Zarys polskiego prawa podatkowego

Zarys polskiego prawa podatkowego Jan Głuchowski Jacek Patyk Wydanie 3 Warszawa 2011 Poszczególne rozdziały opracowali: Jan Głuchowski: I–III, VI...
0 downloads 2 Views 1MB Size
Zarys polskiego prawa podatkowego Jan Głuchowski Jacek Patyk

Wydanie 3

Warszawa 2011

Poszczególne rozdziały opracowali: Jan Głuchowski: I–III, VI–XI Jacek Patyk: IV, V Redaktor prowadzący: Anna Popławska Opracowanie redakcyjne: Joanna Ołówek, Joanna Ośka Redakcja techniczna: Małgorzata Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka

© Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych – bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy.

ISBN 978-83-7806-078-9

LexisNexis Polska Sp. z o.o.

Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.LexisNexis.pl, e-mail: [email protected] Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.LexisNexis.pl

Spis treści Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

7

Uwagi wstępne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

Rozdział I. Ogólna charakterystyka podatków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Pojęcie podatku i jego konstrukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Zasady podatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Funkcje podatków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Konstytucyjne regulacje podatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 5. Rola orzecznictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

11 11 15 17 20 22

Rozdział II. Zobowiązania podatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Powstanie i ustalanie zobowiązań podatkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Zabezpieczenie zobowiązań podatkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 3. Przedawnienie i wygasanie zobowiązań podatkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 4. Odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

26 26 32 37 40

Rozdział III. Nieujawnione źródła przychodów oraz przestępstwa i wykroczenia skarbowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 1. Opodatkowanie nieujawnionych źródeł przychodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . § 2. Przestępstwa i wykroczenia skarbowe popełnione przez osoby fizyczne . . . . . § 3. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49 49 52 63

Rozdział IV. Podatek od towarów i usług . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 § 1. Podstawa prawna podatku od towarów i usług . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 § 2. Podmiot i przedmiot opodatkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 § 3. Podstawa opodatkowania i stawki podatku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 § 4. Obowiązki i prawa podatników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 § 5. Rozliczenie podatku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Rozdział V. Podatek akcyzowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 § 1. Uwagi ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 § 2. Podmiot i przedmiot opodatkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

6

Spis treści

Rozdział VI. Podatek dochodowy od osób fizycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 § 1. Podmiot i przedmiot opodatkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 § 2. Źródła przychodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 § 3. Zwolnienia od podatku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 § 4. Koszty uzyskania przychodów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183 § 5. Podstawa opodatkowania i wysokość podatku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195 Rozdział VII. Ryczałtowe i uproszczone opodatkowanie dochodów osób fizycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 § 1. Ryczałt podatkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 § 2. Karta podatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227 Rozdział VIII. Podatek dochodowy od osób prawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 § 1. Podmiot i przedmiot opodatkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234 § 2. Przychody i koszty ich uzyskania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243 § 3. Zwolnienia podmiotowe i przedmiotowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251 § 4. Podstawa opodatkowania, wysokość i pobór podatku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259 Rozdział IX. Inne podatki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 § 1. Podatek rolny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268 § 2. Podatek leśny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274 § 3. Podatek od spadków i darowizn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276 § 4. Podatek od czynności cywilnoprawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286 § 5. Podatek od gier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 292 § 6. Podatek tonażowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299 § 7. Podatki i opłaty lokalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 304 § 8. Opłata skarbowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312 Rozdział X. Postępowanie podatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 § 1. Reguły ogólne postępowania podatkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317 § 2. Wezwania i doręczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326 § 3. Dokumentacja i zawieszenie w postępowaniu podatkowym . . . . . . . . . . . . . . 330 § 4. Decyzje, postanowienia i tryb odwoławczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335 Rozdział XI. Organy podatkowe oraz czynności kontrolne . . . . . . . . . . . . . . 344 § 1. Organy podatkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344 § 2. Kontrola podatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357 Skorowidz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369

Wykaz skrótów ETS

– Europejski Trybunał Sprawiedliwości (od 1 grudnia 2009 r.: Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej) k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.r.o. – ustawa z 25 lutego 1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) Konstytucja RP – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) LexPolonica – Serwis Prawniczy LexisNexis Polska Sp. z o.o. Mon.Pod. – „Monitor Podatkowy” NSA – Naczelny Sąd Administracyjny ONSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego ONSAiWSA – Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego i wojewódzkich sądów administracyjnych ord.pod. – ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. 2005 r. Nr 8 poz. 60 ze zm.) OSNAP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSP – „Orzecznictwo Sądów Polskich” OSS – Orzecznictwo w Sprawach Samorządowych OTK – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK-A – Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego seria A PKWiU – Polska Klasyfikacja Wyrobów i Usług pr.bank. – ustawa z 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72 poz. 665 ze zm.) SN – Sąd Najwyższy TFUE – Traktat o Unii Europejskiej i Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wersja skonsolidowana Dz.Urz. UE 2010 C 83/1) TK – Trybunał Konstytucyjny TSUE – Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej

8 u.d.j.s.t. u.p.d.o.f. u.p.d.o.p. u.s.d.g. u.z.p.d. WSA

Wykaz skrótów

– ustawa z 13 listopada 2003 r. o dochodach jednostek samorządu terytorialnego (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 80, poz. 526 ze zm.) – ustawa z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 51, poz. 307 ze zm.) – ustawa z 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 74, poz. 397 ze zm.) – ustawa z 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.) – ustawa z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne (Dz.U. Nr 144, poz. 930 ze zm.) – Wojewódzki Sąd Administracyjny

Uwagi wstępne Prawo podatkowe od początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku odgrywa w Polsce coraz większą rolę. Jest to wynik zmian ustrojowych, które wywarły istotny wpływ na system gospodarczy i finansowy. W poprzednim okresie głoszono wręcz tezę o obumieraniu podatków, zachowując jednak ukryte opodatkowanie. Uwalniano także od obciążeń fiskalnych dochody uzyskiwane przez osoby zatrudnione w gospodarce uspołecznionej. Preferowano również gospodarczy sektor uspołeczniony, opodatkowując go na innych zasadach niż sektor prywatny. Wprowadzenie w 1992 r. podatków dochodowych od osób fizycznych i od osób prawnych oraz rok później pierwszej ustawy o podatku od towarów i usług i podatku akcyzowym, a także zerwanie z zasadą odrębności sektorowych w zakresie opodatkowania pozwoliło na tworzenie nowego systemu podatkowego, który odpowiada współczesnym wymaganiom. Powszechny charakter podatku dochodowego od osób fizycznych oraz wzrost liczby firm powodują zwiększenie zapotrzebowania na profesjonalne doradztwo podatkowe. Aby temu sprostać, wprowadzono zmiany w akademickich i zawodowych programach nauczania. Na wielu wydziałach prawa i administracji miejsce wykładanego przez lata przedmiotu pod nazwą prawo finansowe zajęło prawo podatkowe. Problematyka prawnopodatkowa znalazła się również w programach uczelni ekonomicznych. Niniejszy podręcznik jest kolejnym wydaniem książki, nawiązującym do Polskiego prawa podatkowego, które ukazało się nakładem Wydawnictwa Naukowego PWN w 1993 r. Celem autorów było, aby treść stała się komunikatywna i łatwiejsza do całościowego opanowania. Podręcznik jest adresowany do studentów, a także praktyków, czyli osób zatrudnionych w organach podatkowych i finansowych różnych szczebli, oraz do kandydatów na doradców podatkowych. W tym wydaniu dokonano wielu zmian redakcyjnych w zakresie sposobu przedstawienia treści, co powinno przyczynić się do zwiększenia użyteczności opracowania dla celów dydaktycznych. Stan prawny przyjęto na 30 września 2011 r.

Rozdział I

Ogólna charakterystyka podatków § 1. Pojęcie podatku i jego konstrukcja Podatek jako świadczenie 1

Podatek jest nieodpłatnym, przymusowym, bezzwrotnym i pieniężnym świadczeniem o charakterze ogólnym, które jest nakładane jednostronnie przez związek publicznoprawny. Związkiem tym jest przede wszystkim państwo. Nieodpłatność podatku polega na tym, że podmiotowi, który go uiścił, nie przysługuje z tego tytułu roszczenie wzajemnego świadczenia ze strony państwa. Wpływy z podatków powiększają ogólną sumę dochodów budżetowych. Z kolei z budżetu finansowane są zadania ogólnospołeczne, takie jak oświata czy ochrona zdrowia, z których korzystają podatnicy i członkowie ich rodzin. W tej sytuacji można mówić, co najwyżej, o odpłatności ogólnej. Przymusowość odróżnia podatek od świadczeń dobrowolnych. Stosunek między podmiotem zobowiązanym do płacenia podatku a podmiotem uprawnionym do jego nakładania jest stosunkiem podporządkowania. Obowiązek świadczenia podatku może być wyegzekwowany przez organ administracji finansowej państwa. W tym celu przewidziany jest nawet tryb egzekucyjny. Bezzwrotność sprowadza się do tego, że uiszczony podatek nie podlega zwrotowi. Wyjątki od tej generalnej zasady dotyczą takich sytuacji, gdy podatek został nieprawidłowo obliczony i zawyżony lub też jeśli nałożono go niezgodnie z obowiązującymi przepisami prawnymi. Pieniężny charakter różni podatek od innych świadczeń osobistych i materialnych na rzecz państwa. W różnych okresach historii bywał on jednak

1

12

I. Ogólna charakterystyka podatków

ściągany w postaci płodów rolnych czy zwierząt. Jednakże pobór podatków w postaci naturalnej należy już do przeszłości. Podatek jest nakładany i ustalany jednostronnie. Decyzję w tej sprawie podejmują centralne lub terenowe organy stanowiące. Sam podatnik nie ma żadnego wpływu na wysokość obciążenia z tego tytułu. Podatnicy mogą jedynie w sposób pośredni, przez lobbystów lub grupy nacisku, wywierać presję na parlament czy lokalne organy stanowiące. Podatek jest świadczeniem dokonywanym na rzecz podmiotu uprawnionego przez podmiot zobowiązany. Podmiot uprawniony jest nazywany podmiotem czynnym i jest nim z reguły państwo. Podmiotami czynnymi są też lokalne związki publicznoprawne, takie jak gminy miejskie czy wiejskie. W wyjątkowych wypadkach podmiotami czynnymi są też organizacje międzynarodowe. Ma to miejsce wówczas, gdy państwa członkowskie wyposażą je w uprawnienia do nakładania podatków. Podmiot zobowiązany do uiszczenia podatku jest podmiotem biernym. Przepisy prawa podatkowego określają podmiot bierny jako podatnika. Podatnikami mogą być nie tylko podmioty prawa cywilnego, tj. osoby fizyczne i osoby prawne, lecz także jednostki niemające osobowości prawnej oraz rodziny żyjące we wspólnym gospodarstwie domowym. Podatnik odpowiada całym swoim majątkiem za ciążące na nim podatki. W rezultacie zaległości podatkowe mogą być egzekwowane ze wszystkich rzeczy stanowiących własność podatnika oraz ze wszystkich przysługujących mu praw majątkowych.

Uczestnicy uiszczania podatku 2

W uiszczaniu podatku może uczestniczyć, poza podatnikiem, płatnik i inkasent. Płatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej, obowiązana na podstawie przepisów prawa podatkowego do obliczania i pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu. Pobranie podatku następuje najczęściej przez potrącenie go z należności przypadającej podatnikowi od płatnika. W taki sposób jest pobierany przez pracodawców podatek od wynagrodzeń pracowniczych. Płatnikiem może być też podmiot niezobowiązany do świadczenia pieniężnego na rzecz podatnika, na przykład notariusz, przed którym sporządzono akt darowizny, podatnikiem zaś – obdarowany. Zakres obowiązków inkasenta jest węższy niż płatnika. Inkasentem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka niemająca osobowości prawnej, obowiązana do pobrania od podatnika podatku i wpłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu. Inkasent nie oblicza więc podatku.

3 Podatnik nie może skutecznie zasłaniać się nieznajomością prawa ani też tym, że o zmianach w obowiązujących przepisach oraz o sankcjach wprowadzonych

§ 1. Pojęcie podatku i jego konstrukcja

13

za ich nieprzestrzeganie nie został powiadomiony ani przez podmiot będący płatnikiem należnych od niego podatków, ani przez organ podatkowy1. Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że na organach podatkowych w zasadzie nie spoczywa obowiązek pouczania podatników o wejściu w życie nowych przepisów podatkowych. Skarżący nie może zatem skutecznie zasłaniać się nieznajomością prawa ani tym, że nie został powiadomiony o zmianie przepisu i wprowadzonej wraz z tą zmianą sankcji przez cech, spółdzielnię czy urząd skarbowy. Nikt też nie może się zasłaniać nieznajomością prawa ogłoszonego we właściwym organie promulgacyjnym. Jednakże przepisy prawa i ustalenia o charakterze ogólnym, wydane przez organy państwowe, lecz niepublikowane w urzędowych zbiorach, mogą mieć w stosunku do określonej osoby moc obowiązującą tylko pod warunkiem, że została ona o ich treści poinformowana2. Konsekwentnie trzeba przyjąć, że postępowanie danej osoby, odpowiadające znanemu jej rozstrzygnięciu o charakterze ogólnym, dokonanemu przez właściwy organ, pozostaje zgodne z prawem, dopóki do tej osoby nie dotrze wiadomość o zmianie stanowiska zajętego przez organ.

Obliczanie podatku 4

W celu obliczenia podatku od konkretnej podstawy opodatkowania stosuje się stawki podatkowe.

4

5

Podstawą opodatkowania jest skonkretyzowany przedmiot podatku. Na przykład w podatku dochodowym przedmiotem będzie dochód, a podstawą opodatkowania – jego rozmiary. Z kolei źródłem, z którego pochodzą środki na opłacenie podatku, może być dochód lub majątek.

5

6 Fundamentalną zasadą prawa podatkowego w demokratycznym państwie prawnym jest to, że zakres przedmiotu opodatkowania musi być precyzyjnie określony w ustawie podatkowej, a interpretacja jej przepisów nie może być rozszerzająca3. W uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego dotyczącym tej kwestii znalazło się stwierdzenie, że w polskim systemie prawnym ustawodawca może (z wyjątkiem prawa karnego) dokonać regulacji, łamiąc zasadę lex retro non agit, a także ustalić, iż od pewnego momentu skutki prawne zdarzeń zaistniałych przed wejściem w życie nowej ustawy będą regulowane (od momentu wejścia jej w życie) przez tę nową ustawę.

6

1 Zob. wyrok NSA z 21 października 1987 r., SA/Gd 657/87 („Przegląd Orzecznictwa Podatkowego” 1992, nr 3, poz. 57); wyrok NSA z 20 grudnia 1995 r., SA/Lu 458/95 (LexPolonica nr 338922); wyrok NSA z 29 sierpnia 1997 r., III SA 101/96 (LexPolonica nr 338938). 2 Zob. wyrok NSA z 14 listopada 1984 r., SA/Gd 893/84 (ONSA 1984, nr 2, poz. 105). 3 Wyrok Sądu Najwyższego Izba Administracyjna Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 22 października 1992 r., III ARN 50/92 (OSP 1994, nr 3, poz. 39); wyrok NSA z 26 stycznia 1994 r., SA/Wr 1639/93 („Przegląd Orzecznictwa Podatkowego” 1995, nr 3, poz. 54).

14 7

I. Ogólna charakterystyka podatków

Stawki podatkowe dzielą się na stałe i zmienne. W wypadku stawki stałej kwota podatku wzrasta lub maleje proporcjonalnie do zmian wielkości podstawy opodatkowania. Stawki zmienne to stawki progresywne, regresywne i degresywne. Istota progresji polega na tym, że wysokość podatku rośnie szybciej niż podstawa opodatkowania. Maksymalna stawka skali progresywnej nie może jednak osiągnąć 100% podstawy opodatkowania, gdyż oznaczałoby to likwidację podstawy opodatkowania. Stawki regresywne są odwrotnością stawek progresywnych. Maleją one w miarę wzrostu podstawy opodatkowania. Stawki degresywne są szczególną odmianą stawek progresywnych – wielkość obciążenia podatkowego wzrasta w miarę wzrostu najniższych podstaw opodatkowania, lecz przy pewnym, stosunkowo niskim poziomie podstawy obciążenie podatkowe osiąga stałą wysokość, przekształcając się ze wzrastającego w proporcjonalne.

8 Termin płatności podatku może być określony dwojako. Po pierwsze, można go ustalić z góry na określony dzień lub okres. Po drugie, termin może się wiązać z zaistnieniem pewnego faktu czy zdarzenia, którego z góry nie można przewidzieć. Przykładem może być zawarcie transakcji podlegającej opodatkowaniu. 9 Warunki płatności podatku dotyczą trybu uiszczenia świadczenia podatkowego oraz formy i sposobu zapłaty. Gdy przedmiotem opodatkowania są zdarzenia lub zjawiska jednorazowe, podatek jest płatny każdorazowo, kiedy one występują. Gdy natomiast przedmiotem podatku są zdarzenia powtarzające się (np. otrzymywanie pensji) lub mające charakter ciągły (np. posiadanie nieruchomości), to zapłata dokonywana jest okresowo. 10 Przepisy podatkowe zawierają ulgi, zwolnienia i zwyżki podatkowe. Zwolnienia i ulgi są przede wszystkim związane z sytuacją osobistą podatnika oraz jego sytuacją ekonomiczną. Niektóre z tych ulg mają charakter indywidualny, inne zaś – ogólny. Zwolnienia i ulgi podmiotowe polegają na wyłączeniu spod opodatkowania określonych osób (np. dyplomatów). Zwolnienia przedmiotowe są wyrazem określonych preferencji gospodarczych państwa oraz zapobiegają podwójnemu opodatkowaniu. 11 Ogół podatków pobieranych w danym państwie tworzy system podatkowy. Aktualnie we wszystkich krajach obowiązują liczne podatki, pobierane w związku z występowaniem różnych zjawisk i sytuacji. W strukturze przedmiotowej systemów podatkowych uwzględnia się podatki sięgające do dochodów podatników w trakcie ich powstawania oraz w trakcie ich wydatkowania, a także podatki obciążające majątki. Z punktu widzenia podmiotowego na kształt systemu podatkowego wpływa struktura państwa (podatki państwowe, stanowe czy lokalne).

§ 2. Zasady podatkowe

15

§ 2. Zasady podatkowe Charakterystyka zasad podatkowych 12 Zasady podatkowe są postulatami nauki określającymi warunki, jakim powinien odpowiadać poprawnie zbudowany system podatkowy i poszczególne podatki. Zasady podatkowe nie tworzą zamkniętego katalogu, a poszczególne ich zestawy są budowane według cech, które w opinii poszczególnych autorów wydają się najważniejsze. Różnice wynikające z bardziej lub mniej kompleksowego ujmowania niektórych zagadnień związanych z funkcjami, jakie powinien spełniać system podatkowy, przedstawiono poniżej.

12

Zasady podatkowe charakteryzują się historyczną zmiennością. W procesie rozwoju niektóre z nich mogą zanikać, a na ich miejscu mogą pojawiać się inne. Może też zmienić się ich treść. Zasady podatkowe nie mają prawnie wiążącego charakteru, natomiast mogą one być, w większym lub mniejszym stopniu, wykorzystywane przez prawodawcę w procesie tworzenia założeń oraz budowy systemu podatkowego. Zasady podatkowe mogą być wówczas expressis verbis treścią przepisów lub mogą być uwzględnione przy konstruowaniu poszczególnych instytucji prawnopodatkowych. Po raz pierwszy zasady podatkowe zostały usystematyzowane w literaturze przedmiotu przez Adama Smitha w drugiej połowie XVIII wieku. Zaliczył on do nich: równość, pewność, dogodność i taniość podatków.

Poszczególne zasady podatkowe 13 Zasada równości podatków. Obywatele każdego państwa powinni partycypować w utrzymaniu rządu proporcjonalnie do ich możliwości, czyli do ich dochodu. To, co nazywa się równością lub nierównością opodatkowania, zależy od tego, czy się tej zasady przestrzega, czy się ją lekceważy. Trzeba stwierdzić, że każdy podatek, który obciąża jeden dochód, a pomija inny, jest rozłożony nierównomiernie.

13

14 Zasada pewności podatków. Podatek, jaki obowiązana jest płacić każda jednostka, powinien być ściśle określony, a nie dowolny. Termin płatności, sposób zapłaty, suma, jaką należy zapłacić – wszystko to powinno być wyraźnie określone, a więc jasne dla podatników, a także dla każdej innej osoby. Tam, gdzie jest inaczej, naraża się podatnika na samowolę administracji podatkowej. Nieokreślona wysokość opodatkowania sprzyja woluntaryzmowi i korupcji.

14

Adam Smith stwierdził, że pewność co do tego, ile każda jednostka ma zapłacić, jest – jeśli chodzi o podatki – sprawą tak wielkiej wagi, że nawet bardzo nierównomiernie rozłożone podatki nie są tak wielkim złem, jak nawet mały stopień niepewności w tym względzie.

16

I. Ogólna charakterystyka podatków

15 Zasada dogodności podatków. Każdy podatek powinien być ściągany w takim czasie i w taki sposób, aby podatnikowi było jak najdogodniej go zapłacić. Na przykład wszystkie podatki od dóbr konsumpcyjnych, takich jak artykuły zbytku, płaci konsument – na ogół w sposób dla niego bardzo dogodny – w momencie dokonywania zakupu. Podatek od dochodu natomiast powinien być pobierany w momencie jego uzyskiwania. 16 Zasada taniości podatków. Postuluje ona uzyskiwanie wpływów podatkowych przy minimalnych kosztach wymiaru i poboru podatków. Spełnienie tego postulatu może nastąpić dzięki uproszczeniu konstrukcji poszczególnych podatków oraz całego systemu podatkowego. Zasada ta odnosi się zarówno do państwa, jak i do podatników. W pierwszym wypadku chodzi o minimalizację kosztów wymiaru, poboru i ewentualnej egzekucji świadczeń podatkowych. W drugim zaś – o ograniczenie kosztów towarzyszących zapłacie podatków. 17 Zasada taniości podatku koresponduje z zasadą wydajności podatku. Przyjmuje się bowiem, że niewielka liczba wydajnych podatków z jednej strony odpowiada postulatowi prostoty systemu, z drugiej zaś – zapewnia zebranie odpowiedniej ilości środków pieniężnych przy stosunkowo niskich kosztach. W latach siedemdziesiątych XIX stulecia pojawiły się nowe poglądy na temat roli i miejsca podatków w systemie gospodarczym. Głównym ich głosicielem był Adolf Wagner, który zalecał oddziaływanie państwa na procesy podziału dochodu narodowego za pomocą systemu podatkowego. Rozbudował on katalog zasad podatkowych i podzielił je na kilka grup. Do grupy zasad fiskalnych zaliczył zasady wydajności i elastyczności podatków, do grupy zasad technicznych – zasady pewności, dogodności i taniości podatków. Zasady społecznopolityczne postulowały sprawiedliwość społeczną w dziedzinie opodatkowania, rozumianą jako powszechność opodatkowania i łagodzenie obciążeń podatkowych uboższych warstw ludności. W klasycznym polskim podręczniku Nauka skarbowości (1935) Roman Rybarski wyodrębnił zasady skarbowe i zasady ekonomiczne. Zgodnie z zasadami skarbowymi podatek powinien być wydajny, pewny jako źródło dochodu państwa, elastyczny oraz dogodny (ze względu na terminy i sposób jego płatności). Zgodnie zaś z zasadami ekonomicznymi podatek powinien jak najmniej szkodzić gospodarce, nie powinien wyczerpywać zdolności podatkowej, powinien być tani, pewny i dogodny. Roman Rybarski pisał też, że urzeczywistnienie sprawiedliwości podatkowej sprowadza się do powszechności podatkowej i równości, przy pełnym uwzględnieniu sytuacji materialnej opodatkowanego. Należy zwrócić uwagę na zależność, jaka zachodzi między rozwiązaniami systemowymi a procesem formowania treści zasad podatkowych. Nie można bowiem wykluczyć, że niektóre zasady są formułowane na podstawie obserwacji i pozytywnych lub negatywnych doświadczeń wypływających z funkcjonowania obowiązującego systemu podatkowego.

§ 3. Funkcje podatków

17

§ 3. Funkcje podatków 18 Podatki pełnią funkcje, które z jednej strony mają charakter obiektywny, z drugiej zaś – zmieniają się wraz z przeobrażeniami ustrojowymi i społeczno-gospodarczymi. Można wyodrębnić trzy podstawowe funkcje podatków: fiskalną, redystrybucyjną i stymulacyjną.

18

Funkcja fiskalna 19 Funkcja fiskalna podatków sprowadza się do tego, że pełnią one bardzo ważną rolę jako podstawowy rodzaj dochodów budżetowych. Ich rozmiary przewyższają wpływy z innych tytułów, takich jak opłaty, cła i pożyczki.

19

Funkcja fiskalna jest jedną z najstarszych, jakie spełniają podatki. Termin „funkcja fiskalna” bywa mylący, ponieważ zawiera on różne treści. Pojęcia tego używa się w bardzo szerokim znaczeniu, obejmując nim politykę społeczną i ekonomiczną, a także różne formy podziału dochodu narodowego. Podatki bowiem mają do spełnienia nie tyko funkcje dochodowe, ale również – mimo że nie jest to formułowane expressis verbis – funkcje ekonomiczne i społeczne. Ta rozszerzająca interpretacja pojęcia „funkcja fiskalna” nie może powodować negacji jej istnienia. Jej sens bowiem sprowadza się do przysparzania dochodów gromadzonych na cele publiczne. Kumulowanie dochodów zaś jest koniecznością i ma charakter obiektywny. Dlatego też zamiast pojęcia „funkcja fiskalna” można użyć – jako równoważnego – terminu „funkcja dochodowa”. 20 Aby uzmysłowić sobie, jak kształtują się obciążenia podatkowe w nowym polskim modelu gospodarki rynkowej, należy przyjrzeć się stawkom podatkowym oraz wysokości wpływów budżetowych z tego tytułu. Porównując stawki podatkowe obciążające dochód, należy stwierdzić, że na tle krajów zachodnich kształtują się one w górnym przedziale. W porównaniu z Belgią, Francją, Hiszpanią czy Włochami obciążenie dochodu w Polsce wprawdzie jest mniejsze, ale w porównaniu z USA, Estonią czy też Litwą jest wyższe.

20

Analiza wpływów podatkowych do budżetu pozwala stwierdzić, że ich struktura w Polsce odbiega od struktury wpływów w państwach zachodnich. Tylko w USA udział w budżecie podatku dochodowego od osób fizycznych jest wyższy niż w Polsce. Z kolei podatki pośrednie, obciążające głównie konsumpcję, są w USA znacznie ograniczone. Zob. ustawy budżetowe: na 2006 r. z 17 lutego 2006 r. (Dz.U. Nr 35, poz. 244); na 2007 r. z 25 stycznia 2007 r. (Dz.U. Nr 15, poz. 90); na 2008 r. z 23 stycznia 2008 r. (Dz.U. Nr 19, poz. 117); na 2009 r. z 9 stycznia 2009 r. (Dz.U. Nr 10, poz. 58 ze zm.); na 2010 r. z 22 stycznia 2010 r. (Dz.U. Nr 19, poz. 102); na 2011 r. z 20 stycznia 2011 r. (Dz.U. Nr 29, poz. 150). 21 Problem zakwalifikowania podatków może powstać jednak w wypadkach utrzymywania w państwach jednostek sektora uspołecznionego i istnienia znacznej

21

18

I. Ogólna charakterystyka podatków

liczby przedsiębiorstw państwowych. W takich sytuacjach płatności od podatników państwowych wnoszone są również do budżetu państwa. Przy opłacaniu podatków nie następuje zatem zmiana właściciela zasobów. O ile w opracowaniach ekonomicznych zawarte są stwierdzenia, że płatności tego typu mają co najwyżej formę świadczeń podatkowych, o tyle literatura prawnofinansowa stoi na odmiennym stanowisku, przyjmując, że przymusowe świadczenia pieniężne wnoszone przez przedsiębiorstwa państwowe do budżetu są podatkami. Powyższemu twierdzeniu nie przeczy fakt, że świadczeniom tym nie towarzyszy zmiana stosunków własnościowych. Są to bowiem świadczenia wnoszone przez państwowe jednostki gospodarcze, działające jako wyodrębnione pod względem prawnoorganizacyjnym podmioty, na rzecz innych jednostek państwowych, wyposażonych w atrybuty władzy. Prawom niektórych jednostek odpowiadają obowiązki innych. Mamy tu do czynienia ze stosunkiem podatkowym, którego przedmiotem jest świadczenie przymusowe, jednostronnie ustalane, o charakterze ogólnym, bezzwrotnym, nieodpłatne i pieniężne. 22

Rozmiary podatków przejmowanych na rzecz budżetu mają swoje granice wynikające z prawa Laffera, w myśl którego, gdyby nie istniały podatki, to nie istniałoby państwo, ale z kolei gdyby podatki pochłaniały 100% dochodów, to wówczas nikt nie podejmowałby działalności. Nie ma uniwersalnego poziomu obciążeń fiskalnych, można jednak sformułować zasady, których naruszenie zagraża stabilności systemu finansowego i gospodarczego, a mianowicie: 1) nie należy naruszać źródła podatku, 2) nie należy naruszać podstawowych zasad opodatkowania, a szczególnie zasady sprawiedliwości, 3) nie należy naruszać celów gospodarczych podatku, a więc: stabilizacji poziomu cen, zaniżenia poziomu zatrudnienia, zachowania równowagi handlu zagranicznego. Ogólnie należy stwierdzić, że różnice ustrojowe i odrębne koncepcje gospodarcze nigdy nie wyeliminowały funkcji fiskalnej podatku. Podatki pozostawały i  pozostają głównym źródłem dochodów publicznych. Różnice sprowadzają się natomiast do wysokości stawek i wzajemnych proporcji między różnymi ich rodzajami. W modelu gospodarki rynkowej dominuje pogląd, że dobry podatek to niski podatek.

Funkcja redystrybucyjna 23 Funkcja redystrybucyjna podatku akceptowana jest w każdych warunkach społecznych i politycznych. Dzięki podatkom następuje redystrybucja dochodu i majątku narodowego między podatnikami a związkami publicznoprawnymi, którymi są państwo i organy samorządu terytorialnego. 24

Zakres redystrybucji podatkowej zależy od struktury gospodarki. Jest on szerszy w tych krajach, w których występuje wiele sektorów gospodarczych: państwowy, spółdzielczy i prywatny. Dochód wytworzony w sektorach pozapaństwowych nie

§ 3. Funkcje podatków

19

może być pozostawiony w całości wyłącznie do ich dyspozycji. Jego część jest przejmowana do budżetu. Rozmiary tej części określają naczelne organy państwa. Dzięki temu, że podatki pozwalają przemieszczać środki finansowe do budżetu państwa, zabezpieczone jest pokrycie zadań społecznych, oświatowych czy obronnych. Jednocześnie podatki pozwalają regulować udział w dochodzie narodowym tych podmiotów, w stosunku do których państwo nie może posługiwać się innymi instrumentami, takimi jak ceny czy płace. W polskich warunkach lista tych podmiotów jest długa i obejmuje m.in. jednostki spółdzielcze, jednostki świadczące usługi niematerialne, firmy prywatne, osoby fizyczne prowadzące na własny rachunek działalność zarobkową, posiadające majątek i uzyskujące dochody. 25 Redystrybucja jest podstawową funkcją podatków, ponieważ mamy tu do czynienia z przesuwaniem części dochodu narodowego lub też – w szczególnych wypadkach – majątku narodowego. W trakcie opodatkowania podział ten może wystąpić bezpośrednio między podatnikiem a budżetem bądź też pośrednio – jeżeli w rozliczeniach tych uczestniczy płatnik. W każdym z tych wypadków źródłem zapłaty jest dochód lub majątek. Redystrybucyjna funkcja podatku zależy w dużym stopniu od zakresu centralizacji i koncentracji gospodarki, a te wiążą się z kolei z zakresem i celami wydatków budżetowych. W krajach zachodnich dominował swego czasu pogląd o konieczności dostosowania dochodów do wydatków publicznych. Stanowiło to diametralną różnicę w stosunku do zasady, w myśl której wydatki należało dostosować do dochodów. Z czasem odstąpiono od tej zasady, zastępując ją inną, zgodnie z którą dochód i wydatki budżetowe ustalano zgodnie z tzw. marżą budżetową, która wiązała wzrost dochodów podatkowych ze wzrostem gospodarczym. 26 Funkcja redystrybucyjna nie straciła aktualności w nowych warunkach gospodarki rynkowej. Realizując ją w praktyce, państwo nie odwołuje się jednak do korygowania zamożności poszczególnych obywateli czy poszczególnych sektorów gospodarczych. Przy istniejącym progresywnym opodatkowaniu dochodów, towarów i usług oraz przy istnieniu takich podatków jak importowy korekty są obiektywnym ich następstwem.

25

26

Przejmowanie w drodze przymusu podatkowego części zasobów pieniężnych lub majątkowych osób fizycznych i prawnych zawsze wzbudzało opory. Można tu przytoczyć pochodzący z XIX wieku pogląd, że państwo jest największym marnotrawcą pieniędzy. Zakres redystrybucji podatkowej powinien więc być ograniczony do takich rozmiarów, które są niezbędne do pokrycia uzasadnionych potrzeb publicznych.

Funkcja stymulacyjna 27 Funkcja stymulacyjna podatków ma charakter uniwersalny i występuje w państwach o różnych założeniach ustrojowych. Stymulacja może polegać na wprowadzeniu określonego podatku, na różnicowaniu stawek podatkowych, stosowaniu zwyżek, ulg i zwolnień. Można wyodrębnić stymulację gospodarczą i pozagospodarczą.

27

20

I. Ogólna charakterystyka podatków

Stymulacja gospodarcza obejmuje oddziaływanie na strukturę gospodarki narodowej, wpływ na kierunki i lokalizację działalności gospodarczej, dążność do zwiększenia efektywności ekonomicznej oraz kształtowanie akumulacji i konsumpcji. W byłych państwach socjalistycznych wykorzystywano podatki jako narzędzie do przebudowy struktury gospodarczej. Niezwykle wysokie stawki podatkowe zmuszały rolników indywidualnych do wstępowania do spółdzielni produkcyjnych, a właścicieli prywatnych firm – do ich likwidacji. Pozagospodarcza stymulacja podatkowa obejmuje stosowanie sankcji lub ochrony wobec określonych warstw ludności, preferencje wobec działalności rzemieślniczej czy artystycznej. Wyrazem tego typu preferencji są rozwiązania podatkowe w dziedzinie polityki populacyjnej. Są one w poszczególnych krajach diametralnie różne. Na przykład o ile w większości krajów liczba członków rodziny ma wpływ na złagodzenie obciążeń podatkowych, o tyle w Chinach – odwrotnie.

§ 4. Konstytucyjne regulacje podatkowe 28 Konstytucyjne podstawy uchwalania podatków kształtowały się w krajach zachodnich inaczej niż w państwach Europy Wschodniej. Ze względu na doniosłą rolę tego zagadnienia wyjątkowo w tym punkcie zostaną przedstawione elementy prawnoporównawcze. 29

Zakres konstytucyjnych regulacji fiskalnych w państwach zachodnich jest bardzo różny i zależy od różnorodnych czynników. Reguły konstytucyjne wielu państw, m.in. Finlandii, RFN, USA czy Włoch, dotyczą nie tylko podatków, ale także ceł. Można to wiązać z faktem, że zarówno podatki, jak i cła stanowią główne źródło dochodów budżetowych państw zachodnich. Wyjątek stanowią kraje Unii Europejskiej. Reguły podatkowe zajmują w konstytucjach państw zachodnich mniej lub więcej miejsca. W niektórych sformułowano na ich temat tylko kilka artykułów, np. w konstytucji amerykańskiej i francuskiej, w innych zagadnieniom finansowym poświęcono odrębne rozdziały. Dotyczy to w szczególności konstytucji belgijskiej, fińskiej i niemieckiej. Warto zwrócić uwagę na fakt, że konstytucje czołowych państw zachodnich pochodzą z różnych okresów, poczynając od XVII wieku (angielska Deklaracja Praw z 1689 r.), poprzez wiek XVIII (amerykańska konstytucja z 1789 r.), a kończąc na drugiej połowie XX wieku (konstytucja francuska z 1958 r.). Ze względu na rozszerzenie się zakresu zagadnień finansowych i wzrost roli podatków niezbędne było wprowadzenie wielu zmian i poprawek w ich tekstach, a zwłaszcza w tekstach tych konstytucji, które uchwalono wcześniej.

30 Bardzo ważnym problemem praktycznym jest walka o uprawnienia podatkowe organów ustawodawczych (parlamentów) i organów wykonawczych (rządów). Obecnie zarówno w krajach o konstytucyjnym ustroju monarchicznym (Belgia, Hiszpania czy Wielka Brytania), jak i w państwach republikańskich organy wykonawcze, a więc rząd, prezydent czy kanclerz, zapewniły sobie większość uprawnień finansowych.

§ 4. Konstytucyjne regulacje podatkowe

21

W konstytucjach wszystkich państw zachodnich zawarta jest zasada, że takie sprawy jak uchwalenie budżetu czy wprowadzenie podatku znajdują się w kompetencji parlamentu i powinny być uchwalane w formie ustawy. Analiza regulacji prawnych w omawianych państwach pozwala stwierdzić, że w większości wypadków konstytucyjne regulacje podatkowe mają charakter ramowy, natomiast zasadnicze znaczenie mają ustawy i regulacje wykonawcze, inicjowane i popierane przez ich rządy. W Polsce przez lata mieliśmy do czynienia z niewłaściwą polityką legislacyjną, gdyż większość podatków – obciążających sektor uspołeczniony – była uchwalana przez Radę Ministrów, Ministra Finansów lub innych ministrów. Sytuacja uległa zmianie dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku. Obecnie zarówno podatki od osób fizycznych, jak i prawnych uchwalane są przez Sejm w formie ustaw. Wystąpiła zatem powszechna zgodność co do tego, że w polskiej Konstytucji powinny być uregulowane kwestie podatkowe. W art. 84 Konstytucji RP stwierdza się, że każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków. Z kolei art. 217 zawiera postanowienie, że nakładanie podatków, innych danin publicznych, określanie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od podatków następuje w drodze ustawy. Ciężary fiskalne mogą być nakładane zarówno na szczeblu centralnym, jak i terenowym. Artykuł 94 Konstytucji RP stanowi, że organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej, na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie, ustanawiają akty prawa miejscowego obowiązujące na obszarze działania tych organów. Zasady i tryb wydawania aktów prawa miejscowego określa ustawa. 31 Należy jednak pamiętać, że źródłami powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej są: 1) Konstytucja RP, 2) ustawy, 3) ratyfikowane umowy międzynarodowe, 4) rozporządzenia.

31

32 Z chwilą wejścia Polski do Unii Europejskiej do krajowego porządku prawnego zostały przeniesione uregulowania obowiązujące we Wspólnocie. Polska zaakceptowała jednocześnie jej dorobek prawny (akty prawne wydane przez instytucje wspólnotowe oraz orzecznictwo sądowe). Należy jednak pamiętać, że prawo wspólnotowe (obecnie: prawo unijne), na skutek orzecznictwa ETS (obecnie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej), zostało uznane za samodzielny i odrębny od prawa międzynarodowego system prawa.

32

33

33

Stosunek prawa unijnego do prawa krajowego określają trzy zasady: 1) autonomii prawa unijnego, 2) bezpośredniego stosowania prawa unijnego, 3) pierwszeństwa w wypadku konfliktu z prawem krajowym.

Suggest Documents