3. Wbudowane instrumenty pochodne 3.1. Istota wbudowanych instrumentów pochodnych Wprowadzenie instrumentu finansowego do ewidencji księgowej musi być poprzedzone jego identyfikacją, sprowadzającą się do stwierdzenia faktu występowania jednostki w roli jednej ze stron umowy (kontraktu) będącej instrumentem finansowym. W sytuacji świadomego wykorzystywania instrumentów finansowych w zakresie działalności finansowej oraz inwestycyjnej jednostki (pozyskiwania i lokowania kapitału) ich identyfikacja jest rzeczą naturalną i nie powinna sprawiać większych kłopotów. Problemy mogą się natomiast pojawić w odniesieniu do instrumentów pochodnych „ukrytych” w różnego rodzaju umowach, szczególnie zaś tych, które same nie stanowią instrumentu finansowego. Tego typu instrumenty określane są mianem wbudowanych instrumentów pochodnych. Wyznacznikiem, a zarazem konsekwencją istnienia instrumentu pochodnego wbudowanego w daną umowę, jest fakt modyfikacji przepływów pieniężnych z nią związanych w oparciu o „określoną stopę procentową, cenę papieru wartościowego, cenę towaru, kurs wymiany waluty obcej, indeks cen, stóp lub inne zmienne”366. Na tej podstawie całość przepływów pieniężnych generowanych przez taką umowę można podzielić na: • •

przepływy związane z umową zasadniczą, przepływy powodowane przez wbudowany instrument pochodny, wartościowo tożsame z przepływami jakie byłyby generowane przez samodzielny instrument pochodny o takiej samej charakterystyce.

Powyżej wskazane cechy wbudowanego instrumentu pochodnego znajdują odzwierciedlenie w jego definicji formułowanej przez polskie prawo bilansowe. Zgodnie z nią wbudowany instrument pochodny to „wynikające z zawartej umowy warunki powodujące, że część lub całość przepływów pieniężnych uzyskiwanych z umowy zmienia się w sposób podobny do tego jaki powodowałby samodzielnie instrument pochodny”367. Warunki, o których mowa w definicji to umowne zapisy uzależniające wysokość przepływów środków pieniężnych od różnego rodzaju wymienionych wcześniej parametrów (zmiennych). Wbudowane instrumenty pochodne mogą być związane zarówno z instrumentami finansowymi (dłużnymi lub kapitałowymi) jak i innymi umowami (kupna-sprzedaży, leasingu i ubezpieczenia)368. W polskiej praktyce gospodarczej problem dotyczy głównie wyrażonych w walutach obcych długoletnich umów najmu lub dzierżawy oraz umów leasingowych369. Wiele jednostek, które zawierało tego typu umowy, nie analizowało ich warunków pod kątem 366

367 368

369

Bakalarski T., Naczyński R., Preuss P.: Wbudowane instrumenty pochodne, Rynek Terminowy, 2002, nr 2, s. 8 Rozporządzenie... w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny..., op. cit., § 3 pkt 10. MSR 39- wbudowane instrumenty pochodne, Aktualności MSSF, Price Waterhouse Coopers, 2003, nr 15, s. 1. Czajor P.: Wbudowane instrumenty pochodne – przepisy wykonawcze do ustawy o rachunkowości i rozwiązania międzynarodowe a polska praktyka gospodarcza, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, 2003, Tom 12(68), s. 7.

184

występowania wbudowanych instrumentów pochodnych. Co ciekawe o konieczności przeprowadzenia takiej analizy zapominali również audytorzy badający sprawozdania finansowe370. Można by zadać pytanie dlaczego tak dużą wagę przywiązuje się do identyfikacji wbudowanych instrumentów pochodnych? Odpowiedź zawiera prawo bilansowe, które w odniesieniu do części tego rodzaju instrumentów zaleca ich wyodrębnianie z umów zasadniczych i oddzielną prezentację w księgach rachunkowych oraz sprawozdaniach finansowych371. Jest to wyrazem dążenia do bieżącego wykazywania w wyniku finansowym zmian wysokości potencjalnych przepływów pieniężnych, wynikających z umowy, a powodowanych przez wbudowany instrument pochodny. W przeciwnym wypadku byłyby one odzwierciedlane dopiero w momencie wykonania umowy zasadniczej, co naruszałoby jedną z najważniejszych zasad rachunkowości- zasadę memoriałową372. 3.2. Przesłanki wyodrębniania wbudowanych instrumentów pochodnych z umów zasadniczych Jak już stwierdziliśmy, sam fakt istnienia wbudowanego instrumentu finansowego nie stanowi decydującej przesłanki do wykazania go odrębnie od umowy zasadniczej373. Bierze się pod uwagę, w tej kwestii, następujące kryteria374: Ø typ umowy zawierającej wbudowany instrument pochodny, a w przypadku instrumentu finansowego stosowaną metodę wyceny bilansowej, z uwzględnieniem sposobu rozliczenia różnic z wyceny (kapitałowe czy wynikowe), Ø związki pomiędzy umową zasadniczą a wbudowanym instrumentem pochodnym, dotyczące ich charakteru oraz związanych z nimi ryzyk, Ø spełnienie przez wydzielony z umowy zasadniczej instrument wbudowany, warunków stawianych przez prawo bilansowe instrumentom pochodnym, Ø możliwość wiarygodnego określenia wartości godziwej wyodrębnionego instrumentu pochodnego. Algorytm decyzyjny uwzględniający powyższe warunki przedstawia schemat 34.

370 371 372 373

374

Czajor P.: Wbudowane instrumenty pochodne, Monitor Rachunkowości i Finansów, 2003, nr 9, s. 11. Bakalarski T., Naczyński R., Preuss P.: Wbudowane..., op. cit., s. 8. MSR 39 – wbudowane..., op. cit., s. 1. Czajor P.: Czynsz w walucie obcej – to też instrument finansowy, Rzeczpospolita, Dobra Firma, 2003, nr 221, s. 10 Por. Śpiewak M.: Wbudowane instrumenty pochodne, Buchalter, 2003, nr 30, s. 5.

185

Schemat 34 Procedura decyzyjna dotycząca wydzielania wbudowanych instrumentów pochodnych z umów zasadniczych Umowa zawierająca wbudowany instrument pochodny jest instrumentem finansowym podlegającym wycenie na dzień bilansowy wg wartości godziwej, a powstałe z tej wyceny różnice są odnoszone na wynik finansowy okresu, którego dotyczą

TAK

NIE Charakter wbudowanego instrumentu oraz ryzyka z nim związane są ściśle powiązane z charakterem umowy zasadniczej i ryzykami z niej wynikającymi NIE

TAK

Wbudowany instrument pochodny nie jest wyodrębniany i pozostaje integralną częścią umowy zasadniczej

NIE

Instrument wbudowany, wykazywany oddzielnie będzie spełniał warunki uznania go za instrument pochodny

NIE

TAK Możliwe jest wiarygodne ustalenie wartości godziwej wbudowanego instrumentu pochodnego

TAK

Należy wyodrębnić wbudowany instrument pochodny i wykazywać go oddzielnie od umowy zasadniczej

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Czajor P.; Wbudowane instrumenty pochodne, Monitor Rachunkowości i Finansów, 2003, nr 9, s. 12

Już w pierwszym etapie analizy eliminuje się z dalszych rozważań wszystkie umowy, będące instrumentami finansowymi, wycenianymi w wartości godziwej poprzez rachunek zysków i strat. Nie będą podlegały więc wyodrębnieniu instrumenty pochodne, wbudowane w instrumenty finansowe zakwalifikowane do aktywów lub zobowiązań finansowych przeznaczonych do obrotu (przy założeniu, że są wyceniane w wartości godziwej). Dodatkowo jeśli jednostka wybrała dla aktywów finansowych dostępnych do sprzedaży wynikowe rozliczenie różnic z wyceny bilansowej, to również wbudowanych w nie instrumentów pochodnych nie trzeba wykazywać oddzielnie. W przypadku złożonych instrumentów finansowych zaliczonych do innych niż wymienione tu kategorie, a także gdy umowa zasadnicza nie stanowi instrumentu finansowego, należy wziąć pod uwagę pozostałe trzy kryteria375. Najwięcej kontrowersji, ze względu na dosyć ogólne, lakoniczne sformułowanie, budzi kryterium ścisłego związku pomiędzy instrumentem pochodnym a umową, w którą został wbudowany. Z tego też względu zarówno MSR 39 jak i rozporządzenie dotyczące rachunkowości instrumentów finansowych (po nowelizacji z lutego 2004 roku) przeprowadzają analizę przypadków, w których takie powiązanie występuje oraz kiedy nie można o nim mówić. Prezentuje ją tabela 57.

375

Ibidem, s. 6.

186

Tabela 57 Zakres powiązania wybranych instrumentów pochodnych z umowami zasadniczymi Wbudowane instrumenty pochodne NIE POWIĄZANE ŚCIŚLE z umową zasadniczą § opcja sprzedaży związana z posiadanym instrumentem kapitałowym wyemitowanym przez inną jednostkę, § opcja kupna dotycząca wyemitowanego przez jednostkę instrumentu kapitałowego, § wysokość oprocentowania lub kapitału instrumentu dłużnego powiązana z cenami towarów lub instrumentów kapitałowych (np. lokata terminowa, której oprocentowanie jest w pewnej części uzależnione od kształtowania się indeksu giełdowego), § wbudowana w instrument dłużny opcja jego zamiany na instrument kapitałowy, § opcja zakupu lub sprzedaży instrumentu dłużnego wyemitowanego ze znaczną premia czy dyskontem, § opcja przesunięcia terminu płatności bez urealniania stopy procentowej, związana z podpisana przez jednostkę umową pożyczki, § kredytowe instrumenty pochodne wbudowane w instrument dłużny umożliwiające przeniesienie ryzyka kredytowego związanego z danym aktywem bez konieczności jego zakupu.

§

§

§

§

§ -

-

Wbudowane instrumenty pochodne POWIĄZANE ŚCIŚLE z umową zasadniczą kontrakt na minimalny lub maksymalny pułap stóp procentowych (odpowiednio: floor i cap) jeżeli: - minimalny pułap nie jest wyższy a maksymalny nie jest niższy od stopy rynkowej w dniu zawarcia kontraktu, - wartość kontraktu cap i floor nie jest wielokrotnością wartości umowy zasadniczej, instrument pochodny na stopę procentową lub na indeks stopy procentowej wbudowany w instrument dłużny, modyfikujący wysokość odsetek płaconych / otrzymywanych z tego instrumentu, przy czym nie powoduje ona istotnej zmiany stopy zwrotu z instrumentu dłużnego czy przepadku kwoty w niego zainwestowanej, wbudowany instrument pochodny jest strumieniem spłat kapitału lub odsetek, które wyrażone są w walucie obcej, a powstałe na dzień wyceny różnice kursowe odnoszone są na wynik finansowy, instrument pochodny wbudowany w umowę leasingu376 związany ze / z: - wskaźnikiem inflacji kraju jednostki będącej stroną umowy, - warunkowymi opłatami czynszowymi uzależnionymi od określonej sprzedaży, - warunkowymi opłatami czynszowymi opartymi na zmiennych stopach procentowych, walutowy instrument pochodny związany z umową nie będącą instrumentem finansowym wyrażoną w walucie obcej, w której: zwyczajowo i powszechnie zawiera się na rynkach międzynarodowych umowy na dostawę określonych dóbr i usług, powszechnie na rynku krajowym zawiera się umowy na dostawę określonych dóbr i usług, jednostka będąca jedna ze stron umowy osiąga większość przychodów i ponosi większość kosztów (waluta funkcjonalna)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie: MSR 39: Instrumenty finansowe – ujmowanie i wycena, Międzynarodowe Standardy Rachunkowości 2001, IASC, § 24 i 25, s. 1093-1095; Czajor P.: Wbudowane instrumenty pochodne, Monitor Rachunkowości i Finansów, 2003, nr 9, s. 12-13; Bakalarski T.: Zmiany przepisów o instrumentach finansowych, Rachunkowość, 2004, nr 4, s. 7-8.

Ze względu na daleko idącą swobodę stron odnośnie kształtowania warunków umowy, nie jest możliwe przedstawienie wszystkich sytuacji, z którymi może się spotkać jednostka. Tym nie mniej wydaje się, że wyżej zaprezentowana tabela rozwiewa wątpliwości co do stopnia powiązania z umowami zasadniczymi najistotniejszych i najczęściej występujących instrumentów pochodnych, które mogą być w nie wbudowane. Szczególną uwagę należy zwrócić na instrumenty pochodne wbudowane w umowy nie 376

Polskie prawo bilansowe rozszerza ten przypadek także na inne rodzaje umów – Bakalarski T.: Zmiany przepisów o instrumentach finansowych, Rachunkowość, 2004, nr 4, s. 8.

187

będące instrumentami finansowymi. W tym bowiem przypadku kryterium „ścisłego związku” instrumentów z umową zasadniczą niejednokrotnie decyduje o sposobie ich prezentacji w księgach rachunkowych377. Dotyczy to przede wszystkim umów zawierających klauzule, zgodnie z którymi, przepływy pieniężne powodowane przez tę umowę będą się zmieniać wraz ze zmianą kursów walutowych, wskaźników inflacji czy rynkowych stóp procentowych. Polskie prawo bilansowe okazuje się być bardzo łagodne dla jednostek, które mają do czynienia z tego typu umowami. Wbudowane instrumenty pochodne będące konsekwencją wspomnianych klauzul umownych podlegają wydzieleniu w bardzo rzadkich przypadkach. W odniesieniu do umów378: ♦ indeksowanych wskaźnikiem inflacji – gdy dotyczy on kraju nie będącego siedzibą jednostki będącej stroną umowy, ♦ o przedmiocie wyrażonym walucie obcej – wówczas, gdy waluta ta nie jest walutą funkcjonalną i jednocześnie nie jest walutą, w której zwyczajowo i powszechnie zawiera się umowy o podobnym przedmiocie na rynku międzynarodowym. Ostatnia nowelizacja MSR 39 a także polskiego prawa bilansowego poszerza ten katalog o walutę powszechnie stosowaną w kraju – siedzibie jednostki – oczywiście przy umowach kupna-sprzedaży danego produktu czy usługi. Na tej podstawie nie zachodzi już potrzeba wydzielania walutowych instrumentów pochodnych z popularnych w naszym kraju umów najmu czy dzierżawy wyrażonych w Euro czy dolarze amerykańskim379. Należy bowiem zauważyć, że waluty te są bardzo często stosowane w tego typu umowach zawieranych w Polsce380. Instrumenty wbudowane kwalifikujące się do wyłączenia z umów zasadniczych na mocy wyżej omówionego kryterium muszą jeszcze zostać przeanalizowane pod kątem posiadania właściwości pozwalających uznać je za instrumenty pochodne w świetle prawa bilansowego. Należy tu wziąć pod uwagę nie tylko wpływ cen innych instrumentów (bazowych) na wartość analizowanego instrumentu, ale również termin jego realizacji oraz fakt czy powodował on konieczność poniesienia wydatków w dniu zawarcia umowy zasadniczej, a jeżeli tak to czy były one istotne z punktu widzenia wartości umowy381. Wyodrębnienie wbudowanego instrumentu pochodnego z umowy zasadniczej pomimo spełnienia przedstawionych powyżej warunków może być niemożliwe ze względu na mogące wystąpić problemy z jego wyceną. Będzie tak w sytuacji, gdy nie uda się ustalić wartości godziwej instrumentu finansowego żadną z metod wymienionych w § 15 rozporządzenia dotyczącego rachunkowości instrumentów finansowych lub ustalona wartość nie będzie mogła zostać uznana za wiarygodną382.

377 378 379 380 381 382

Czajor P.: Czynsz w walucie..., op. cit., s. 10. Rozporządzenie... w sprawie szczegółowych zasad uznawania, metod wyceny.., op. cit., § 10, ust. 1a, pkt 4, 5 Bakalarski T.: Zmiany przepisów..., op. cit., s. 8. Czajor P.: Wbudowane instrumenty..., op. cit., s. 12. Śpiewak M.: Wbudowane..., op. cit., s. 5. Frendzel M.: Instrumenty pochodne..., op. cit., s. 26.

188

3.3. Dekompozycja umowy na instrument pochodny i umowę zasadniczą Konsekwencją separacji umowy zasadniczej i wbudowanego w nią instrumentu pochodnego jest zróżnicowanie stosowanych w stosunku do nich zasad wyceny bilansowej. Prowadzi to do ich odrębnej prezentacji w księgach rachunkowych jak i ostatecznie w sprawozdaniach finansowych. Niezależnie od rodzaju umowy, z której podlega wyodrębnieniu, wbudowany instrument pochodny będzie klasyfikowany do aktywów lub zobowiązań przeznaczonych do obrotu, a co za tym wyceniany na poziomie wartości godziwej. Różnice z wyceny bilansowej stanowią koszy lub przychody finansowe okresu, którego dotyczą, a wobec tego są na bieżąco odnoszone na wynik finansowy383. Stosuje się więc tu takie same zasady wyceny jak przy samodzielnych instrumentach pochodnych. Warto dodać, że jednostka ma możliwość wyznaczenia wydzielonego z umowy zasadniczej instrumentu pochodnego jako instrumentu zabezpieczającego, a więc stosowanie do jego wyceny reguł rachunkowości zabezpieczeń384. Oczywiście musi wcześniej spełniać szereg wymogów, które zostały zaprezentowane w poprzednim podrozdziale niniejszego opracowania. Sposób wyceny i prezentacji umowy zasadniczej nie jest już tak jednoznaczny. Zależy on od typu umowy i skutków ekonomicznych jakie wywołuje. Jeżeli stanowi ona instrument finansowy musi być zakwalifikowana do odpowiedniej kategorii aktywów lub/i zobowiązań finansowych, która to jednoznacznie determinuje sposób jej wyceny385. Pozostałe rodzaje umów zostaną odzwierciedlone dopiero w momencie ich realizacji (wykonania) poprzez wykazanie ich skutków (powstanie bądź wyłączenie składników aktywów bądź pasywów, powstanie przychodów lub kosztów czy zysków lub strat). O ile moment ujęcia w ewidencji księgowej w porównaniu z umowami nie zawierającymi instrumentów wbudowanych jest taki sam, to wycena rezultatu realizacji umów będzie zupełnie inna. Skutkiem wydzielenia instrumentu pochodnego z umowy zasadniczej jest podział przyszłych przepływów związanych z umową i wyodrębnienie z nich tej części, która powodowana jest przez wbudowany instrument pochodny. Separacja ta prowadzi do stabilizacji wartości przepływów powiązanych stricte z umową zasadniczą. Przekłada się to w oczywisty sposób na wartość strumienia kosztów i przychodów generowanych przez umowę oraz ewentualnie na wartość początkową wprowadzanych do ksiąg rachunkowych aktywów i pasywów będących skutkiem realizacji umowy. Są one znane już w momencie zawarcia umowy. Natomiast wszystkie zmiany tych wartości, które są przypisywane wbudowanemu instrumentowi pochodnemu są uwzględniane w jego bieżącej okresowej wycenie bilansowej, której należy dokonywać już od momentu zawarcia umowy386. Zastanówmy się teraz jak wyglądałaby sytuacja, gdyby nie wydzielano z umowy instrumentu pochodnego. W takim przypadku wszystkie wahania wartości przedmiotu 383 384 385 386

Molenda W.: Rachunkowość instrumentów..., op. cit., s. 88. Czajor P.: Wbudowane instrumenty..., op. cit., s. 15. Dziedziczak I., Godlewska J., Wasilewska J.: Instrumenty finansowe..., op. cit., s. 118. Czajor P.: Wbudowane instrumenty pochodne- przepisy..., op. cit., s. 10.

189

umowy uznane za rezultat instrumentu pochodnego byłyby uwzględnione dopiero w momencie realizacji umowy. Co więcej nie zostałyby odniesione na przychody czy koszty finansowe, tylko: ♦ modyfikowałyby przychody/koszty finansowe operacyjne – gdy realizacja umowy wiązałaby się z bezpośrednim powstaniem przychodów lub kosztów (operacyjnych), ♦ korygowałaby wartość początkową wprowadzanych do ksiąg aktywów lub pasywów powstałych wskutek wykonania umowy. Porównanie ujęcia umowy przy założeniu wyodrębnienia wbudowanego instrumentu pochodnego z prezentacją umowy, z której nie został on wydzielony ilustruje poniższy schemat. Schemat 35 Konsekwencje wydzielenia wbudowanego instrumentu pochodnego z umowy nie będącej instrumentem finansowym dla prezentacji skutków realizacji umowy Wyodrębnienie wbudowanego instrumentu pochodnego z

B1 B2 B3

Bn

Nie wyodrębnienie wbudowanego instrumentu pochodnego r

z

B1 B2 B3

Bn

czas

Okresowe zmiany wartości przedmiotu umowy przypisywane wbudowanemu instrumentowi pochodnemu

r czas

Wartość przedmiotu umowy na dzień jej zawarcia z uwzględnieniem zmian nie spowodowanych przez wbudowany instrument pochodny

Zmiany wartości przedmiotu umowy przypisywane wbudowanemu instrumentowi pochodnemu

Wartość przedmiotu umowy na dzień jej realizacji z wyłączeniem zmian spowodowanych przez wbudowany instrument pochodny

Legenda: z- dzień zawarcia umowy, B1, B2, B3,..., Bn- kolejne dni bilansowe pomiędzy datą zawarcia umowy, a dniem jej realizacji, r- data realizacji (wykonania) umowy.

Źródło: Opracowanie własne.

Przedstawione powyżej zasady wyceny umów zasadniczych oraz wyodrębnionych z nich instrumentów pochodnych są na tyle ogólne, że można je odnieść w zasadzie do każdego instrumentu, wbudowanego w dowolną umowę nie będącą wszakże instrumentem finansowym. Spróbujmy jednak dokonać bardziej szczegółowej analizy tego problemu, konkretyzując rozważania na przykładzie umów kupna - sprzedaży usług denominowanych w walucie obcej z odroczonym terminem realizacji. Jak już wspominaliśmy to właśnie tego typu umów najczęściej dotyczy problem wbudowanych instrumentów pochodnych. Wyrażenie ceny przedmiotu umowy – usługi, która ma zostać wykonana w przyszłości – w walucie obcej (np. Euro) powoduje wahania poziomu przyszłych przychodów (u sprzedającego) lub kosztach (u kupującego) w zależności od zmian kursu walutowego EUR/PLN. Podkreślenia wymaga fakt, iż często, tak jak w przypadku długoletnich umów leasingowych, najmu (dzierżawy), jest to kilka, kilkanaście a nawet kilkadziesiąt strumieni

190

przychodów czy kosztów387. Klauzulę walutową zawartą w przyszłej umowie można uznać za walutowy instrument pochodny, a dokładniej z punktu widzenia sprzedającego usługę – kontrakt forward na zakup waluty, zaś kupującego usługę – kontrakt forward na sprzedaż waluty. Można sobie bowiem wyobrazić, że sprzedający usługę kupuje de facto określoną ilość polskich złotych stanowiącą równowartość z góry ustalonej ilości waluty obcej np. Euro. W przypadku wzrostu kursu walutowego Euro względem złotówki osiąga on z tego tytułu zysk, w przeciwnym wypadku poniesie stratę. U nabywcy usługi, który de facto sprzedaje wyrażoną w PLN określoną ilość Euro występują zależności odwrotne388. Zauważmy, że powyższe wbudowane instrumenty spełniają definicję instrumentów pochodnych. Ich wartość zależy od zmian kursów walutowych, w momencie ich kreacji (a więc w dniu zawarcia umowy) nie powodują konieczności ponoszenia żadnych wydatków oraz rozliczenie nastąpi w przyszłości w dniu zapłaty za usługę czy w momencie otrzymania/ wystawienia za nią faktury389. Zakładamy, że zostały spełnione także wszystkie pozostałe przesłanki wyodrębnienia powyższych instrumentów z umowy. Dokonajmy zatem dekompozycji takiej umowy na umowę zasadniczą oraz wbudowany instrument pochodny: •

•

umowę zasadniczą – stanowi umowa kupna – sprzedaży usługi z odroczonym terminem realizacji wyrażona walucie krajowej (w PLN); wartość przedmiotu umowy zostanie ustalona jako iloczyn ceny usługi wyrażonej w walucie obcej i kursu terminowego tejże waluty z dnia zawarcia umowy dla daty płatności (daty wystawienia/otrzymania faktury za usługę) z tytułu umowy; tak określona wartość będzie niezmienna przez cały okres trwania umowy390. wbudowany instrument pochodny – to walutowy kontrakt forward; wartość godziwa na dzień zawarcia jest równa zeru391, co jest charakterystyczne dla tego typu instrumentu; wartości godziwe w kolejnych dniach bilansowych będą się zmieniały wraz ze zmianą kursu terminowego (każdorazowo z tym samym terminem rozliczenia)392.

Graficzną ilustrację separacji umowy zasadniczej i instrumentu pochodnego stanowi schemat 36.

387

388 389

390 391 392

Przykład takiej umowy można znaleźć m.in. w Śpiewak M.: Przykład konstrukcji modelu wbudowanego instrumentu pochodnego, Buchalter, 2003, nr 31, s. 4. Bakalarski T., Naczyński R., Preuss P.: Wbudowane instrumenty..., op. cit., s. 10. Bakalarski T.: Walutowe instrumenty pochodne wbudowane w umowy najmu, Rachunkowość, 2003, nr 7, s. 13. Ibidem, s. 13. Por. Śpiewak M.: Wbudowane..., op. cit., s. 7. Czajor P.: Czynsz w walucie obcej..., op. cit., s. 11.

191

Schemat 36 Dekompozycja umowy kupna – sprzedaży usług z odroczonym terminem wykonania, wyrażonej w walucie obcej (Euro) z punktu widzenia kupującego usługę Wydatki - EUR Umowa pierwotna (mieszana)

z czas

Wydatki - PLN Umowa zasadnicza

z

Wydatki - EUR Wbudowany instrument pochodny

czas

z czas Wpływy - PLN

Źródło: Bakalarski T.: Walutowe instrumenty pochodne wbudowane w umowy najmu, Rachunkowość, 2003, nr 7, s. 13.

Jak już wspominaliśmy umowa może powodować całą serię przepływów. W takiej sytuacji wbudowanym instrumentem pochodnym będzie odpowiednio seria kontraktów forward. Zatem na każdy dzień bilansowy należy dokonywać ich wyceny, co bez wdrożenia automatyzacji tego procedury może okazać się wysoce pracochłonne393. Uzależnienie wartości przedmiotu umowy (ceny produktu czy usługi) od zmian kursu waluty obcej może dotyczyć różnego horyzontu czasowego: ♦ począwszy od dnia zawarcia umowy do momentu realizacji dostawy dóbr lub usług stanowiących przedmiot umowy394, ♦ od dnia zawarcia umowy do dnia wystąpienia przepływów pieniężnych z nią związanych (zapłata przez nabywcę za wykonaną usługę czy dostarczony produkt)395. W pierwszym przypadku oddzielna prezentacja wbudowanego instrumentu pochodnego jest możliwa jedynie do momentu wystawienia (u sprzedawcy) lub otrzymania (u nabywcy) faktury dokumentującej wykonanie usługi czy dostawę produktu będących przedmiotem tejże umowy. Faktura będzie zawierała cenę usługi wyrażoną w polskich złotych, która została ostatecznie ustalona w dniu realizacji dostawy dóbr lub usług według bieżącego kursu spot waluty odniesienia. Wydłużenie okresu, w którym kurs walutowy determinuje wartość przedmiotu umowy występuje w sytuacji wystawienia związanej z nią faktury (lub faktur) w walucie obcej. W tym przypadku jednostka może się zdecydować na jedno z dwóch rozwiązań: § wyłączyć wbudowany instrument pochodny z ksiąg rachunkowych w momencie wystąpienia lub otrzymania faktury (podejście 1), § wykazywać instrument pochodny do momentu zapłaty za fakturę (podejście 2)396. 393 394

395

396

Por. Bakalarski T.: Walutowe instrumenty..., op. cit., s. 14. Analiza przypadku - Czajor P.: Wbudowane instrumenty..., op. cit., s. 14-15 oraz Bakalarski T.: Walutowe instrumenty..., op. cit., s. 14-16. Analiza przypadku - Czajor P.: Wbudowane instrumenty pochodne- przepisy..., op. cit., s. 10-11; Bakalarski T., Naczyński R., Preuss P.: Wbudowane instrumenty..., op. cit., s. 10-12 oraz Śpiewak M.: Wbudowane instrumenty..., op. cit., s. 6-8. Por. Bakalarski T., Naczyński R., Preuss P.: Wbudowane instrumenty..., op. cit., s. 10-12

192

Zależnie od przyjętego wariantu jednostka musi dokonać w dniu otrzymania/wystawienia faktury odpowiedniej wyceny początkowej wprowadzanych do ewidencji księgowej rozrachunków związanych z umową : - przeliczenie kwoty wynikającej z faktury zgodnie z zasadami ustawy o rachunkowości tj. wg średniego kursu określonej waluty ogłaszanego przez NBP z dnia otrzymania/ wystawienia faktury (warunkuje zastosowanie podejścia 1), -

wykazanie ujmowanych należności i zobowiązań po przeliczeniu na polskie złote wg kursu terminowego dla daty płatności faktury, ustalonym w dniu zawarcia umowy (zgodnie z podejściem 2).

Należy dodać, że wyłączenie wbudowanego instrumentu pochodnego już w momencie wykonania usługi czy dostawy produktu podczas, gdy ich wartość w PLN nie jest jeszcze znana jest dodatkowo uwarunkowane koniecznością dokonywania przez jednostkę wyceny rozrachunków wg kursów walutowych (spot) na kolejne dni bilansowe i odnoszenia powstałych różnic na wynik finansowy. Porównanie powyżej wyszczególnionych rozwiązań ewidencyjnych umów z wbudowanym walutowym instrumentem pochodnym, z ujęciem tradycyjnym prezentuje tabela 58.

193

194

Wyjaśnienia wymaga sposób ustalenia wartości godziwej walutowego kontraktu forward. Wyznaczana jest ona jako zdyskontowana różnica pomiędzy kursami terminowymi dla daty płatności / daty wystawienia lub otrzymania faktury ustalonymi na dzień bilansowy oraz w momencie zawarcia umowy. Można to zapisać397: WG(t) = [FWD(t,TR)-FWD(TZ,TR)]·d(t,TR)·N gdzie: WG(t)- wartość godziwa walutowego kontraktu forward w dniu t, FWD(TZ,TR)- kurs terminowy dla daty rozliczenia kontraktu (data wystawienia lub otrzymania faktury – podejście 1, u nas jest nią: data płatności za usługę – podejście 2) ustalony w dniu zawarcia umowy, FWD(t,TR)- kurs terminowy dla daty rozliczenia kontraktu (data wystawienia lub otrzymania faktury – podejście 1, u nas jest nią: data płatności za usługę – podejście 2) ustalony w dniu bilansowym t, d(t,TR)- współczynnik dyskontowy, N- wartość nominalna kontraktu (w omawianym przypadku pokrywa się z wartością nominalna przedmiotu umowy) w walucie obcej.

Zdyskontowanie różnicy pomiędzy kursami terminowymi następuje za pomocą rynkowej stopy procentowej [r]. Jest ono konieczne ze względu na odległość czasową pomiędzy dniem, na który ustala się wartość bilansową i dniem rozliczenia kontraktu. W zależności od tego czy jest ona krótsza czy dłuższa niż 1 rok można użyć do ustalenia współczynnika dyskontującego jednej z dwóch poniższych formuł398. d(t, TR) =

1 (formuła uniwersalna) ORAZ (1 + r) TR − t

d(t, TR) =

(formuła wyznaczana 1 dla okresów do 1 roku) 1 + r (TR - t)

W literaturze przedmiotu często pomija się dyskontowanie uzasadniając to krótkim okresem przeprowadzanej analizy bądź uproszczeniem omawianych zagadnień399. Uznanie współczynnika dyskowego za nieistotny upraszcza ustalenie zmian wartości godziwej kontraktu walutowego. Wystarczy bowiem porównać kursy terminowe (dla tych samych dat realizacji kontraktu) ustalone na kolejne dni bilansowe. ∆WG(t1,t2) = [FWD(t2,TR)-FWD(t1,TR)] · N W praktyce jednak, szczególnie w przypadku umów długoterminowych nieuwzględnienie zmian wartości pieniądza w czasie może prowadzić do znacznego wypaczenia ustalanej wartości kontraktu forward. Wartość godziwa kontraktu forward może przyjmować zarówno wartości dodatnie oznaczające niezrealizowany zysk na instrumencie oraz wartości ujemne odzwierciedlające potencjalne straty jednostki. Z tego też względu formuła ustalania wartości godziwej zaprezentowana powyżej daje pełne informacje o wartości kontraktu jedynie jednostce, która zajęła w nim długą pozycję (tzn. zobowiązała się do kupna waluty). W sytuacji, gdy podmiot zobowiązuje się do sprzedaży waluty, a więc zajmie w kontrakcie pozycję krótką należy wprowadzić poprawkę we wzorze poprzedzając go znakiem minus. Konieczność dokonania tego zabiegu wynika z tabeli 59. 397 398 399

Por. Bakalarski T.: Walutowe instrumenty...., op. cit., s. 11. Ibidem, s. 11. Por. Czajor P.: Czynsz w walucie obcej..., op. cit., s. 10.

195

Tabela 59 Kształtowanie się wartości walutowego kontraktu forward z punktu widzenia jego stron Pozycja zajęta w kontrakcie pozycja długa (kupno) pozycja krótka (sprzedaż)

Wartość kontraktu (+/–) FWD(t,TR)>FWD(TZ,TR) FWD(t,TR)