SPIS TRECI

SOWO WSTPNE (Ks. Marek Chmielewski)..................................................... WPROWADZENIE ..............................................................................................

9 13

I. MODLITWA MODLITWA ....................................................................................................... 1. W okresie staroytnoci kocielnej ...................................................... 2. redniowiecze......................................................................................... 3. Czasy nowoytne ................................................................................... 4. Wspóczesno........................................................................................

19 19 23 30 42

MODLITWA UWIELBIENIA W POLSKIEJ DUCHOWOCI KATOLICKIEJ .............. 1. W okresie redniowiecza....................................................................... 2. W czasach nowoytnych ....................................................................... 3. W czasach najnowszych ........................................................................

48 48 51 54

MODLITWA DZIKCZYNIENIA W POLSKIEJ DUCHOWOCI KATOLICKIEJ ....... 1. W redniowieczu.................................................................................... 2. W czasach nowoytnych ....................................................................... 3. W czasach najnowszych ........................................................................

62 62 65 71

MODLITWA PRZEBAGALNA W POLSKIEJ TEOLOGII DUCHOWOCI .............. 1. Okres redniowiecza.............................................................................. 2. Okres nowoytny ................................................................................... 3. W czasach najnowszych ........................................................................

76 76 78 87

MODLITWA BAGALNA W POLSKIEJ DUCHOWOCI KATOLICKIEJ ................. 92 1. W okresie redniowiecza....................................................................... 92 2. W czasach nowoytnych ....................................................................... 95 3. W czasach najnowszych ........................................................................ 103 MODLITWA LITURGICZNA W POLSKIEJ DUCHOWOCI KATOLICKIEJ ............. 112 1. W okresie redniowiecza....................................................................... 112 2. W czasach nowoytnych i najnowszych............................................. 117

Spis treci

6

MODLITWA RÓ A COWA W POLSKIEJ DUCHOWOCI KATOLICKIEJ (1)........ 128 1. Proces ksztatowania si modlitwy róa cowej ................................ 128 2. W czasach nowoytnych i najnowszych............................................. 132 MODLITWA RÓ A COWA W POLSKIEJ DUCHOWOCI KATOLICKIEJ (2)........ 142 1. W okresie redniowiecza i w czasach nowoytnych ........................ 142 2. Od pontyfikatu Leona XIII.................................................................... 150 MODLITWA INDYWIDUALNA I WSPÓLNOTOWA............................................. 159 1. Modlitwa indywidualna ....................................................................... 160 2. Modlitwa wspólnotowa ........................................................................ 167 MODLITWA FRANCISZKA SKA — UWAGI HISTORYKA DUCHOWOCI ......... Modlitwa w. Franciszka z Asyu ........................................................... Modlitwa w wietle pierwotnej tradycji franciszka skiej.................... W okresie pó nego redniowiecza .......................................................... W czasach nowoytnych ...........................................................................

172 173 175 183 186

MISTRZYNI MODLITWY INDYWIDUALNEJ — W. TERESA OD JEZUSA ........... 196 1. wiadomo obecnoci Boga, który nas miuje.................................. 196 2. Stopnie i istota modlitwy ...................................................................... 199 MODLITWA PA SKA ........................................................................................ 1. „Ojcze nasz”............................................................................................ 2. Miejsce Boga w modlitwie .................................................................... 3. Czowiek i jego sprawy ......................................................................... 4. Bóg — ojcem ludzkiej rodziny .............................................................

204 204 208 211 216

II. MEDYTACJA Z DZIEJÓW MEDYTACJI CHRZECIJA SKIEJ ..................................................... 1. Biblia o medytacji ................................................................................... 2. W pierwotnym chrzecija stwie .......................................................... 3. W okresie redniowiecza....................................................................... 4. W szkoach duchowoci ........................................................................ 5. W czasach wspóczesnych ....................................................................

223 223 224 227 230 237

MEDYTACJA W WIETLE POLSKIEJ TEOLOGII DUCHOWOCI KATOLICKIEJ .... 1. Pojcie i podzia medytacji.................................................................... 2. Problematyka medytacji........................................................................ 3. Owoce medytacji ....................................................................................

240 240 244 257

Spis treci

7

MEDYTACJA: WICI YWYM WIADECTWEM SKUTECZNOCI EWANGELII . Wstp ........................................................................................................... 1. wici Kocioa ....................................................................................... 2. wito ................................................................................................... 3. Kult witych .......................................................................................... 4. Wezwani do witoci ........................................................................... Zako czenie ................................................................................................

259 259 259 260 261 262 264

III. KONTEMPLACJA BIBLIJNE PODSTAWY KONTEMPLACJI .............................................................. 268 1. W Starym Testamencie .......................................................................... 268 2. W Nowym Testamencie ........................................................................ 270 KONTEMPLACJA W DZIEJACH KOCIOA ....................................................... 1. W okresie staroytnoci kocielnej ...................................................... 2. W okresie redniowiecza....................................................................... 3. W czasach nowoytnych ....................................................................... 4. W czasach najnowszych ........................................................................

273 273 276 280 284

RODZAJE KONTEMPLACJI ................................................................................. 288 1. Kontemplacja nabyta ............................................................................. 288 2. Kontemplacja wlana .............................................................................. 289 KONTEMPLACJA OBLICZA CHRYSTUSA........................................................... 292 1. Kontemplacja cierpicego Oblicza....................................................... 293 2. Kontemplacja oblicza Zmartwychwstaego ....................................... 296

IV. MISTYKA MISTYKA ........................................................................................................... 304 1. Pojcie mistyki ........................................................................................ 304 2. Dowiadczenie mistyczne..................................................................... 306 MISTYKA W KOCIELE KATOLICKIM................................................................ 1. W okresie staroytnoci kocielnej ...................................................... 2. W okresie redniowiecza....................................................................... 3. W czasach nowoytnych ....................................................................... 4. W czasach najnowszych ........................................................................

308 308 313 320 328

8

Spis treci

MISTYKA POLSKA ............................................................................................. 1. redniowiecze......................................................................................... 2. Okres nowoytny ................................................................................... 3. Czasy najnowsze ....................................................................................

334 334 337 341

DOWIADCZENIA MISTYCZNE MARYI ............................................................. 1. W krgu duchowoci Starego Przymierza ......................................... 2. Wybrana przez Boga.............................................................................. 3. Z Bogiem cile zjednoczona ................................................................

345 346 350 352

SUMMARY ......................................................................................................... 357 WA NIEJSZE SKRÓTY ........................................................................................ 361 WYKAZ PIERWODRUKÓW AUTORA WYKORZYSTANYCH W KSI CE ............ 363 INDEKS OSOBOWY............................................................................................. 364

SOWO WSTPNE

W redniowieczu, wskutek rozprzestrzeniania si pobonoci maryjnej, zrodzio si przewiadczenie wyraone w synnej aci skiej sentencji: de Maria numquam satis (o Maryi nigdy dosy mówienia i pisania). Ogarniajc myl ponad dwadziecia wieków chrzecija stwa, chciaoby si to zdanie odnie do modlitwy: de oratione numquam satis (nigdy dosy mówienia o modlitwie). Mona powiedzie nawet wicej: de oratione nondum satis — o modlitwie wci za mao mówi si i pisze. Proba uczniów Jezusa, porwanych Jego przykadem intymnego dialogu z Ojcem: „Panie, naucz nas si modli” (k 11, 1), stale powraca w kolejnych pokoleniach chrzecijan. Z pierwszych wieków, kiedy w rónych rejonach ówczesnego Cesarstwa Rzymskiego trway przeladowania wyznawców Chrystusa, zachoway si bezcenne traktaty o modlitwie, zwaszcza na temat „Ojcze Nasz”, takich pisarzy, jak: Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Tertulian, w. Cyprian, w. Bazyli i w. Grzegorz z Nyssy czy nieco pó niej w. Jan Chryzostom. S one wiadectwem ywej wiary, co trafnie wyrazi Prosper z Akwitanii w adagium, znanym midzy innymi z Katechizmu Kocioa Katolickiego: Lex orandi — lex credendi (por. KKK 1124). Odzwierciedlaj ponadto gbokie przekonanie o tym, co w yciu Kocioa — oprócz Eucharystii — naley do spraw najwaniejszych, a mianowicie o modlitwie. W czasach przeladowa , gdy przyznawanie si do Chrystusa w niejednym przypadku kosztowao ycie, wici autorzy pisali nie tyle traktaty apologetyczne, uzasadniajce prawdziwo wiary w Chrystusa, lecz uczyli, jak si modli. Modlitwa bowiem, jako dowiadczenie zjednoczenia z Bogiem, jest najbardziej przekonujcym argumentem prawdziwoci wiary, a zarazem ródem siy dla kadego chrzecijanina. Dziki niej moe on przetrwa wszystkie przeciwnoci, nawet utrat ycia doczesnego, by zyska ycie wieczne (por. Mt 16, 25). Jak przed wiekami, tak i wspóczenie, równie w Polsce, wierzcy w Chrystusa staj wobec rónych wyzwa i przeciwnoci, a nawet przeladowa . W sytuacjach, kiedy mog czu si bezradni wobec naporu za,

10

Sowo wstpne

na nowo odkrywaj potg autentycznej modlitwy. Czy nie o tym myla b. Jan Pawe II, który w licie Novo millennio ineunte pisa, e „znakiem czasów” jest to, e „mimo rozlegych procesów laicyzacji obserwujemy dzi w wiecie powszechn potrzeb duchowoci, która w znacznej mierze ujawnia si wanie jako nowy gód modlitwy” (nr 33)? Jest to zarówno gód samej modlitwy jako róda i przejawu ycia duchowego, jak równie pragnienie wiedzy na jej temat. W t przestrze duchowych potrzeb wspóczesnych chrzecijan doskonale wpisuje si prezentowane tu dzieo ycia ks. praata prof. dr. hab. Jerzego Misiurka, obdarzonego elitarn godnoci Rycerza Boego Grobu w Jerozolimie. Kadego roku na pókach ksigarskich pojawia si co najmniej kilkanacie nowych tytuów na temat modlitwy. Rzadko jednak maj one walor pogbionego teologicznie i systematycznego wykadu. Najczciej s to róne popularne poradniki ycia duchowego, teksty rozwaa i refleksje modlitewne. Na tym tle wyrónia si niniejsza publikacja jako kwintesencja ponad czterdziestu lat pracy naukowej Ksidza Profesora, szczególnie w dziedzinie historii teologii duchowoci, a take jako dojrzay owoc jego bogatego dowiadczenia duchowego. Pod wzgldem merytorycznym w prezentowanym dziele na uwag zasuguje zajcie si ca panoram ycia modlitewnego, poczwszy od najprostszych form modlitwy werbalnej, przez medytacj, która w naszych czasach wzbudza due zainteresowanie, midzy innymi dlatego, e kojarzona jest niemal wycznie z kultur dalekowschodni, a na kontemplacji i mistyce sko czywszy. Zgodnie z naukowymi zainteresowaniami Autora, cao — jak informuje podtytu — ujta zostaa w aspekcie historycznym, zwykle pomijanym we wspomnianych popularyzatorskich opracowaniach. Tymczasem osadzenie problematyki ycia duchowego, a zwaszcza modlitwy, w dwutysicletnim dziedzictwie Kocioa, na które skada si przebogate dowiadczenie tysicy kapanów, osób konsekrowanych i wieckich — kobiet i mczyzn, w jakim sensie gwarantuje jego wiarygodno, a take ukazuje gbi tajemnicy Boego dziaania w sercach wierzcych poprzez wieki. Bez tej perspektywy duchowo chrzecija ska naraona byaby na redukcjonistyczny antropocentryzm i sentymentalizm. Z oczywistego wic wzgldu dzieo to, odznaczajce si wysokim walorem naukowym, zostao wczone jako drugi tom do zapocztkowanej w tym roku serii wydawniczej Polskiego Stowarzyszenia Teologów Duchowoci pt. „Biblioteka Teologii Duchowoci”. Celem tej serii jest wanie

Sowo wstpne

11

podanie polskim czytelnikom rzetelnej wiedzy z zakresu teologii duchowoci, która jednoczenie ma suy pogbieniu ycia duchowego w praktyce. Modlitwa bowiem, jako jeden z najwaniejszych wymiarów ycia eklezjalnego, musi bazowa na Sowie Boym i wypywajcej z niego zdrowej teologii. W przeciwnym razie atwo moe sta si barwnym pustosowiem, sucym raczej zaspokojeniu egocentrycznej potrzeby afektywnej ekspresji, anieli wzmacniajcym wiar „pokarmem duchowym” (por. Mk 7, 6). Odnoszc si z wdzicznoci wobec Ksidza Profesora za podzielenie si swoj wiedz i mdroci serca, wypada yczy Czytelnikom wraliwoci na oywiajce i odradzajce tchnienie Ducha witego. On bowiem „przychodzi z pomoc naszej saboci”, a gdy podejmujemy „walk modlitwy” (por. KKK 2725), On „sam przyczynia si za nami w baganiach, których nie mona wyrazi sowami” (Rz 8, 26). Lublin, Uroczysto Wszystkich witych 2011 Ks. dr hab. Marek Chmielewski, prof. KUL Prezes Polskiego Stowarzyszenia Teologów Duchowoci