reportaż

Intensywna produkcja mleka w warunkach precyzyjnego chowu bydła mlecznego Ferma krów w Gospodarstwie Hodowlanym Straduny Ferma krów w Stradunach Adama Pietruszyńskiego, w woj. warmińsko-mazurskim stanowi typowy przykład intensywnego użytkowania bydła mlecznego. Pomimo dużej skali produkcji mleka, które pozyskiwane jest z zachowaniem wysokich standardów jakościowych, stosuje się optymalizację jego produkcji. Powoduje to m.in. konieczność ograniczania kosztów produkcji mleka oraz prowadzenia systematycznej pracy hodowanej i wprowadzania nowych rozwiązań w produkcji mleka, np. poprzez wdrażanie założeń systemu precyzyjnego chowu bydła mlecznego. Ferma krów w Stradunach powstała w 2007 roku i w każdym kolejnym roku osiąga coraz większe sukcesy hodowlane i produkcyjne. O wysokiej wydajności mlecznej krów na fermie decyduje przede wszystkim postęp i doskonalenie potencjału genetycznego zwierząt, a także racjonalne ży-

wienie i nowoczesne sposoby użytkowania bydła mlecznego. W intensywnym użytkowaniu krów wykorzystuje się niektóre założenia tzw. systemu precyzyjnego chowu bydła mlecznego PDF (Precision Dairy Farming). W swoich założeniach taki system chowu bydła mlecznego

Fot. 1. TMR dla danej grupy technologicznej zwierząt jest oferowany w sposób siągły do woli (dwukrotnie w ciągu dnia zadawany jest świerzy TMR, a 6-krotnie w ciągu doby mechanicznie jest on podgarniany na stole paszowym)

Hodowca Bydła 1/2015

Fot. 2. Hala udojowa 2 x 16 typu rybia ość i produkcji mleka sprzyja uzyskiwaniu wysokich wydajności krów oraz eliminowaniu negatywnych czynników w produkcji, szybkiej identyfikacji zwierząt podwyższonego ryzyka oraz obniżaniu kosztów produkcji mleka. Dodatkowo precyzyjny chów bydła mlecznego w końcowym efekcie wpływa na zmniejszenie obciążenia środowiska, w wyniku ograniczenia emisji metanu, azotu i fosforu. W funkcjonowaniu fermy wykorzystuje się programy informatyczne m.in. Hodowca Online w celu gromadzenia danych i monitorowania wskaźników metabolicznych i produkcyjnych. Dzięki temu można precyzyjnie zarządzać stadem, optyma-

43

Fot. 3. Indywidualne kojce dla nowo narodzonych cieląt, ścielone słomą lizować żywienie i produkcję mleka oraz skutecznie redukować zagrożenia produkcyjne, związane np. ze schorzeniami gruczołu mlekowego (mastitis) i zmianami składu mleka, a także wprowadzać nowe rozwiązania technologiczne. W praktyce dotyczy to m.in. podziału stada na grupy technologiczne z uwzględnieniem okresu laktacji oraz poziomu wydajności mlecznej i stanu fizjologicznego krów, efektywnego zarządzania rozrodem. W żywieniu bydła na fermie w Stradunach stosowe są dostosowane do potrzeb pokarmowych różnych grup użytkowych zwierząt, pasze przemysłowe produkowane przez wytwórnię Agrocentrum, której głównym współwłaścicielem jest p. Stanisław Pietruszyński. Nowe produkty wytwórni pasz Agrocentrum są również często testowane m.in. na zwierzętach w gospodarstwie hodowlanym Straduny.

Wysokie wyniki produkcyjne Uzyskiwana wysoka produkcja mleka od krów w Stradunach jest w dużej mierze rezultatem pracy całego zespołu pracowników pod kierunkiem inż. Macieja Kurowskiego – absolwenta Wydziału Zootechnicznego ówczesnej ART w Olsztynie, głównego zootechnika fermy. Opiekę weterynaryjną nad stadem sprawuje lek. wet. Łukasz Baran. Podkreślić także należy rolę brygady polowej oraz dyrektora produkcji roślinnej mgr Mariusza Zarzyckiego, który czuwa nad uzyskaniem wysokich plonów a także właściwej jakości surowców roślinnych, przeznaczanych na pasze objętościowe. Stado w Stradunach liczy obecnie 560 sztuk krów oraz 630 jałówek. Według raportu kontroli użytkowości mlecznej przeciętna wy-

dajność mleczna krów w roku 2014 wyniosła 11 940 kg mleka, o średniej zawartości tłuszczu 3,52% i białka 3,26%. Średnia wydajność krów pierwiastek (179 sztuk) za okres 305 dni laktacji ukształtowała się na poziomie 10 723 kg mleka (3,54% tłuszczu i 3,19% białka). Wydajność krów w II laktacji (101 sztuk) wyniosła 13 873 kg mleka (3,32% tłuszczu oraz 3,21% białka). Krowy w III laktacji (83 sztuki) uzyskały wydajność 13 494 kg mleka (3,58% tłuszczu oraz 3,26% białka). W grupie krów IV i dalsze laktacje (53 sztuki) produkcja mleka wyniosła 12 545 kg (3,66% tłuszczu oraz 3,24% białka). Średnia liczba laktacji krów brakowanych ze stada w gospodarstwie w 2014 roku wynosiła 2,9. Wydajność życiowa tych krów kształtowała się na poziomie 30 554 kg mleka, co w przeliczeniu na jedną sztukę stanowi powyżej 10 000 kg mleka za laktację. Niemałym osiągnięciem produkcyjnym jest obecność w stadzie w 2014 roku aż czterech krów, które uzyskały wydajność życiową powyżej 100 000 kg mleka, w tym jedna z nich dokonała tego w pięciu laktacjach: I ALICE, ur. 2001, 11 laktacja, wydajność życiowa ponad 120 000, 4167 kg tłuszczu, 3778 kg białka, I ENYA, ur. 2002, 10 laktacja, wydajność życiowa 113 000, 3206 kg tłuszczu, 3216 kg białka, I SCJENCE, ur. 2007, 5 laktacja, wydajność życiowa 103 000 kg, I ERHEM 838, ur. 2002, 8 laktacja, wydajność życiowa, 105 000 kg.

Intensywny odchów jałówek Fot. 4a, 4b. Cielęta starsze w poszczególnych grupach wiekowych przebywają w wydzielonych kojcach na ściółce

44

Odchów jałówek jest jednym z priorytetów fermy, co wynika z potrzeby Hodowca Bydła 1/2015

Fot. 5. pozyskiwania wysokiej jakości materiału do remontu stada podstawowego krów. Jałówki żywione są niezwykle starannie, wysokiej jakości paszami podstawowymi – kiszonką z kukurydzy i kiszonką z lucerny i traw o podwyższonej zawartości suchej masy. Średnie dzienne przyrosty intensywnie odchowywanych jałówek wynoszą 820 g/sztukę.

Fot. 6. je się z diety, gdy cielęta pobierają 1,5-1,8 kg mieszanki prestarter. Dotyczy to zazwyczaj cieląt w wieku 65 dni życia. Wówczas wprowadza się w żywieniu cieląt bardzo dobrej jakości siano. W kolejnym okresie 1117 tygodni życia cielęta otrzymują mieszankę starter ProAgro CC bez udziału całego ziarna kukurydzy. Dla młodzieży hodowlanej od 18

tygodnia życia stosowana jest mieszanka ProAgro MH, która pozwala uzyskać optymalne przyrosty dobowe jałówek bez ryzyka powstania nadmiernego otłuszczenia zwierząt. Jałówki w wieku powyżej 12 m-ca życia żywione są intensywnie paszami objętościowymi o najwyższej jakości w celu rozbudowania i rozwoju funkcji żwacza. W tym okresie stosuje się w żywieniu tej grupy jałówek jedynie dodatki mineralno-witaminowe.

Rozród pod właściwą kontrolą

Fot. 7. Jałówki po kryciu nasieniem seksowanym Uzyskanie intensywnego wzrostu jałówek jest możliwe w warunkach przestrzegania zasad prawidłowego odchowu cieląt w systemie Agrocentrum. Stosowane są preparaty mlekozastępcze Agrolac, a także mieszanka prestarter ProAgro C KPP – nowoczesna, niezwykle chętnie pobierana mieszanka paszowa uzupełniająca przeznaczona dla cieląt od 2 do 10 tygodnia życia z udziałem komponentów mlecznych, całego ziarna kukurydzy (20%), płatków jęczmiennych i owsianych (20%). Preparaty mlekozastępcze wycofuHodowca Bydła 1/2015

Jałówki poddawane są zabiegom inseminacji już w wieku 12,5-13 m-cy, gdy osiągają masę ciała 340350 kg. Dzięki temu możliwe jest lepsze wykorzystanie potencjału

Fot. 8. Znane praktyczne rozwiązanie w zakresie poprawy zacieleń krów w przypadku nieskutecznych zabiegów SU

45

produkcyjnego przyszłych krów. Dlatego nie dziwi fakt, iż średni wiek pierwszego wycielenia pierwiastek wynosi 23 m-ce. Wszystkie jałówki inseminowane są nasieniem seksowanym (również w przypadku konieczności powtórzenia zabiegu SU jest wykorzystywane nasienie seksowane). Umożliwia to uzyskanie około 100% osobników żeńskich, a w przypadku wczesnych wycieleń ma to również wpływ na łatwość porodów. Jałówki, u których nie stwierdzono skutecznego pokrycia, kryje się po raz trzeci, w kolejnej rui (w wieku ok. 14 m-cy) nasieniem konwencjonalnym (nieseksowanym). Zwierzęta powyżej 16 m-ca życia, które mimo to nie zacieliły się, kryje się buhajami uznanymi, wyhodowanym w zakładzie po najlepszych matkach. Przy udziale lek. wet. Łukasza Barana na fermie wprowadzane są nowoczesne techniki zabiegów weterynaryjnych umożliwiające precyzyjną kontrolę rozrodu w stadzie. Przed każdym zabiegiem inseminacyjnym za pomocą USG sprawdzany jest pęcherzyk jajnikowy, w celu dokładnego określenia momentu owulacji. Na fermie stosowana jest także w zależności od potrzeb synchronizacja rui. Systematycznie co 10 dni wykonywane są badania zwierząt na cielność za pomocą USG. Takie postępowanie umożliwia także w pewnym stopniu oddziaływanie na płeć przyszłego cielęcia pochodzącego z inseminacji nasieniem nieseksowanym. Specjalnie opóźniony moment inseminacji krów w stosunku do czasu wystąpienia owulacji pozwala uzyskać bardziej korzystny rozkład płci urodzonych cieliczek do byczków, który kształtuje się jak 60: 40. Wskaźnik zużycia porcji nasienia na jedno skuteczne pokrycia wynosi średnio w okresie wiosennym 1,98 a w miesiącach jesiennych 2,69.

46

Zdrowotność stada Względy ekonomiczne – a mianowicie stosunek poniesionych kosztów do uzyskanych efektów – zadecydowały o tym, że na fermie krów w Stradunach bezwzględnie przestrzega się harmonogramu szczepień przeciwko IBR. Poprzez system szczepień przeciwko, udało się uwolnić stado od BVD. Nie mniej ważna jest także immunizacja zwierząt zapobiegająca wystąpieniu grzybicy. Dotyczy to także całej młodzieży. Na podkreślenie zasługuje również fakt, że obok intensywnego żywienia i doboru zwierząt do kojarzenia, status zdrowotny stada jest czynnikiem determinującym opłacalność

produkcji mleka. Szczepienie jest dużo tańszą metodą niż leczenie. Na fermie dużą uwagę przywiązuje się także do profesjonalnej korekcji racic wykonywanej w zależności od potrzeb, najczęściej dwukrotnie w ciągu roku. W celu utrzymania w wymaganym stanie higienicznym racic raz w tygodniu stosowana jest ich kąpiel w roztworze CuSO₄ i środków dezynfekujących.

Niskie straty Przy racjonalnym i aktywnie kontrolowanym odchowie cieląt, straty zwierząt wynoszą poniżej 4% w trakcie całego okresu odchowu. Podobnie niski odsetek upadków

Fot. 9. Specjalnie wydzielona część fermy w sąsiedztwie hali udojowej jest przeznaczona na tzw. szpital dla krów świeżo wycielonych lub podwyższonego ryzyka np. z urazami kończyn lub z subklinicznymi schorzeniami metabolicznymi

Fot. 10. Silos przejazdowy z kiszonką z kukurydzy, która stanowi podstawowe źródło energii w żywieniu wszystkich grup użytkowych bydła Hodowca Bydła 1/2015

obserwuje się wśród dorosłych sztuk. Interesującym rozwiązaniem na fermie Straduny jest wydzielenie tzw. szpitala dla krów znajdujących się w okresie okołoporodowym, do 7

Ocena i Hodowla Bydła Mlecznego wg danych PFHBiPM za 2013 rok

1. Rekordzistki o najwyższej wydajności kg tłuszczu + białka w 305. dniowej laktacji, w rasie PHF odmiany RW: – DAMA, II laktacja, 15 475 kg mleka, 1192 kg tłuszcz + białko (649kg tłuszcz – 4,19%, 543 kg białko – 3,51%) (1 miejsce)

2. Krów o najwyższej wydajności mleka w laktacji według ras; w kategorii rasa PHF, odmiana HO: – SARNA, po buhaju Mitch (US), ur. 2009, II laktacja, wydajność 19 132, 3,45% tłuszcz, 3,09% białko (8 miejsce) – GRABIANKA, po buhaju Durham 89 (US), ur. 2007, 3 laktacja, wydajność 19 105, 3,62% tłuszcz, 3,16% białko (9 miejsce) – BIGGI, po buhaju Virgino9 (FR), ur. 2007, 3 laktacja, wydajność 18 534, 3,54% tłuszcz, 3,22% białko (18 miejsce) – SCJENCE/1034, po buhaju Joncelsjab (PL), ur. 2003, 5 laktacja, wydajność 17 830 kg mleka, 3,58% tłuszcz, 3,08% białko (38 miejsce)

3. Krowy o najwyższej wydajności mleka w laktacji według ras, kategoria rasa PHF, odmiana RW: – DAMA, ur. 2008, 2 laktacja, wydajność 15 475 kg mleka, 4,19% tłuszcz, 3,51% białko (10 miejsce)

Hodowca Bydła 1/2015

Fot. 11. Rękawy foliowe z kiszonym wilgotnym ziarnem kukurydzy. Na zdjęciu inż. Maciej Kurowski – główny hodowca Gospodarstwa Hodowlanego Straduny dnia po wycieleniu. Wprowadza się tam również krowy z różnymi problemami zdrowotnymi (urazami, chorobami metabolicznymi, itp.). Zwierzęta przybywające w tym specjalnie wydzielonym miejscu utrzymywane są na ściółce w bardzo dobrych warunkach zoohigienicznych, z dostępem do siana bardzo dobrej jakości. Każdej świeżo wycielonej krowie podawany jest glikol propylenowy i sole anionowe. Udój wykonywany jest bezpośrednio na miejscu. Należy podkreślić, że zorganizowanie takiego miejsca dla zwierząt podwyższonego ryzyka zdaniem mgr M. Kurowskiego umożliwia nie tylko uratowanie ok. 30-40 krów rocznie, ale sprzyja ograniczeniu stresów w okresie okołoporodowym i skróceniu czasu rekonwalescencji leczonych zwierząt, co w efekcie końcowym przekłada się na wyższą produkcyjność i opłacalność produkcji.

Podział stada na grupy technologiczne Stado krów na fermie z Stradunach podzielone jest na 8 grup technologicznych, w tym znajduje się 2 grupy krów zasuszonych i 6 grup krów w okresie laktacji. Podział krów w okresie zasuszenia: I – krowy zasuszone (45 dni przed planowanym ter-

minem wycielenia), II – krowy w okresie przejściowym (od 22 dnia do czasu wycielenia). Krowy w okresie laktacji podzielone są na: I – krowy świeżo wycielone (od 7 dni po wycieleniu), II – w pierwszej fazie laktacji (krowy wysokowydajne w początkowym okresie laktacji i produkujące powyżej 35 kg mleka oraz krowy o przedłużonej laktacji, ale uzyskujące wysokie wydajności), III – grupa pierwiastek (krowy przebywają w tej grupie średnio do 180 dnia laktacji), IV – krowy o średniej wydajności 25-35 kg mleka, V – krowy o przedłużonej laktacji (powyżej 390 dni), VI – krowy wysokocielne w przygotowaniu do zasuszenia (powyżej 220 dnia ciąży). Intensywne żywienie krów oparte jest na wykorzystaniu zbilansowanych zestawów TMR z uwzględnieniem wymagań pokarmowych krów w zależności od poziomu produkcji i okresu ich użytkowania. W żywieniu krów jako główne źródło energii stosowana jest kukurydza w postaci kiszonki z całych roślin, LKS, a także gniecionego wilgotnego ziarna. Obok kukurydzy w dawce TMR stosowana jest kiszonka z przewiędniętej lucerny lub lucerny z trawami. Należy nadmienić, że lucernę pozyskuje się zazwyczaj w 5-ciu pokosach podczas sezonu wegetacyjnego (zawartość białka pow. 200 g białka

47

Udział zwierząt z GR Straduny w krajowych imprezach hodowlanych – VI Ogólnopolska Wystawa Bydła Hodowlanego, Szepietowo 2010 (17 sztuk) Fot. 12. Jakość TMR decyduje o pobraniu suchej masy dawki i stanowi jeden z podstawowych warunków uzyskiwania wysokiej produkcyjności krów ogólnego w 1 kg suchej masy). Cennym komponentem TMR laktacyjnego jest również młóto zakiszane w rękawach foliowych. W zależności od potrzeb i poziomu produkcji mleka stosowane są korektory białkowe np. seria Milkor o zróżnicowanej zawartości białka (27-38% białka ogólnego), które umożliwiają m.in. poza uzupełnieniem dawki w białko ogólne, poprawę wykorzystania składników energetycznych, w tym przede wszystkim skrobi z kukurydzy. Ważnym elementem w racjonalnym żywieniu krów jest zapewnienie niezbędnego dostępu do stołu paszowego, co w przypadku fermy w Stradunach wynosi 64 cm/sztukę.

Osiągnięcia hodowlane Jednym z czynników stymulujących pracę hodowlaną jest nie tylko systematyczna poprawa potencjału produkcyjnego stada w wyniku właściwego kojarzenia osobników, ale również udział najlepszych zwierząt ze stada w regionalnych i krajowych wystawach zwierząt hodowlanych. Oczekiwane efekty hodowlane uzyskuje się m. in.. dzięki wykorzystywaniu na fermie nasienia testowego (30%) oraz nasienia seksowanego,

48

które wykorzystuje się do inseminacji wszystkich jałówek wchodzących w okres reprodukcyjny. Ferma w Stradunach otwarta jest na nowe, testowane genomowo nasienie młodych najlepszych buhajów. W pracy hodowlanej stosowany jest z powodzeniem program Hodowca Online. W 2011 roku podczas wystawy hodowlanej w Szepietowie odbyła się po raz pierwszy w Polsce prezentacja zwierząt po buhajach testowych Stacji Hodowli i Unasienia Zwierząt w Bydgoszczy. Na ringu w Szepietowie zaprezentowano wówczas po raz pierwszy krowy pierwiastki z hodowli Pana Adama Pietruszyńskiego z Gospodarstwa Hodowlanego Straduny (JAGA, ULMA, KAMA po buhaju testowym TORKAN ET PL005099449402). Regionalna Wystawa Zwierząt Hodowlanych, Szepietowo 2013 r.:

– XXV Krajowa Wystawa Zwierząt Hodowlanych – Bydło Mleczne, Poznań 2011 (9 sztuk) – XXVI Krajowa Wystawa Zwierząt Hodowlanych – Bydło Mleczne, Poznań 2013 (28 sztuk) – VIII Ogólnopolska Wystawa Bydła Hodowlanego, Szepietowo 2014 (19 sztuk) 1. Czempion w kategorii jałowice niecielne w wieku 12-14 m-cy, rasa PHF, odm. HO –TINA, ur. 15.05.2012, po ojcu Panoramix (PL) i matce Tiyna (PL), (Udział w KWZH 2013) 2. Czempion w kategorii jałowice niecielne w wieku 12-20 m-cy, rasa PHF, odm. RW – TRUS, ur. 31.03.2012, po ojcu Kodak (NL) i matce Truus VV3 (NL) 3. Czempion w kategorii jałowice w wieku 15-17 m-cy, rasa PHF, odm. HO – KLARA, ur. 17.04.2012, po buhaju Moline (US) i matce Klasje 66 (NL) – Superczempion w kategorii jałówki 4. Wiceczempion w kategorii jałowice

Fot. 13. Rękawy foliowe z kiszonym młótem, cennym i mlekopędnym składnikiem mlekopędnym w TMR Hodowca Bydła 1/2015

Fot. 14. Klara, superczempion w kategorii jałówek Klara, po buhaju Moline (US) i matce Klaasje 66 (NL); Regionalna Wystawa Zwierząt Hodowlanych Szepietowo 2013 w wieku 15-17 m-cy, rasa PHF, odm. HO – ULMA, ur. 3.02.2012, po buhaju Silky (PL) i matce ULMA (PL) 5. Wiceczempion w kategorii jałowice w wieku 15-17 m-cy, rasa PHF, odm. HO – LINA, ur. 13.02.2012, po buhaju Longtime (US) i matce Lina (DE) (Udział w KWZH 2013) Regionalna Wystawa Zwierząt Hodowlanych, Szepietowo 2012 r. 1. Czempion w kategorii jałowice w wieku 21-24 m-cy, rasa PHF, odm. HO – META 1, ur. 6.09.2010, po buhaju Kingly (CA) i matce Metaxa 1 (PL) 2. Czempion w kategorii krowy w I laktacji, rasa PHF, odm. HO – META 1, ur. 14.11.2009, po buhaju Master (US) i matce Znajda (PL) 3. Czempion w kategorii krowy w II laktacji, rasa PHF, odm. HO – ULMA, ur. 21.12.2008, po buhaju Torkan (PL) i matce ULMA/1399 (PL) – Superczempion w kategorii krowy 4. Wiceczempion w kategorii jałowice w wieku 12-14 m-cy, rasa PHF, odm. HO – BLANKA, ur. 26.06.2011, po buhaju Della (US) i matce Blanka (PL) (Udział w KWZH 2013) 5. Wiceczempion w kategorii jałowiHodowca Bydła 1/2015

Fot. 15. Krowa Ulma, po buhaju Torkan, zdobywczyni tytułu superczempiona podczas XIV Regionalnej Wystawy Zwierząt Hodowlanych w Szepietowie w 2012 r.

ce w wieku 15-17 m-cy, rasa PHF, odm. HO – NATA, ur. 03.04.2011, po buhaju Buckeye (US) i matce Natja (PL) 6. Wiceczempion w kategorii jałowice w wieku 21-24 m-cy, rasa PHF, odm. HO – SCJENCE, ur. 06.10.2010, po buhaju Master (US) i matce Scjence/103 (PL) Ogólnopolska Wystawa Bydła Hodowlanego, Szepietowo 2010 r. 1. Wiceczempion w kategorii jałowice w wieku 16-18 m-cy, rasa PHF, odm. HO – FRIDCHE, ur. 26.10.2008, po buhaju Rotheneuf (FR) i matce Fridche (DE) 2. Wiceczempion w kategorii krowy w III i dalszych laktacjach, rasa PHF, odm. HO – ROMA, ur. 7.10.2005, po buhajuTrend (PL) i matce Roma (PL)

Podsumowanie Osiągnięte przez Gospodarstwo Hodowlane w Stradunach wysokie wyniki produkcyjne, to niewątpliwie zasługa zaangażowania zespołu pracowników i głównego hodowcy inż. Macieja Kurowskiego, który całą swoją doskonaloną stale wiedzę wy-

korzystuje do unowocześnienia produkcji i poprawy efektów hodowlanych. Obecnie wszystkie wysiłki koncentrują się na rozbudowie stada podstawowego krów, co znajdzie swoje odzwierciedlenie w zwiększeniu towarowości gospodarstwa po zniesieniu kwot mlecznych w UE. Jednym z celów w najbliższej przyszłości jest również produkcja i sprzedaż na aukcjach wysokiej jakości materiału genetycznego w postaci jałówek. W zamierzeniach produkcyjnych ma to stanowić 25% odchowanego materiału na fermie. Niezależnie od uzyskiwanych wysokich wydajności laktacyjnych w stadzie krów duży nacisk kładzie się na długowieczność i zwiększenie wydajności życiowej krów. Możliwe to będzie do osiągnięcia dzięki utrzymaniu wysokiego statusu zdrowotnego zwierząt, dobrym warunkom utrzymania i racjonalnemu żywieniu oraz nowoczesnym metodom zarządzania rozrodem. Sprzyja temu również stosowanie założeń systemu precyzyjnego chowu bydła mlecznego (PDF). Dariusz Minakowski, Katarzyna Markowska

49