą pracę). Aby to osiągnąć, trzeba wcześnie „zainwestować” w swoje zdrowie, rozwój i sprawność fizyczną. Większość definicji ma charakter pozytywny. Ujmuje zdrowie obszernie i posługuje się pojęciem „stan” ,jako nadrzędną kategorią uwzględniającą ponadto subiektywne odczucie zdrowia przez daną jednostkę. Zgodnie z przyjętym wcześniej założeniem, zdrowie to też proces polegający na adaptacji do zaistniałych w określonym czasie wymagań zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. W życiu każdego człowieka zachodzi wiele zmian na podłożu emocjonalnym i fizycznym związanych z rozwojem osobniczym. Towarzyszą one dzieciom i młodzieży przy przechodzeniu na wyższe etapy edukacji, podjęciu pracy zawodowej, opuszczeniu domu rodzinnego, założeniu własnej rodziny. Każda z tych zmian może niekorzystnie wpłynąć stan zdrowia. Warto zastanowić się, jak temu zaradzić? Z omawianą dotąd koncepcją zdrowia i jego promocji konkurują medyczne modele jego ujęcia: salutogenny (medyczny) i holistyczny. Pierwszy z nich widzi go w braku zakłóceń funkcji biologicznych. Zdrowie jest normą, stanem funkcjonalnego optimum organizmu, które zależy od normalnej struktury i funkcji, wyposażenia genetycznego, odporności. Choroba pojawia się, gdy zostaną zakłócone czy naruszone normy biologiczne organizmu, gdy organizm nie jest w stanie przeciwstawić się szkodliwym wpływom. W ujęciu holistycznym, nawiązującym do nurtu humanistycznego i ekologicznego medycyny, zdrowie wyraża się w relacji między czło152

Grażyna Nowak-Starz, Małgorzata Markowska, Halina Król, Ewa Zięba, Monika Szpringer Medyczne koncepcje struktury zdrowia, jego ochrony i promocji wiekiem a środowiskiem w procesie równowagi dynamicznej. O poziomie zdrowia współdecydują stresory – czynniki patogenne (biologiczne, psychiczne, społeczne, fizyczne) z zasobami odpornościowymi jednostki, jej cechy biologiczne, społeczne, psychiczne i cechy środowiska przyrodniczego, społeczno-kulturowego. Jak to zaznaczono wcześniej, w tym ujęciu istotne miejsce zajmuje świadoma aktywność człowieka decydująca o wyborze aktywnego trybu życia, poczucie odpowiedzialności za zdrowie czy w razie choroby za proces leczenia. Najczęściej podchodząc obecnie do analizy tak skomplikowanego zjawiska, jakie jest omawiane, to wykorzystuje się coraz częściej podejście systemowe. W takim przypadku należy wyróżnić podsystemy, między którymi będzie występować sprzężenie zwrotne. W odniesieniu do zdrowia człowieka traktuje się go jako „całość” i „część całości” . Osobnik w takim ujęciu jest charakteryzowany już nie jako indywiduum, ale jako uczestnik grupy. Oprócz wzajemnych oddziaływań analizuje się jej członków, a także działanie całego systemu, w którym każda osoba zależy od wszystkich pozostałych i relacji między nimi ( np. relacja między matką i dzieckiem zależy od jakości związku między rodzicami).[15] Wychodząc z podobnych założeń B. Woynarowska wyróżniła cztery wymiary (aspekty) wzajemnie powiązane. Do podstawowych podsystemów zdrowia zaliczono: - zdrowie fizyczne – prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich jego układów i narządów; - zdrowie psychiczne – zdolność do logicznego myślenia, rozpoznawania uczuć i wyrażania ich w odpowiedni sposób, umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, depresją, lękiem; - zdrowie społeczne – zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi oraz pełnienia ról społecznych; - zdrowie duchowe – u niektórych ludzi jest związane z wierzeniami i praktykami religijnymi, u innych dotyczy ich osobistego „credo”, zasad zachowania i sposobów utrzymywania wewnętrznego spokoju [14]. Do podobnego nurtu interpretacyjnego należałoby zaliczyć wspomnianą już wcześniej kanadyjską wersję dalekowschodniej mandeli, zaprezentowaną w Kanadzie w tzw. Raporcie Lalonde’a w 1974 roku [9]. Jak wynika z danych przestawionych na ryc.1. warunkiem osiągania normalnego rytmu struktur i funkcji jest istnienie sprzężenia zwrotnego między czteroma „polami zdrowia” Założenia globalnej polityki: Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku – przyjęte przez społeczność świata w maju 1998 roku, i nastawione na realizację wizji powszechnego zdrowia – stanowią istotne wsparcie w popularyzacji ochrony zdrowia populacji w wieku rozwojowym. Zrodziły się one jako kontynuacja strategii ochrony zdrowia oraz poprawy jakości życia, wyrażonej w formie założeń Zdrowie 21. Zdrowie 21 daje wykładnię etyczną i naukową dla decydentów oraz dla posługiwania się zdrowiem jako wskaźnikiem rozwoju we wszystkich dziedzinach polityki zdrowotnej regionu europejskiego. 153

ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan

POLE BIOLOGII

POLE ŚRODOWISKA

STAN ZDROWIA

POLE ZACHOWAŃ

POLE OPIEKI ZDROWOTNEJ

Rycina 1. Koncepcja pól zdrowia przedstawiona w kanadyjskim raporcie Lalonde’a

Wymienione „pola” można traktować jako elementy systemu zdrowia, które obejmują: 1) czynniki biologiczne, do których można by według polskiej koncepcji uwarunkowań determinanty genetyczne, paragenetyczne decydujące o właściwościach biologicznych jednostki, takich jak: cechy anatomiczne, fizjologiczne, biochemiczne, immunologiczne. Najczęściej są to cechy w dużym stopniu uwarunkowane genetycznie i w związku z tym osobnik nie ma na nie wpływu. 2) pole środowiska fizycznego, uwzględnia czynniki decydujące o naturalnym środowisku życia człowieka (jakość wód, ilość opadów, nasłonecznienie, stan gleby, promieniowanie, średnie temperatury). 3) pole opieki zdrowotnej obejmuje czynniki dotyczące zasobów i organizacji opieki zdrowotnej, gdzie jednostka jest odbiorcą wspomnianych działań. W 154

Grażyna Nowak-Starz, Małgorzata Markowska, Halina Król, Ewa Zięba, Monika Szpringer Medyczne koncepcje struktury zdrowia, jego ochrony i promocji znacznym stopniu ich rodzaj i jakość zależeć będzie od statusu społecznoekonomicznego jednostki i polityki społecznej państwa. 4) pole zachowań zależy głównie od aktywności i świadomego trybu życia jednostki. Wśród czynników, na które ma wpływ człowiek, wymienia się następujące: dieta, sposób spędzania wolnego czasu, stosowanie używek itp. Znacznie mniej czynników w determinantach zdrowia uwzględnia koncepcja Banku Światowego (ryc. 2.)

.

STAN ZDROWIA

SPOŁECZEŃSTWA

STAN ZAMOŻNOŚCI SPOŁECZEŃSTWA

STAN

WYKSZTAŁCENIA SPOŁECZEŃSTWA

Rycina 2. Stan zdrowia społeczeństwa według koncepcji Banku Światowego

Jak wynika z analizy danych przedstawionych na ryc. 2. zdrowie może być też traktowane jako forma kapitału. Koncepcja Banku Światowego zakłada, że stan zdrowia jest funkcją stanu zamożności i wykształcenia społeczeństwa. Sprzężenie zwrotne w zaprezentowanym modelu sprawia to, że stan zdrowia będzie tym lepszy, im społeczeństwo jest bardziej zamożne i wykształcone. Poprawa stanu zdrowia zwiększa szansę rozwoju kraju, a rozwój gospodarczy warunkuje wzrost zamożności obywateli, co z kolei daje im możliwość lepszego wykształcenia.

155

ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan Światowa Organizacja Zdrowia znacznie uszczegółowiła powyższą listę czynników, które mają zasadnicze znaczenie w kształtowaniu stanu zdrowia społeczeństw i jednostek. W ich skład włączono następujące: jakość żywności i poziom żywienia populacji, w tym ogólna dostępność do surowców, półproduktów i produktów żywnościowych. wykształcenie ludzi, w tym poziom wiedzy o zdrowiu i związane z nim kultura i oświata ludności. warunki pracy, w tym poziom zabezpieczenia zdrowia pracowników przed różnymi szkodliwościami zawodowymi. sytuacja na rynku pracy, tj. możliwość zarabiania pieniędzy na utrzymanie siebie i rodziny lub możliwość wytwarzania i zaspokajania podstawowych potrzeb, zbiorowe spożycie i oszczędzanie, warunki transportu wszelkich towarów i przedmiotów, warunki komunikacji (osób) i łączności (instytucji), warunki mieszkaniowe dostosowane do klimatu, jakość i dostępność odzieży zależnie od klimatu, dbałość o higienę odzieży, wypoczynek i rozrywki, rekreacja po pracy, urlopy, system zabezpieczenia społecznego w razie choroby, inwalidztwa, opieka nad dziećmi, opieka nad ludźmi starymi, swobody obywatelskie – zabezpieczenie dobrego samopoczucia (wolności) obywateli [6]. Jak wynika z danych zamieszczonych na ryc.3. w podobną liczbę pozytywnych i negatywnych czynników wpływających na zdrowie i rozwój dzieci wyróżniono w USA ( ryc. 3)

156

Grażyna Nowak-Starz, Małgorzata Markowska, Halina Król, Ewa Zięba, Monika Szpringer Medyczne koncepcje struktury zdrowia, jego ochrony i promocji

Wg.Child Health Indicators of Life and Development (CHILD),

Rycina 3. Uwarunkowania zdrowia i rozwoju dzieci

W Polsce powstał również bardzo rozbudowany model uwarunkowań zdrowia i jego promocji. Zbudował go Z. Krawczyk powołując się na materiały opracowane przez Bejnarowicza i Drabika [8,1,4] (ryc. 4).

157

ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan

Czynniki genetyczne

Świadczenia opieki zdrowotnej

Stan zdrowia ludności

Środowisko fizyczne

Środowisko społeczne

Promocja zdrowia (w tym polityka zdrowotna)

Styl życia

aktywność fizyczna

właściwe odżywianie

niepalenie

dostateczna ilość snu

nie nadużywanie używek

kontrola masy ciała

radzenie sobie ze stresem

Rycina 4. Polski model uwarunkowań stanu zdrowia Jak wykazano powyżej, zdrowie jednostki i społeczeństwa zależy od wielu wzajemnie ze sobą powiązanych czynników. Można przyjąć, że będzie ono coraz częściej brane pod uwagę jako modyfikator szans i osiągnięć życiowych. Jest przecież potrzebne, aby poprawić swoją pozycję społeczną, zarobić pieniądze, zrobić karierę. Zachodzi więc pytanie, który z wymienianych najczęściej uwarunkowań ma naj158

Grażyna Nowak-Starz, Małgorzata Markowska, Halina Król, Ewa Zięba, Monika Szpringer Medyczne koncepcje struktury zdrowia, jego ochrony i promocji większy wpływ kondycję zdrowotną?. Taką symulację przedstawiono w kilku krajach. Jak się okazuje największy udział ma styl życia. Według koncepcji badaczy z Framingham można ilościowo ustalić wartość jego rangi wśród innych elementów determinantów zdrowia: - genom 16% (współdziałanie genów tworzące indywidualną charakterystykę organizmu); - środowisko 21% (czynniki zewnętrzne, ogólnobiologiczne (zależność od zmian naturalnych lub społeczno-kulturowe) i ekonomicznych (wpływ cywilizacji); - styl życia 53% (wiedza, umiejętności, nawyki, zwyczaje, przekonania, postawy, wierzenia, wartości życiowe, poglądy, wzory, efekty marketingu, uwarunkowania ekonomiczne, warunki pracy i rekreacji, subkultury: punkowie, graficiarze itd.). W podobnym zakresie oszacowała Światowa Rada Zdrowia wagę czynników wpływających i odpowiedzialnych za stan zdrowia: - styl życia (około 50-60%), - środowisko fizyczne i społeczne (około 2%), - czynniki genetyczne (ok. 20%), - służbę zdrowia (ok. 10-15%). Jak z powyższego wynika, należy oczekiwać, iż w przypadku prewencji największe rezultaty można osiągnąć przez prozdrowotne zmiany w szeroko pojętym stylu życia, a w drugiej kolejności przez prozdrowotne zmiany w warunkach ekologicznych człowieka. Warto zaznaczyć, że taki pogląd znajduje uzasadnienie nie tylko we wcześniej scharakteryzowanych koncepcjach zagranicznych. ale także w pracach polskich badaczy [7,5], a także w dokumentach tej wagi co Narodowy Program Zdrowia (NPZ), którego głównym celem strategicznym jest promocja i ochrona zdrowia oraz poprawa jakości życia ludności w Polsce w latach 2006-2015. Zakłada się w nim, że wśród czynników, które wpływają na zdrowie człowieka, największą rolę musi odgrywać styl życia, którego udział w determinowaniu zdrowia wynosi 50-60%. W następnej kolejności znajdują się: środowisko fizyczne oraz społeczne życia i pracy – warunkuje ono zdrowie w ok. 20%, czynniki genetyczne (określone też jako biologia człowieka) mające wpływ w ok. 20%, na ostatnim miejscu wymienia się opiekę medyczną, która może wpłynąć na około 10-15% problemów zdrowotnych społeczeństwa. W świetle przytoczonych faktów konieczne wydaje się zadanie następującego pytania: jakie są możliwości poprawy stylu życia Polaków i wdrożenia programu rządowego? Uzasadniając pozytywny ton odpowiedzi warto przypomnieć, że wymieniona wersja Narodowego Programu Zdrowia na lata 2006-2015 powstała w okresie po wdrożeniu reform: administracyjnej, ochrony zdrowia, ubezpieczeń społecznych, systemu edukacji, które w kolejnych latach podlegały kolejnym modyfikacjom. Aktualny zapis programu nawiązuje do: 159

ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan Światowej Deklaracji Zdrowia, przyjętej także przez Polskę w 1998 r. na Światowym Zgromadzeniu Zdrowia, w której potwierdzono, że „zdrowie jest jednym z podstawowych praw jednostki ludzkiej”; Strategii „Zdrowie 21 – zdrowie dla wszystkich w XXI wieku” określającej kierunki polityki zdrowotnej w Regionie Europejskim Światowej Organizacji Zdrowia. Generalnie koncepcja Narodowego Programu Zdrowia[11] jest zgodna z merytorycznymi założeniami działań Unii Europejskiej dotyczących monitorowania stanu zdrowia (Decyzja 1400/1997/WE) oraz nowej strategii zdrowia publicznego zaproponowanej przez Komisję Europejską określonej m.in. w programie Zdrowia Publicznego i wystąpieniach programowych Komisarzy ds. Zdrowia i Konsumentów Unii Europejskiej. Podsumowując należy podkreślić fakt, że Narodowy Program Zdrowia, opracowany w początku XXI wieku, określa główne kierunki polityki zdrowotnej państwa, co nadaje mu szczególną rangę w stosunku do innych programów polityki zdrowotnej oraz stwarza szansę na bardziej skuteczną realizację jego zadań. Warto także podkreślić, że założenia globalnej polityki: Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku – przyjęte przez społeczność świata i nastawione na realizację wizji powszechnego zdrowia – stanowią istotne wsparcie w popularyzacji ochrony zdrowia populacji. Zrodziły się one jako kontynuacja strategii ochrony zdrowia oraz poprawy jakości życia, wyrażonej w formie założeń Zdrowie 21. Zdrowie 21 daje więc wykładnię etyczną i naukową dla decydentów oraz dla posługiwania się zdrowiem jako wskaźnikiem rozwoju we wszystkich dziedzinach polityki zdrowotnej regionu europejskiego. PIŚMIENNICTWO 1. Bejnarowicz J.: Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowań. Wyzwania dla promocji i zdrowia. Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medyczne. Warszawa 1994. 2. Demel M.: Zdrowie. Studium teoretyczne. Warszawa 1979. 3. Demel M.: Pedagogika zdrowia. Warszawa 1980. 4. Drabik J.: Aktywność, sprawność i wydolność fizyczna jako miernik zdrowia człowieka. AWF, Gdańsk 1997. 5. European strategy for child and adolescent health and development WHO, Regional Office for Europe, Copenhagen 2005 (tłumaczenie oryginału M. Starz, G. Nowak-Starz) 6. Jabłoński L., Karwat D.I.: Środowiskowe uwarunkowania zdrowia populacji. W: Sanologia. Nauka o zdrowiu społeczeństwa. Pod red. L. Jabłońskiego. Warszawa 1998. 7. Jethon Z., Grzybowski A. (red.): Medycyna zapobiegawcza i środowiskowa. Warszawa 2000. 160

Grażyna Nowak-Starz, Małgorzata Markowska, Halina Król, Ewa Zięba, Monika Szpringer Medyczne koncepcje struktury zdrowia, jego ochrony i promocji 8. Krawczyk Z.: Aktywność fizyczna a zdrowy styl życia w perspektywie integracji europejskiej. „Kultura Fizyczna”, 1-2. , 2002. 9. Lalonde M.: A New perspektive on the heathl of Canadians. A Working document, Ottawa 1974. 10. Malinowski A., Auksologia. Rozwój osobniczy człowieka w ujęciu biomedycznym. Zielona Góra 2004. 11. Narodowy Program Zdrowia na lata 2007-2015. 12. Roman E.: Młodzież studiująca wobec wartości własnego zdrowia. Poznań 1998. 13. Tobiasz-Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia I choroby. Kraków 1998. 14. Woynarowska B.: Zdrowie i szkoła. Warszawa 2000. 15. Woynarowska B., Sokołowska M.: Szkoła promująca zdrowie. Warszawa 2000. STRESZCZENIE Zdrowiem jako zjawiskiem i wartością, interesują się dzisiaj zarówno medycyna, jak i nauki o zdrowiu. Każda z nich przypisuje mu inne znaczenie i odmienne funkcje. W ujęciu medycznym bardzo wyraźnie uwidacznia się dychotomia kategorii zdrowia i choroby. Jak wiadomo zdrowie oznacza prawidłowe funkcjonowanie organizmu jako biologicznej całości, choroba natomiast jest stanem zakłócenia owego prawidłowego działania. Nowa strategia jego ochrony i promocji, zawarta w Narodowym Programie Zdrowia na lata 2006-2015, wyznacza działania na rzecz osiągnięcia „dobrego zdrowia wszystkich”. Osiągnięcie takiego celu jest przedmiotem największej troski Unii Europejskiej Krajów Europy, do której Polska od niedawna należy. Współczesna medycyna opierając się na zdobytej wiedzy ma trudności w ustaleniu granicy normalności i patologii, ponieważ jeden i drugi stan może być oceniany w kategoriach obiektywnych, jak i subiektywnych. A rozróżnienie pomiędzy subiektywnym i obiektywnym rozumieniem choroby jest istotne, gdyż bardzo często obserwuje się poważne rozbieżności pomiędzy lekarskimi orzeczeniami o stanie zdrowia pacjentów a subiektywnymi ocenami chorych. Uwzględnienie stanowiska jednostki na temat jej samopoczucia, niezależnie od klinicznego obrazu jej organizmu, może mieć znaczenie dla podejmowanych decyzji terapeutycznych i być wskaźnikiem nieobserwowalnych potrzeb medycznych czy też innych potrzeb pozazdrowotnych. W opracowaniu zaprezentowano medyczne koncepcje struktury zdrowia , jego ochrony i promocji w konwencji najważniejszych dokumentów takich jak np. Narodowy Programu Zdrowia na lata 2006-2015, Zdrowie dla wszystkich w XXI wieku, a także uwzględniając założenia i działania w tym obszarze World Health Organization oraz Unii Europejskiej.

161

ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan ABSTRACT Both Medicine and Health Sciences are presently interested in health as a phenomenon and as a value. Each of them ascribes to it a different meaning and different functions. In the medical approach, the dichotomy of the categories of health and disease is very clearly evident. As is known, health means a proper functioning of the body as a biological whole, whereas disease is the state in which this proper functioning is disrupted. The new strategy for health protection and promotion set out in the National Health Programme for the years 2006-2015 designates the actions for achieving "a good health of all". Achieving such a goal is the issue of most concern for the European Union, which Poland has recently become part of. Modern medicine, basing on gained knowledge, has difficulties in drawing the borders of what is normal and what is pathology, because the former and the latter state may be assessed in both objective and subjective categories. And the differentiation between a subjective and an objective understanding of a disease is significant, because most often major discrepancies may be observed between medical reports on the patients' state of health and the subjective assessments of the patients. Taking into account the standpoint of a person on their frame of mind, regardless of the clinical image of the body, may be significant in making decisions about therapy and may be an index of unobservable medical needs or other needs outside of health. The study presents medical concepts of the structure of health, its protection and promotion in the convention of the most important documents, such as for example The National Health Programme for the years 2006-2015 and Health for All in the 21st century; taking as well into consideration the assumptions and actions of the World Health Organization and the European Union in this field. Artykuł zawiera 27836 znaków ze spacjami + grafika

162