PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Seria: Zeszyty Historyczne

2010, z. XI

Sáaw MILEWSKI Towarzystwo Rapperswilskie

Wáadysáaw Broel-Plater – zaáoĪyciel Muzeum Polskiego w Rapperswilu (zarys biografii) W roku 2008 minĊáo 200 lat od daty narodzin hrabiego Wáadysáawa Platera, zaáoĪyciela pierwszego polskiego muzeum narodowego – a w roku 2010 minie 140 lat od dnia jego otwarcia. W eseju o tym muzeum, zamieszczonym w 1995 r. w „Muzealnictwie”, jego autor, Bogusáaw Mansfeld stwierdziá m.in., Īe hrabia Wáadysáaw Plater nie doczekaá siĊ dotychczas monografii, na którą z pewnoĞcią zasáuguje. MinĊáo kilkanaĞcie lat i sytuacja ta nie ulegáa zmianie. Ale – jeĞli uĞwiadomimy sobie, Īe monografia czáowieka to obszerna, wyczerpująca rozprawa o jego Īyciu i dziaáalnoĞci na tle epoki, i jeĞli zapoznamy siĊ z zarysem biografii Platera, to stanie siĊ oczywiste, Īe opracowanie jego monografii po upáywie 120 lat od jego Ğmierci, po zniszczeniu archiwów rodzinnych i archiwów muzeum rapperswilskiego, jest zadaniem niezwykle trudnym, pracocháonnym, wymagającym poszukiwaĔ archiwalnych w wielu oĞrodkach, z którymi Plater za Īycia siĊ kontaktowaá. A nawet – nie mówiąc o udokumentowanej monografii – trudno odtworzyü w miarĊ peány obraz jego Īycia. Rodzina Platerów pochodziáa z Westfalii. W koĔcu XIII wieku jeden z jej czáonków, Fryderyk, przeniósá siĊ nad DĨwinĊ, na ziemie bĊdące przedmiotem rywalizacji miĊdzy zakonem kawalerów mieczowych a arcybiskupem ryskim, i staá siĊ protoplastą nowej linii rodu, zwanej póĨniej polsko-inflancką. Zakorzenianiu siĊ Platerów w Inflantach z czasem, zwáaszcza od XVI wieku i Unii Lubelskiej, zacząá towarzyszyü proces ich stopniowej polonizacji, bĊdący w duĪej mierze nastĊpstwem zawierania maáĪeĔstw z miejscowymi szlachciankami, a jak wiadomo, na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej Obojga Narodów miejscowa szlachta pochodzenia litewskiego czy ruskiego takĪe z czasem w rosnącym stopniu przesiąkaáa polską kulturą i utoĪsamiaáa siĊ z przynaleĪnoĞcią do

52

Sáaw MILEWSKI

narodu polskiego. Nie zmieniáo siĊ to po zaborach i znajdowaáo wyraz m.in. w udziale w walkach o przywrócenie niepodlegáoĞci. I tak np. ojciec Wáadysáawa Kazimierz Plater uformowaá wáasnym sumptem puák walczący z zaborcą o przywrócenie wolnoĞci ojczyzny. Wáadysáaw Ewaryst hrabia Broel-Plater, syn Kazimierza i Apolinary z domu ĩabówny, córki wojewody poáockiego, urodziá siĊ 7 listopada 1808 r. w Wilnie, gdzie spĊdziá teĪ lata dzieciĔstwa i nauki szkolnej. Jak odnotowaá Sz. Konarski, autor drzewa genealogicznego rodziny Platerów, Wáadysáaw byá w roku 1824 „celującym uczniem” w gimnazjum wileĔskim. Po jego ukoĔczeniu przez rok „sáuchaá kursu nauk wyĪszych w uniwersytecie wileĔskim”, a nastĊpnie w roku 1827, zgodnie z ówczesną praktyką wielu zamoĪnych rodzin ziemiaĔskich, wyjechaá „dla otarcia siĊ w Ğwiecie”, najpierw do Petersburga, a nastĊpnie do kilku krajów Europy Zachodniej – Niemiec, Anglii, Szwajcarii. W toku tego pobytu, w roku 1827 studiowaá pewien czas na uniwersytecie berliĔskim. I to byá koniec jego nauki – dwa krótkie pobyty na wyĪszych uczelniach, a nie peány kurs studiów zakoĔczony dyplomem. Ale warto przypomnieü, Īe w XIX wieku w jego Ğrodowisku – nie tylko w jego pokoleniu, ale jeszcze w paru nastĊpnych – koĔczenie wyĪszych studiów nie byáo rzeczą powszechną. Panowie – jak to napisaá we wspomnieniu o swym ojcu, urodzony u schyáku tego wieku teĪ na terenach b. Wielkiego KsiĊstwa Litewskiego, ks. Walerian Meysztowicz – bardzo czĊsto nabywali wiedzĊ nie przez programowo kierowane studia uniwersyteckie, ale przez pracĊ samodzielną, do której drogĊ otwieraáa znajomoĞü jĊzyków. Wybuch powstania listopadowego zastaá Platera w Londynie. Na wieĞü o nim z początkiem 1831 r. wróciá do Warszawy. Krótki czas pracowaá w biurze spraw zagranicznych Rządu Narodowego. Potem wstąpiá do wojska Królestwa Kongresowego, w którym zostaá adiutantem puákownika, a póĨniejszego generaáa Samuela RóĪyckiego podczas jego wyprawy na LitwĊ. Gdy Sejm postanowiá rozszerzyü swój skáad o przedstawicieli Ziem Zabranych (to znaczy tych, które przed rozbiorami wchodziáy w skáad Rzeczypospolitej Obojga Narodów, a po Kongresie WiedeĔskim nie weszáy w skáad Królestwa Polskiego, lecz pozostaáy prowincjami Cesarstwa Rosyjskiego), w sierpniu 1831 r. Wáadysáaw Plater przyjąá propozycjĊ powoáania na posáa z województwa miĔskiego, w którym znajdowaá siĊ majątek jego rodziców. Mając dwadzieĞcia trzy lata, byá jednym z najmáodszych posáów, ale zarazem i jednym z bardziej aktywnych. AktywnoĞü polityczną kontynuowaá takĪe po upadku powstania – na emigracji. Wkrótce po opuszczeniu kraju udaá siĊ do Anglii i tam (uĪywając wspóáczesnej terminologii) prowadziá umiejĊtnie propagandĊ sprawy niepodlegáoĞci Polski. Jego przemówienia na organizowanych w tym celu zgromadzeniach bu-

Wáadysáaw Broel-Plater – zaáoĪyciel Muzeum Polskiego...

53

dziáy duĪe zainteresowanie i emocje wĞród sáuchaczy i przyczyniáy siĊ do powstania podpisanego przez okoáo stu tysiĊcy Brytyjczyków na pergaminie o 40-metrowej dáugoĞci „Adresu do Narodu Polskiego” (przechowywanego nastĊpnie i eksponowanego przez wiele lat w muzeum rapperswilskim). Na dáuĪszą metĊ Plater osiedliá siĊ jednak, jak duĪa czĊĞü emigrantów, w ParyĪu. Tam początkowo wspóádziaáaá z ksiĊciem Adamem Czartoryskim i z Niemcewiczem, popieraá Niemojewskiego przeciw lewicy, wraz z bratem Cezarym zaáoĪyá Towarzystwo Litewskie i Ziem Ruskich, a od 1833 r. wydawaá poĞwiĊcony sprawom polskim a adresowany do Francuzów i innych cudzoziemców miesiĊcznik „Le Polonaise. Journal des interêts de la Pologne”. Przez trzy lata byá naczelnym redaktorem tego pisma, a czáonkami jego redakcji byli m.in. poeta i publicysta Stefan Witwicki, generaáowie Józef Bem i Henryk DembiĔski, a takĪe znani cudzoziemcy – m.in. Francuzi hr. Karol Montalembert, Karol Saint-Beuve, Wáoch hr. Mamiani Della Rovere, Hiszpan margrabia Miraflores (póĨniejszy prezes parlamentu), portugalski pisarz Pinheiro Ferrera. Uprawiaá teĪ dziaáalnoĞü wydawniczą, a w jej ramach odtworzyá teksty wykáadów paryskich Adama Mickiewicza (Cours de la litterature slave) i doprowadziá do ich wydania. Byá konserwatystą, ale – choü jako wydawca korzystaá z subwencji Czartoryskiego – nie zawsze prowadziá pismo w peáni zgodnie z jego linią i intencjami, tak Īe po kilku latach utraciá tĊ subwencjĊ i musiaá przerwaü wydawnictwo. Nadal jednak na róĪnych polach staraá siĊ sáuĪyü Czartoryskiemu aĪ do 1842 r., w którym skrytykowaá go na áamach wydawanego przez siebie „Dziennika Narodowego”, co spowodowaáo zerwanie wspóápracy. W 1843 r. bezowocnie usiáowaá reaktywowaü na emigracji Sejm Królestwa Polskiego. W tym teĪ czasie oĪeniá siĊ z niemiecką aktorką Karoliną Bauer. Pochodziáa z Badenii. Byáa córką rotmistrza. Poznaá ją kilkanaĞcie lat wczeĞniej, w okresie studiów w Berlinie, i juĪ wówczas nawiązaáa siĊ miĊdzy nimi wzajemna niü sympatii. Dalsze jego podróĪe, powrót do kraju w celu udziaáu w powstaniu, a nastĊpnie emigracja do Francji nie sprzyjaáy jej utrwaleniu. I w tych latach jego póĨniejsza maáĪonka staáa siĊ morganatyczną Īoną ksiĊcia Leopolda Sasko-Koburskiego. Gdy po kilku latach tego związku ksiąĪĊ przyjąá zaoferowaną mu koronĊ usamodzielnionej niedawno wczeĞniej Belgii, podjąá teĪ decyzjĊ o zawarciu tzw. maáĪeĔstwa dynastycznego, zapewniającego jego potomkom dziedziczenie tronu. I wtedy, po odnowieniu znajomoĞci, po dáuĪszej przerwie, doszáo do maáĪeĔstwa Karoliny z Platerem. Nie eliminowaáo to jednak wątpliwoĞci, czy po zakoĔczeniu swego morganatycznego związku – nawet juĪ jako hrabina Platerowa – bĊdzie ona mile widziana w wielu znaczących dla mĊĪa paryskich salonach. I to, obok niepowodzeĔ politycznych, skáoniáo Platera do opuszczenia ParyĪa i zamieszkania w Szwajcarii. Pierwszym jego szwajcarskim adresem byáo niewielkie miasteczko Dietikom w kantonie argowijskim, niedaleko od

54

Sáaw MILEWSKI

Zurychu. TamĪe uzyskaá obywatelstwo szwajcarskie. Wkrótce jednak przeniósá siĊ nad Jezioro Zuryskie, do równieĪ niewielkiej miejscowoĞci Kilchberg. Nabyá tam dom nazwany od swego rodowego przydomku willą „Zum Broelberg”. BezpoĞrednim jego sąsiadem byá pisarz szwajcarski Konrad Ferdynand Meyer, dziĊki któremu nawiązaá liczne kontakty z wielu osobistoĞciami z miejscowego Ğwiata kultury i polityki. JednoczeĞnie do roku 1848 zdalnie kontynuowaá wydawanie „Dziennika Narodowego”. W tym teĪ roku doszedá do zgody z ks. Czartoryskim i w czasie Wiosny Ludów, w imieniu „grona sejmowego”, zawiózá adres do Zgromadzenia Ogólnoniemieckiego we Frankfurcie. W kolejnych latach uprawiaá publicystykĊ, m.in. w „Le Monde”. Jego dom staá siĊ miejscem spotkaĔ polskich emigrantów i Polaków przybywających z kraju. Wybuch powstania styczniowego staá siĊ impulsem do poszerzenia sfery aktywnoĞci politycznej Platera. Wspóádziaáaá ze szwajcarskim pisarzem Gotfrydem Kellerem z Zurychu w utworzeniu Szwajcarskiego Centralnego Komitetu Pomocy Polakom, który skupiá 20 komitetów lokalnych i m.in. wspóáfinansowaá zakup karabinów dla powstaĔców. Z inicjatywy Platera i przy jego finansowym wkáadzie Komitet ten wydawaá teĪ przez prawie póátora roku (od lutego 1864 r. do czerwca 1865 r.) wychodzące trzy razy w tygodniu niemieckojĊzyczne czasopismo „Der Weisse Adler” poĞwiĊcone sprawie niepodlegáoĞci Polski. Jak to oceniaá po upáywie stu lat historyk Jerzy Borejsza, w swym studium o prasie emigracyjnej okresu powstania styczniowego, ponad 200 numerów tego pisma odegraáo istotną rolĊ w ksztaátowaniu opinii o Polsce wĞród niemieckojĊzycznych mieszkaĔców Szwajcarii. Podczas dyktatury Traugutta Plater zostaá formalnym agentem powstaĔczego Rządu Narodowego w Szwajcarii. W schyákowym okresie powstania i po jego upadku podjąá róĪnokierunkowe dziaáania na rzecz pomocy dla kraju i dla pojawiającej siĊ na Zachodzie nowej fali emigracji. I tak uruchomiá w ParyĪu akcjĊ pomocy KoĞcioáowi katolickiemu w Polsce, a nastĊpnie w latach siedemdziesiątych stworzyá funkcjonujący przez wiele lat fundusz wspomagający ksiĊĪy polskich wywiezionych na SyberiĊ i w gáąb Rosji (Oeuvre d’ assistance des prêtres polonais exilés en Siberie et dans l’interieur de la Russie). JuĪ w roku 1864 zorganizowaá w Szwajcarii dom polskich inwalidów, a takĪe komitet pomocy naukowej uáatwiający popowstaniowym emigrantom poprzez stypendia zdobywanie kwalifikacji umoĪliwiających lepszą egzystencjĊ w nowym dla nich Ğrodowisku. Te samorzutnie podejmowane przez Platera inicjatywy stanowiáy początek nowego etapu jego dziaáalnoĞci Īyciowej, w którym przyjąá i realizowaá w praktyce hasáa pracy organicznej, a takĪe staá siĊ ich propagatorem w Ğrodowisku emigracji.

Wáadysáaw Broel-Plater – zaáoĪyciel Muzeum Polskiego...

55

I tak np. w Berlinie, na obchodzie rocznicy powstania w 1869 r. Plater powiedziaá, m.in.: „Przede wszystkim staraü siĊ powinna Polska o zespolenie wszystkich swych Īywioáów paĔstwowych, o jednoĞü ogólnego kierunku, o rozszerzanie oĞwiaty, powoáywanie mas ludowych do Īycia narodowego, ksztaácenie siĊ praktyczne specjalne, o znaczny postĊp w pracy organicznej w kraju i dziaáanie na zewnątrz, którego punkt oparcia jest w opinii publicznej nam przyjaznej w róĪnych krajach. Pomnijmy bowiem, Īe opinia publiczna stanowi jedną z pierwszych potĊg w Europie”. Takie sformuáowanie celów rozwojowych prowadziáo teĪ do krytycznego spojrzenia na dotychczasową dziaáalnoĞü niepodlegáoĞciową. Szczególnie dobitnie zabrzmiaáo to w wypowiedzi Platera na posiedzeniu Towarzystwa Historyczno-Literackiego w ParyĪu w dniu 5 grudnia 1871 r.: „Robiąc rachunek stuletni sumienia narodu naszego, uderza nas kierunek niepraktyczny w sprawie ojczystej, […] zamiast pracy organicznej, systematycznej w dziele odrodzenia, marnowaliĞmy siáy Īywotne w hecach politycznych stronnictw i porywaliĞmy za broĔ nieraz nierozwaĪnie […]. Czas juĪ przejąü siĊ tą prawdą, Īe odrodzenie materialne paĔstwa musi byü poprzedzone odrodzeniem moralnym […]”. Z duĪym prawdopodobieĔstwem moĪna przyjąü, Īe na tle tezy o odrodzeniu moralnym jako czynniku dziaáającym na rzecz odrodzenia paĔstwa zrodziáa siĊ myĞl o potrzebie utworzenia polskiego ogniska narodowego, które, mając na widoku odzyskanie niepodlegáoĞci, pracowaáoby nad podniesieniem poziomu ĞwiadomoĞci narodowej. Ognisko takie miaáo stanowiü „przybytek nietykalny zabytków historycznych” – muzeum, archiwum, biblioteka – wszystko nietykalne, bezpieczne i pewne, gdyĪ mieszczące siĊ poza krajem i to poza sferą ewentualnych ingerencji zaborców. (Wprawdzie początkowo Plater podejmowaá kilka prób oddania po swej Ğmierci stworzonego przez siebie muzeum narodowego pod opiekĊ jednej z krajowych instytucji kulturalnych – najchĊtniej mającej siedzibĊ w najswobodniejszej dzielnicy, tj. Galicji, ale po kontaktach z krakowską Akademią UmiejĊtnoĞci, lwowskim Ossolineum i poznaĔskim Towarzystwem Przyjacióá Nauk i zaznajomieniu siĊ z ich ostroĪnym stanowiskiem zrezygnowaá z tego zamiaru). Jeszcze przed podjĊciem prac nad utworzeniem muzeum narodowego Plater wystąpiá z inicjatywą upamiĊtnienia na ziemi szwajcarskiej stulecia polskich walk o niepodlegáoĞü, za których początek uwaĪaá konfederacjĊ barską. Brak zgody wáadz miejskich Zurychu na postawienie w nim pomnika sprawiá, Īe tzw. Kolumna Barska stanĊáa w 1868 r. w pobliskim miasteczku Rapperswil, posiadającym podupadáy zamek z XIII wieku, a wkrótce kontakty z wáadzami tego miasta doprowadziáy do tego, Īe w dwa lata póĨniej w tym zabytkowym zamku otwarto pierwsze polskie muzeum narodowe (którego zbiory przewieziono po I wojnie Ğwiatowej do Polski, po czym sam zamek pomieĞciá wkrótce Muzeum

56

Sáaw MILEWSKI

Polski Wspóáczesnej, a po jego likwidacji po II wojnie Ğwiatowej i dáuĪszej przerwie od roku 1975 mieĞci obecnie kolejne – równieĪ bogate i prowadzące wielostronną dziaáalnoĞü kulturalną – Muzeum Polskie). W 1870 roku nastąpiáo otwarcie muzeum, które zaczĊáo doĞü szybko powiĊkszaü swe zbiory dzieá sztuki i pamiątek historycznych, a takĪe ksiąĪek i archiwaliów. WĞród ofiarodawców znaczny udziaá mieli emigranci po powstaniu listopadowym zamieszkujący w Szwajcarii, a takĪe Francji, Niemczech i innych krajach, którzy osiągając wiek podeszáy, korzystali z nowo powstaáej moĪliwoĞci przekazywania posiadanych pamiątek swej patriotycznej postawy i dziaáalnoĞci, a nierzadko takĪe związanych z Polską dzieá sztuki do narodowej ich skáadnicy na obczyĨnie. Liczne dary, a takĪe darowizny pieniĊĪne spáywaáy do muzeum takĪe z innych Ğrodowisk emigracyjnych, jak równieĪ ze wszystkich trzech zaborów w kraju. Plater, który zawará z wáadzami miasta umowĊ o dzierĪawie przestrzeni zamkowych na 99 lat w zamian za ich odnowienie, utrzymywanie na dobrym poziomie i relatywnie niewielki czynsz, zostaá doĪywotnim dyrektorem muzeum. Powoáaá kilkuosobową RadĊ Muzealną stanowiącą – ale tylko formalnie rzecz biorąc – jego kolegialny zarząd (w jej skáad wchodzili Henryk Bukowski, antykwariusz ze Sztokholmu, Stefan BuszczyĔski, ziemianin z Kijowszczyzny i pisarz, Agaton Giller, czáonek Rządu Narodowego podczas powstania, dziennikarz, który osiadá w Rapperswilu i szereg lat pracowaá dla muzeum, oraz znany pisarz Józef Ignacy Kraszewski). Za Īycia Platera Rada speániaáa, i to w ograniczonym zakresie, funkcje doradcze, gdyĪ w praktyce on sam zarządzaá muzeum jednoosobowo, a Rada miaáa przejąü wáadzĊ dopiero po jego Ğmierci. Za Īycia Platera bardzo specyficzny charakter miaáo teĪ zarządzanie finansami muzeum, które, formalnie rzecz biorąc, byáo instytucją ogólnonarodową. Tymczasem wszelkie wpáywy zewnĊtrzne – z darowizn indywidualnych, skáadek, wpáywów z biletów wstĊpu i podobnych Ĩródeá – stanowiáy (zwáaszcza w pierwszych latach istnienia) tylko niewielką czĊĞü kosztów utrzymania i bieĪącej dziaáalnoĞci muzeum, a wiĊkszoĞü kosztów zarówno remontu zamku, jak bieĪących kosztów jego utrzymania i kosztów związanych z ekspozycją muzealną pokrywaá z wáasnej szkatuáy sam Plater. JuĪ w pierwszym sprawozdaniu rocznym wydanym w 1871 r. Plater wyliczyá, Īe sam wyáoĪyá dotąd na KolumnĊ Barską i muzeum ponad 120 tys. franków szwajcarskich. RównieĪ w 1871 r. zaáoĪyá – mówiąc jĊzykiem wspóáczesnym – lokatĊ dáugoterminową, lokując na niej wáasne prawie 80 tys. frs. z przeznaczeniem odsetek, wynoszących w ciągu dekady blisko 34 tys. frs., na utrzymywanie administracji muzeum. W nastĊpnych latach muzeum otrzymywaáo wiĊcej darowizn i spadków, przy czym jed-

Wáadysáaw Broel-Plater – zaáoĪyciel Muzeum Polskiego...

57

nak niektóre z nich miaáy okreĞlone z góry przez ofiarodawców przeznaczenie – np. na fundusz stypendialny. Sam Plater jako dyrektor zajmowaá siĊ gáównie odbudową budowli zamkowej i dostosowaniem jej do nowych zadaĔ oraz sprawami finansowymi (w tym zwáaszcza wspomnianym wyĪej pokrywaniem znacznej czĊĞci kosztów funkcjonowania muzeum z wáasnej kieszeni), a sprawy ekspozycji pozostawiaá kolejnym kustoszom. Sam teĪ kontynuowaá kilka zapoczątkowanych wczeĞniej dziedzin dziaáalnoĞci niemuzealnej, a takĪe rozwinąá nowe i kierowaá nimi z duĪą energią. Tak np. w 1882 r., pozyskawszy od Krystiana Ostrowskiego znaczną darowiznĊ na dziaáalnoĞü stypendialną (450 tys. frs.), rozwinąá ją w taki sposób, Īe stypendia rapperswilskie uzyskaáy waĪną pozycjĊ zarówno wĞród polskiej emigracji, jak i wĞród rodaków w kraju pragnących zdobywaü kwalifikacje w renomowanych uczelniach na Zachodzie. W Ğlad za Ostrowskim poszli inni fundatorzy, zwiĊkszając fundusze na ten cel do okoáo miliona franków. W nastĊpstwie tego w okresie do I wojny Ğwiatowej stypendia rapperswilskie otrzymaáo ok. 360 osób (wĞród nich ok. 1Ú3 z zaboru rosyjskiego), studiujących najróĪniejsze kierunki w 48 miastach. Znaczna czĊĞü tych stypendystów staáa siĊ w dalszym swym Īyciu wybitnymi uczonymi, twórcami, dziaáaczami odgrywającymi duĪą rolĊ w II Rzeczypospolitej. Kontynuując akcjĊ pomocy ksiĊĪom polskim represjonowanym przez wáadze carskie, Plater pozyskiwaá od organizacji katolickich z róĪnych krajów Ğrodki pieniĊĪne i tą drogą wspieraá systematycznie ok. 320 zesáanych na wschód ksiĊĪy, a jednoczeĞnie publikowaá w jĊzykach francuskim i angielskim wydawnictwa o stosunku caratu do katolickiej ludnoĞci ziem polskich (w tym szczególnie o traktowaniu unitów na Podlasiu i innych ziemiach kresowych) oraz informowaá o tym instytucje watykaĔskie, a nawet osobiĞcie papieĪa Leona XIII. Na szczególne podkreĞlenie zasáuguje uruchomienie przez Platera w ramach muzeum rapperswilskiego tzw. wydziaáu polemicznego, którego zadaniem byáo Ğledzenie w prasie krajów Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych publikacji dotyczących wizerunku Polski i Polaków pod zaborami i reagowanie na teksty oceniane jako nieobiektywne i szkodzące sprawom polskim. Byáa to dziaáalnoĞü nowa w owych czasach i wyprzedzająca o wiele lat istnienie i dziaáanie dzisiejszych sáuĪb prasowych. Jak juĪ o tym byáa mowa, nieomal nie zachowaáy siĊ w ogóle archiwalia rapperswilskie dokumentujące dziaáalnoĞü Platera i jego wspóápracowników, a trzeba dodaü, Īe caákiem brak dokumentów tzw. dziaáalnoĞci polemicznej. JednakĪe z kilku sprawozdaĔ i publikacji wzmiankujących o owych poczynaniach wynika, Īe liczba takich interwencji prasowych (nb. publikowanych przez niektóre czasopisma jako teksty polemiczne) siĊgaáa w poszczególnych latach 200–250, co Ğwiadczy o duĪej aktywnoĞci Platera i jego wspóápracowników w tej dziedzinie i o duĪej wadze przykáadanej przez nich do

58

Sáaw MILEWSKI

oddziaáywania na opiniĊ publiczną. I jeĞli nawet blisko z nim wspóápracujący Zygmunt Miákowski pisaá, Īe Plater byá czáowiekiem „nie zasáugującym na posądzenie go o genialnoĞü”, a co wiĊcej, Īe posądzano go „o pewne niedobory umysáowe”, to po upáywie stu kilkudziesiĊciu lat trzeba stwierdziü, Īe jeĞli nawet w niektórych cenionych podówczas w jego Ğrodowisku dziedzinach wiedzy taka ocena miaáa swoje uzasadnienie, to w wielu innych sferach sposób myĞlenia Platera wyprzedzaá znacznie swoją epokĊ. Poza podjĊtą przez siebie prasową dziaáalnoĞcią polemiczną, Plater próbowaá nowatorsko zainicjowaü zorganizowanie miĊdzynarodowej organizacji wspóápracy muzeów, archiwów i bibliotek. Pozyskaá dla tej idei Cesare Correntiego, sekretarza króla Wáoch, który w 1885 r. zgáosiá odpowiedni wniosek na kongresie historyków w Turynie. Niestety nie podjĊto wówczas niezbĊdnych prac organizacyjnych i sama idea doczekaáa siĊ czĊĞciowej realizacji dopiero w 1927 r., gdy powstaáa MiĊdzynarodowa Federacja StowarzyszeĔ i Instytucji Bibliotekarskich, a w odniesieniu do muzeów i archiwów dopiero w 1948 r., gdy (nawiasem mówiąc dziĊki inicjatywie i przedsiĊwziĊciom organizacyjnym UNESCO) utworzono MiĊdzynarodowe Rady Muzeów i Archiwów. Podobnie, juĪ w latach osiemdziesiątych XIX wieku Plater proponowaá zabezpieczenie muzeów, archiwów i bibliotek na wypadek wojny przez wprowadzenie ich oznakowania – podobnie jak juĪ od 1864 r. oznakowywano symbolem MiĊdzynarodowego Czerwonego KrzyĪa szpitale i ambulanse. TakĪe i ta koncepcja Platera znalazáa realizacjĊ dopiero w drugiej poáowie XX wieku, kiedy w 1957 r. podpisano konwencjĊ haską zapewniającą ochronĊ obiektów muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych i wprowadzono ich oznakowanie tarczą z báĊkitnym krzyĪem. Prócz dziaáalnoĞci muzealnej Plater przez caáe lata siedemdziesiąte XIX wieku staraá siĊ kontynuowaü dziaáalnoĞü polityczną i staü siĊ, jeĞli nie gáową caáej popowstaniowej emigracji, to przynajmniej szefem jej wielkiego stronnictwa. Pod tym kątem prowadziá tzw. dziaáalnoĞü polemiczną, a takĪe obsyáaá „memoriaáami i adresami gabinety, pisując od czasu do czasu do monarchów i monarchiĔ, do papieĪa i kardynaáów, publikując broszury polityczne”. W 1876 r. wypowiedziaá siĊ publicznie w Zurychu na rzecz utworzenia reprezentacji narodowej za granicą i przy tym – jako jeden z ostatnich Īyjących czáonków Sejmu z 1831 r. – wyraziá gotowoĞü podjĊcia siĊ roli reprezentanta, jeĪeli tylko kraj udzieli mu mandatu. Reagując na tĊ wypowiedĨ, szereg osób z kraju, gáównie ze Lwowa i Poznania (w tym spoĞród bardziej znanych Kornel Ujejski i Agaton Giller) wyraziáo mu poparcie, nadsyáając list z ok. 200 podpisami. Plater uznaá to za wystarczające upowaĪnienie dla podjĊcia misji. W nowej roli rozsyáaá ministrom i politykom z wielu krajów memoriaáy w sprawie polskiej. W roku 1877 wziąá udziaá w politycznym zjeĨdzie polskim w Wiedniu i podjąá próbĊ odegrania zna-

Wáadysáaw Broel-Plater – zaáoĪyciel Muzeum Polskiego...

59

czącej roli i uzyskania pozycji prezesa proponowanego Rządu Narodowego, lub przynajmniej prowadzącego w nim sprawy zagraniczne. Po fiasku tej próby Plater (wkraczający juĪ wtedy w siedemdziesiąty rok Īycia) uraĪony zlekcewaĪeniem go przez uczestników zjazdu wycofaá siĊ z dziaáalnoĞci politycznej i do koĔca Īycia zajmowaá siĊ juĪ tylko sprawami muzeum. Ze Ğwiadectw wspóáczesnych wynika, Īe w ostatniej dekadzie jego Īycia i w tej dziedzinie jego aktywnoĞü sáabáa i stawaáa siĊ mniej wielostronna. Autor pierwszej obszerniejszej publikacji o rozwoju muzeum, wydanego we Lwowie w 1898 r. Szkicu dziejów Muzeum Narodowego w Rapperswylu dr J. Rosz stwierdziá, Īe o ile miĊdzy rokiem 1873 a 1879 liczba pozycji inwentarzowych zbiorów muzeum wzrosáa z ok. 3 tys. do ok. 45 tys., to w latach osiemdziesiątych liczba darów wynosiáa przeciĊtnie juĪ tylko 280 pozycji rocznie. Znacznie zmalaáy teĪ ofiary pieniĊĪne na rzecz muzeum i jego dochody, co byáo szczególnie widoczne w ostatnich dwóch latach Īycia Platera. Po roku 1880 Plater zaniechaá publikowania corocznych sprawozdaĔ muzeum, a tym samym i rozliczeĔ finansowych. Wzbudziáo to falĊ krytyki i protestów ze strony róĪnych Ğrodowisk w kraju i na emigracji, w tym takĪe ze strony osób cieszących siĊ duĪym autorytetem jak wybitny krakowski bibliograf Karol Estreicher czy prezes Zjednoczenia Towarzystw Polskich w Szwajcarii Ludwik Michalski. Przedmiotem krytyki byáy nie tylko sprawy finansowe, lecz takĪe, a moĪe nawet gáównie, fakt osobistego i to doĞü arbitralnego zarządzania muzeum przez Platera, podczas gdy „publiczna instytucja publicznie i zbiorowo zarządzaną byü powinna”. Platera bronili Giller i Miákowski (sprawujący przez szereg lat funkcjĊ kontrolera finansów muzeum), ale niezaleĪnie od tej obrony obaj nie stronili teĪ od uwag krytycznych pod jego adresem, zwáaszcza związanych z jego przesadnymi ambicjami i doĞü czĊsto wielkopaĔskim stylem zachowaĔ. Tak np. Miákowski w Sylwetach emigracyjnych sformuáowaá osąd, Īe Plater w wieku lat siedemdziesiĊciu „rachunków nie robiá nie przez upór, ani z Īadnego uwáaczającego mu powodu, ale dlatego po prostu, Īe to nie jego byáa rzecz. Zaplątaá siĊ Ğród kas i funduszów, które pozakáadaá i wybrnąü z odmĊtu nie umiaá. AĪ natrafiá na GaáĊzowskiego Józefa (puákownika), uznającego doniosáoĞü patriotyczną idei muzealnej i biegáego w rachunkowoĞci. GaáĊzowski go z káopotów rachunkowych wyprowadziá, ale dopiero po jego Ğmierci”. ĝmierü ta nastąpiáa wkrótce po ukoĔczeniu przez Platera osiemdziesiątego roku Īycia, 22 kwietnia 1889 r. w nastĊpstwie udaru serca. Przytoczona tu skrótowa ocena Miákowskiego dobrze oddaje rzeczywistoĞü. Plater nie przywiązywaá naleĪytej wagi do poprawnoĞci rozliczeĔ, dokumentacji i ksiĊgowoĞci, a w koĔcowym okresie swego Īycia zaniedbaá te dziedziny swych obowiązków jeszcze bardziej. Ale miaá ĞwiadomoĞü tych swoich zaniedbaĔ i za-

60

Sáaw MILEWSKI

pewne wziąá je pod uwagĊ, wyznaczając na wykonawcĊ swego testamentu Józefa GaáĊzowskiego i predestynując go na przyszáego dyrektora muzeum. Józef GaáĊzowski ur. w 1834 r. na Ukrainie uczestniczyá w powstaniu styczniowym jako czáonek Wydziaáu Wojny Rządu Narodowego, nastĊpnie jego kierownik i wreszcie czáonek Rządu Narodowego. Po powstaniu emigrowaá do Francji, podjąá pracĊ w duĪej firmie finansowej Credit Foncier de la France i szybko awansowaá na jednego z jej dyrektorów. Poza tą pracą zajmowaá siĊ sprawami dziaáalnoĞci kulturalnej i ekonomicznej emigracji polskiej. W ostatnich latach Īycia Platera spoĞród piĊciu czáonków Rady Muzeum Īyáo juĪ tylko dwóch – Bukowski i BuszczyĔski. Kraszewski i Giller zmarli w 1887 r. Po ich Ğmierci Plater chciaá uzupeániü skáad Rady o Józefa GaáĊzowskiego z ParyĪa i ks. Antoniego Sas-Krechowieckiego z Wiednia, nie zdoáaá jednak dopeániü związanych z tym formalnoĞci. Po Ğmierci Platera Bukowski i BuszczyĔski zgáosili w sądzie te same co Plater nazwiska nowych czáonków Rady i sąd bez zastrzeĪeĔ akceptowaá te propozycje. Nowa czteroosobowa Rada wybraáa GaáĊzowskiego na swego prezesa. A on w relatywnie krótkim czasie uporządkowaá sprawozdawczoĞü muzeum i podjąá prace nad zapewnieniem mu nowych Ĩródeá dochodów, które zastąpiáy prywatną szkatuáĊ Platera.