Od organizatorów

I Edycja Konkursu Magister PAFERE 2007/08 na najlep-

sze prace magisterskie z dziedziny ekonomii za nami. Nap³ynê³o do nas ponad 30 prac magisterskich, a informacja o konkursie trafi³a do kilkusettysiêcznej rzeszy absolwentów wy¿szych uczelni. W opinii cz³onków jury konkurs spe³ni³ swoj¹ rolê zarówno edukacyjn¹, jak informacyjn¹. Trzy najlepsze prace konkursowe zdecydowanie odstawa³y merytorycznie od pozosta³ych prac. Konkurs sta³ jednak na tak wysokim ogólnym poziomie, ¿e jury zdecydowa³o siê wyró¿niæ nie dwie, jak pierwotnie planowano, lecz cztery nades³ane prace. Prace magisterskie wyró¿nia³y siê – co chcemy podkreœliæ – nie tylko teoretyczn¹ wiedz¹ z zakresu ekonomii wolnorynkowej, ale tak¿e przedstawia³y konkretne, wrêcz gotowe rozwi¹zania potrzebne do rozwoju gospodarczego naszego kraju. Konkurs znakomicie wpisuje siê wiêc w cele, dla jakich powsta³a Fundacja. W finale konkursu, co warto zaznaczyæ, nie znalaz³a siê ani jedna praca obroniona w Warszawie, co œwiadczy o szerokim oddzia³ywaniu informacji o konkursie i jego ogólnopol-

7

skim charakterze. Presti¿owa nagroda Templetona przyznana naszej Fundacji za zorganizowanie konkursu zobowi¹zuje do jeszcze wiêkszej pracy na rzecz promocji wolnoœci gospodarczej. II Edycja Magistra, w rozszerzonej formule, niebawem przed nami. Tymczasem przedstawiamy Pañstwu zwyciêsk¹ pracê I Edycji konkursu – Szko³a austriacka wobec socjalizmu, interwencjonizmu i wspó³czesnych problemów wolnego rynku autorstwa Jacka Kacperskiego. ¯yczymy mi³ej lektury!

Pawe³ Tobo³a-Pertkiewicz Wiceprezes Fundacji PAFERE Konrad Rajca Pomys³odawca i organizator konkursu Magister PAFERE

8

Wu-wei a austriacka ekonomia

Praca Jacka Kacperskiego jest bardzo interesuj¹cym przed-

stawieniem historii szko³y austriackiej, w kontekœcie bardzo aktualnej problematyki interwencjonizmu pañstwowego i konsekwencji odchodzenia od zasad wolnorynkowych. Zgodziæ siê trzeba z autorem, ¿e nie ma drugiej takiej szko³y, która przez ponad sto lat zachowa³aby tak¹ wiernoœæ swoim prekursorom oraz pierwszym ideom. Autor podejmuje odwa¿n¹ próbê obalenia dwudziestowiecznych mitów dotycz¹cych wiary w zbawienn¹ rolê pañstwa, jako podmiotu polepszaj¹cego sytuacjê ekonomiczn¹ obywateli. Bardzo ciekawe, podane niemal¿e „w pigu³ce”, jest wprowadzenie do szko³y austriackiej, gdzie opisuje on kolejne pokolenia g³ównych myœlicieli tej szko³y oraz przedstawia ich najwa¿niejsze idee. Stanowi to dobre wprowadzenie do przedstawionej w nastêpnym rozdziale krytyki ustroju socjalistycznego, dokonanej przez przedstawicieli szko³y austriackiej. Nie mog³o w tym rozdziale zabrakn¹æ analizy prawdopodobnie najwa¿niejszej debaty ekonomicznej XX wieku – debaty kalkulacyjnej – zainicjowanej przez austriackiego ekonomistê

9

Ludwiga von Misesa, odnosz¹cej siê do gospodarczej efektywnoœci (a raczej nieefektywnoœci) socjalizmu. Zgodziæ siê trzeba z propozycj¹ Autora pracy, ¿e warte zaprezentowania s¹ tak¿e oceny pozaekonomicznych (moralnych i politycznych) aspektów socjalizmu, dokonywane przez ekonomistów austriackich. W tej czêœci pracy Autor koncentruje siê g³ównie na pracy Friedricha von Hayeka Droga do zniewolenia. W œwiecie zachodnim, dominuj¹cym modelem pañstwa w dwudziestym wieku by³ „model pañstwa dobrobytu”, który w du¿ym stopniu kszta³towany by³ przez pozorne sukcesy pañstw tzw. realnego socjalizmu (g³ównie tych nale¿¹cych do bloku sowieckiego). Dobrze wiêc, ¿e w rozdziale trzecim Jacek Kacperski podejmuje siê trudnego zadania opisu stosunku ekonomistów austriackich do idei pañstwa dobrobytu. W rozdziale tym Autor korzysta z chyba najbogatszego zbioru publikacji na ten temat, udostêpnionych przez amerykañski Instytut Ludwiga von Misesa (www.mises.org), który obecnie jest œwiatowym centrum austriackiej myœli ekonomicznej. Ostatni, czwarty rozdzia³, jest swego rodzaju podsumowaniem pracy. Autor przedstawi³ w nim pogl¹dy Austriaków (nie jest zaskoczeniem, ¿e s¹ to pogl¹dy konsekwentnie wolnorynkowe) odnosz¹ce siê do wa¿nych wspó³czesnych problemów gospodarczych, takich jak ochrona œrodowiska naturalnego, ochrona w³asnoœci intelektualnej, problemów transformacji ustrojowej, czy tendencji do uniformizacji ¿ycia gospodarczego zwi¹zanego z wymuszaniem standardów, m.in socjalnych. Nie sposób nie zgodziæ siê z Autorem, ¿e warto studiowaæ dzie³a takich ekonomistów jak Friedrich von Hayek czy Ludwig von Mises, poniewa¿ pozwala nam to zrozumieæ ekonomie, oraz uczy, ¿e „nie mo¿na dostaæ czegoœ za nic”. Osi¹gniêcia ekonomistów ze szko³y austriackiej maj¹ wymiar uniwersalny. Czytaj¹c ich prace opublikowane nawet bardzo

10

dawno, jak choæby Grundsätze der Volkswirtschaftslehre (Zasady ekonomii) Carla Mengera wydan¹ w 1871 roku, czy te opublikowane kilkadziesi¹t lat temu przez Friedricha von Hayeka i Ludwiga von Misesa, znajdujemy tam twierdzenia opisuj¹ce i wyjaœniaj¹ce najnowsze problemy gospodarcze. Zgodziæ siê te¿ trzeba ze stwierdzeniem Autora, ¿e tym, co sprawia, ¿e szko³a austriacka jest spójna, s¹ jej „nienaruszalne podstawy, czyli subiektywizm badawczy i indywidualizm ekonomiczny”. Warto jednak dodaæ, ¿e ekonomia austriacka uczy pokory wobec z³o¿onoœci tego œwiata, pokazuje jak niebezpieczne s¹ wszelkie konstruktywistyczne zapêdy u³o¿enia rzeczywistoœci zgodnie z wyimaginowanymi ideami maj¹cymi w zamierzeniu przynieœæ „wieczne szczêœcie na ziemi”, a najczêœciej koñcz¹cymi siê wielkimi tragediami. W tym wzglêdzie ekonomia austriacka „styka siê” z ideami wschodniego taoizmu. Z regu³y taki pokorny stosunek do natury przyczynia siê do szybszego rozwoju jednostki i ca³ego spo³eczeñstwa. Pod tym wzglêdem ta praktyka liberalizmu jest podobna do taoistycznej praktyki nie-dzia³ania (wu-wei). Nie-dzia³anie dla taoisty nie jest równoznaczne z lenistwem, zaniechaniem wszelkich poczynañ. Jest to poznanie natury rzeczy i poddanie siê naturalnemu biegowi spraw. Dos³ownie t³umaczenie wu-wei oznacza „bez dzia³ania”, „powodowania”, lub „zmuszania”. Ale w praktyce znaczy to „bez wœcibskiego, nachalnego lub egoistycznego wysi³ku”. Wu oznacza nie, natomiast wei znaczy tyle co: byæ, robiæ, produkowaæ, praktykowaæ, tworzyæ, ale tak¿e symulowaæ, imitowaæ i fa³szowaæ. Taoiœci rozszerzyli znaczenie wei o forsowanie, wtr¹canie siê, postêpowanie niezgodne z rzeczywistoœci¹, dzia³anie przeciwko naturalnemu porz¹dkowi li. Mo¿na zatem powiedzieæ, ¿e „nie-dzia³anie” w koncepcji taoistycznej, to przede wszystkim nie wymuszanie i nie forsowanie rzeczy nienaturalnych i w ten sposób odnajdywanie w³asnego miejsca poprzez dzia³anie zgodnie z w³asn¹ natur¹, powstrzyma-

11

nie siê od dzia³ania niezgodnego z natur¹ rzeczy, od chêci przechytrzenia harmonii œwiata. Niekiedy zasadê wu-wei rozumie siê jako „Dzia³aj Nie Dzia³aj¹c”. Nie-dzia³anie (wu-wei) nie oznacza zwyk³ego unikania wysi³ku. Czêsto, wbrew naszym oczekiwaniom, unikniêcie wykonywania jakiejœ czynnoœci wymaga wiêkszego wysi³ku ani¿eli jej wykonanie. W taoizmie wu-wei oznacza umiejêtnie wykorzystanie naturalnej energii ukrytej w cz³owieku. Prawie takie same postulaty mo¿emy znaleŸæ w pracach ekonomistów ze szko³y austriackiej. Mam nadziejê, ¿e kolejne edycje konkursu „Magister PAFERE” bêd¹ równie owocne jak pierwsza i przyczyni¹ siê do propagowania w spo³eczeñstwie polskim tzw. dobrej ekonomii, jak równie¿ idei wolnoœci gospodarczej i wolnego handlu oraz podkreœlania œcis³ego zwi¹zku etyki z ekonomi¹ (zarówno w sferze teoretycznej jak i praktycznej). Gospodarowanie w pe³ni rynkowe jest bowiem gospodarowaniem moralnym i etycznym.

Prof. Witold Kwaœnicki Uniwersytet Wroc³awski

12

Jacek Kacperski Szko³a austriacka wobec socjalizmu, interwencjonizmu i wspó³czesnych problemów wolnego rynku

13

14

Wstêp

W procesach spo³ecznych, dokonuj¹cych siê we wspó³cze-

snym œwiecie, bardzo wa¿n¹ rolê odgrywa ekonomia oraz jej historia. Przysz³oœæ naszej cywilizacji zale¿y od decyzji podejmowanych przez nas samych oraz przez rz¹dy przez nas wybierane, dlatego tak istotne jest rozumienie zagadnieñ z dziedziny ekonomii. Wielokrotnie zdarza³o siê w historii, ¿e nieznajomoœæ podstawowych zasad gospodarowania doprowadza³a do triumfu fa³szywych i zgubnych idei. Jest wysoce prawdopodobne, ¿e gdyby twórcy polityki gospodarczej pañstwa znali podstawy teorii wymiany, teorii wartoœci, czy kapita³u, czêœciej podejmowaliby decyzje umo¿liwiaj¹ce dynamiczny wzrost gospodarczy. W ¿yciu codziennym daje siê zaobserwowaæ, ¿e liczne grono ekonomistów i polityków z wielk¹ determinacj¹ próbuje aplikowaæ spo³eczeñstwu nowatorskie rozwi¹zania, maj¹ce w szybki sposób poprawiæ byt obywateli kraju. Dobrym zobrazowaniem powy¿szych faktów jest czêste zjawisko dofinansowywania przez pañstwo bankrutuj¹cych przedsiêbiorstw w celu uratowania miejsc pracy, co w rzeczywistoœci powoduje

15

zmarnowanie pieniêdzy podatników na inwestycje skazane na pora¿kê. Wynikiem takiej ingerencji jest najczêœciej s³aba efektywnoœæ podejmowanych inicjatyw i wzrost korupcji. Dzia³ania takie przychodz¹ politykom z wyj¹tkow¹ ³atwoœci¹ ze wzglêdu na nierzadkie poparcie ze strony niektórych grup spo³ecznych, oraz pozorn¹ ³atwoœæ i skutecznoœæ tego typu rozwi¹zañ. Dlatego te¿ niezmiernie wa¿ne jest posiadanie niezbêdnej wiedzy w celu zrozumienia i unaocznienia oczywistych mankamentów rozwi¹zañ etatystycznych. W dzie³ach wybitnych ekonomistów reprezentuj¹cych szko³ê austriack¹ znajdziemy wyj¹tkowe bogactwo argumentów w dyskusji na temat ingerencji pañstwa w gospodarkê. Szko³a austriacka zajmuje wyj¹tkowe miejsce na arenie szkó³ szukaj¹cych odpowiedzi na pytanie o najbardziej efektywne gospodarowanie zasobami. Ekonomiœci, których korzenie intelektualne tkwi¹ na Uniwersytecie Wiedeñskim od pocz¹tku reprezentowali nieprzejednan¹ postawê wobec wszelkich prób podwa¿enia sensu gospodarki wolnorynkowej i odwrócenia porz¹dku spo³ecznego wypracowanego przez wieki. Nie bêdzie przesad¹ stwierdzenie, i¿ nie ma drugiej takiej szko³y, która przez ponad sto lat zachowa³aby tak¹ wiernoœæ swoim prekursorom, oraz pierwszym ideom. Na przestrzeni dziesiêcioleci sytuacja w Europie i na œwiecie zmienia³a siê wielokrotnie, powstawa³y nowe szko³y w ekonomii, a wiele idei zosta³o uznanych za fa³szywe. Tylko ekonomiœci szko³y austriackiej krytykowali kolejne mutacje zapêdów pañstwa do kontroli nad gospodark¹ i zawsze z tych samych pozycji przeciwstawiali siê im, niezale¿nie czy by³ to totalitarny socjalizm, czy ma³o widoczne, powszechnie akceptowane, dzia³anie etatystyczne demokratycznego pañstwa. Szko³a austriacka ju¿ na pocz¹tku swego istnienia natrafi³a na ambitne zadanie stawienia czo³a dynamicznie rozprze-

16

strzeniaj¹cej siê wówczas ekonomii marksowskiej. Zderzenie przeciwstawnych teorii ekonomii socjalizmu ze szko³¹ austriack¹ nabra³o rozpêdu pocz¹wszy od lat dwudziestych XX wieku. Kolejne dekady up³ywa³y pod znakiem debaty na temat gospodarczej wydajnoœci socjalizmu oraz krytyki za³o¿eñ ciesz¹cej siê du¿¹ popularnoœci¹, szko³y keynesowskiej. Uwieñczeniem tego okresu by³a Nagroda Nobla dla Friedricha von Hayeka w 1974 roku, któr¹ otrzyma³ razem Gunnarem Myrdalem. Najnowszy okres rozwoju szko³y austriackiej to g³ównie popularyzacja jej idei na uniwersytetach amerykañskich oraz powstanie œrodowiska libertarian, bior¹cych udzia³ w ¿yciu politycznym, walcz¹cych z rozrastaniem siê interwencjonizmu rz¹du amerykañskiego. Partia Libertariañska sta³a siê trzeci¹ si³¹ na amerykañskiej scenie politycznej, chocia¿ bez szans na rywalizacjê z Parti¹ Demokratyczn¹, czy Republikañsk¹. Warto dodaæ, ¿e o nominacjê prezydenck¹ z ramienia Partii Republikañskiej, stara siê libertarianin Ron Paul, postuluj¹cy przywrócenie standardu z³ota oraz likwidacjê podatku dochodowego, co jest w pe³ni zgodne z teori¹ szko³y austriackiej. W œwiecie nauki coraz czêœciej podkreœla siê znaczenie niepewnoœci oraz rozproszenia wiedzy w procesie gospodarowania, które to pojêcia by³y szeroko opisywane przez Hayeka. Nowoczesn¹ gospodarkê okreœla siê czasem gospodark¹ opart¹ na wiedzy. W dobie Internetu i szybkiego rozwoju technologicznego, pañstwo silnie ingeruj¹ce w gospodarkê bêdzie wiêc ma³o wydajne. Wa¿nym wydarzeniem by³o przyznanie w 2006 roku Nagrody Nobla Edmundowi Phelpsowi, który w swoim wyk³adzie wyg³oszonym podczas odbierania Nagrody podkreœla³ znaczenie Hayeka i jego pracy nad zagadnieniem wiedzy. Phelps, obserwuj¹c nowoczesn¹ gospodarkê, twierdzi, ¿e innowacje, maj¹ce du¿e znaczenie w dzisiejszych czasach,

17

wi¹¿¹ siê z niepewnoœci¹, gdy¿ nie jesteœmy w stanie przewidzieæ na pewno jaki bêdzie skutek wprowadzanego nowoczesnego rozwi¹zania, w³aœnie ze wzglêdu na rozproszenie wiedzy. Mateusz Machaj opisuje natomiast wp³yw Hayeka na Phelpsa, widoczny w jego pracach na temat d³ugo- i krótkookresowej krzywej Philipsa: „Friedman i Phelps rozpoczêli swoj¹ analizê wymiennoœci inflacji i bezrobocia pod koniec lat szeœædziesi¹tych. Doszli do wniosku, ¿e obowi¹zuj¹cy paradygmat jest niekompletny. Przede wszystkim chodzi³o o dwa brakuj¹ce elementy. Po pierwsze, powszechna wtedy keynesistowska analiza nie opiera³a siê na metodologicznym indywidualizmie i teorii mikroekonomicznej (mimo nieudanych prób „syntezy neoklasycznej”). Po drugie zaœ, brakowa³o uzale¿nienia reakcji podmiotów od bie¿¹cej polityki (na ten brak zaczyna³ te¿ narzekaæ inny wybitny ekonomista, Robert Lucas). Te dwa elementy zawiera³a w pewnym stopniu analiza Friedmana i Phelpsa, ale ich dok³adniejszej i o wiele bardziej systematycznej analizy dokona³ Friedrich August von Hayek, co umknê³o uwadze wiêkszoœci. Austriacka analiza makro od zawsze opiera³a siê na metodologicznym indywidualizmie i powi¹zaniu teorii mikroekonomicznej z ogólnymi zjawiskami ekonomicznymi, takimi jak bezrobocie czy inflacja. Ponadto, austriacka teoria cyklu koniunkturalnego (mimo pewnych nierozwi¹zanych dot¹d problemów), przeprowadza³a wyraŸne rozró¿nienie na d³ugi i krótki okres w prowadzonej polityce”1. Niniejsza praca jest prób¹ odpowiedzi na problemy gospodarcze XX wieku, z wykorzystaniem dorobku austriackiej szko³y ekonomii. Jako ¿e szko³a ta reprezentuje najbardziej liberalne podejœcie do gospodarki, mo¿na powiedzieæ, ¿e celem tej 1

M. Machaj, Nobel z ekonomii 2006 dla Hayeka, http://www.mises.pl/318.

18

pracy jest obalenie dwudziestowiecznych mitów dotycz¹cych wiary w zbawienn¹ rolê pañstwa jako podmiotu polepszaj¹cego sytuacjê ekonomiczn¹ obywateli. W pierwszym rozdziale znajduje siê wprowadzenie do szko³y austriackiej, charakterystyki jej g³ównych myœlicieli oraz opis ich najwa¿niejszych idei. Oprócz wymienienia tych idei, postara³em siê równie¿ opisaæ wzajemny stosunek Austriaków do swoich idei oraz, jeœli to mo¿liwe, podkreœliæ, które idee zyska³y szerokie uznanie i pozostaj¹ aktualne do dzisiaj, oraz które zosta³y uznane ze nieprawdziwe. Rozdzia³ drugi zawiera krytykê ustroju socjalistycznego, jako najbardziej przeciwstawnego do pogl¹dów g³oszonych przez ekonomistów austriackich. Znajduje siê w nim analiza s³ynnej debaty na temat gospodarczej efektywnoœci socjalizmu, w której najwa¿niejsze role odgrywali Ludwig von Mises oraz polski ekonomista Oskar Lange. Znajduje siê tam równie¿ ocena pozaekonomicznych aspektów socjalizmu, której dokonywali ekonomiœci austriaccy, przede wszystkim Hayek w swojej Drodze do zniewolenia. W rozdziale trzecim opisa³em jak ekonomiœci austriaccy ustosunkowali siê do pañstwa dobrobytu. W szczególnoœci poruszy³em popularne sposoby oddzia³ywania pañstwa na rynek jak: kontrola cen, bankowoœæ centralna czy zwalczanie bezrobocia. Bogat¹ literaturê na dane tematy oferuj¹ nam wspó³czeœni ekonomiœci austriaccy publikuj¹cy w magazynach: „Journal of Libertarian Studies” czy „The Austrian Review of Economics”, dostêpnych na stronach Instytutu Ludwiga von Misesa. Czwarty rozdzia³ zawiera pogl¹dy Austriaków na najnowoczeœniejsze problemy ekonomiczne, których rozwi¹zania jeszcze nie znamy. Wspó³czeœni ekonomiœci austriaccy szukaj¹ rozwi¹zañ tych problemów, zgodnie z tradycj¹ badawcz¹ szko-

19

³y austriackiej, jak zwykle dochodz¹c do skrajnie wolnorynkowych rozwi¹zañ. W pracy wykorzystana zosta³a oryginalna literatura i artyku³y ekonomistów austriackich, jak równie¿ ich polskie wydania, których jest, nawiasem mówi¹c, doœæ du¿o, co dobrze œwiadczy o popularnoœci ekonomii austriackiej w Polsce. Bardzo pomocne okaza³y siê prace Janiny God³ów-LegiêdŸ Doktryna spo³eczno-ekonomiczna Friedricha Hayeka oraz Krzysztofa Kostro Hayek kontra socjalizm. Przydatne by³y równie¿ akademickie podrêczniki do historii myœli ekonomicznej, umo¿liwiaj¹ce bardziej obiektywne spojrzenie na dorobek szko³y austriackiej.

20

ROZDZIA£ I

HISTORIA SZKO£Y AUSTRIACKIEJ

Zgodnie z szerok¹ definicj¹, ekonomia jest to nauka zajmuj¹ca siê badaniem, analiz¹ oraz opisem ludzkiego dzia³ania maj¹cego na celu polepszenie sytuacji materialnej jednostek oraz spo³eczeñstw, w warunkach ograniczonoœci zasobów oraz nieograniczonoœci ludzkich potrzeb. Ró¿ne dociekania ekonomiczne by³y ju¿ dokonywane przez staro¿ytnych filozofów, jednak jako odrêbna dyscyplina ekonomia powsta³a dopiero w XVIII wieku, a za jej „ojca” uznaje siê szkockiego myœliciela, Adama Smitha, ekonomistê i moralistê propaguj¹cego gospodarczy liberalizm. W toku rozwoju owej dyscypliny zaczêto wyodrêbniaæ ró¿ne szko³y charakteryzuj¹ce siê odmiennymi metodami prowadzenia badañ, za³o¿eniami oraz wnioskami z nich wyci¹gniêtymi. Reprezentanci jednych szkó³ nie wyobra¿aj¹ sobie dyskusji o ekonomii bez skomplikowanych obliczeñ matematycznych, statystyk oraz liczb, inni bardziej polegaj¹ na psychologii oraz dedukcji. Jedn¹ z takich szkó³ jest szko³a austriacka, prezentuj¹ca najbardziej humanistyczne, indywidualistyczne oraz subiektywistyczne podejœcie. Za za³o¿yciela szko³y austriackiej uwa¿a siê Carla Mengera, dziewiêtnastowiecznego ekonomistê austriackiego, który jako jeden z pierwszych sformu-

21