XXII. CZYSZCZENIE MECHANIZMÓW ZEGAROWYCH

1. Cel i metody czyszczenia Mechanizm zegara lub zegarka czyści się gruntownie i całkowicie zasadniczo w dwóch przypadkach: • gdy od ostatniego czyszczenia upłynęło już tyle czasu, że mechanizm się zanieczyścił i smar już wysechł lub zgęstniał; • po gruntownej naprawie i rozbieraniu mechanizmu w celu wymiany lub dorobienia niektórych części. Trudno określić, jak często mechanizm powinien być czyszczony. Gdy obudowa jest szczelna, zegar może chodzić bez czyszczenia dziesięć lub nawet więcej lat. Zegarek w kopercie wodoszczelnej może chodzić około siedmiu lat, ale gdy koperta jest zwykła, trzeba czyścić częściej, gdyż mechanizm łatwiej się zakurzy i smar wcześniej się zepsuje. Małe zegarki damskie trzeba czyścić jeszcze częściej. Zasadniczym celem czyszczenia jest usunięcie brudu i przygotowanie mechanizmu, zwłaszcza jego czopów i łożysk, do nasmarowania. Należy dokładnie usunąć pozostałe opiłki oraz resztki materiałów ściernych po szlifowaniu i polerowaniu, które osadzaają się głównie między zębami zębników i w otworach łożyskowych. Dokładne oczyszczenie ma decydujący wpływ na konserwację smaru. W czyszczeniu mechanizmu rozróżnia się trzy zasadnicze zabiegi: • zmiękczenie i rozpuszczenie przywartych zanieczyszczeń, • spłukanie rozmiękczonego brudu, • wysuszenie oczyszczonych części. Zmiękczenie i częściowe rozpuszczenie brudu wykonuje się różnymi środkami płynnymi o działaniu chemicznym lub fizycznym. Działanie to nie powinno uszkodzić powierzchni czyszczonych części, lecz tylko zmiękczyć stwardniały brud. Następnie konieczne jest wypłukanie w innym płynie, a nawet zmycie pędzlem i szczotką rozpuszczonego brudu. Czasem płukanie powtarza się dwa razy. Wysuszenie oczyszczonych części mechanizmu odbywa się na powietrzu lub w suszarce elektrycznej, w zależności od metody czyszczenia. Czyszczenie może być ręczne lub maszynowe. Ręcznie czyści się pędzlem lub szczotką w zbiorniku z płynem czyszczącym. Maszynowo czyści się w czyszczarce mechanicznej napędzanej silnikiem lub w czyszczarce ultradźwiękowej. Mechanizm zegara lub zegarka można czyścic w całości lub rozebrany na części. W całości czyści się mechanizmy zegarowe przed naprawą. Jest to

czyszczenie zgrubne w celu ułatwienia wyszukania wad i uszkodzeń. Ręczne mycie całego mechanizmu zanurzonego w zbiorniku z płynem nie daje dobrych wyników, dlatego nie można go uważać za końcowe. W łożyskach, mimo mycia i płukania, zawsze pozostaje osad, który dopiero czyszczakiem można dokładnie usunąć. Do końcowego czyszczenia ręcznego powinno się mechanizm rozebrać i czyścić pędzlem poszczególne jego części zanurzone w płynie czyszczącym, a łożyska poprawić czyszczakiem. Również do końcowego czyszczenia maszynowego w koszyku czyszczarki mechanicznej należy mechanizm rozebrać i ułożyć jego części w odpowiednich przegrodach koszyka. Końcowe czyszczenie mechanizmów zegarowych w całości można wykonywać tylko w wibracyjnych czyszczarkach mechanicznych lub w czyszczarkach ultradźwiękowych. Po takim oczyszczeniu trzeba jednak mechanizm na tyle rozebrać, aby można było dokładnie nasmarować wszystkie czopy i łożyska oraz inne miejsca trące. Aby w ogóle uniknąć rozbierania mechanizmu, firmy produkujące czyszczarki wibracyjne zalecają stosować w ostatnim jej słoju specjalny płyn przez nie wytwarzany, który powoduje nasmarowanie całego mechanizmu, oraz inny płyn do odtłuszczania włosa, aby się nie kleił. Jednak ten sposób czyszczenia i smarowania mechanizmu nie jest lepszy od tradycyjnego, a można go stosować tylko do zegarków nie wymagających żadnych poprawek w ułożyskowaniu i w napędzie. Jeżeli po oczyszczeniu mechanizmu amplituda balansu jest za mała, trzeba mechanizm rozbierać i naprawiać. Stąd powstała nowa metoda: najpierw czyścić, potem naprawiać.

2. Płyny czyszczące Do mycia i płukania mechanizmów są używane takie płyny jak: nafta, benzyna, benzol, toluol, ksylol, eter, aceton, alkohol, trójchloroetylen i roztwory wodne alkaliów. Najpraktyczniejsza z nich do ręcznego czyszczenia oraz końcowego płukania w czyszczarce jest benzyna. Powinna to być benzyna lekka, szybko parująca i czysta, nie pozostawiająca na powierzchni przedmiootu żadnego osadu. Do wstępnego czyszczenia, ze względu na zmniejszenie kosztów, używa się tańszych środków czyszczących, jakimi są roztwory wodne alkaliów. Obecnie również do końcowego czyszczenia maszynowego stosuje się rozpuszczalniki alkaliczne. Działanie ich polega na emulgowaniu (stabilizacji i rozdrobnianiu) cząsteczek smarów oraz na tym, że silniej przylegają do czyszczonej powierzchni niż znajdujący się na niej smar. Oczyszczone nimi części są zupełnie czyste i niezatłuszczone. Płyny czyszczące znajdujące się w handlu nie mają podanego składu

chemicznego. Jeśli zegarmistrz nie ma gotowego płynu firmowego musi go czasem sam sporządzić. Podajemy dwie recepty: • 5 cm³ płynnego mydła, 50 cm³ acetonu, 15 cm³ płynnego amoniaku 75-procentowego, 50 cm³ octanu amylowego, 5 cm³ spirytusu denaturowanego, 1 l wody destylowanej, • 40 g mydła, 100 g spirytusu, 2 g kwasu szczawiowego, 2,5 cm³ płynnego amoniaku 25procentowego, 1 l wody destylowanej. Jeżeli płyn zanadto się pieni, można dodać nieco więcej spirytusu. Płyn mniej pieniący się lepiej czyści.

W płynach zawierających spirytus nie należy za długo przetrzymywać szelakowanych palet i palca przerzutowego,gdyż szelak rozpuszcza się w spirytusie. W dwóch następnych słojach czyszczarki najczęściej stosuje się czystą benzynę. Po pewnym czasie płyn z ostatniego słoja można wykorzystać w drugim. W ostatnim słoju powinien być zawsze czysty płyn, aby na częściach nie pozostawały plamy. Nieostrożne obchodzenie się z benzyną, zwłaszcza przy ręcznym czyszczeniu, może spowodować pożar. Już dwuprocentowe zanieczyszczenie powietrza jej oparami stwarza niebezpieczeństwo zapalenia się i eksplozji, zwłaszcza gdy pomieszczenie jest małe i okna są zamknięte. Opary mogą się zapalić nie tylko od otwartego ognia, ale także od iskry elektrycznej lub powstałej na ściernicy podczas szlifowania. Pomieszczenie trzeba koniecznie przewietrzyć. Zwoje małych włosów często sie sklejają, nawet po wypłukaniu w benzynie. Do odtłuszczania włosów używa się eteru, acetonu lub mieszaniny składającej się z 1 części spirytusu i 2 części trójchloroetylenu.

3. Czyszczenie zegarów Czyszczenie zgrubne Zegary domowe i budziki są dostarczane do naprawy zwykle bardzo zabrudzone, dlatego mechanizm zegara trzeba wpierw oczyścić zgrubnie z kurzu pędzlem lub szczotką oraz wymyć w rozpuszczalniku alkalicznym. Po rozebraniu mechanizmu do naprawy zaśniedziałe płyty mosiężne i koła czyści się szmatką umaczaną w rozcieńczonym kwasie siarkowym. W ten sposób ściera się brud, a gładka powierzchnia pozostaje nieuszkodzona. Potem zmywa się je roztworem salmiaku, a następnie czystą wodą i suszy się w ciepłym powietrzu. Części stalowych nie należy czyścić w kwasach, gdyż potem łatwiej rdzewieją. Małe brunatne plamy rdzy ściera się czyszczakiem zwilżonym w nafcie. Bardziej zardzewiałe części trzeba przeszlifować i wypolerować, a jeśli

jest to niemożliwe, należy je wymienić na nowe. Łańcuchy napędowe do zegarów czyści się w prosty sposób solą i octem. Łańcuch kładzie się na dłoni posypuje solą i polewa małą ilością octu, a następnie trze się go między dłońmi. Po usunięciu brudu myje się łańcuch w wodzie mydlanej, potem płucze się w czystej wodzie i suszy w ciepłym powietrzu. Szybszy sposób czyszczenia łańcuchów polega na zanurzeniu w roztworach kwasów. Do łańcuchów stalowych stosuje się roztwór wodny kwasu solnego, a do mosiężnych azotowego lub mieszaninę kwasu azotowego i siarkowego. Z kwasami trzeba się obchodzić ostrożnie, aby się nie zatruć lub i nie poparzyć. Naczynie do kwasu powinno być szklane lub emaliowane. Zabieg należy wykonać poza pracownią - najlepiej na wolnym powietrzu. Czyszczenie końcowe ręczne Do końcowego czyszczenia ręcznego części zegarowych potrzebna jest benzyniarka szklana, dość szeroka, o pojemności ok. 0,5 l, z dotartą pokrywką. W braku takiej benzyniarki można się posłużyć innym naczyniem szklanym, ale nie można w nim benzyny przetrzymywać dłużej, jeśli nie ma szczelnego przykrycia, gdyż łatwo wyparuje. Nalewa się benzyny mniej więcej do połowy benzyniarki i czyści w niej części zegara, zaczynając od najmniejszych. Najpierw wkłada się balans z włosem - lub włos osobno, jeśli był zdejmowany - oraz kotwicą i inne delikatne części. Po ich oczyszczeniu i wyjęciu wkłada się razem inne części i czyści je kolejno, a na końcu płyty zegara. Każdą poszczególną część zanurzoną w benzynie przytrzymuje się chwytkami czyści dokładnie małym pędzlem malarskim z krótkim włosem. Wypłukane w benzynie części układa się na czystej gładkiej bibule lub na płycie szklanej, aby na powietrzu obeschły. Dobrze jest przy wyjmowaniu zastosować pewną metodę układania części na płycie, podobnie jak przy rozbieraniu mechanizmu, co potem ułatwia składanie. Ułożone części przykrywa się kloszem, aby się nie zakurzyły lub nie zagubiły. Po wymyciu i osuszeniu części sprawdza się ich stan i w miarę potrzeby uzupełnia czyszczenie szczotką i czyszczakiem. Otwory łożyskowe w płytach należy wyczyścić czyszczakiem, który zastruguje się nożem lub żyletką na kształt ostrosłupa o małej zbieżności. Na zastruganym czyszczaku powinno być widać po każdym pociągnięciu żyletki wąskie płaskie powierzchnie (rys. XXIII-1a). Do zagłębień smarowych czyszczak zastruguje się płasko i ścina jego koniec pod kątem (rys. XXII-1b). Otwory czyści się z obu stron. Zastrugiwanie czyszczaka powtarza się dopóty, dopóki po wyjęciu z otworu nie będzie czysty.

Wręby międzyzębne zębników trzeba także wyczyścić czyszczakiem. Grubsze czopy wyciera się irchą, a cieńsze czyści się w korku lub w czyszczaku. Czyszczenie maszynowe W czyszczarce mechanicznej do czyszczenia zegarków, dużych części zegarowych czyścić nie można. Są jednak czyszczarki przystosowane do czyszczenia zegarów, a sposób posługiwania się nimi jest taki sam jak czyszczarką do czyszczenia zegarków. Na rys. XXII-2 przedstawiono oczyszczarkę ultradźwiękową do zegarów domowych. Generator 1 przetwarza prąd elektryczny z sieci na prąd o wysokiej częstotliwości (ok. 80 000 Hz). Płytka piezoceramiczna ze specjalnego materiału przekształca ten prąd na drgania mechaniczne o tej samej częstotliwości, zwane ultradźwiękami, gdyż nie są słyszalne dla człowieka. Ultradźwięki powstają w wannie 2, powodując drganie płynu czyszczącego, który wskutek kawitacji (odrywania) oddziela brud od powierzchni czyszczonych przedmiotów. W szklanym zbiorniku 3 znajduje się płyn do płukania części po oczyszczeniu. Po wypłukaniu suszy się części w suszarce elektrycznej 4. Koszyk 5 służy do płukania części w zbiorniku 3. Całe mechanizmy i większe pojedyncze części umieszcza się bezpośrednio w wannie. Trzeba nalać do niej tyle płynu czyszczącego, aby całkowicie zakrył wszystkie części i sięgał ponad nie przynajmniej 5 mm. Małe części wkłada się do specjalnego pojemnika napełnianego płynem czyszczącym i umieszcza się go w wannie napełnionej zmiękczoną wodą. Czyszczenie lepiej się udaje, gdy dno pojemnika jest bardziej elastyczne. Do czyszczenia w czyszczarkach ultradźwiękowych używa się specjalnych płynów. Do płukania stosuje się inne płyny. Czas czyszczenia wynosi 5-10 min w zależności od stanu zabrudzenia.

Płyty lakierowane trzeba wyjąć już po 4 minutach, aby nie uszkodziła się ich powierzchnia. Po wyczyszczeniu najpierw płucze się części w zwykłej wodzie, a potem w płynie do płukania. W czasie płukania generator ma być wyłączony, a tylko porusza się samm koszykiem z częściami. Po wypłukaniu suszy się części w czyszczarce elektrycznej. Na powierzchni płyt oczyszczonych ultradźwiękami smar nie utrzymuje się w jednym miejscu, ale rozpływa szeroko. Aby temu zapobiec stosuje się tzw. epilamowanie, czyli pokrywanie części preparatem stearynowo-kwasowym. Cienka warstewka tego preparatu, wynosząca około 0,01 mm, ma tę właściwość, że smar się po niej nie rozpływa. Są także mniejsze czyszczarki ultradźwiękowe, w których generator, wanna do czyszczenia, zbiornik do płukania, zbiornik do epilamowania i suszarka elektryczna zmontowane są w jedną całość.

4. Czyszczenie zegarków Czyszczenie mechaniczne Czyszczarka jest wyposażona w trzy słoje i pojemnik do suszenia ogrzanym powietrzem. Pierwszy słój zawiera płyn czyszczący, a dwa pozostałe płyn do płukania. Nowsze czyszczarki pracują zupełnie samoczynnie. Wystarczy włożyć części zegarka do koszyka i włączyć prąd, a czyszczarka po ustalonym czasie unosi koszyk ponad płyn, strząsa jego resztki, zatrzymuje się, przesuwa słoje, opuszcza koszyk do następnego słoja, uruchamia itd., aż do pojemnika, w którym części suszy się w temperaturze 120°C. Koszyk obraca się w płynie na zmianę w obie strony. Podnoszenie koszyka i przesuwanie słoi jest sterowane krzywkami i może być w każdej chwili przerwane. Przed czyszczeniem w jakiejkolwiek czyszczarce należy zegarek odmagnesować, aby namagnesowane części stalowe nie zatrzymywały na sobie stalowych opiłków pozostających na dnie słoja. Przed włożeniem części zegarka do koszyka czyszczarki należy dokręcić wkręty mocujące tarczę i klocek włosa, aby się nie zgubiły podczas czyszczenia. Części zespołu naciągowo-nastawczego, które są zwykle za obficie nasmarowane i najbardziej zabrudzone, można najpierw oczyścić zgrubnie, aby uchronić płyn czyszczarki przed nadmiernym zanieczyszczeniem i przedłużyć czas jego aktywności. Większe części, jak płyty i mostki, trzeba kłaść na dno dolnego koszyka, a małe w górnych przegrodach, aby uchronić je przed uszkodzeniem. Balans umieszcza się oddzielnie w przegrodzie środkowej w ten sposób, aby włos był skierowany ku środkowi koszyka i w czasie wirowania przylegał do ramienia balansu. Balans razem z włosem czyści się wtedy, gdy czopy są w porządku i ma się pewność, że jest dobrze wyważony. Kolejność czyszczenia w poszczególnych słojach czyszczarki dowolnego systemu jest w przybliżeniu jednakowa: Czyszczenie: • wirowanie koszyka z częściami w płynie czyszczącym z małą prędkością obrotową w czasie 3-5 min; • wirowanie koszyka z częściami nad płynem w górnej części słoja w celu strząśnięcia resztek płynu z dużą prędkością obrotową w ciągu pół minuty. Płukanie pierwsze: • wirowanie części zanurzonych w pierwszym płynie płuczącym z niewielką prędkością obrotową w ciągu 2-3 min; • wirowanie koszyka nad płynem w celu strząśnięcia resztek płynu z dużą prędkością obrotową w ciągu pól minuty.

Płukanie drugie: • wirowanie części zanurzonych w drugim płynie płuczącym z niewielką prędkością obrotową przez ok. 1 min; • wirowanie koszyka nad płynem w celu strząśnięcia resztek płynu z dużą prędkością obrotową przez pół minuty. Suszenie: • wirowanie koszyka z częściami w pojemniku z ogrzanym powietrzem z dużą prędkością obrotową przez ok. 3 min; jeśli nie ma grzejnika wirowanie musi trwać 5 min na wolnym powietrzu. Czas trwania poszczególnych zabiegów można zmieniać, w zależności od rodzaju płynu oraz od stanu zabrudzenia mechanizmu. Bardzo zabrudzone mechanizmy można czyścić nawet do 10 min. Po wyjęciu części z koszyka trzeba sprawdzić łożyska i zęby zębników, czy nie pozostały na nich resztki zanieczyszczeń i ewentualnie usunąć je czyszczakiem. Czyszczenie wibracyjne i ultradźwiękowe Przygotowanie mechanizmu zegarka do czyszczenia w czyszczarce wibracyjnej polega na odmagnesowaniu, zdjęciu wskazówek, tarczy i ćwiertnika oraz dokręceniu luźnych wkrętów. Jeśli jest naciąg automatyczny trzeba także wyjąć bęben ze sprężyną, gdyż jest ona nasmarowana specjalnym smarem z grafitem, którego nie należy zmieniać. Lepiej jest z każdego mechanizmu wyjąć bęben i ewentualnie oczyścić go osobno, gdyż w nim znajduje się zwykle dużo ciemnego smaru, który szybko zanieczyszcza płyn w czyszczarce. Wałek naciągowy należy wyciągnąć na pozycję nastawczą. Tak przygotowany mechanizm mocuje się w sprężynującym uchwycie wibratora czyszczarki. Wibrator ma 6 osobnych uchwytów, dlatego można w nich zamocować 6 mechanizmów do jednoczesnego oczyszczania. W większych czyszczarkach wibracyjnych można czyścić na raz 20 mechanizmów. Po zanurzeniu wibratora z zamocowanymi mechanizmami w płynie czyszczącym uruchamia się czyszczarkę i czyści przez 5-10 min. Następnie strząsa się resztki płynu przez pół minuty, a potem płucze się w dwu następnych słojach po 3-5 min, strząsając resztki po każdym płukaniu po pół minuty. W końcu suszy się w pojemniku do suszenia podobnie jak w normalnej czyszczarce. Do czyszczenia tą metodą należy stosować tylko płyny bezwodne, gdyż resztki wody pozostałe w mechanizmie mogłyby powodować rdzewienie

stalowych części. Po oczyszczeniu i wysuszeniu mechanizmu trzeba go na tyle rozebrać, aby można było nasmarować wszystkie czopy i łożyska oraz inne miejsca trące. Po takim rozebraniu może się okazać, że trzeba wypolerować czopy lub wykonać jakąś inną naprawę. Jeśli do czyszczenia jest dużo zegarków, można przyspieszyć proces czyszcząc mechanizmy bez rozbierania i bez wyjmowania bębna sprężyny oraz jednocześnie smarując je w ostatnim słoju płuczącym specjalnym płynem Fixol. W podobny sposób można także czyścić mechanizmy zegarków w czyszczarkach ultradźwiękowych, które mają zastosowanie raczej do zegarów domowych. Do czyszczenia ultradźwiękami nie jest konieczne zgrubne czyszczenie wstępne, ani potem poprawianie czyszczakiem. Mechanizm zegarka można rozebrać albo czyścić go w całości, jednak zaleca się otworzyć pokrywkę bębna oraz odchylić płytki nakrywkowe. Wadą czyszczarki ultradźwiękowej jest to, że brud z oczyszczonych mechanizmów unosi się stale w płynie, natomiast w czyszczarkach mechanicznych i wibracyjnych osadza się na dnie słoja. Czyszczenie ręczne Sposoby ręcznego czyszczenia zegarka są takie same jak zegara, o czym mówiono już poprzednio. Po rozebraniu mechanizmu wkłada się części do benzyniarki, która może być mniejsza, i czyści się je pędzlem zanurzone w benzynie. Włos trzeba czyścić ostrożnie, aby go nie pokrzywić. Po wyjęciu części należy czyszczakiem usunąć resztki brudu z łożysk i wrębów międzyzębnych zębników. Części zegarkowych nie czyści się szczotką, gdyż są za małe, ale można nią oczyścić płytę. Oczyszczone części powinny pozostawać pod kloszem, dopóki ich się nie złoży. Kopertę zegarka można czyścić w czyszczarce, umieszczając ją w dolnej części koszyka, albo ręcznie czyszczakiem i irchą oraz pędzlem maczanym w benzynie.