Ze Êwiata

Edukacja przedszkolna w Hiszpanii ■ KRYSTYNA LUBOMIRSKA (Warszawa)

Miejsce wychowania przedszkolnego w systemie edukacji Edukacja przedszkolna jest pierwszym etapem systemu kszta∏cenia. Obejmuje dzieci od urodzenia do 5 roku ˝ycia. Dzieci w wieku 6-11 lat ucz´szczajà do szko∏y poczàtkowej podzielonej na trzy cykle, po dwa lata ka˝dy. Obowiàzkowe szkolnictwo Êrednie obejmuje dzieci w wieku 12-15 lat. M∏odzie˝ 16-17-letnia ucz´szcza do dwóch klas maturalnych albo do dwuletniej szko∏y zawodowej. Obowiàzek szkolny realizujà uczniowie do 17 roku ˝ycia, tzn. do matury lub uzyskania dyplomu szko∏y zawodowej. Edukacja przedszkolna, która przebiega w dwóch cyklach (dzieci od 0 do 3 lat oraz od 3 do 6 lat) odbywa si´ w ró˝nego rodzaju placówkach: – placówki pobytu dziennego dla dzieci od urodzenia do trzeciego roku ˝ycia; Kindergarten dla dzieci od 3 do 5 roku ˝ycia; – przedszkola dla dzieci od urodzenia do 5 roku ˝ycia; – pomoc edukacyjna w domu dla rodzin z dzieçmi od 0 do 3 lat; – przedszkole w domu pozwalajàce dziecku i rodzicom prowadziç aktywnoÊç ukierunkowanà przez profesjonalistów; – przedszkole „na odleg∏oÊç” w domach dla dzieci, które mieszkajà w regionach wiejskich lub w miejscach odosobnionych.

1) Zob. Deseño curricular base. Educación Infantil, Madrid 1999, s. 82 i nast.

26

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

W Hiszpanii wychowaniem przedszkolnym obj´to 70% dzieci w wieku od urodzenia do 5 lat.

Podstawowe cele edukacji ma∏ych dzieci Podstawowym zadaniem na tym etapie kszta∏cenia jest dokonanie wyboru takiej koncepcji pedagogicznej1), dzi´ki której ukonkretniç mo˝na edukacyjne zamierzenia obejmujàce, przede wszystkim, rozwój mo˝liwoÊci i zdolnoÊci dziecka w zakresie zdolnoÊci motorycznych, poznawczo-j´zykowych, relacji interpersonalnych, dzia∏aƒ spo∏ecznych oraz równowagi i autonomii osobowej. Dlatego najbardziej adekwatnym rodzajem koncepcji pedagogicznej jest pedagogika konstruktywistyczna, w ramach której jest mo˝liwe samodzielne konstruowanie wiedzy o Êwiecie i sobie samym. Jednym z podstawowych rezultatów procesu edukacji przedszkolnej jest te˝ osiàgni´cie przez dziecko mo˝liwoÊci w∏aÊciwej adaptacji w szkole, gdzie nauka jest obowiàzkowa. Dlatego te˝ tak wielkà uwag´ skupia si´ na poznaniu trudnoÊci dzieci w procesie rozwoju i uczenia si´ oraz organizowania dziecku i jego rodzinie pomocy edukacyjnej. Wiek przedszkolny uwa˝a si´ za najwa˝niejszy i najbardziej sprzyjajàcy tworzeniu w∏aÊciwych podstaw pomyÊlnej kariery edukacyjnej dziecka. Dzia∏alnoÊç edukacyjna w przedszkolu ma na celu rozwój dziecka oraz jego mo˝liwoÊci uczenia si´ przez: poznawanie i kontrolowanie swojego cia∏a. Poznawanie jego ograniczeƒ i mo˝liwoÊci oraz nabywanie umiej´tnoÊci ruchowej. Nabywanie umiej´tnoÊci troszczenia si´ o higien´ i podstawowe nawyki dbania o zdrowie; 1/2003

Ze Êwiata nabywanie umiej´tnoÊci oceny swojej aktywnoÊci ruchowej w przedszkolu i poza nim w trakcie zaspokajania podstawowych potrzeb ruchowych i formy fizycznej w zabawie i kontaktach towarzyskich, demonstrujàc wzrastajàcy poziom autonomii, wiary w siebie, adekwatnej do swoich rzeczywistych mo˝liwoÊci. Nabywanie umiej´tnoÊci oceny sytuacji, w których nale˝y prosiç o pomoc; obserwowanie i eksplorowanie otaczajàcego Êrodowiska fizyczno-przyrodniczego. Rozpoznawanie w∏aÊciwoÊci najbardziej charakterystycznych elementów, które je tworzà. Odkrywanie relacji mi´dzy nimi. Uczenie si´ postawy uwa˝nej, poszukujàcej, twórczej; przywo∏ywanie i zapami´tywanie ró˝nych aspektów rzeczywistoÊci (przedmiotów, wydarzeƒ, sytuacji) oraz wytworów wyobraêni i wyra˝anie ich w zabawie symbolicznej i innych formach reprezentacji (j´zyk, muzyka, plastyka, ekspresja ruchowa, matematyka); pos∏ugiwanie si´ j´zykiem mówionym coraz bardziej poprawnym i zrozumia∏ym przez innych. Nabywanie umiej´tnoÊci wyra˝ania swoich myÊli, uczuç, doÊwiadczeƒ oraz pragnieƒ w formie adekwatnej do ró˝nych kontekstów i sytuacji komunikowania si´ zgodnego z regu∏ami j´zyka. Nabywanie umiej´tnoÊci u˝ywania j´zyka do planowania swoich dzia∏aƒ i kontrolowania swoich zachowaƒ; poÊwi´canie uwagi i nabywanie umiej´tnoÊci szacowania form aktywnoÊci muzycznej, plastycznej i ruchowej, aby w ten sposób poszerzaç i stosowaç w∏asne Êrodki wyrazu (malarstwo, modelarstwo, mimika, Êpiew, taniec) przez zwi´kszanie i indywidualizowanie w∏asnych umiej´tnoÊci ekspresji; nabywanie poczucia przynale˝noÊci do ró˝nych grup (rodzina, klasa, przyjaciele, szko∏a), aby w nich aktywnie uczestniczyç oraz poznawaç ich swoiste cechy, normy i konwencje spo∏eczne rzàdzàce nimi. Uczenie si´ ustalania dobrych relacji w grupie oraz dbania o to, aby grupa nabiera∏a niepowtarzalnego charakteru; nabywanie umiej´tnoÊci szanowania wi´zi pomi´dzy rówieÊnikami, pomi´dzy dzieçmi i doros∏ymi, aby w ten sposób nauczyç si´ odczytywaç i interpretowaç uczucia innych osób i odpowiadaç na nie w sposób adekwatny. Prowadzi to do rozwoju postawy wspó∏pracy, po1/2003

mocy, wspó∏dzia∏ania i solidarnoÊci; uczenie si´ dzia∏ania w grupach rówieÊniczych, wypowiadania swoich w∏asnych interesów, punktów widzenia, respektowania zdania innych, przestrzegania granic czasowych wypowiedzi, a tak˝e dzielenia si´ przedmiotami, odraczania realizacji swoich ˝yczeƒ itp.; poznawanie innych kultur oraz charakterystycznej kultury w∏asnej wspólnoty, do której si´ nale˝y (zwyczaje, folklor, tradycje). Rozwijanie postawy szacunku i zainteresowania ró˝norodnoÊcià Êwiata.

Podstawowe za∏o˝enia programowe edukacji ma∏ych dzieci Edukacja ma∏ych dzieci jest okreÊlona przez dwie idee podstawowe: rozwój dziecka jest ciàg∏y, ale zmiany rozwojowe nie zachodzà w jednakowy sposób i w jednakowym czasie u wszystkich dzieci. Wyjàtkowy skok jakoÊciowy, niekwestionowany, dokonuje si´ pod koniec drugiego roku ˝ycia i polega na wejÊciu w Êwiat symboli wzmocniony autonomià motorycznà, post´pem w rozwoju j´zyka, tworzeniem si´ interakcji spo∏ecznych oraz odkrywaniem swojej w∏asnej to˝samoÊci. Ró˝nice w osiàgni´ciach dzieci oraz ró˝nice potrzeb ma∏ych dzieci, powody socjalne i organizacyjne uzasadniajà organizowanie edukacji przedszkolnej w dwóch cyklach (0-3; 3-5). Jednak idea dotyczàca ciàg∏oÊci rozwoju decyduje o ciàg∏oÊci obszarów doÊwiadczeƒ dziecka stanowiàcych jeden program dla obydwu cykli. Druga idea, wspomniana na poczàtku tego podrozdzia∏u, wed∏ug której zmiany rozwojowe nie zachodzà w jednakowy sposób i w jednakowym czasie u wszystkich dzieci, dotyczy ró˝nicowania zadaƒ, sytuacji i Êrodków dla poszczególnych dzieci w poszczególnych cyklach w poszczególnych obszarach (kr´gach) doÊwiadczeƒ. Przedszkole i szko∏a poczàtkowa rozumiana jest w Hiszpanii jako organizator sytuacji sprzyjajàcych rozwojowi i uczenia si´. Wynika z tego koniecznoÊç wyboru i doboru pewnych elementów, które pozwalajà budowaç dzia∏alnoÊç pedagogicznà w zró˝nicowanych obszarach (kr´gach) doÊwiadczeƒ dzieci. Wyra˝enie „kr´gi doÊwiadczeƒ” nie jest przypadkowe i poWYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

27

Ze Êwiata równuje si´ je z poj´ciem „zakres umiej´tnoÊci”. To w∏aÊnie wyznacza ramy dzia∏ania edukacyjnego w praktyce. Obszary doÊwiadczeƒ sà nast´pujàce: – to˝samoÊç i autonomia osobowa; – odkrywanie Êrodowiska fizycznego i spo∏ecznego; – komunikacja i reprezentacja. Pierwszy z wymienionych obszarów (kr´gów) dotyczy post´pujàcej znajomoÊci przez dziecko siebie samego. Wzrastajàca wiedza na temat siebie samego, budowanie i poznawanie obrazu siebie samego (samoÊwiadomoÊç) stwarza dziecku mo˝liwoÊci stosowania w∏asnych Êrodków wyrazu, jakimi w ka˝dym momencie dziecko rozporzàdza. W tym procesie identyfikacji i autonomii wyniki zale˝à od jakoÊci interakcji dziecka i otoczenia, w tym szczególnie od jakoÊci interakcji z doros∏ym. Drugi z tych obszarów zwiàzany jest oczywiÊcie z pierwszym przez stopniowe powi´kszanie znajomoÊci otoczenia, wzrastajàcej wiedzy o rzeczywistoÊci fizycznej i spo∏ecznej, nad którà dziecko zaczyna panowaç. Ta wiedza implikuje ustalanie reprezentacji Êwiata (przedmiotów, zwierzàt, osób, grup, Êrodowiska itp.), implikuje istnienie poczucia przynale˝noÊci (rodzina, kultura, grupa), implikuje budzenie szacunku, zainteresowania i znaczenia wszystkich elementów, które integrujà dziecko ze Êwiatem. Podstawowe znaczenie trzeciego obszaru polega na poÊredniczeniu w relacjach pomi´dzy indywidualnoÊcià, jakà jest dziecko, i Êrodowiskiem. Charakterystyczne formy komunikacji i reprezentacji (werbalna, ruchowa, muzyczna itp.) s∏u˝à jako powiàzanie mi´dzy Êwiatem wewn´trznym i zewn´trznym, sà instrumentami, które umo˝liwiajà wyra˝anie interakcji, wiedzy, umiej´tnoÊci, uczuç, ˝yczeƒ oraz reprezentacji Êwiata. Rozwój aspektów komunikacji j´zykowej oraz Êrodków ekspresyjnych strze˝e Êcis∏ego zwiàzku omawianego obszaru z dwoma wczeÊniejszymi. Wyró˝nione obszary (kr´gi) organizowania doÊwiadczeƒ dzieci nie powinny pozwoliç nam Cuaderno de ayuda para la crianza y la educación. Para las familias con niños y ninas de cero a tres anos, Barcelona 2000 oraz Indidadors de maltractament en els infants i circuits d’actuació, Llobregat 2001. 2)

28

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

traciç z oczu ca∏oÊciowego, globalnego znaczenia, na które pozwala aktywnoÊç dziecka i jego doÊwiadczenie. Takie podejÊcie tworzy opcj´ pedagogicznà, która znosi tradycyjny podzia∏ wiedzy na oddzielne przedmioty (np. zaj´cia z matematyki, z przyrody, j´zyka itp.). TreÊci ró˝nych obszarów organizowania doÊwiadczeƒ i aktywnoÊci dziecka powinny tworzyç ca∏oÊç, po∏àczonà pewnym wewn´trznym porzàdkiem, dzi´ki któremu mo˝liwe sà do osiàgni´cia zamierzenia edukacyjne.

Zasady organizacji pracy z ma∏ym dzieckiem Relacje z rodzicami Rodzina jest pierwszym Êrodowiskiem socjalizacji dziecka. W rodzinie dokonujà si´ pierwsze akty uczenia si´, ustalajà pierwsze i najwa˝niejsze zwiàzki emocjonalne. W rodzinie dziecko przejmuje nawyki i obyczaje swojej grupy spo∏ecznej i kulturowej. Jednym s∏owem, to rodzina gra zasadniczà rol´ w rozwoju dziecka. Zatem jednym z podstawowych zadaƒ zespo∏u edukacyjnego w przedszkolu jest ustalenie zasad i form udzia∏u rodziców w pracy przedszkola. Nauczyciel uzyskuje pierwsze informacje o dziecku od rodziców, nast´pnie ustala si´ sposób wspó∏pracy. Pozwala to na budowanie zaufania mi´dzy nimi. W trakcie nast´pnych spotkaƒ analizuje si´ rozwój dziecka we wszystkich jego aspektach: post´py oraz zaobserwowane trudnoÊci. W efekcie tego rodzice nabierajà przekonania, ˝e ich dziecko jest obiektem troski, opieki i uwagi pedagogicznej. Mogà te˝ uczestniczyç w dzia∏alnoÊci edukacyjnej w przedszkolu bàdê jà obserwowaç. Na podkreÊlenie zas∏uguje szeroko zakrojona pomoc2) w opiece i edukacji dziecka i jego rodziny. Na terenie przedszkoli oraz poza nimi istnieje rzeczywista mo˝liwoÊç pracy z dzieçmi z trudnoÊciami w rozwoju i uczeniu si´. Dziecko takie nie jest traktowane jako dziecko trudne, ale jako dziecko, które ma trudnoÊci, a doroÊli sà ch´tni i zainteresowani ich rozwiàzywaniem. Uwa˝a si´, ˝e wiek przedszkolny to najodpowiedniejszy okres do rozwiàzywania trudnoÊci oraz wyrównywania ró˝nego rodzaju braków. Pomocà edukacyjnà obejmuje si´ dziecko i jego rodzin´. 1/2003

Ze Êwiata Wiek przedszkolny jako okres uczenia si´ przez odkrywanie znaczeƒ Edukacj´ przedszkolnà traktuje si´ jako etap, którego celem jest optymalizacja zdolnoÊci i mo˝liwoÊci rozwojowych dzieci od 0 do 6 lat. Oczekuje si´, ˝e na tym etapie edukacyjnym dziecko poszerza stopniowo zakres doÊwiadczeƒ oraz nabywa okreÊlonà wiedz´ i umiej´tnoÊci, które wyposa˝ajà je w coraz wi´kszà autonomi´, aby móc podejmowaç trudne wyzwania, jakie proponuje ˝ycie codzienne. Uczenie si´ w tym okresie ˝ycia przyczynia si´ w sposób zdecydowany do rozwoju, w miar´ jak staje si´ dla dziecka znaczàce. Aby uczenie si´ by∏o dla dziecka przyjemne i znaczàce, powinno ono (dziecko) móc ustaliç znaczàce relacje pomi´dzy swoim dotychczasowym doÊwiadczeniem i nowym doÊwiadczeniem. Relacje te musi odczuwaç jako nowe i odkryte przez siebie samego. Uczenie si´ znaczàce wymaga intensywnej pracy umys∏owej od dziecka, które je realizuje. Proces konstruowania znaczeƒ polega na odkryciu powiàzania pomi´dzy nagromadzonymi wczeÊniej doÊwiadczeniami a obecnym przedmiotem zainteresowania i nadaniu mu istotnego charakteru. W taki proces uczenia si´ w∏àczona byç powinna motywacja dziecka, zainteresowanie oraz wczeÊniejsza wiedza zdobyta w przedszkolu lub poza nim. Charakterystyka psychorozwojowa dziecka w tym wieku podpowiada, aby proces uczenia si´ konstruktywistycznego (tj. samodzielne konstruowanie wiedzy) uwik∏aç w aktywnoÊci odpowiadajàce temu okresowi ˝ycia dziecka. Jak doskonale wiadomo, jest to zabawa, manipulacja oraz bezpoÊrednia eksploracja Êwiata i otoczenia. Ta generalna zasada dzia∏a szczególnie wyraênie w odniesieniu do najm∏odszych, których sposób poznawania rzeczy zawiera mocny komponent sensoryczno-motoryczny. W edukacji przedszkolnej w Hiszpanii zasad´ t´ stosuje si´ w pracy z dzieçmi podczas ca∏ego tego etapu. Nauczyciel obowiàzany jest dobieraç treÊci, nad którymi pracuje razem z dzieçmi w taki sposób, aby dziecko mog∏o powiàzaç je z wczeÊniejszymi doÊwiadczeniami. Sprzyja to tworzeniu propozycji dzia∏aƒ ze strony dzieci i przyczynia si´ do doskonalenia dzieci´cej strategii 1/2003

obserwacji i eksploracji Êwiata, podejmowania nowych prób i dokonywania odkryç. W miar´ jak dzieci nabierajà umiej´tnoÊci rozumienia i pos∏ugiwania si´ j´zykiem, zadania wyra˝one w j´zyku przyczyniajà si´ do rozwoju nowych strategii poznawczych, które wczeÊniej pojawia∏y si´ w znikomej postaci. J´zyk bowiem przyczynia si´ do przeglàdu, rekonstrukcji i porzàdkowania wczeÊniej nabytych znaczeƒ. Na czym polega ewaluacja w przedszkolu? Dostosowanie programu, pomocy metodycznej dla ka˝dego dziecka, okreÊlenie zamierzeƒ edukacyjnych oraz rodzaju interwencji pedagogicznej wymagajà ciàg∏ej ewaluacji procesów nauczania i uczenia si´. Ewaluacja powinna stanowiç cz´Êç tego procesu w taki sposób, aby w ka˝dym momencie mo˝liwe by∏o okreÊlenie sytuacji, potrzebnych materia∏ów i Êrodków najbardziej odpowiednich. Indywidualna pomoc i wsparcie pozwoliç powinny na pokonanie trudnoÊci przez dziecko i kontynuowanie procesu rozwoju. Ewaluacja nie polega na wydawaniu sàdu o dziecku i jego pracach, ale na zbieraniu informacji koniecznych do szacowania i dopasowania odpowiedniej akcji edukacyjnej. Kiedy dziecko przychodzi do przedszkola, wychowawca zbiera informacje od rodziców i pos∏uguje si´ nimi w pracy edukacyjnej. Informacje te uzupe∏niane sà bezpoÊrednimi obserwacjami dziecka w pierwszych dniach pobytu w placówce. Poczàwszy od tego momentu, ewaluacja stanowi nieodzownà cz´Êç procesu kszta∏cenia. Powinna byç stosowana we wszystkich sytuacjach edukacyjnych przez analiz´ post´pów i trudnoÊci dziecka. W nast´pstwie tej analizy powinny byç zastosowane odpowiednie metody pracy (pomocy) pedagogicznej stymulujàce rozwój. Jest to ewaluacja ciàg∏a i formatywna3). Zmiany rozwojowe tworzà si´ jako rezultat ró˝norodnych i odpowiednich dzia∏aƒ edukacyjnych zmierzajàcych do osiàgni´cia zamierzonych celów. W tej perspektywie myÊlenia ewaluacja 3) Zob. Deseño currcular base. Educación Infantil, Madrid 1999, s. 99 i nast.

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

29

Ze Êwiata podtrzymuje rozwój, a b∏´dy i luki, jakie ujawniajà si´ w ró˝nych sytuacjach edukacyjnych, mogà byç rozwiàzywane i naprawiane natychmiast. Ka˝dy b∏àd wskazuje na braki w reprezentacji Êwiata dziecka w zakresie okreÊlonego wycinka rzeczywistoÊci. Brak ten wymaga uzupe∏nienia przez np. sformu∏owanie przez nauczyciela odpowiedniego pytania, propozycj´, przypomnienie, podpowiedê itp. W ten sposób analiza b∏´dów dzieci´cych nabiera charakteru edukacyjnego. Wspomaga te˝ budowanie pozytywnego obrazu siebie samego. Dziecko nabiera przekonania, ˝e jest zdolne do przezwyci´˝ania trudnoÊci. Nabiera te˝ przekonania o tym, ˝e jest doros∏y, którego trudnoÊci te interesujà i pomaga w ich pokonywaniu. Obserwacja dzieci w ró˝nych sytuacjach edukacyjnych, które sà organizowane w przedszkolu, jest jednà z technik poznawania dziecka. Nauczyciel powinien prowadziç obserwacj´ równie˝ w innych sytuacjach, np. podczas odpoczynku i posi∏ków, na korytarzu, itp., podczas okreÊlonych zadaƒ, zabaw, rysowania, or-

ganizowania przedstawieƒ teatralnych. Innym polem obserwacji sà interakcje z rówieÊnikami i doros∏ymi, podczas rozmów oraz zadaƒ specjalnych dla poszczególnych dzieci. W ka˝dym przypadku obserwacja jako realizacja ewaluacji nie mo˝e pomijaç równie˝ aspektów pozytywnych, o których dziecko powinno byç poinformowane. Ewaluacja realizowana przez nauczyciela nie s∏u˝y tylko do szacowania procesu rozwoju i uczenia si´ dziecka. Cz´Êç tego procesu stanowi autoewaluacja, poniewa˝ dzieci te˝ nieustannie si´ oceniajà i budujà opini´ o swoich zdolnoÊciach do uczenia si´. Poniewa˝ podczas pobytu dziecka w przedszkolu opinia, jakà tworzy dziecko o sobie, zale˝y przede wszystkim od doros∏ego, nauczyciel (doros∏y) jest obowiàzany formu∏owaç jà wed∏ug maksymalnie licznych kryteriów dotyczàcych zachowaƒ, umiej´tnoÊci, kompetencji i mo˝liwoÊci. Wyniki ewaluacji formatywnej powinny s∏u˝yç tak˝e rodzicom dziecka. ■

PROF. DR HAB. KRYSTYNA LUBOMIRSKA – Uniwersytet Warszawski. Wydzia∏ Pedagogiczny

U WA G A ! CZYTELNICY I PRENUMERATORZY Prenumerat´ naszego czasopisma mo˝na zamówiç bezpoÊrednio w Wydawnictwie: • bezp∏atny numer – 0-800-220-555 (w godzinach 9.00 – 15.00) • fax – (022) 731-38-88, 731-38-08 • Internet: www.wsip.com.pl

30

WYCHOWANIE W PRZEDSZKOLU

1/2003