Yeni Türk

y. 3, S. 5, Ocak-Haziran2011,s. 69-84

YAHYA KEMAL VEMEHMET

EZAN

SelahattinÇitçi*

Özet: Türk kültüründe önemli bir yer tutan ezan, Türk da pek çok edebi türe mevzu Tanzimat'tan sonra Türk ezan, irler ve en önemli ilham biridir. Tevfik Fikret, Mehmet Akif, Yahya Kemal, Ziya Gökalp, Arif Nihat Asya ve Necip ezan, ruh ve 20. Türk irinin en güçlü iki Yahya Kemal ve Mehmet Akif'te ezan, sadece diru bir ritüel milli bir ve istiklalin sembolüdür. Anahtar Kelimeler:

ezan, Yahya Kemal, Mehmet Akif,

ATHAN IN THE WORKS OF YAHYA KEMAL AND MEHMET Abstract: Athan, having an importantplacein Turkishculture,has beena subjectin various genreswithin Turkishliterature.Athan is one of foremost sourcesof inspirationfor authorsand poets in Turkishliteraturethat developedafter Tanzimat.Athan spirituallyand mentallyaffectedthe poetry of such poetsas TevfikFikret,Mehmet Akif,YahyaKemal,Ziya in differentways. In, Yahya Kemaland Mehmet Gökalp,ArifNihat Asya and Necip Akif,·the twoforemostpoets of the XXth century Turkishliterature,athan is not only a religious ritual but a nationalrealityand symbol of independence. Keywords: Islam,Athan, YahyaKemal,Mehmet Akif, poetn;.

Sözlükte "bildirmek, duyurmak, ilan etmek" gelen vaktinin ezan kelimesi, terim olarak Müslümanlara farz nasla belirlenen sözlerle ve özel ifade eder.1 Hicret'in 1. (622) Medine' de ortaya ezan,2 kainata (c.c.) ve Hz. Muhammed'in (s.a.v.) nüdünyebüvvetini ilan etmenin vilikten gafletten isal eden ve Müslüman* Dr., G. S. Skovorada Harkov Milli Pedagoji Üniversitesi (Ukrayna),

Dilleri Bölümü.

69

Diller Fakültesi,

lan ilahi:bir Ezan, sahibiyle isteyenlerin huzura yani "harem-i humayuna" davetiyesiezan, Müslümanlar için büyük bir anlam ifade dir. Bundan ve sünnet kabul On dört tarihi boyunca ezan, Müslüman milletlerin özellikle Türklerin kültüründe önemli ezan, sol kulabir yer kamet okunarak isim Yeni nesiller ezanla hayata · . gözlerini ölünceye kadar her gün defa ezan sesi duyarak devam fethedilen beldeler "fetih ve vatan haline Bu sayede derin izler Müslüezan ferdin ve cemiyetin ezan ile namaz Dookunan ezan ve ölünce cenaze insan kadar gösterir. ömrünün ezanla namaz kültürünün önemli rükünlerinden biri olan ezan, zamanda ve tanzim eden önemli bir ölçüdür. ilk devirlerinde gibi döneminde de 5 yeme, içme, yatma, kalkma, ve dinlenme vakitleri ezan ve namaz saatlerine göre Alaturka saate saat hareketleriyle birdenmesinin sebebi budur. 19. likte ezan, programlayan bir ölçü olmaktan ve saatin yam alafranga (efrenci) saat saat 1925 kadar uygulamada takvime geçilirken hicri ve takvimlerle birlikte saat de Ahmet "Müslüman Saati" saatin ve ezana göre Müslüman üzülür.7 soma Cumhuriyet Halk Partisi dine devletin idaresindeki Tek Parti na da 1924 Tevhid-i Tedrisat dayanarak içinimam ve de mescit ya da cami bulunan okullarda ezan ve ders camiye gidilmesi yasakmüezzin 1925'lerden sonra Türkçülük tesiriyle Türkçe dinde ezan, Türkçe namaz, Türkçe Kur'an, Türkçe ibadet reformlar ve 1950'ye kadar ezan Türkçe olarak okukanuna muhalefetten donur. Arapça ezan okuyanlar takibata istintaka tabi tutulur ve cezalara Arapça ezan yasak bir ehl-i diyanet ve hocalar, Türkçe ezan okumamak için namaz vakti girince önce caminin içinde gizlice Arapça ezan okuyup daha sonra minareden Türkçesini

70

TÜRK

okurlar. Tek Parti idarecileri olaydan haberdar olunca pek çok yerde cami içinde okunan gizli da men ederler. uygulamalar camilerle kalmaz, hususi' ya da evlerinin bahçelerinde Arapça ezan okuyanlar da tevkife Demokrat Parti'nin irca etmesi kamuoyunda büyük bir teveccühe mazhar olur ve Adnan Menderes' e yurdun dört bir yüzlerce tebrik ve Müslüman memleketlerin mührü olan cami ve minareler ile lamiyet' in en önemli alemi ve sembolü olan ezan ve müezzin motifleri, ilk dönemlerinden itibaren hemen her dönemde Hl.m tahkir ve tezyife Ezan sevgisi ve ezan dini' hassasiyetlerini, a ve gösteren önemli bir mihenktir. Bayrak, milleti ve devleti; ezan ise dini' temsil eder. Bir beldede hüviyetine ve göre ezan o beldede Müslümanlave dinlerini özgürce delalet eder. Ezan bir ibadet kadar zamanda dini ve milli musikinin en özlü sesidir. Türk musikisiyle ve bestesiyle Arap bir kültürel ezan Anadolu, Balkanlar ve Avrasya Türk Aydöneminde ezan, da her vakit o vaktin haleti ruhiyesine uygun olarak makamlarla Müslim ve gayrimüslim pek çok ruh tesir "Medine bielfi mi' zene" masadak olan minarelerinden yükselen ezan sesleri, kubbeleri ve camileriyle Türk medeniyetinin merkezi olarak Ezan, Türk kültüründe gibi Türk da roman, hikaye, gibi pek çok edebi' türe mevzu Tanzimat Türk ezan, e~ki dönemler kadar olmasa da yine de en ilham Roman ve hikayelere göre de ezana daha fazla yer ve daha bir sergilenTürkçü ve sahip pek çok ezan kanaatleri ve hiçbiri ezana bigane Tevfik Fikret, Ziya Gökalp, Mehmet Akif,Yahya Kemal, Ahmet Faruk Nafiz, Mithat Cemal Kuntay, Aka Gündüz, Arif Nihat Asya, Necip Halide Nusret, Ali Ulvi Kurucu ve Sezai Karakoç' un ezan ruh ve muhitin tesiriyle Mehmet Akif'in rinde ayn bir yeri Mehmet Akif,

71

"Bu ezanlarki dinin temeli" derken önemini kültürel bir zeminden daha çok bir zemine oturtur. Ezan, bir beldenin kontrolünde olup belirten bir semboldür. Korkusuzca ve usulüne göre okunan bir ezan o yerin beldesi gösterir. bir yerin daru'l-harp veya tespitinde orada ezan okunup hususu dikkate Mehmet Akif, heyecandan kaynaklanan vecd ve ri olan Ezanlar" da 18 sona mana ve ehemmiyetinden bahseder. metali' sebebiyle küre üzerinde zaman yoktur." 19 sözüyle bütün ve mehakimiyeti alan en güçlü ses ve yüceifade eden alemleri inletmeye söyler: 11

Ne lahuti sada "Allahuekber!" Bu bir çok mudur inletse Akif'e göre ezan önemli bir Sabah geçinme ve

azametini ve hakimiyetini gösteren içindeki yorgun gönülleri feise sessiz ve dünyaya AlAkif; ezanlar, tespihler ve zikirlerle her an kendi gösteren azametine Minarelerden okunan ezan, suru gibi mürde gönülleri ihya eder ve kainata bir getirir:

Senin, dem geçmiyor, olmadaneb'ad! Ne saltanatya Rab, asude istibdad! O istibdadahürmettir ezanlar,subhalar,evrad... sen rahmetsin,bu seslersenden ister dad, Verirmiydin, dad etmesen,feryada isti'dad20 Akif'in Ezanlar" meye en uygun olan 11

aruzun en fazla

kadar hiç bestelenip Akif'in pek çok leitmotif olarak Sesleri"nde Balkan zalimleri anlathktan sonra

ve bestelenkadilin oldukça olEzan,

Ezanlarsustu ... Çanlar inletip durmakta Hilal'in geçti 72

mebahseder:

TÜRK

bölümdeki

bir

de Balkan felaketi aryoksa ezan sesi yerine çan sesi din-

leyeceklerini söyler:

ey millet-i merhume,sabaholdu uyan! Sana az geldi ezanlar,diye ötsün mü bu çan?22 "Pek Hazin Bir Mevlid Gecesi"nde Balkan Harim-i pak-i susturulup yerine çan ve minarelerin ebkem bahseder:

Beynindeöten sesinden Binlerceminare ebkemoldu.23 "Fatih Kürsüsünde" ise vaiz tedavi gösterirken o namaz vakti gelir, okunan ezandaki "Allahu ekber" sesi kubbeyi Hakk' esrar seyerlere ve camideki cemaat namaz için

kubbeyi "Allahu ekber!" yerlere Fakat vaiz, devam eder. Edirne' nin ne geçtikten sonra Selimi ye Camii' nde ezan yerine çan dan bahseder:

eli-

dört minarelicamii ki yoktu hiçbir Ki hilalindesan'atin Salibisineye de bekliyor... Nevmidi Ezan Vaiz, bir fecaat sahnesi tasvir etmeye ikindi okunur. Lakin saattir nedamet döken cemaatten çok bu sesi Bunun üzerine vaiz, ezan okunurken bir dua yapar. Zira hadis-i ezan veya hemen akabinde Hz. Peygamber'in müstecap bildirilir:25

oldu mu yahu? Nedir bu "salli" sesi? Gelin bari bir dua edelim. Evet... Kabuleder diyelim... Hakk'a iltica edelim: Ya Rab, bizi kahretme,helak eyleme... Amin! Ta ibret olup aleme... 26 Amin!

73

SELAHATTIN

"Necid Çöllerinden Medine'ye" Medine' de Mescid-i Nebevi' de alem-i her gelen Müslümanlar okunacak ile beklerler. Minarelerden yükselen ezan sesi, herkesin üzerinde tesiri yapar. en-la-ilaheilla'llah" sesiyle bütün yüzler semaya teveccüh eder ve bir anda herkes kalkar. bu sesten o kadar etkilenir ki Hz. Peygamber'in bile merkadinden mazlum ve olan ümmetinin ve felaketten zanneder. da 1. Dünya yol maddi ve sefaletlere Akif, önce bir fonksiyona sahip bahseder. gündüz her biri bir tarafa ve kendi olan bir araya getirir. Cemaatle namaz ve saflardaki merbutiyet ve Müslümanlar timsalidir.

olmaz fakat, toplarahaliyiezan Son cemaatyeri, hatta, adam almaz ba'zan.

( ...)

Bu yaman ahengihakikat Sanki kayalaryan yana Öyle bir cephe ki: Müselsel Hangi imanadokunsan Ah o yekparelik hayal oldu bugün; Milletin halini gör, sonra da maziyi Kim bu kayalar derdi? Öyle ki edvaratezelzül verdi/28 "Umar Rusya' daki komünistlerin, Müslüman beldelerinde ve ibadeti ve Rusya Müslümanlaümitsizlik içinde söyler:

Umar Ezanlar

ki: Mabedler,ibadetleryetim olsun bir nesl-i me'yusun

"Leyla"

Akif'in istikbalidir. olarak görür, ezan durdukça beldelerinin müstemleke ve bu sesin dile getirir:

Ezanlar nevbetindir: alemler,kubbeler,

74

ve

YENiTÜRK

Cemaatlerkölendir,Kabelerhaclen... Gel ey Leyla, Geley candan cananki gaiblerdesinhala! "Said valide mevlit için imam beklenirken çifte ezanlar verilir:29

okunacak

bir hayli geçer,çifte ezanlarverilir; yere boy boy serilir. Yazmaseccadeler Mehmet Akif'in Milli Mücadele "Ordunun Anadolu' da ezan, sembolü olarak görülür. Akif, nakarat bölümlerinde ezandaki "Allahuekber" sürekli tekrarlar. mescidin boynuna haç temenni eden bir bölümünde Hz. Peygamber' e seslenerek;

Ey ulu peygamberimiznerdesin? Dinle minaremdeöten gür sesin Gel banayar ol ki cihan titresin Kimsedönüp süngüme yan der. Mehmet Akif'in sadece eserlerinde da ve müezzinin büyük bir yeri Güzel sesle ezan okuyan müezzinleri dinlemeye hayran olan Akif, bir gün Edirne Selirniye Camii'nde sabah okuyan Emin'in sesine hayran olur ve o günden sonra Emin Efendi'yle 45 bir dostluk tesis eder.30 Akif'in, Said ve takdir müezzinlerden biri de Kemal Efendi' dir. Kemal' e "Kemal diyen,onu devrinönemli Muhyidile Akif, KemalokurkeninsanSüdin ve AbbasHalim leymaniyeCamii'ni, görür gibi oluyor.O ne azamet,o ne kuvvet!" 1 der.3 Müderris bir hayata gözlerini açan, çocukMüslüman mahallesinde, minare gölgesinde geçiren Akif için ezan, milli ve dini vazgeçilmez bir Akif'in de ezan, azametinin sembolü ve dinin Türk kültürünün ve de bir Türk bilhassa 20. yy. Türk en büyük isimlerinden biri olarak kabul edilen Yahya Kemal'in ve nesirlerinde ezan, milli kültürün en önemli biridir. Yahya Kemal' e göre ezan, tarihin ve kültürün bir Çünkü Türk kültürü beri imtizaç ve birbirin-

75

SELAHATTIN

den küçükken

mümkün Yahya Kemal'in ezan sevgisinde, Müslüman terbiyesinin, uzun gurbette ve muhitlerde tesiri Yahya Kemal, çocukluk muhitinin bir alem", evlerinin Camii'ne ve mezkur caminin minaresinden Partal ve söyler.32 Müslüman terbiyesinde ezan sesinin önemine inanan kendisinin de böyle bir terbiyeden "O ben, Üsküp minarelerinden yükselen ezan seslerini duyarak, içim bu seslerle aolarak Minarelerde ezan zaman evimizda böyle bir rüzgar de ruhani bir sessizlik olurdu. Galiba Osküp' ün bütün bir mabed sükunu ezan sesleri duyulurdu. Celal'le Bin üç yüz sene evvel, Hazreti MuAnnemin hammed'in (s.a.v.)Bilal-i ezan, sonra, bizim semahem dini hem milli bir musiki O anda aleminden gelen, ledüruu bir sesle hissederdim. Lakin bu sesler beni Müslüman Türk dini ve milli terbütün ömrümce ... Ben Paris' te iken bile, hiç mübiyesinde ezan seslerinin büyük tesirine nasebeti halde, kulaklanma Üsküp'teki ezan seslerinin bir gibi anlar aksedip beni bir nostalji içinde

Yahya Kemal, üslup ve muhteva emsaline ender bir nesir ler" ezan seslerinin muhitlerde Türk ve ruh sefaletine duçar

Türk olan Semtmodern ve monden bir kimlik

"Kendi kendime diyorum ki: Moda gibi semtlerde büyüyen, oynayan Türk milliyetlerinden tam bir derecede nasfb alabiliyorlar O semtlerdeki minareler görülmez, ezanlar Ramazan ve kandil günleri hissedilmez. Çocuklar çocukluk nagörürler? bu rüya, çocukluk bu Müslüman ki bizi henüz bir millet halinde tutuyor. Bugünkü Türk ve ile dolu semtlerde ezan okundu, evlerinin namaza ihtiyar nineler gördüler, mübabir minderin okunan sesini rek günlerin ler; bir raf üzerinde duran indirdiler, küçücük elleriyle gül sahifelerini ders olarak besmeleyi gibi bir ruh olan rendiler; kandil günlerinin kandilleri yanarken, sevindiler. Bayram gittiler, camiler içinde sökerken Tekbirleri dinlediler, dinin böyle bir merhalesinbüyük bir ekseden geçtiler hayata girdiler. Türk oldular ... Bugünün riyetle yine Müslüman semtlerde büyüyorlar, eskisi kadar derin bir tahassüs ile bile yine hissediyorlar. Fakat fazla medeüst yeni semtlerde alafranga terbiye ile ye-

76

YENiTÜRKEDEBIYATI

Türk en güzel göremiyorlar. Bu sütü çok temiz, hilkatleri çok metin ki ileride alafranga hayat büsbütün sonra milliyetlerine kalabilsinler, yoksa ne muhit, ne ne semt, hiçbir bu yavrulara hissettiremez ... yeni (. ..)

Biz bugünün Türkleri bilakis yerlere bir rak ve kurudur. Bir Üsküdar'a da ... (

Moda gibi küçücük fakat o yerler Müslüman ruhundan çobir de

...)

Biz ki ve ezan seslerini biz böyle bir sabah barek muhitten çok sonra semtlerde te tekrar dönebiliriz. Fakat minaresiz ve Türk dönecekleri yeri yesiyle

büyüdük. O müanne milleFrenk terbi-

Yahya Kemal, Mehmet Akif'ten daha ileri giderek ve sadece dinin ve kültürün devletin de temeli olarak görür. 30 Mart 1922'de Tevhid-i Efkar'da "Ezan ve Kur'an" "Bu devletin iki manevi temeli Fatih'in Ayaezan ki hala okunuyor! Selim'in sofya minaresinden Saadet önünde Kur'an ki hala okunuyor!" der. Yahya Kemal, Milli Mücadele' nin gayesinin bu iki kutsal muhafaza etmek söyler: genç askerleri, siz bu kadar güzel iki için Yahya Kemal'in sona konu alan en önemli gazel ve aruz vezniyle kaleme Üsküp'teki annesinin kabrine ithaf Muhammedi" Türk Muhammedi" kadar güzel anlatan ikinci bir 900 senelik Türk eski hepsinin Yahya Kemal' den daha iyi bilmelerine onun kadar güzel bir ezan söyler. Bunun tek nedeni; "Ol mahiler ki derya içredir bilmezler" 18 Paris'te materyalist çocuklukta ezan sesleri beyninde hep ve milli bir olarak Yahya Kemal'in fütuhat ve gaza ruhunu tebcil ezan, sesi ve ifade manayla sadece bütün dünyaya gereken bir iki hükümdara dar gören ve içinde fetih Yavuz Sultan Selim ölmeseydi ülkelere ezan Hz. Muhammed'in (s.a.v.)

77

Yüz bin minareden okunan ezan da ve Muhammedi'yi ve böylece yerler gibi gökler de "emr-i bülend" diye tavsif eden Yahya Kemal, azametiyle mukayese edilince Müslüman bu sadaya dar belirttikten sonra bütün toplanhayal eder:39

Emr-i bülendsin ey sadana Kafi

Muhammedi

Sultan Selim-i Evvel'i rametmeyüpecel Muhammedi Fethetmeliydialemi Yahya Kemal'in, ilk defa Ziya Gökalp taradile getirilen Türkçe ezan tekliflerinin aksine Muhammedi'' ve Semtler'' ezana methiyeler oldukça cesur bir Hatta Türkçe de Muhammedi'" ve Muhammedi'' tabirini LiMuhammedi'nin aksetmesiyle semadaki ruhlar da hep birden Uludur" u de "Allahuekber" i görür:

Gök nura garkolur nice yüz bin minareden Ervah cümleten görür Allahü Ekber'i Muhammedi Akseyleyince Usküp'te kabr-imadereolsun bu nev-gazel Bir tuhfe-i bedi' ü Tek Parti döneminde ve ülkelerde diployapan Yahya Kemal'in Muhammedi" boyunca hiçbir dergi ve gazetede dönemin sosyo-politik durumuyla ilgilidir. Muhammedi'', ilk defa ölümünden 4 sene sonra 1962 "Eski kitapta Yahya Kemal "Gedik Ahmet Gazel" de, Fatih Sultan Mehmet'in bu büyük 1480'deki Otronto Seferine eder. 4 1 Gök gürültüsü tekbir ve ezan sesinin merkezi olan Vatikan' daki Peter Kilisesi'ne kadar gidip Muhammedi yani Hristikalbi mesabesindeki Roma' dan bütün Hristiyan na söyler:

78

TÜRK

tekbir kopup gitmelidir bang-i ezan küffarda kenisayakadar nur Muhammed'le Frenk Bu sefer Rim-Papa'danHazret-i kadar42 "Hasan Yahya Kemal, genel sekreteri ve kendisinin de olan Hasan Soyak' a bahseder. Hasan binlerce türbesi, Üsküp camilerden tekbir sesleri ve fethe giVardar Nehri den dillerindeki "Allah Allah" olan bu her mühürlerini Bayezid beri günde vakit ezan seslerini duyan dile getirir: Vardar Nehri'nin tekbirlerle

Üsküp bir Müslüman Binbir türbeyle Vardar'saönünde bir nehirdi Her an tekbirlerle 43 "26 1922" tarihli münacat ise Türk ordusunun yüce ezanlar alemde yegane ordu söyler ve Allah'tan yeryüzündeki bu son ordusunu "galib" etmesini ister:

kopan Türk ordusudur ya Rabbi Senin ölen ordu budur ya Rabbi Ta ki yükselsin ezanlarlamüeyyed Galibet çünkü bu son ordusudur

SONUÇ 20. Türk en güçlü iki Yahya Kemal ve Mehmilli bir ve istikmet Akif' te ezan, sadece dini bir ritüel eserlerinde ezana balalin sembolüdür. Balkan kökenli bu iki olumlu en önemli nedeni kültür milli ve manevi Türk kültübir ve istiklalimizin sembolü olarak görmerünün 20. milli-manevi lerinden ve dini modem-seküler hayat tasfiher iki dini muhitin ye rine hissetmelerini Mehmet Akif'te ezan, dini bir

79

SELAHATTIN

Müslümanlar maddi ve manevi sembolü iken Yahya Kemal' de ise milli terbiyenin unsuru, dinin sembolüdür. estetik yönünün ve

2

3

4

5 6

7

8

Ezan okuyan kimseye "müezzin", ezan okunan yere "mi'zene" ya da "minare" denir. Diezanlardan olarak sabah söylenen "es-Salatü hayrun mine'n-nevm" sözü seyyid'ül müezzinin Bil111-i ezana ek(Namaz uykudan Ansiklopedisi, "Ezan", c. XII, TDV 1995, s. 36-37). biri olan namaz, Mekke döneminde farz Hicret'in 1. kadar Müslümanlar namaza "Es-Salah, Es-Salah" diye kiram namaz vaktini insanlara duyurmak için nakus boru öttürülmesi, ve bayrak dikilmesi gibi fikirler ileri sürüldüyse de Hz. Muhammed (s.a.v.) hiçbirini makul görmedi. Çünkü nakus boru Yahudilerin, de Mecusilerin adetiydi. Bu sahabeden Abdullah b. Zeyd b. Salebe'ye ezan Abdullah durumu Hz. Peygamber' e bildirince Hz. Peygamber Abdullah b. Zeyd' e Bilal-i söyler. Böylece tarihinde ilk ezan, Bilal-i bir evinin bir sabah birkaç sahabe de gördüklerini Hz. vakti okunur. Daha sonra Hz. Ömer ve Peygamber' e (Salih Suruç, Peygamberimizin c. I, Feza Gazetecfük tanbul, 1998, s. 348-349). Ezan, bir ibadet umumiye nevinden cemiyete ait bir ubudiyettir ki bibütün cemiyet istifade gibi terkiyle de bütün cemiyet mesul olur. risinin 1\limlerine göre bu tarz ibadetler nafile bile olsa farzlardan daha ehemmiyetlidir. Ezan, vaz' ve 15 tarihinin ortak din ve kültür miiçin hiçbir kurum veya bir veya kendi arzusuna, ve muhakemesine göre sahip Mekke'nin fethinden sonra Bilal-i Kabe'nin üzerine ezan ve Kabe'nin içinde iki rekat namaz tarihinde fethedilen bölgelere girer ezan okuyup, ki buna fetih denirdi, iki rekat namaz ni Ahmet Hamdi "Bursa' da Zaman" her sabah ezan sesiyle uyansöyler: "Her onunla güler/ serviler, güller" Hristiyan gibi Müslüman da mescitler imam ve müezzinler dersler ezan saatlerine göre ve Müslüman çocukterbiyesiyle Ahmet "Müslüman Saati" saate geçilmeden önce 1921 kaleme ve yerlisini en gizlisi ve en tesirlisi saatlerin oldu ... Eskiden kendimize göre ve kendimize göre dinden, ve ananeden hayat alan bir zevkigibi bu hayata göre de saatlerimiz ve Müslüman gümiz nünün ve nihayetini ziyalan tayin eder. .. Ziyada ziyada biten, on iki saatlik hafif, kolay bir günümüz Müsmesut günler bu günlerdi; günlerin vakayiini bu saatlerle ölçannelerimizin bizim tüler ... Giden saatler hareket ve saatlerdi. Bunlar serbest lakayt ... Müslüman evindeki saat bir alemin vakitlerini gösterir gibi, bizim için gece olan saatleri gündüz ve gündüz olan saatleri gece renginde gösteriyor. Çölde yolunu gibi biz zaman içinde kaykimseleriz." (Ahmet "Müslüman Saati", Bütün Eserleri-III, (hzl. Engi1991). nün-Zeynep Kerman), Mekteb-i ve Lisesi'nde camiler/mescitler Galatasaray Lisesi'nin içindeki mescit 1928 ve izci salonu

80

YENiTÜRK

9

11

12

13

14

Daha sonraki senelerde spor salonu olarak bu mescit, 1986 basketbol 1921-1933GalatasarayTarihçesalonu olarak düzenlenir. (Ziyad Ebuzziya-Sahir si, GEV 1985, s. 320; Vefa Osman H. GalatasaTarihçesi, 1994, s. 80}. ray ve 1926 ilk defa Göztepe Camii imarm Cemalettin Efendi birinci ve ikinci cuma Türkçe Vakitgazetesinin "Münevver Bir HocaTürkçe Namaz haberi üzerine Türkçe ib,adet Cemalettin Efendi'nin görevden birlikte kesilir ve 1932 kadar ezan ve namaz Türkçe ezan 30 Ocak 1932'de Fatih Camii' nde Bey Arapça olarak devam eder. ikindi vakti okunur. 18 Temmuz 1932 tarihli bir genelge ile de tüm camilere Türkçe bildirilir ve bu uygulama 18 devam eder. (CumhuriyetAnsiklopedisi19231940,3. bs., c. I, YKY, 2002, s. 187; Ocak Gez, "Fikirden Eyleme Türkçe Namaz ToplumsalTarih,c. VIII, S. 47, 1997, s. 15-19). Meselesi: 1920'lerin Cesur Bir Türk Ceza Kanunu'nda Arapça ezan okumak yasak daha sonra Ceza Kanunu'nun 526. maddesine ilave "Arapça ezan ve kamet okuyanlar üç aya kadar hafif hapis veya on liradan iki yüz liraya kadar hafif para Edip, "Hükümetin ve Ezan Meselesi", c. IV, S. 80, Haziran 1950, s. 77). Adnan Menderes Hükümeti'nin 2 Haziran 1950'de güvenoyu müteakip ilk icraatlardan biri 16 Haziran 1950'de Arapça serbest 17 Haziran 1950 tarihli resmf gazetede gün, zamanda Ramazan da ilk günüdür. Arapça okunacak ilk ezan için halk sokaklara dökülür, gözler minabütün ülkeyi bir seli kaplar ve camilerin relere çevrilir, ilk "Allahuekber" kesilir. Ali Hocaefendi o günleri "Anadolu' dan, önünde Trakya'dan insanlar geldi bunu kutlamaya. Aman ne ziyafetler, ikramlar ... dönmesini kutluyor. Hakikaten çok bir Biz zannettik 45 dakika süren sevinç saki sanki cennete girdik. O ezanlar. Süleymaniye'den ezan okuyup hele de Fevzi Halil Çanakkaleliler, Kani Karacalar cami cami Görmeyok bu devir bir daha geri gelmez diyorlarliydiniz o günleri. Kimse ... " (Mustafa "Son Ramazan Ramazan (Zaman GazetesiEki), S. 3, 25 2010, s. 38. Aybilgi için bk. Mustafa Türkçe Ezan ve MenderesBir Devrin Ger2010). çekleri, Ezandan ilk olanlar Yahudiler ve Medineli alaya mevzuu üzerine Allah (c,c.),"Siz ezanokuyaraknamazadavetedincebunu alayve ko-

nusu yaparlar. böyle sebebi, bu ayetini indirir. en önemli biri olan bu ayet, ezanla alay edip hafife küfür delalet eder. (Suat "Maide: 58", Haktm ve Meali, 2002, s. 117).Mekke' nin fethi Bfüll-i Kabe' nin ezan reislerinden Ebu Süfyan, Attab Esid ve Haris Kabe'nin avlusunda oturup "Attab der ki: 'Pederim Esid bahtiyar idi ki, bugünü görmedi.' Haris de: onun bilseydim onun den giderdim.' der. Ebu Süfyan ise: 'Ben bir kimse olmasa da ona haber verecek, o bilecek.' der ve hakikaten biraz soma Resul-i Ekrem (s.a.v.) onlara rast gelir, harfiyen söyler. O vakit Attab ile Haris getirip Kesir, Hadislerle KerimTefsiri,c. rv,çev. Bekir Müslüman olurlar." tin Çetiner, 1994, s. 2406). 10 Nisan 1950'de vefat eden Fevzi cenazesinde tekbirler getirmesi üzerine Ahmet Emin Yalman, Vatangazeteezan ve tekbir için "Bulgar ilahisi" ifadesini sindeki Sabah saba rast ikindi hicaz ezaeve vesegah ve beyan okunur, salalar da hüverilirdi genellikle güzel sesle okunan ezan sesinden çok etkilendiklerini, insana ve lahuübir aleme söylerler. mühuzur ezzinlik yapan Kemal Efendi, bir gün Damat Pa-

81

SELAHA Camii'nin rrrinaresinden okur. O seyrüseferi idare etmekte olan polis memuru okunan ezandan o kadar etkilenir ki durdurur ve sonuna kadar can dinler. Rus edebiyabrun Nobel ödüllü ilk yazan Aleksiyeviç Bunin de tanbul' da ezanlardan çok etkilenir ve "müezzinlerin sesinin ve çölün derin hüznünü söyler. (Hüseyin Kandemir, Rus Çizgi Kitabevi, Konya, 2009, s. 52). Uzun totaliter Sovyet idaresinde kalan Azeri Bahtiyar Vahapzade fae 1977'de da sabah Bütün gün bu sesin etkisinden kurtulamayan ezan sesinin büyüsüyle "Allahu Ekber" yazar:

Allah'a yücelen ulu bir yolun ilkin pil/esidirAllahu Ekber yüzüne sil/esidirAl/ahu Ekber ezan sesi

öyle derin izler ki bude ikinci defa duyuyorum. gözümün önüne geldi. O zaman ezan sesi beni gödedemi Sabah Ve 'Allahu Siz de biliyorsunuz orada söylenen esas söz Allahu Ekber'dir. Allahu Ekber sesi beni büyüledi. Bütün bir gün bu sesin etkisinden Bu sesin sihrinden·' Allahu Ekber' meydana geldi." (Bahtiyar Vahapzade, Gün Var Bin Aya Kaynak 2006, s. 17). 15 Minarelerinin "Medine bielfi rni'zene" (Bin minareli sadece ve Kahire için 16 Cumhuriyet döneminde Orhan Veli ve Hüsnü gibi ezana ideolojik bir perspektiften için ona bigane ve 1950'de döMustafa Kemal' in devrimlerine bir hareket olarak görüp tepki gösterOrhan Veli, 1_5Temmuz 1950 tarihli Yaprakdergisindeki "Ezan" da "Zaten biz bir gün daha Türkçe olarak millet olarak ölecektik ... " der ve Türkçe Mustafa Kemal'in devrimlerinin çok önemli bir ve mutlaka söyler. (Orhan Veli, "Ezan", Yaprak,15 Temmuz 1950). 17 Ziya Gökalp "Bir ülke ki camiindeTürkçe ezan okunur / Köylü anlar namazdakiduanu Benim bütün türdü. Ekber' isimli Minareden

"Ezaru

... / Bir ülke ki mektebindeTürkçeKur'dn okunur, / Küçük büyük herkesbilir Hü/ Ey senin Türkçe savunurken Arif Nihat Asya, Türkçe ezana Demokrat Parti'nin asli döndür1950 1967'de Biz

Sen Ya Ya

Seyhan (Adana) milletvekili olarak TBMM' de görev "Dua"

Dualarve Aminler sesleriz,minareleri bal minareler...

de yurdu

diye o dönem için oldukça cesur bir Mithat Cemal "Bir Ezan de ezana olumlu bir Sesi" ve Aka Gündüz'ün "Ezan Vakitleri" 18 Mithat Cemal, Mehmet Türkiye Kültür Ankara 1990, s. 345. 19 her yerde zamanda sebebiyle yeryüzünde zaman yoktur. 20 Mehmet Akif Ersoy, Safahat,6. bs., (hzl. M. 2008, s. 91. 21 Age., s. 184. 22 Age., s. 193. 23 Age., s. 207. 24 Age., s. 269. 25 dua asla reddedilmez: Ezan dua ile Allah yolunda cihad birbirine girdikleri andaki dua." (Ebü Davud, Sünen-i Ebu Diivud, Elederken Cüz'üs-Salis, Kitab'ül Cihad, 41/2540).

82

YENiTÜRK age.,s. 276. I. Dünya Arap hareketleri Mahsusa", Necid ikna etmesi ve temin için Tunuslu Salih Bey'le Mehmet .Akif'i Riyad' a gönderir. (M. Emin Mehmet Akif Bir Güzel Ankara, 1956, s. 310-311). 28 Ersoy, age.,s. 361. 29 Çifte ezan tabiri Türk kültür tarihinde iki anlamda Birincisi, cuma da okunan ve iç ezana denir. ise birbirine olan selatin camilerde vakitlerde bilhassa ikindi iki müezzinin olarak ezan Bazen de ezan aym caminin iki minaresinde iki müe=inin Genellikle sur içindeki ve Üsküdar'daki camilerinde bu ezanlar

26 Ersoy, 27

Kuntay, age.,s. 182. Edip, Mehmet Akif Eserlerive Muharririn 2. 1381-1962, c. I, s. 363. 32 Yahya Kemal ve Edebi 2. bs., Fe1976, s. 35. tih Cemiyeti, 33 Nihad Sami Bir Bir KalemindenYahya Kemal, Kubbealh 1984, s. 17-18; Nihad Sami YahyaKemal'in Fetih Cemiyeti 1960, s. 26-27. 34 Yahya Kemal Semtler", Aziz Fetih Cemiyeti tanbul, 1974, s. 121-124. 35 Age., s. 120. 36 Semih Çelik, ile Yahya Kemal'e Dair Bilinmeyenleri y. 3, S. 13, 2008, s. 8-9. 37 Ahmet Hamdi YahyaKemal,2. bs., Dergah 1982, s. 57. 38 Yahya Kemal Eski 5. bs., Fetih Cemiyeti, 1993, s. 43-44. 39 Zeynep Kerman, "Üç Ezan Yeni Türk Ankara, 1998, s. 170. 40 Ezan sevgisini ifade eden Yahya Kemal'in, Muhammedi"' tam olarak ne zaman bilinmemektedir. Bunda dönemin Türkçe ezan ve Türkçe ibadet nrun etkisi Sermet Sami Uysal, Yahya Kemal'in bütün ad göre ilk yer ve belirtirken Muhammedi"' ilk defa 1962' de Eski birlikte belirtir. Ahmet Hamdi da Muhammedi" ile zamanda yasöyler; ama tam olarak bir tarih vermez. ilk defa 3 1957' de Hürriyet gazetesinde Muhammedi", Türkçe ve gerçek ezana özlemin gibi 1950'de Demokrat Parti'nin ikasli ve fethinin 500. tidara gelmesini müteakip da olabilir. Zira ezan, fethin sembolü olarak görülmektedir. (Sermet Sami Uysal, Bir YahyaKemal Yahya Kemal'i Sevenler 1998, s. 418; age.,s. 56). 41 1480'de Otronto'yu fetheden Gedik Ahmet da yeni fütuhat için bul' dan ister. Fatih Sultan Mehmet'in vefat etmesi, yeni Il. Beyazid'in Otronto'ya asker sevk edilmesine ve orduyu geri üzerine Gedik Ahmet seferi yarrm ("Gedik Ahmet Ansiklopedisi,c. XIlI, TDV 1996, s. 543). 42 Eski s. 71-72 43 Age., s. 127. 44 Age., s. 140. 30

3l

83

KAYNAKÇA Ahmet "Müslüman Saati", 1921, Bütün Eserleri-III,(hzl. Enginün-Zeynep Kerman), 1991. Dergah Mustafa, Türkçe Ezan ve MenderesBir Devrin Gerçekleri, 2010. Mustafa, "Son Ramazan Ramazan (Zaman GazetesiEki), S. 3, 25 201O. Nihad Sami, Bir Bir KalemindenYahyaKemal, 1984. .. .. . . . ... . .. . ... .. . ........, Fetih Cemiyeti 1%0. Yahya Kemal, Fetih Cemiyeti 1974. ............................. , Siyasi ve Edebt 2. bs., Fetih Cemiyeti, 1976. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....... .., Eski 5. bs., Fetih Cemiyeti 1993. Cumhuriyet Ansiklopedisi1923-1940,3. bs., c. I, YKY, 2002. Çelik, Semih, "Prof. Dr. ile Yahya Kemal'e Dair Bilinmeyenleri nar, y. 3, S. 13, 2008. Ebu Davud, Sünen-i Ebu Davud, El-Cüz'üs-Salis, Kitab'ül 41/2540. Sahir, 1921-1933GalatasarayTarihçesi,Galatasaray YaEbüzziya, 1985. Mehmet Emin, Mehmet Akif: Bir c. I-lV, Güzel MatbaaAnkara, 1956. Ersoy, Mehmet Akif, Safahat,(hzl. M. 6. bs., 2008. Edip, "Hükümetin ve Ezan Meselesi'.', c. IV, S. 80, Haziran 1950. .................., Mehmet Akif Eserlerive Muharririn 2. c. I, 1381 (1962). Ansiklopedisi,c. XII, "Ezan", TDV 1995. Ansiklopedisi,c. XIII, "Gedik Ahmet TDV 1996. Ocak, "Fikirden Türkçe Namaz Meselesi: 1920'lerin Cesur Bir TopGez, lumsal Tarih,c, VIII, S. 1997. Kesir, Hadislerle Kerim Tefsiri,c. V, (çev. Bekir Çetiner), Ya1994. Kandemir, Hüseyin, Rus Çizgi Kitabevi, Konya, 2009. Orhan Veli, "Ezan", Yaprak,15 Temmuz 1950. Kerman, Zeynep, Yeni Türk Ankara, 1998. Kültür Ankara, 1990. Kuntay, Mithat Cemal, Mehmet Akif, Türkiye Osman H., Galatasarayve Tarihçesi, tanbul, 1994. c. I, Feza Gazetecilik 1998. Suruç, Salih, Peygamberimizin Ahmet Hamdi, YahyaKemal,2. bs., Dergah 1982. Bir YahyaKemal Yahya Kemal'i Sevenler DerUysal, Sermet Sami, 1998. Kaynak 2006. Vahapzade, Bahtiyar, Gün Var Bin Aya Suat, Hakim ve Meali, 2002.

84