PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Pragmata tes Oikonomias

2014, z. VIII

Lilianne JODKOWSKI Hochschule für Technik und Wirtschaft Berlin

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej w Niemczech – teoria i praktyka Synopsis: Realizacja zaáoĪeĔ sprawiedliwoĞci spoáecznej jest zadeklarowanym celem SGR i przedmiotem rozwaĪaĔ teoretycznych pierwszej czĊĞci opracowania. Druga czĊĞü ma na celu zweryfikowanie jego realizacji w ostatniej dekadzie na wybranych przykáadach. W tej czĊĞci, bĊdącej zarazem analizą danych empirycznych, przedstawiono m.in. wysokoĞü redystrybucji Ğrodków publicznych oraz jej wpáyw na zmniejszenie siĊ – o ile takie wystąpiáo – rozwarstwienia dochodowego. Analiza koncentruje siĊ w szczególnoĞci na sytuacji w Niemczech, odnosi siĊ jednak takĪe, w celu dokonania porównaĔ, do sytuacji w Polsce. W podsumowaniu zawarto wnioski wynikające z analizy i wskazano sprzecznoĞci wynikające z zaáoĪeĔ spoáecznej gospodarki rynkowej na drodze ku realizacji sprawiedliwoĞci spoáecznej. Sáowa kluczowe: sprawiedliwoĞü spoáeczna, spoáeczna gospodarka rynkowa – SGR.

Wprowadzenie Realizacja zaáoĪeĔ sprawiedliwoĞci spoáecznej jest zadeklarowanym celem spoáecznej gospodarki rynkowej (SGR) i podmiotem wielu rozwaĪaĔ teoretycznych. W praktyce jedną z moĪliwoĞci realizacji zaáoĪeĔ SGR jest dostĊp do rynku pracy, poprzedzony bezpáatnym dostĊpem do wyksztaácenia co najmniej zawodowego. Wg Erharda: […] prawdziwie wolną osobą, i to naprawdĊ wolną równieĪ wobec paĔstwa oraz jego instytucji, jest tylko ten, kto moĪe byü pewien, Īe utrzyma siĊ dziĊki wáasnemu dziaáaniu i wáasnej pracy i to bez ochrony, ale i bez przeszkód ze strony paĔstwa ([1], s. 8).

Koncepcja SGR opiera siĊ przede wszystkim na idei wolnoĞci indywidualnej w myĞl zasady von Neulla-Breuninga, tj. odpowiedzialnego samostanowienia. Wünsche podnosi przy tym, Īe w SGR kaĪdy musi byü zdecydowany na dziaáanie i ryzyko, a rynek zdefiniowany jest poprzez fakt, Īe kaĪdy uczestnik musi podjąü wysiáek dla osób trzecich, jeĞli chce osiągnąü coĞ dla siebie. Zwáaszcza

112

Lilianne JODKOWSKI

w tym stwierdzeniu moĪna rozpoznaü cechy charakterystyczne dla gospodarki liberalnej. Zarówno Erhard, jak i Eucken nie uwaĪali, Īe sprawiedliwoĞü spoáeczna moĪe byü osiągniĊta w wyniku dziaáania urzĊdowych przydziaáów. SprawiedliwoĞü spoáeczna jako cel moĪe byü osiągniĊta poprzez stworzenie systemu wynagrodzeĔ adekwatnego do osiągniĊtych wyników. W myĞl pierwotnych zasad SGR system funkcjonujący obecnie w Niemczech jest mniej SGR, bardziej zaĞ paĔstwem opiekuĔczym. JuĪ w 1996 r., po wielu latach rozbudowywania systemu zasiáków i subsydiowania osób nieaktywnych zawodowo, aczkolwiek nie na poziomie dzisiejszych ĞwiadczeĔ, Hesse krytykowaá, Īe wynikiem dziaáania instrumentów polityki spoáecznej jest wypieranie zasady samopomocy i ubezpieczania siĊ (Selbsthilfe und Versicherungsprinzip). Skutkiem tego jest wygenerowanie popytu na zasiáki (w wyniku czego podnoszono podatki na finansowanie tych ĞwiadczeĔ) (cyt za. [26], s. 16). Wilgerodt rozróĪnia trzy poziomy zaleĪnoĞci czáowieka od kontroli spoáecznej, wsparcia i uznania: — spoáeczne rezultaty dziaáania mechanizmu niewidzialnej rĊki — spoáeczne rezultaty zamierzonej polityki porządku — spoáeczne skutki redystrybucji dochodu dokonywanej przez paĔstwo [26]. W rozumieniu niniejszego opracowania starano siĊ dokonaü analizy i rozróĪnienia pomiĊdzy subiektywną percepcją pojĊcia sprawiedliwoĞci spoáecznej a jej pierwotnym znaczeniem w teorii SGR.

1. Istota pojĊcia sprawiedliwoĞci w znaczeniu ogólnym oraz w ujĊciu SGR SprawiedliwoĞü jest pojĊciem uniwersalnym, zagwarantowanym w Niemczech przez UstawĊ Zasadniczą z 1949 r. z póĨn. zmianami w art. 1 „[…] Naród Niemiecki uznaje nienaruszalnoĞü i niezbywalnoĞü praw czáowieka jako podstawĊ kaĪdej wspólnoty ludzkiej, pokoju i sprawiedliwoĞci na Ğwiecie” oraz przez KonstytucjĊ RP z 1997 r., która nakáada na rząd obowiązek przestrzegania zasad równego traktowania obywateli i unikania dyskryminacji. Stosunek ten reguluje m.in. preambuáa: […] ustanawiamy KonstytucjĊ Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla paĔstwa oparte na poszanowaniu wolnoĞci i sprawiedliwoĞci, wspóádziaáaniu wáadz, dialogu spoáecznym oraz na zasadzie pomocniczoĞci umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot [18].

Oba zobowiązania nie opisują ani nie charakteryzują bliĪej obowiązków stron (paĔstwa, obywateli, podmiotów gospodarujących i in.), jakie mogą z nich wynikaü. Termin sprawiedliwoĞü jest pojĊciem wieloznacznym i moĪe byü roz-

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej…

113

patrywany w kilku ujĊciach, m.in. prawnym, filozoficznym, socjologicznym, spoáecznym lub ekonomicznym. Ogólnie bĊdzie zawsze rozumiany jako pewien rodzaj postĊpowania polegający na jednakowym traktowaniu osób posiadających tĊ samą cechĊ. Autorem najbardziej rozlegáej analizy i definicji sprawiedliwoĞci jest John Rawls, który rozpatruje zagadnienie sprawiedliwoĞci w ujĊciu zbiorowym. Rawls zakáada równoĞü w przypisywaniu podstawowych praw i obowiązków. NierównoĞci spoáeczne i ekonomiczne, dotyczące np. wáadzy czy bogactwa, są tylko wtedy sprawiedliwe, jeĞli przynoszą w zamian korzyĞci wszystkim, a zwáaszcza najmniej uprzywilejowanym czáonkom spoáecznoĞci. Do grupy najmniej uprzywilejowanych Rawls zalicza jednostki uboĪsze pod wzglĊdem wrodzonych zdolnoĞci i urodzone w mniej korzystnych warunkach spoáecznych ([20], s. 144). Wg Rawlsa niesprawiedliwoĞü moĪna tolerowaü w niektórych sytuacjach tylko wtedy, gdy pozwala ona uniknąü jeszcze wiĊkszej niesprawiedliwoĞci, a takĪe jeĞli brak jest lepszej teoretycznej podstawy. Zdaniem Rawlsa wszelkie spoáeczne wartoĞci – wolnoĞü i moĪliwoĞci, dochód i bogactwo oraz podstawy szacunku dla samego siebie – mają byü równo rozdzielone, chyba Īe nierówna dystrybucja jakiejkolwiek (czy teĪ wszystkich) spoĞród tych wartoĞci jest korzystna dla kaĪdego ([20], s. 87).

Jednym z nowszych podejĞü do realizacji sprawiedliwoĞci spoáecznej jest klasyfikacja modeli spoáeczno-gospodarczych w UE wg Sapira z 2005 r. Podstawą oceny jest w tym modelu kryterium sprawiedliwoĞci podziaáu dochodów (w praktyce odzwierciedlające siĊ we wskaĨniku zagroĪenia ubóstwem) oraz efektywnoĞci (wyraĪonej przez wysoki wskaĨnik zatrudnienia). WyróĪniając cztery modele: kontynentalny, nordycki, Ğródziemnomorski oraz anglosaski, autor zaklasyfikowaá m.in. Niemcy, AustriĊ, FrancjĊ oraz BelgiĊ do modelu kontynentalnego, tj. charakteryzującego siĊ wysokim poziomem sprawiedliwoĞci podziaáu dochodów przy niskiej efektywnoĞci. Model skandynawski charakteryzujący siĊ wysokim wskaĨnikiem zatrudnienia i niskim ryzykiem ubóstwa jako jedyny áączy i realizuje zarówno ideĊ sprawiedliwoĞci, jak i efektywnoĞü [20]. W niniejszej pracy za podstawĊ do dalszych rozwaĪaĔ przyjĊto pojĊcie sprawiedliwoĞci w ujĊciu nauk ekonomicznych, w którym dotyczy ona pewnego ustalonego rozdziaáu dóbr i zgodnie z definicją encyklopedyczną jest to: sytuacja, w której kaĪdy czáonek grupy spoáecznej otrzymuje to, co mu siĊ sáusznie naleĪy (np. godziwe wynagrodzenie za pracĊ) ([7], s. 267).

W naukach ekonomicznych termin sprawiedliwoĞü jest czĊsto uĪywany w poáączeniu z przymiotnikiem „spoáeczny”. Termin „sprawiedliwoĞü spoáeczna” jest kategorią etyczną i spoáeczną, jest opisem faktycznego stanu rzeczy […] [sprawiedliwoĞü spoáeczna] moĪe byü pojmowana jako cecha ustroju politycznego oraz porządku prawnego, charakteryzuje siĊ zo-

114

Lilianne JODKOWSKI

biektywizowanym i jednakowym dla wszystkich obywateli i grup spoáecznych kryteriami oceny praw i obowiązków […] [8].

SprawiedliwoĞü spoáeczna obejmuje nastĊpujące obszary: […] z jednej strony zapewnienie kaĪdemu moĪliwoĞci uzyskania Īyciowego sukcesu oraz zagwarantowanie zaspokojenia podstawowych potrzeb w przypadku niezdolnoĞci do pracy czy niemoĪnoĞci utrzymania siĊ z wáasnej pracy, z drugiej strony wynagradzanie w naleĪyty sposób zasáug, wysiáków i wyników pracy, a takĪe wynagradzanie ryzyka przedsiĊbiorczoĞci [kreatywnoĞci i innowacyjnoĞci] i moĪliwoĞü przekazania swego dorobku dzieciom ([28], s. 31).

SprawiedliwoĞü spoáeczna jako kategoria spoáeczno-polityczna moĪe byü opisem faktycznego stanu rzeczy lub postulatem i peáni tym samym funkcjĊ wzorca. Jest przeniesieniem etycznej i prawnej idei sprawiedliwoĞci w sferĊ stosunków spoáeczno-gospodarczych duĪych zbiorowoĞci; jest jednak kategorią umowną. Pragmatycznie wyróĪnia siĊ najczĊĞciej trzy formy sprawiedliwoĞci: zamienną, legalną oraz rozdzielczą ([13], s. 130–133). SprawiedliwoĞü zamienna nazywana jest równieĪ kontraktową i okreĞla wzajemne stosunki miĊdzy ludĨmi, a ponadto wymaga równoĞci i speániania powinnoĞci. W myĞl tej zasady, kaĪdemu czáowiekowi naleĪy siĊ to samo, co innym. SprawiedliwoĞü legalna (prawna) okreĞla stosunek obywateli do „zbiorowoĞci, spoáeczeĔstwa i paĔstwa, a podstawą tego stosunku są wymogi dobra wspólnego (publicznego)” [13]. PaĔstwo jako reprezentant zbiorowoĞci moĪe egzekwowaü obowiązek wypeániania powinnoĞci przez obywateli na rzecz dobra wspólnego. SprawiedliwoĞü rozdzielcza (dystrybutywna) reguluje stosunki miĊdzy paĔstwem a jednostkami. OkreĞla ona, w jaki sposób powinien zostaü rozdzielony dochód narodowy miĊdzy obywateli. Powstaje przy tym konflikt co do kryterium sprawiedliwoĞci: czy powinna byü realizowana zgodnie z zasadą egalitaryzmu (równoĞci), czy elitaryzmu (rozdziaá wg zasáug). Zazwyczaj sprawiedliwoĞü rozdzielcza jest realizowana zgodnie z zaáoĪeniem elitaryzmu, przy równym traktowaniu tych samych grup i klas spoáecznych lub przy zastosowaniu kryterium wieku itp. ĝwiadczenia są realizowane zgodnie z wymogami dobra wspólnego i przydzielane w miarĊ moĪliwoĞci paĔstwa. Zagwarantowanie realizacji idei sprawiedliwoĞci spoáecznej w SGR jest zakotwiczone poĞrednio w teorii porządku gospodarczego, który zapewnia zdolnoĞü do sprawnego funkcjonowania jednostek i paĔstwa (okreĞlonym w oryginale, tj. w niemieckojĊzycznym prefiksie „ordo-”), zgodnie z którą dziaáania paĔstwa mają ograniczaü siĊ do ochrony dynamizmu gospodarki ([10], [14]). Polityka spoáeczna miaáa speániaü tylko funkcje subsydiarne, a jej adresatami byáy wyáącznie sáabsze grupy spoáeczne, którym z jakiegoĞ powodu nie udaáo siĊ wziąü udziaáu w procesach rynkowych. Zapobieganie wykluczeniu spoáecznemu odbywa siĊ zgodnie z teoretycznymi podwalinami SGR poprzez ciągáe dąĪenie do osiągniĊcia dobrobytu (wyraĪonego wzrostem wartoĞci PKB). Przy tym dąĪenie do realizacji idei sprawiedliwoĞci spoáecznej odbywa siĊ m.in. poprzez:

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej…

115

— sprawiedliwy podziaá dochodu, tj. redystrybucjĊ dochodu i ograniczanie nadmiernych nierównoĞci w podziale produktu spoáecznego; — gwarancjĊ zatrudnienia oraz dąĪenie do peánego zatrudnienia, — wyrównywanie szans wszystkich obywateli w zdobywaniu wyksztaácenia, uzyskania pracy i páacy odpowiadającej kwalifikacjom, awansu zawodowego, — zapewnienie minimum standardu Īyciowego (tzw. minimum socjalnego), — zwalczanie nĊdzy i przeciwdziaáanie rozwarstwianiu siĊ spoáeczeĔstwa, — zapewnienie ochrony zdrowia, — zabezpieczenie spoáeczne ([27], s. 77). Jedną z moĪliwoĞci zapewnienia i dąĪenia do realizacji zaáoĪeĔ SGR jest dostĊp do rynku pracy, poprzedzony bezpáatnym dostĊpem do wyksztaácenia co najmniej zawodowego. Prawa te dla obywatela, a co za tym idzie obowiązki dla ustawodawcy, okreĞla w Niemczech Ustawa Zasadnicza, m.in. poprzez zagwarantowanie wolnego wyboru zawodu, miejsca pracy i instytucji ksztaáceniowej (art. 12), wsparcie w zakresie zapewnienia ĞwiadczeĔ osobom bezrobotnym (na poziomie federalnym i komunalnym) (art. 91 e pkt 1) oraz objĊcie nadzoru nad systemem oĞwiaty1 (art. 7) [12]; a w Polsce analogicznie Konstytucja RP w art. 14: ochronĊ pracy i nadzór nad warunkami jej wykonywania, art. 65: zapewnienie wolnoĞci wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy; a takĪe „politykĊ zmierzającą do peánego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych” oraz art. 70 zapewnienie powszechnego i równego dostĊpu do edukacji i prawa do nauki. Przytoczone definicje sprawiedliwoĞci spoáecznej, zarówno te bardziej ogólne, jak i te, które odnoszą siĊ do zasad SGR, mają kilka cech wspólnych, np. dąĪenie do utrzymania siĊ z wáasnej pracy, wynagradzanie w naleĪyty sposób zasáug, wysiáków i wyników pracy, wynagradzanie ryzyka przedsiĊbiorczoĞci, a takĪe zarazem zapewnienie wsparcia finansowego osobom czasowo lub stale niezdolnym do pracy.

2. DostĊp do rynku pracy a sytuacja dochodowa ludnoĞci Krytycy sytuacji spoáeczno-gospodarczej w Niemczech czĊsto podnoszą zarzut, Īe w wyniku globalizacji i pod wpáywem nacisku na konkurencyjnoĞü niemieckich produktów rozbudowywano przez lata system niepeánoetatowych moĪliwoĞci zatrudniania pracowników, w tym np. korzystanie z umów na czas okreĞlony, pracĊ tymczasową oferowaną przez liczne agencje. Zarzuty te moĪna 1

Ustalenie szczegóáów w tej kwestii leĪy w gestii poszczególnych landów, dlatego zapis ten jest tak ogólny.

116

Lilianne JODKOWSKI

uznaü z jednej strony za trafne, z drugiej naleĪy jednak przypomnieü, Īe zgodnie z realizacją idei flexicurity uelastycznienie form zatrudnienia miaáo wáaĞnie na celu moĪliwoĞü krótkotrwaáego i szybkiego reagowania na zmiany po stronie pracodawcy przy niezbĊdnym zapewnieniu zabezpieczenia w okresie pozostawania bez pracy dla pracownika. Opierając siĊ na klasyfikacji Sapira, odzwierciedlenie zagroĪenia ubóstwem przed i po transferach socjalnych potwierdza zestawienie na ryc. 1. po transferach róĪnica przed i po transferach socjalnych 35

w%

30 25 20

13,9 9,5

8,9

6,8

8,6 12,1 11,9 13,8

10,8

15 10 16,4 16,1 5

15,4 7,9

12,0

17,6 17,1 15,6 14,6 13,3 12,9 12,1 10,3

15 11,2

0

kraj Ryc. 1. WskaĨnik zagroĪenia ubóstwem po transferach socjalnych ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [31].

W Niemczech sytuacja dochodowa ludnoĞci na przestrzeni ostatnich lat nie zmieniáa siĊ, natomiast w Polsce wystąpiáo niewielkie poszerzenie siĊ luki dochodowej. Potwierdzają to takĪe analizy przeprowadzone przez OECD. Kryzys wywará wpáyw na poziom dochodów, zwiĊkszając przez to nierównoĞci i liczbĊ osób zagroĪonych ubóstwem w krajach OECD [16]. Szczególnie w USA utrwaliáa siĊ sytuacja dochodowa dolnych decyli dochodowych, przy czym dla grup o wyĪszych dochodach dochody nadal rosáy, choü w nieco wolniejszym tempie niĪ przed wystąpieniem kryzysu.

117

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej…

Zgodnie z definicją i interpretacją wartoĞci wskaĨnika Giniego (wzrost wartoĞci oznacza wzrost nierównoĞci rozkáadu dochodu) widoczne jest, Īe nierównoĞci dochodowe wzrosáy, zwáaszcza w USA i Francji, ale takĪe w Szwecji (ryc. 2). Polska USA Wielka Brytania

Niemcy Norwegia Francja

Belgia Szwecja OECD

0,37 USA 0,35 0,33

Wielka Brytania

0,31

OECD

0,29

Polska Niemcy

Francja 0,27 Belgia 0,25

Norwegia

0,23 Szwecja 0,21 1995

rok

2007

2010

Ryc. 2. WskaĨnik Giniego w wybranych krajach ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [32].

Robert Shiller, ekonomista z Uniwersytetu w Yale, przestrzegaá juĪ w 2007 r. na Forum w Davos przed skutkami globalizacji w krajach wysokorozwiniĊtych. Jego zdaniem, roĞnie liczba osób, którym powodzi siĊ dobrze („klasa kosmopolityczna”), ale takĪe liczba osób z klasy Ğredniej i tej jeszcze niĪszej, których sytuacja w ciągu 20 lat odnoĞnie do ich dochodów realnych wáaĞciwie siĊ nie zmieniáa (nazywa ich „klasą lokalną”) [22]. Zdanie to podziela takĪe Nouriel Roubini. Potwierdzenie tych tez w stosunku do sytuacji dochodowej w Niemczech odzwierciedlone jest na ryc. 3. Do „klasy Ğredniej” klasyfikują siĊ osoby o dochodzie od 80% do 150% mediany. W 2010 r. byá to dochód o wysokoĞci 1638 euro na osobĊ. Klasa Ğrednia jako udziaá we wszystkich klasach utrzymywaáa siĊ od 1991 r. na doĞü stabilnym poziomie ok. 50% osób posiadających dochody od 80% do 150% mediany, jednakĪe w dekadzie 2000–2010 nastąpiáo niewielkie przemieszczenie siĊ ok. 3% osób z tej grupy do niĪszej grupy dochodowej lub do wyĪszej, poniewaĪ jednoczeĞnie wzrosáa nieznacznie liczba osób o najwyĪszych dochodach.

118

Lilianne JODKOWSKI

rok

2010

14,6

2000

12,5

1991

13,5

0%

poniĪej 60 %

60 do 80 %

150 do 250 %

wiĊcej niĪ 250 %

50,3

16,3

53,6

14,6

50,1

17,4

20%

80 do 150 %

40%

60%

80%

15,3

3,5

15

2,5

16,5

2,5

100%

w % mediany Ryc. 3. Grupy dochodowe w wybranych latach ħródáo: Opracowanie wáasne na podstawie [30].

Zwáaszcza w okresie 2000–2003 wzrosáa liczba osób o najwyĪszych dochodach; pozostaáe grupy dochodowe byáy stabilne (przy podziale na trzy grupy dochodowe – klasa Ğrednia – analogicznie do ryc. 3, dochody niĪsze oraz dochody wyĪsze). W ujĊciu historycznym tendencje rozwoju i zmian dochodów byáy nastĊpujące: przeciĊtny dochód zwiĊkszyá siĊ w okresie 1993–2001 r. oraz w 2009 r. we wszystkich warstwach dochodowych (obniĪyá siĊ natomiast w okresie pomiĊdzy rokiem 2003 i 2008) [2]. Przy czym naleĪy nadmieniü, Īe po 2002 r. nie nastąpiáa dalsza polaryzacja dochodów. ZauwaĪalna jest jednak polaryzacja dochodów sprzed roku 2002 w stosunku do roku 2009, przy czym dochody najwyĪszych grup dochodowych rozwijaáy siĊ mniej dynamicznie niĪ Ğrednich. Porównawcze analizy polaryzacji dochodów i pogáĊbiania siĊ nierównoĞci w poszczególnych krajach w latach 1985–2004 przeprowadzili Atkinson i Brandolini, wykazując, Īe w latach 1993–1999 wzrosáy dochody we wszystkich trzech klasach dochodowych, w latach 1999–2003 nastąpiáa polaryzacja dochodów – dochody wysokie wzrastaáy szybciej niĪ Ğrednie i niskie, po 2003 r. dochody wszystkich klas ulegáy niewielkim zmianom i nie wystąpiáa dalsza polaryzacja ([3], s. 7). Zaprzecza to tezie, Īe niemieckie reformy na rynku pracy i uelastycznienie form pracy wpáynĊáy na polaryzacjĊ dochodów. Przeprowadzone w Niemczech reformy systemu zasiáków dla bezrobotnych miaáy ich zmobilizowaü i stworzyü bodĨce do (re)integracji na rynku pracy. Stopa bezrobocia zmniejszaáa siĊ od 2005 r. niezaleĪnie od sezonowych wahaĔ koniunkturalnych i osiągnĊáa nawet

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej…

119

poziom najniĪszy od zjednoczenia Niemiec. Zgodnie z definicją Federalnej Agencji Pracy stopa bezrobocia w 2012 r. wyniosáa 6,8% (dla wszystkich grup wiekowych)2. Liczba bezrobotnych zmniejszyáa siĊ o okoáo 4,9 mln w 2005 r. do poniĪej 2,9 mln w 2012 r. (wskaĨnik 11,7% do 6,8%). Udaáo siĊ takĪe reintegrowaü czĊĞü osób dáugotrwale bezrobotnych, które ze wzglĊdu na dáugotrwaáe bezrobocie są szczególnie zagroĪone ubóstwem. Liczba beneficjentów zasiáku dla osób dáugotrwale bezrobotnych (powyĪej jednego roku, tzw. „ALG II”) obniĪyáa siĊ w latach 2006 i 2012 o ok. 16% (ok. 6,1 mln osób). ReintegracjĊ osób bezrobotnych, nawet jeĞli udaáo siĊ ją zrealizowaü tylko w taki sposób, Īe obniĪono caákowitą zaleĪnoĞü od zasiáku na korzyĞü uzyskania pewnej czĊĞci dochodu z pracy zarobkowej, naleĪy uznaü za sukces, uwzglĊdniwszy przy tym nie tylko sam wymiar finansowy, ale przede wszystkim kwestiĊ ponownego wáączenia (inkluzji) do Īycia spoáeczeĔstwa. W 2012 r. wprowadzono w Niemczech kolejne reformy i dopasowania instrumentów aktywizacji osób nieuczestniczących w rynku pracy, zebrane pod wspólną nazwą „reformy instrumentów” (Instumentenreform [11]), mającą oznaczaü „reformĊ instrumentów aktywnej polityki rynku pracy”. WaĪnym celem zmian w ramach reformy instrumentów byáo takĪe skupienie siĊ na dziaáaniach mających polepszyü kwalifikacjĊ osób máodych w fazie przejĞcia ze szkoáy do nauki zawodu lub do pracy [33]. Koreluje to z definicją sprawiedliwoĞci spoáecznej w rozumieniu SGR, poniewaĪ umoĪliwia wejĞcie na rynek pracy, a jednoczeĞnie dokonanie wyboru wg wáasnych preferencji i moĪliwoĞci. Szczególnym osiągniĊciem w Niemczech jest zapewnienie zatrudnienia osobom máodym, tj. w grupie wiekowej 15–25 lat, dla której stopa bezrobocia wyniosáa w 2012 r. 7,5% i byáa tym samym znacznie niĪsza niĪ w innych krajach UE3. Wynika to miĊdzy innymi z tzw. dualnego systemu wyksztaácenia, w którym absolwenci szkóá ogólnoksztaácących róĪnych poziomów zawierają umowĊ o pozyskanie wyksztaácenia zawodowego (Ausbildungsvertrag) z Izbą RzemieĞlniczą (zawody rzemieĞlnicze) lub Izbą Przemysáowo-Handlową (zawody „kupieckie”, związane z handlem w róĪnych branĪach). Obie organizacje wyznaczają i powoáują instruktorów nauki zawodu w danym zakáadzie pracy, a takĪe selekcjonują zakáady zdolne do ksztaácenia. TakĪe w grupie osób „50+” udaáo siĊ polepszyü wskaĨniki zatrudnienia: dla grupy wiekowej 55–64 wzrósá on z 37,4% do 61,5% w okresie 2000–2012, a w grupie wiekowej 60–64 lata z 19,6% do 46,5%.

2

3

Bezrobotną jest osoba chwilowo nieposiadająca pracy, o stosunku pracy, który obejmuje 15 godzin tygodniowo i wiĊcej, osoba poszukująca zatrudnienia w wymiarze co najmniej 15 godzin tygodniowo i zgáoszona w Agencji Pracy jako osoba poszukująca zatrudnienia. W Holandii wyniosáa 10,6%, w Danii 12,2%, Ğrednia dla krajów UE to 23,5%, przy czym w Polsce ok. 27%, natomiast we Wáoszech, Hiszpanii i Grecji odpowiednio powyĪej 40, 50 i 60% (por. [25]).

120

Lilianne JODKOWSKI

CzĊsto krytykowana praca tymczasowa jest szansą dla osób dáugotrwale bezrobotnych i stwarza moĪliwoĞü powrotu na rynek pracy (przed zawarciem takiej umowy co szósta osoba byáa dáugotrwale bezrobotna). Podobnie negatywnie oceniane są umowy na czas okreĞlony, które przyczyniają siĊ do rozwoju i powiĊkszenia siĊ prekariatu, którego gáówną cechą jest niepewnoĞü dochodu. Umowy te jednak nie zawsze sáusznie oceniane są negatywnie. Ich udziaá podwoiá siĊ na przestrzeni lat 1996–2012, ale wzrósá o zaledwie o 1–2 punkty procentowe w latach 2005–2012 (i wyniósá 9,5% wszystkich umów objĊtych skáadkami na ubezpieczenia spoáeczne [15]). Relatywnie stabilny jest takĪe udziaá osób pozostających w zakáadach pracy po wygaĞniĊciu umowy na czas okreĞlony i utrzymuje siĊ na poziomie powyĪej 30% (37 i 39% w 2011 i 2012 r.), ok. 30% (35 i 33% w analogicznym okresie) zatrudnionych otrzymuje kolejną umowĊ na czas okreĞlony, natomiast poniĪej 30% opuszcza zakáad pracy ([15], s. 2). wynagrodzenie minimalne brutto (luty 2013) w % Ğredniego wynagrodzenia

w%

w€ 60

2 000 1 800

50

1 600 1 400

40

1 200 1 000 800

Planowane wprowadzenie w 2014 r.

30 20

600 400

10

200 0

0

kraj Ryc. 4. Wynagrodzenie minimalne w wybranych krajach w 2013 r. ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie danych [34].

Jedną z prób zapewnienia sprawiedliwoĞci wynagrodzenia na poziomie podstawowym jest ustalenie i wprowadzenie wynagrodzenia minimalnego ujednoliconego dla wszystkich branĪ. Niemcy są nadal jednym z niewielu krajów, w których nie istnieje wynagrodzenie minimalne. Historycznie jest to uwarunkowane

121

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej…

wczeĞniej funkcjonującymi umowami taryfowymi (odpowiadającymi umowom trójstronnym), od którym na przestrzeni ostatnich lat odstąpiáo coraz wiĊcej pracodawców. Przedstawione na ryc. 4 zestawienie wynagrodzeĔ minimalnych w krajach UE uwzglĊdnia zaplanowane na 2015 r. wprowadzenie w Niemczech wynagrodzenia minimalnego o wysokoĞci 8,50 € na godzinĊ. Rozwiązanie to byáo dotychczas blokowane, a z drugiej strony krytykowano jego brak. Do branĪ wynagradzanych poniĪej wynagrodzenia minimalnego naleĪą przede wszystkim pracownicy firm ochroniarskich, firm Ğwiadczących usáugi czyszczące, ogrodnicy, rolnicy, pracownicy firm przetwórstwa miĊsnego oraz branĪy turystycznej ([5], s. 69). Decydującym czynnikiem integracji na rynku pracy jest znalezienie i podjĊcie zatrudnienia. 43% osób, które podjĊáy zatrudnienie, udaáo siĊ uzyskaü polepszenie w hierarchii dochodowej (z grupy nieaktywnej zawodowo udaáo siĊ to zaledwie 15%. Tylko niewielki udziaá osób pozostaje dáugotrwale w przedziale o najniĪszych dochodach – 17% analizowanych przypadków pozostawaáo w ciągu 6 analizowanych lat [2006–2012] w najniĪszym przedziale dochodowym, wĞród osób zagroĪonych ubóstwem tylko 12%) [22]. 2009 zatrudnieni na niepeánym etacie (100%)

2010 zatrudnieni na peánym etacie (10%)

2011 zatrudnieni na peánym etacie (68%)

2011 zatrudnieni na niepeánym etacie (19%)

2010 zatrudnieni na niepeánym etacie (78%)

2011 nieaktywni zawodowo (14%)

2011 zatrudnieni na peánym etacie (9%)

2011 zatrudnieni na niepeánym etacie (81%)

2011 nieaktywni zawodowo (11%)

2010 nieaktywni zawodowo (12%)

2011 zatrudnieni na peánym etacie (16%)

2011 zatrudnieni na niepeánym etacie (29%)

2011 nieaktywni zawodowo (55%)

Ryc. 5. MoĪliwoĞü zmiany statusu zatrudnienia osób zatrudnionych na niepeánym etacie ħródáo: ([22], s. 11).

SpoĞród osób bezrobotnych i biernych zawodowo (ryc. 5) rejestrowanych w 2009 r. 1Ú4 podjĊáa zatrudnienie w kolejnym, tj. 2010 r. – w peánym lub niepeánym wymiarze czasu pracy. W grupie osób, które podjĊáy zatrudnienie w peánym wymiarze czasu, 3Ú4 byáo zatrudnionych takĪe w nastĊpnym roku. 60% osób, które podjĊáy zatrudnienie w niepeánym wymiarze czasu, posiadaáo pracĊ w nastĊpnym roku, przy czym tylko 11% z tej grupy udaáo siĊ uzyskaü zatrudnienie

122

Lilianne JODKOWSKI

w peánym wymiarze czasu pracy, a aĪ 29% powróciáo do nieaktywnoĞci zawodowej. SpoĞród osób, które byáy nieaktywne w drugim roku, tylko 10% znalazáo zatrudnienie w peánym lub niepeánym wymiarze czasu, wiĊkszoĞü tych osób pozostaáa w trzecim roku nieaktywna zawodowo. Analizy wykazaáy, Īe podjĊcie zatrudnienia w peánym wymiarze czasu pracy prowadzi do uzyskania stabilnoĞci zatrudnienia oraz polepszenia sytuacji dochodowej. W maju 2011 r. ONZ apelowaáo do rządu niemieckiego m.in. o rozwiązanie kwestii dyskryminacji páacowej kobiet na rynku pracy oraz ustalenie programu zwalczania zagroĪenia ubóstwem (zgodnie z raportem ONZ 13% obywateli Niemiec Īyje w ubóstwie) [4]. Raport ten zarzucaá RFN utrzymywanie pozycji lidera eksportu przez powĞciągliwoĞü páacową firm i koncernów w celu maksymalizowania zysku. Ocena ta znajduje czĊĞciowo odzwierciedlenie w Globalnym Indeksie KonkurencyjnoĞci komunikowanym m.in. w związku ze ĝwiatowym Forum Ekonomicznym w Davos ([24], s. 285–286). Indeks ten klasyfikuje gospodarkĊ niemiecką jako 4 na Ğwiecie w 2013 r. na 148 gospodarek pod wzglĊdem konkurencyjnoĞci4, przy bardzo zróĪnicowanej cząstkowej ocenie rynku pracy: z jednej strony o tylko Ğredniej wydajnoĞci rynku pracy, przy bardzo sáabej elastycznoĞci, a z drugiej strony o efektywnym wykorzystywaniu talentów; oraz Ğredniej ocenie systemu edukacji (obie oceny są od lat stabilne, a w zasadzie stabilnie sáabo oceniane – niemiecki rynek pracy jest przeregulowany i nieelastyczny, a system edukacji utrwala pozycjĊ spoáeczno-ekonomiczną jednostek). Andreas Schleicher – dyrektor ds. edukacji OECD – zaleca jako szansĊ inwestowanie w edukacjĊ. Wg niemieckich analiz przepuszczalnoĞü niemieckiego system edukacji jest lepsza niĪ kiedykolwiek. Przede wszystkim dostĊp do uczelni po ukoĔczeniu szkoáy zawodowej odgrywa duĪą rolĊ dla wszystkich grup wiekowych. W latach 2005–2011 udziaá osób, które do zakoĔczeniu edukacji zawodowej podjĊáy studia, wzrósá z 16% do 21%. Analizy OECD wykazują jednak, Īe w wiĊkszoĞci krajów UE wydatki na edukacjĊ na jednego ucznia/studenta obniĪyáy siĊ Ğrednio o 3,2% (w Niemczech o ok. 2% na przestrzeni lat 2000–2011, w Polsce ok. 5%) [6], oznacza to, Īe wzrosáy wydatki prywatne, zwáaszcza na wyksztaácenie wyĪsze. RóĪnice wystĊpujące w zakresie wyksztaácenia powinny skáaniaü do doskonalenia kwalifikacji i zdobywania nowych umiejĊtnoĞci i są waĪnym czynnikiem oddziaáującym na rozwój gospodarczy.

3. Pomiar sprawiedliwoĞci Zgodnie z teoretycznymi zaáoĪeniami SGR, róĪny poziomy dochodów i róĪnice w warunkach Īycia są wynikiem wolnoĞci i konkurencyjnej gospodarki 4

Polska znajduje siĊ na 42 miejscu.

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej…

123

rynkowej, a wynik uzyskany przez poszczególne jednostki jest wyrazem innych indywidualnych osiągniĊü, umiejĊtnoĞci oraz kwalifikacji. Obiektywnie nie ma wskaĨników pomiaru poczucia/odczucia sprawiedliwoĞci. Jest to kategoria bardzo indywidualna i umowna. Subiektywnie kaĪdy obywatel, a takĪe pracownik, bĊdzie inaczej definiowaá lub oceniaá, czy zostaá potraktowany sprawiedliwie. Ocena pomiaru sprawiedliwoĞci, np. podziaáu dochodu, dokonywana jest na podstawie umownych kategorii. MoĪna jednak przyjąü, Īe nierównoĞci dochodowe, a takĪe nierównoĞü dostĊpu np. do systemu ksztaácenia, mogą prowadziü do braku akceptacji w spoáeczeĔstwie, gdy przekroczą umowną granicĊ uznawaną za dopuszczalną. Przykáadem tego jest m.in. sytuacja pracowników tymczasowych, których wynagrodzenie jest niĪsze od wynagrodzenia pracowników staáych, a warunki pracy bardziej niestabilne. NierównoĞci, które w taki sposób powstają, nie są oparte na indywidualnych umiejĊtnoĞciach i sposobie wykonania zadania. Wedáug badaĔ przeprowadzonych przez Instytut BadaĔ Opinii Publicznej Allensbach w zimie 2012/2013 ok. 69% respondentów uznaáo, Īe rozdziaá majątku w Niemczech jest niesprawiedliwy, natomiast 50% respondentów miaáo wątpliwoĞci, Īe moĪliwoĞci awansu są dobre lub bardzo dobre, zarazem 46% uznaáo, Īe są dobre. Pomimo wszystko 23% respondentów byáo przekonanych, Īe sprawiedliwoĞü spoáeczna jest w Niemczech na wyĪszym poziomie niĪ w innych krajach (34% respondentów uznaáo, Īe sprawiedliwoĞü spoáeczna jest na wyĪszym poziomie w Szwecji, ale tylko 3% respondentów uznaáo, Īe system francuski jest bardziej sprawiedliwy od niemieckiego) (Allensbach 2013). Próbą dokonania obiektywnej oceny, jak sprawiedliwe jest dane spoáeczeĔstwo, jest opracowany przez Institut der Deutschen Wirtschaft (Instytut Gospodarki Niemieckiej) z Kolonii na podstawie danych OECD, Eurostatu oraz Banku ĝwiatowego w 2012 r. indeks, na który skáadają siĊ oceny z szeĞciu kategorii z 4–7 podkategoriami. Do szeĞciu kategorii gáównych zaliczono: sprawiedliwy system wynagrodzeĔ, równoĞü szans (np. dostĊp do edukacji), sprawiedliwoĞü miĊdzypokoleniową, zabezpieczenie podstawowych potrzeb, sprawiedliwoĞü proceduralną (w tym oceniano m.in. jakoĞü paĔstwa prawa oraz zakres korupcji), sprawiedliwoĞü za dokonania – wg wydajnoĞci. Na ocenĊ w tej kategorii ma wpáyw np. moĪliwoĞü wystąpienia zagroĪenia ubóstwem mimo pracy zarobkowej, „wydajnoĞü poziomu wyksztaácenia” – wskaĨnik ten okreĞla procentowy wzrost dochodów z pracy, które moĪe osiągnąü osoba po dodatkowych inwestycjach w wyksztaácenie oraz szkolenia. Dla wszystkich grup dochodowych istnieje silna pozytywna korelacja miĊdzy poziomem wyksztaácenia a uzyskanym dochodem. W klasyfikacji ogólnej na 28 krajów Niemcy zajĊáy 7 miejsce (ryc. 5) [9]. Na czele rankingu znalazáy siĊ kraje skandynawskie, uzyskując najwiĊcej punktów (na 100 moĪliwych): Norwegia 79 punktów, Szwecja 76, Dania 74, RFN i Holandia uzyskaáy po 65 punktów. Na ostatnim miejscu wĞród ocenianych kra-

124

Lilianne JODKOWSKI

jów znalazáa siĊ Turcja z 30 punktami, niewiele lepiej oceniono USA (25 pozycja). Polska uplasowaáa siĊ na miejscu 19, za Francją (pozycja 14). Kraje skandynawskie oceniono za najbardziej sprawiedliwe, natomiast kraje Europy Poáudniowej znalazáy siĊ na pozycjach koĔcowych. kraj Norwegia Szwecja Dania Austria Holandia Niemcy Belgia Francja Wielka Brytania Polska USA 0

20

40 punkty

60

80

Ryc. 5. Ranking krajów wg „monitora sprawiedliwoĞci” ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie [9].

W zbliĪony sposób klasyfikuje Niemcy wczeĞniejsza ocena z 2010 r., w ramach której oceniano 5 kategorii: obniĪanie poziomu zagroĪenia ubóstwem, dostĊp do systemu edukacji, integracjĊ na rynku pracy, spójnoĞü spoáeczną oraz równoĞü, a takĪe sprawiedliwoĞü miĊdzypokoleniową. Na 30 krajów Niemcy zajĊáy 15 miejsce, nieco powyĪej Ğredniej dla wszystkich krajów OECD. Polska znalazáa siĊ na 24 miejscu (w czterech na piĊü kategorii Polska uzyskaáa niĪszą wartoĞü niĪ Niemcy, jednak w zakresie dostĊpu do moĪliwoĞci ksztaácenia uzyskaáa wartoĞü wyĪszą [23]).

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej…

125

Podsumowanie Hayek krytykowaá sposób uĪycia okreĞlenia „sprawiedliwoĞü spoáeczna” juĪ w 1977 r., poniewaĪ – jego zdaniem – byáo ono utoĪsamiane przede wszystkim ze „sprawiedliwoĞcią rozdzielczą”, co jest niezgodne z zasadami SGR. W myĞl pierwotnych zasad SGR system funkcjonujący obecnie w Niemczech jest mniej SGR, a bardziej paĔstwem opiekuĔczym. Pozytywnym efektem podjĊtych dziaáaĔ jest nadal fakt, Īe redystrybuowane Ğrodki przyczyniają siĊ do zmniejszenia nierównoĞci spoáecznych oraz zagroĪenia ubóstwem, a nowe formy zatrudnienia uelastyczniáy rynek pracy i pozwoliáy na zwiĊkszenie wskaĨnika zatrudnienia oraz obniĪenie i utrzymanie niskiej stopy bezrobocia. W pierwotnym ujĊciu SGR wyniki analiz są ambiwalentne, dostĊp do rynku pracy jest per se moĪliwy, ale nie zawsze wykorzystywany, natomiast system zabezpieczeĔ spoáecznych jest znacznie bardziej rozbudowany niĪ w zamierzeniu teoretycznym (ograniczony do grupy najbardziej potrzebujących). Jednoznaczne są jednak wyniki analiz dotyczące podejmowania peánoetatowego zatrudnienia – jest ono najlepszą moĪliwoĞcią ustabilizowania pozycji na rynku pracy i polepszenia sytuacji dochodowej. W ramach dyskusji na temat znaczenia SGR w Polsce, Koáodko okreĞliá je jako „miĊkkie”, ale „nie toĪsame z paĔstwem opiekuĔczym”, podobnie jest w Niemczech, gdzie nadal silnie oddziaáywują idee „ordo”, ale dąĪenie do zapewnienia minimum standardu Īyciowego jest realizowane na wysokim poziomie. W ramach dalszych dyskusji dotyczących definicji SGR naleĪaáoby ją uaktualniü, uwzglĊdniając te wartoĞci, które w fazie tworzenia jej teoretycznych podstaw zostaáy bądĨ nieuwzglĊdnione, bądĨ teĪ ulegáy przemianom na przestrzeni lat.

Literatura [1] Apel z Jeny. O odnowĊ spoáecznej gospodarki rynkowej. Raporty Fundacji Konrada Adenauera, nr 13/2009, Fundacja Konrada Adenauera, Przedstawicielstwo w Polsce, Warszawa 2009. [2] Arndt C., Zwischen Stabilität und Fragilität: Was wissen wir über die Mittelschicht in Deutschland?, Konrad-Adenauer-Stiftung, Berlin 2012. [3] Atkinson A., Brandolini A., On the identification of the „middle class”, Working Paper Series, Society for the Study of Economic Inequality, ECINEQ WP 2011 – 217. [4] Consideration of reports submitted by States parties under Articles 16 and 17 of the Covenant, Concluding Observations of the Committee on Economic, Social and Cultural Rights, United Nations, E/C.12/DEU/CO/5, Geneva 2011.

126 [5] [6] [7] [8] [9]

Lilianne JODKOWSKI

Dettmer M, Tietz J., Reise nach Jerusalem, „Der Spiegel” 2014, nr 8. Education at a Glance 2013: OECD Indicators, OECD Publishing 2013. Encyklopedia powszechna, t. 7, Kraków 2002. Encyklopedia PWN w trzech tomach, PWN, Warszawa 1999. Enste D., Wies J., Internationaler Gerechtigkeitsmonitor 2013. Ein Vergleich von 28 Ländern für die Jahre 2000 bis 2012 über sechs Gerechtigkeitsdimensionen, Institut der deutschen Wirtschaft Köln, Köln 2013. [10] Eucken W., Podstawy polityki gospodarczej, Wyd. PoznaĔskie, PoznaĔ 2005. [11] Gesetz zur Verbesserung der Eingliederungschancen am Arbeitsmarkt, Bundesgesetzblatt Jahrgang 2011, Teil I, Nr. 69, ausgegeben zu Bonn am 27.12.2011. [12] Grundgesetz 41. Auflage 2007, Deutscher Taschenbuchverlag, München 2007. [13] Grzywacz W., Polityka spoáeczno-gospodarcza. Istota i zaáoĪenia metodyczne, PTE, Szczecin 2003. [14] Hedtkamp G., Wirtschaftssysteme. Theorie und Vergleich, Verlag Vahlen, München 1994. [15] Hohendanner C., Befristete Beschäftigung – Aktuelle Zahlen aus dem IABBetriebspanel 2012, Institut für Arbeitsmarkt- und Berufsforschung, Nürnberg, Juni 2013. [16] Immervoll, H., Richardson L., Redistribution Policy in Europe and the United States: Is the Great Recession a ‘Game Changer’ for Working-age Families?, OECD Social, Employment and Migration Working Papers, No. 150, OECD Publishing 2013. [17] Koáodko G., ĝwiat na wyciągniĊcie myĞli, Prószynski i S-ka, Warszawa 2010, s. 116, 119. [18] Konstytucja RP, Dz. U. z 1997, nr 78, poz. 483. [19] Lebenslagen in Deutschland Armuts- und Reichtumsberichterstattung der Bundesregierung, Bundesministerium für Arbeit und Soziales, Bonn, 2013. [20] Rawls J., Teoria sprawiedliwoĞci, PWN, Warszawa 1994. [21] Sapir A., Globalisation and the Reform of European Social Model, Bruegelpolicybrief, November 2005. [22] Schäfer H., Schmidt J. Chancengerechtigkeit durch Aufstiegsmobilität. Kurzstudie auf Basis des Sozio-ökonomischen Panels (SOEP), Gutachten Initiative Neue Soziale Marktwirtschaft. [23] Soziale Gerechtigkeit in der OECD – Wo steht Deutschland? Sustainable Governance Indicators 2011. Bertelsmann Stiftung, Gütersloh 2010. [24] Schäfer U., Der Crash des Kapitalismus. Warum die entfesselte Marktwirtschaft scheiterte, Campus, Frankfurt 2009. [25] Schwab K., The Global Competitiveness Report 2013–2014, World Economic Forum, Geneva 2013.

SprawiedliwoĞü spoáeczna spoáecznej gospodarki rynkowej…

127

[26] Stettes, O., Jugendarbeitslosigkeit in Europa, IW Köln, 2013. [27] Strabatty J., Soziale Marktwirtschaft als Forschungsgegenstand: ein Literaturbericht, [w:] Ludwig Erhard 1897–1997. Soziale Marktwirtschaft als historische Weichenstellung. Eine Festschrift zum Hundertsten Geburtstag von Ludwig Erhard, ST Verlag, Bonn 1996. [28] Winiarski B. (red.), Polityka gospodarcza, PWN, Warszawa 2006. [29] Wronkowska S., Zmierczak M. (red.), Kompendium wiedzy o spoáeczeĔstwie, paĔstwie i prawie, PWN, Warszawa PoznaĔ 2002. Strony internetowe [30] Institut für Demoskopie Allensbach, IW Medien 2013, http://www.insm.de/ insm/kampagne/gerechtigkeit/was-denkt-deutschland-ueber-gerechtigkeit. html [stan z 10.12.2013]. [31] iwd – Nr. 20 vom 16. Mai 2013, http://www.iwkoeln.de/de/infodienste/ iwd/archiv/beitrag/lohn-und-einkommensmobilitaet-wer-arm-ist-muss-esnicht-bleiben-111620?highlight=mittelschicht%25202011 [stan z 20.9.2013]. [32] Living conditions and social protection. Income distribution, Eurostat, online data codes: ilc_li02 and ilc_li10 [stan z 20.8.2013]. [33] OECD Income Distribution Database, www.oecd.org/social/incomedistribution-database.htm [stan z 20.8.2013]. [34] Ursula von der Leyen: Brief an die Mitglieder der Fraktionen der CDU/CSU und der FDP im Deutschen Bundestag, 25.5.2011, Berlin, p. 3, http://www. lag-arbeit-hessen.net/fileadmin/user_upload/VdLeyen_-Brief_an_Reg Fraktionen_zu_Instrumentenreform_250511.pdf [stan z 10.4.2013]. [35] WSI-Mindestlohndatenbank, http://www.boeckler.de/wsi-tarifarchiv_43610. htm [stan z 10.12.2013].

Social Justice of Social Market Economy in Germany – Theory and Practice Summary: Implementation of the assumptions of social justice is a publicly declared objective of the SME and the object of theoretical deliberations in the first part of the paper. The objective of the second part is verifying its implementation in the last decade on the grounds of selected case studies. In this part, which is at the same time an analysis of empirical data, the authoress presents, inter alia, redistribution of public resources and its effect on the reduction – if there has been one – of the stratification of income. The analysis is focused particularly on the situation in Germany and refers also, in order to make comparisons, to the situation in Poland. The summary includes conclusions resulting from the analysis and conflicts of interest resulting from the assumptions of social market economy on the way to implementation of social justice. Keywords: social justice, social market economy – SME (SGR).