PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Seria: Res Politicae

2012, wydanie specjalne

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

Realizacja potrzeb ludzi starszych a zadania samorządu terytorialnego StaroĞü i jej konsekwencje juĪ od dawna stanowią przedmiot studiów interdyscyplinarnych. NaleĪy jednak podkreĞliü, Īe ludzie starsi i staroĞü, jako faza Īycia czáowieka, coraz czĊĞciej stają siĊ przedmiotem dociekaĔ naukowych. Dzieje siĊ tak z przyczyn wynikających z postĊpującego od kilkudziesiĊciu juĪ lat procesu starzenia siĊ spoáeczeĔstw, które przejawia siĊ, najogólniej ujmując, we wzroĞcie udziaáu liczby osób starszych w populacji. Jak wynika z wielu opracowaĔ, proces ten moĪna zaobserwowaü zarówno w skali Ğwiatowej, europejskiej, jak i poszczególnych paĔstw i regionów. „Starzenie siĊ” i „staroĞü” to gáówne pojĊcia gerontologiczne. Są one okreĞleniami wspóázaleĪnymi. MoĪna je rozpatrywaü zarówno w skali jednostkowej, jak i grupowej. NajczĊĞciej w literaturze psychogerontogicznej „staroĞü” okreĞla etap lub stan w Īyciu czáowieka1, natomiast „starzenie siĊ” jest procesem, który zdaniem biologów rozpoczyna siĊ juĪ w dzieciĔstwie2. W ujĊciu jednostkowym wiĊkszoĞü definicji pojĊcia „starzenie siĊ” uwzglĊdnia przede wszystkim jego aspekt biologiczny. Przykáadem tego jest interpretacja Jerzego Piotrowskiego, który twierdzi, Īe starzenie siĊ jest procesem zmian zachodzących w ustroju w ciągu caáego Īycia, doprowadzając – wraz z upáywem lat – do osáabienia funkcji poszczególnych organów i ostatecznie do Ğmierci. Podobnie definiują termin „starzenie siĊ” Alex Comfort i Wojciech PĊdich. Pierwszy z wymienionych autorów uwaĪa, iĪ starzenie siĊ jest procesem stopniowym, doprowadzającym do spadku ĪywotnoĞci i odpornoĞci, a spadek ten ujawnia siĊ z upáywem czasu. Z kolei W. PĊdich definiuje starzenie siĊ jako naturalny, dáugotrwaáy proces fizjologiczny, który zachodzi w osobniczym roz1 2

G. Orzechowska, Aktualne problemy gerontologii spoáecznej, Olsztyn 1999, s. 11. A. LeszczyĔska-Rejchert, Czáowiek starszy i jego wspomaganie, Olsztyn 2005, s. 9.

302

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

woju Īywych organizmów. W literaturze funkcjonują ponadto interpretacje ujmujące starzenie siĊ jako jedną z faz Īycia. Dla przykáadu moĪna przytoczyü poglądy Józefa Rembowskiego i Vladimira Frolkisa. J. Rembowski definiuje starzenie siĊ jako proces rozwojowy, nieodwracalne stadium Īyciowe czáowieka3. V. Frolkis podkreĞla, Īe starzenie siĊ jest jednym z prawidáowych etapów rozwoju osobniczego, to efekt zachodzących wraz z wiekiem zmian neurologicznych i czynnoĞciowych, które prowadzą do stopniowego ograniczenia moĪliwoĞci adaptacyjnych ustroju4. W literaturze gerontologicznej coraz czĊĞciej akcentuje siĊ obecnie koniecznoĞü ujmowania procesu starzenia siĊ czáowieka szerzej niĪ tylko jako zjawiska biologicznego. W związku z tym postuluje siĊ, aby przez starzenie siĊ czáowieka rozumieü nieuchronny, powszechny, dáugotrwaáy, zróĪnicowany i wielopáaszczyznowy proces (tj. proces zachodzący w wymiarze biologicznym, psychologicznym i spoáecznym), który zaleĪy od czáowieka i od czynników spoáecznych, ekonomicznych, biologicznych, psychologicznych, ekologicznych, historycznych i kulturowych5. StaroĞcią okreĞla siĊ najczĊĞciej koĔcową fazĊ Īycia czáowieka, w której obniĪeniu ulegają liczne funkcje Īyciowe, dochodzi do zmian ról spoáecznych, postaw i poglądów. Jest ona nieodáącznym elementem Īycia czáowieka6. W. Frolkis staroĞü definiuje jako „[…] okres w Īyciu ustroju nieuchronnie wystĊpujący po okresie dojrzaáoĞci i cechujący siĊ istotnymi zmianami w narządach i tkankach, które zawĊĪają obszar, w jakim moĪliwe jest dostosowanie ustroju do zmieniających siĊ warunków Ğrodowiska zewnĊtrznego i wewnĊtrznego”7. Faza staroĞci to koĔcowy etap w Īyciu czáowieka, rozpoczynający siĊ wraz z osiągniĊciem okreĞlonego konwencjonalnie „progu staroĞci”. Jest dynamicznym i synergicznym związkiem procesów biologicznych i psychicznych oraz zmian w sferze spoáecznej aktywnoĞci jednostki. FazĊ tĊ cechują typowe dla niej zdarzenia Īyciowe, zadania rozwojowe, role spoáeczne oraz dominujące przeĪycia i postawy. Wynikają z nich zmiany w natĊĪeniu róĪnych potrzeb8. Precyzyjne wskazanie początku staroĞci nie jest moĪliwe. StaroĞü nie staje siĊ faktem z dnia na dzieĔ – jest efektem dáugofalowego procesu zmian obejmujących caáoĞü organizmu Īywego i wszystkie jego funkcje9.

3 4

5 6

7 8 9

Ibidem, s. 16. A. Chabior, Rola aktywnoĞci kulturalno – oĞwiatowej w adaptacji do staroĞci, Radom – Kielce 2000, s. 23. A. LeszczyĔska-Rejchert, op. cit., s. 16. B. ZasĊpa, Wpáyw procesu starzenia siĊ ludnoĞci na system emerytalny, [w:] Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku: proces starzenia siĊ ludnoĞci Polski i jego spoáeczne konsekwencje, red. L. Frąckiewicz, Katowice 2002, s. 27. Z. Szarota, Gerontologia spoáeczna i oĞwiatowa: zarys problematyki, Kraków 2004, s. 22. B. Szatur-Jaworska, Ludzie starzy i staroĞü w polityce spoáecznej, Warszawa 2000, s. 33–34. Z. Szarota, Wielofunkcyjna dziaáalnoĞü Domów Pomocy Spoáecznej dla osób starszych, Kraków 1998, s. 19.

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

303

WiĊkszoĞü gerontologów (m.in. A. Bochenek, Dennis B. Bromley, Kazimierz Dzienio) przyjmuje obecnie 60 rok Īycia za początek staroĞci, gdyĪ czĊsto w tym okresie Īycia zaczynają kumulowaü siĊ objawy fizyczne, psychiczne i spoáeczne wáaĞciwe staroĞci. Twierdzą oni, Īe nie naleĪy ludzi w starszym wieku traktowaü jako jednorodnej grupy, dlatego dzielą staroĞü na podokresy. A. Bochenek wyróĪniá trzy stopnie starzenia siĊ: — I stopieĔ: 60–70 lat, — II stopieĔ: 70–80 lat, — III stopieĔ: 80–90 lat. D.B. Bromley wyróĪnia: — okres przedemerytalny: 60–65 lat, — emerytalny: 65–70 lat, — wiek starczy: 70–90 lat, — wiek sĊdziwy: powyĪej 90 lat. K. Dzienio dzieli staroĞü na cztery podokresy, tj. — wiek początkowej staroĞci: 60–69 lat, — wiek przejĞciowy: 70–74 lata, — wiek zaawansowanej staroĞci: 75–84 lata, — wiek niedoáĊĪnej staroĞci: 85 lat i wiĊcej. ĝwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) przyjĊáa natomiast podziaá na: — wiek podeszáy: 60–75 lat, — wiek starczy: 75–90 lat, — wiek sĊdziwy: powyĪej 90 lat – tzw. dáugowiecznoĞü10. O ile powyĪsze klasyfikacje moĪna uznaü za dominujące, to oprócz nich w dysputach dotyczących periodyzacji starzenia siĊ i staroĞci warto przytoczyü pogląd M. Susuáowskiej, która uwypukla szczególnie spoáeczny aspekt wieku metrykalnego czáowieka starego, podkreĞlając, iĪ „[…] czáowiek ma tyle lat, na ile pozwala mu nastawienie spoáeczeĔstwa i otoczenia”11. Przyczyn starzenia siĊ spoáeczeĔstw naleĪy przede wszystkim upatrywaü w postĊpie cywilizacyjnym, medycznym, jak równieĪ w przemianie jakoĞci Īycia wspóáczesnych zbiorowoĞci. Do najwaĪniejszych przyczyn demograficznego starzenia siĊ spoáeczeĔstw zaliczyü moĪna: — spadek liczby urodzin (co powoduje zmniejszenie udziaáu máodszej czĊĞci spoáeczeĔstwa w ludnoĞci ogóáem), — spadek umieralnoĞci (zwáaszcza w máodszych grupach wieku), — wydáuĪenie okresu ludzkiego Īycia i bezpoĞrednio stąd wynikający wzrost bezwzglĊdnej liczby starszej wiekiem ludnoĞci,

10 11

A. LeszczyĔska-Rejchert, op. cit., s. 41. A. Tokaj, U progu staroĞci. Studium socjopedagogiczne, PoznaĔ 2000, s. 28–29.

304

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

— procesy migracyjne, prowadzące na niektórych obszarach do znacznego zmniejszenia odsetka ludzi máodych w spoáecznoĞci tam zamieszkującej12. Wedáug prognoz Gáównego UrzĊdu Statystycznego do 2035 roku Polaków bĊdzie ubywaü i bĊdą siĊ starzeü. W Polsce Īyje okoáo 6,5 mln osób w wieku powyĪej 60 lat. W 2015 r. bĊdzie ich juĪ blisko 7,4 mln. W 2010 roku przeciĊtne trwanie Īycia wynosiáo dla mĊĪczyzn – 72,1 lat, a dla kobiet – 80,6 lat. W porównaniu do początku lat 90. trwanie Īycia wydáuĪyáo siĊ o prawie 6 lat dla mĊĪczyzn oraz 5,4 roku dla kobiet. Gáównymi przyczynami zgonów w Polsce są choroby ukáadu krąĪenia i choroby nowotworowe, stanowią one ponad 70% wszystkich zgonów, trzecią grupą przyczyn są urazy i zatrucia13.

Wykres 1. PrzeciĊtne trwanie Īycia w latach 1950–2010 ħródáo: http://inwestycje.pl/resources/Attachment/2012/01_27/file13641.pdf [stan z 05.01.2012].

Gáównym podmiotem odpowiedzialnym za realizacjĊ polityki lokalnej wobec ludzi starszych i staroĞci jest gmina. Jej podstawowe znaczenie w tym zakresie wynika ze szczególnej pozycji, jaką gmina zajmuje w strukturach administracji publicznej i uprzywilejowanego miejsca wĞród jednostek samorządu terytorialnego. W ramach wspólnot samorządowych umiejscowionych na szczeblu gminy, powiatu i województwa ustawodawca konstytucyjny – odwoáując siĊ do fundamentalnej w tej sferze zasady pomocniczoĞci, zawartej w preambule do 12

13

B. Szatur-Jaworska, P. BáĊdowski, M. DziĊgielewska, Podstawy gerontologii spoáecznej, Warszawa 2006, s. 22. ħródáo: http://inwestycje.pl/resources/Attachment/2012/01_27/file13641.pdf [stan z 05.01.2012].

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

305

Konstytucji RP – podstawowe znaczenie nadaje gminie, przyznając jej generalną kompetencjĊ do realizacji wszystkich zadaĔ samorządu terytorialnego niezastrzeĪonych przepisami prawa dla innych jego jednostek. Uprzywilejowana pozycja gminy znajduje odzwierciedlenie w ukáadzie lokalnym – stanowiąc podstawowe ogniwo realizowania zdaĔ administracji publicznej na szczeblu lokalnym, podejmowanym wespóá z dziaáaniami powiatu w tym zakresie, oraz w ramach caáego systemu samorządu terytorialnego. Priorytetowe znaczenie, jakie przypisuje gminie ustawodawca konstytucyjny, znajduje potwierdzenie w przepisach ustaw samorządowych. Ustawa o samorządzie gminnym (u.s.g.) w art. 6 formuáuje ogólną kompetencjĊ gminy do realizacji wszystkich spraw publicznych o znaczeniu lokalnym, niezastrzeĪonych ustawami na rzecz innych podmiotów. RozwiniĊciem powyĪszej zasady jest art. 7 u.s.g., który zawiera otwarty katalog zadaĔ wáasnych samorządu gminnego. Pozostawienie otwartego katalogu zadaĔ gminnych, opartych na klauzuli interesu lokalnego, pozwala, z jednej strony, na ustawowe przekazywanie gminie nowych zadaĔ wáasnych, a z drugiej, stanowi podstawĊ do podejmowania przez wáadze lokalne zadaĔ, które wedáug ich uznania leĪą w sferze interesu i uĪytecznoĞci publicznej14. Dziaáania pozostaáych szczebli samorządu terytorialnego – powiatu i województwa – mają charakter uzupeániający i wspomagający (w perspektywie lokalnej i regionalnej) inicjatywy podejmowane na szczeblu gminy. PrzyjĊcie w polskim porządku prawnym zasad decentralizacji wáadzy i subsydiarnoĞci nadaje gminie szczególną rolĊ w realizacji zadaĔ sáuĪących zaspokajaniu potrzeb spoáecznoĞci lokalnej. Są to dziaáania podejmowane na rzecz dobra wspólnego/interesu publicznego, leĪącego u podstaw funkcjonowania caáej administracji publicznej. To na szczeblu gminy realizowana jest wiĊkszoĞü zadaĔ, które mają charakter podstawowy i polegają na Ğwiadczeniu usáug o charakterze powszechnym, tj. takich, jakich oczekuje, mając do tego prawo, kaĪdy mieszkaniec (szkolnictwo, ochrona zdrowia, pomoc spoáeczna i in.). Ich bezpoĞrednim adresatem jest osoba fizyczna – obywatel, mieszkaniec wspólnoty samorządowej. W literaturze na okreĞlenie tego rodzaju zadaĔ uĪywa siĊ nazwy administracja Ğwiadcząca (obok administracji orzeczniczej, normotwórczej i organizatorskiej). Polega ona na zapewnianiu bądĨ wykonywaniu szerokiego zakresu usáug publicznych skierowanych do róĪnych podmiotów (mieszkaĔców, przedsiĊbiorstw i in.), których charakter wynika z okreĞlonego poziomu cywilizacyjnego i obowiązującego ustawodawstwa. W myĞl art. 166 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 roku zadania publiczne sáuĪące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej wykonywane są przez jednostkĊ samorządu terytorialnego jako zadania wáasne. Korporacje samorządowe – art. 166 ust. 2 – zobowiązane są takĪe do wykonywania innych zadaĔ publicznych, 14

Z. Gilowska, D. Kijowski, M. Kulesza, W. Misiąg, S. Prutis, M. Stec, J. Szlachta, J. Zaleski, Podstawy prawne funkcjonowania samorządu terytorialnego w RP, „Samorząd Terytorialny” 2002, nr 1–2, s. 139.

306

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

zleconych im w drodze ustawy, jeĪeli wynika to z uzasadnionych potrzeb paĔstwa. Wynikający z powyĪszych przepisów podziaá zadaĔ na wáasne i zlecone oraz towarzyszący mu zakres samodzielnoĞci jednostek samorządu terytorialnego przesądza o faktycznej skali ich niezaleĪnego dziaáania. Interpretując postanowienia konstytucyjne, naleĪy uznaü, iĪ zadania administracji rządowej zlecane do wykonywania wspólnotom samorządowym powinny stanowiü wyjątek, w przeciwnym bowiem razie jednostki samorządowe mogáyby nabraü charakteru struktury administracji rządowej15. Uzupeánieniem podejmowanych przez samorząd terytorialny zadaĔ wáasnych są inne zadania publiczne, okreĞlone w konstytucji jako zadania zlecone. Ich przekazanie – stanowiącej wyraz dekoncentracji administracji rządowej – wynika z uzasadnionych potrzeb paĔstwa. Stąd teĪ tryb przekazywania i sposób wykonywania zadaĔ zleconych nie moĪe nastĊpowaü dowolnie – ich ramy prawne okreĞla ustawa (art. 166 ust. 2). W kaĪdym przypadku – zadaĔ wáasnych podejmowanych przez korporacje samorządowe i zadaĔ zleconych przez administracjĊ rządową – chodzi o realizacjĊ zadaĔ z zakresu administracji publicznej, sáuĪących zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej16. W ustawodawstwie wprowadzono takĪe podziaá zadaĔ wáasnych na obligatoryjne, których wykonywanie jest obowiązkiem jednostki samorządu terytorialnego, oraz fakultatywne, podejmowane w efekcie przyjĊcia odpowiednich decyzji przez organy stanowiące korporacji terytorialnych. KaĪdorazowo o zaliczeniu zadania do jednej bądĨ drugiej kategorii zadaĔ decydują ustawy szczegóáowe. Zakwalifikowanie zadania do kategorii zadaĔ obowiązkowych nie pozostawia moĪliwoĞci decydowania o ich podjĊciu przez wspólnotĊ samorządową. Przeciwnie – niewykonywanie ich stanowi podstawĊ do záoĪenia skargi (rozstrzyganej przez Naczelny Sąd Administracyjny) na brak dziaáania jednostki samorządu terytorialnego17. Tym, co rozróĪnia zadania wáasne od zleconych, jest bez wątpienia zakres samodzielnoĞci jednostki samorządu terytorialnego w ich realizacji18. W pierwszym przypadku korporacje samorządowe dziaáają we wáasnym imieniu i na wáasną odpowiedzialnoĞü, podlegając w tym zakresie nadzorowi normatywnemu związanemu z przestrzeganiem obowiązującego prawa. ĝrodki finansowe prze15 16

17

18

Powiat, red. J. Boü, Kolonia 2001, s. 54. M. Gieáda, Samorząd terytorialny w Ğwietle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej i orzecznictwa Trybunaáu Konstytucyjnego, [w:] Studia nad samorządem terytorialnym, red. A. BáaĞ, Wrocáaw 2002, s. 64. Z. Niewiadomski, Konstytucyjne podstawy samorządu terytorialnego, [w:] Samorząd terytorialny. Ustrój i gospodarka, red. Z. Niewiadomski, Bydgoszcz – Warszawa 2001, s. 58–59. RównoczeĞnie w literaturze pojawia siĊ pogląd o widocznym zacieraniu róĪniü pomiĊdzy zadaniami wáasnymi i zleconymi, obejmujący prawny obszar konsekwencji áączący siĊ z tym podziaáem, gáównie w zakresie kryterium nadzoru, sposobów finansowania i procedur odwoáawczych w sprawach indywidualnych. Por. E. Olejniczak-Szawáowska, Zadania wáasne i zlecone samorządu terytorialnego, „Samorząd Terytorialny” 2000, nr 12, s. 11–12.

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

307

znaczone na realizacjĊ zadaĔ pochodzą gáównie z dochodów wáasnych, np.: z podatków, opáat, wpáywów z majątku lub subwencji (ogólnych lub szczegóáowych). Taki sposób finansowania zadaĔ dopuszcza samodzielne dysponowanie przekazanymi Ğrodkami, zgodnie z potrzebami czáonków wspólnoty samorządowej. W odróĪnieniu do nich koszty realizacji zadaĔ zleconych pokrywane są w caáoĞci ze Ğrodków zleceniodawcy (administracja rządowa) w postaci dotacji celowych, które przekazywane są na konkretne, z góry okreĞlone cele. Ich wykorzystanie musi byü zgodne z pierwotnym przeznaczeniem i w ustalonej wysokoĞci – w przeciwnym razie podlegają zwrotowi do budĪetu paĔstwa. JednoczeĞnie jednostka samorządu terytorialnego jest uprawniona do ich otrzymania na podstawie ustawodawstwa zwykáego, które tworzy materialne gwarancje realizacji zadaĔ powierzonych samorządom terytorialnym. W zakresie wykonywania zadaĔ zleconych podlegają one – obok nadzoru sprowadzonego do kryterium legalnoĞci – merytorycznej ingerencji organu zlecającego, który moĪe wydawaü instrukcje, polecenia sáuĪbowe, wytyczne. Zadania wáasne samorządu terytorialnego są wynikiem decentralizacji wáadzy publicznej, zaĞ zadania zlecone – jej dekoncentracji. W kaĪdym z wymienionych przypadków, mimo róĪnic dotyczących zakresu samodzielnoĞci i swobody w sferze dysponowania Ğrodkami finansowymi, jednostka samorządu terytorialnego realizuje zadania publiczne i w tym znaczeniu dziaáa we wáasnym imieniu i na wáasną odpowiedzialnoĞü19. W przypadku samorządu terytorialnego – z punktu widzenia jego istoty i sensu powoáywania – zasadnicze znaczenie przypisuje siĊ zadaniom wáasnym. Samorząd, jako forma decentralizacji wáadzy publicznej, zostaá powoáany do samodzielnego wykonywania zadaĔ administracji publicznej, niezaleĪnie od administracji rządowej. Gwarantem utrzymania niezaleĪnoĞci są normy konstytucyjne, które tworzą instytucjonalne ramy samodzielnoĞci poszczególnych jednostek samorządu terytorialnego, decydujące o toĪsamoĞci i roli samorządu w systemie wáadz publicznych. Tak okreĞlona niezawisáoĞü i samorządnoĞü (w granicach okreĞlonych prawem) powoáanych z mocy prawa korporacji terytorialnych podlega ochronie sądowej. W konsekwencji, zapewniając funkcjonalnoĞü dziaáaĔ administracji samorządowej, konstytucja nie pozwala na dowolne obarczanie samorządu realizacją dodatkowych zadaĔ publicznych – ich przekazywanie moĪliwe jest tylko w drodze ustawowej. W przeciwnym razie mogáoby dojĞü do sytuacji, w której samorząd staáby siĊ jednym z podmiotów administracji publicznej, wykonującym jedynie zdekoncentrowane jej zadania20. Zadania wáasne, jako wiodący skáadnik zadaĔ samorządowych, winny stanowiü rdzeĔ, w którym ogniskuje siĊ dziaáalnoĞü jednostek samorządowych – ich prowadzenie jest wyrazem niezawisáoĞci wspólnot samorządowych. 19

20

E. Olejniczak-Szawáowska, Zadania wáasne i zlecone samorządu terytorialnego, „Samorząd Terytorialny” 2000, nr 12, s. 11–12; Z. Niewiadomski, Samorząd terytorialny w Konstytucji RP, „Samorząd Terytorialny” 2002, nr 3, s. 14. Z. Niewiadomski, Samorząd terytorialny w Konstytucji RP, s. 14.

308

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

W sprzyjających warunkach staje siĊ takĪe metodą podnoszenia efektywnoĞci dziaáania, wprowadzania nowych idei i pomysáów realizacyjnych w rozwiązywaniu związanych z nimi problemów spoáecznych. Poza tym ich wystĊpowanie jest odzwierciedleniem oddolnych inicjatyw, oznaką przejmowania odpowiedzialnoĞci za sprawy publiczne przez czáonków korporacji terytorialnej, sposobem realizacji paĔstwa obywatelskiego21. WĞród zadaĔ realizowanych na róĪnych szczeblach samorządu terytorialnego istotne miejsce zajmują sprawy z zakresu infrastruktury spoáecznej. Uczynienie korporacji terytorialnych podmiotami odpowiedzialnymi za prowadzenie polityki spoáecznej na szczeblu lokalnym (gmina, powiat) i regionalnym (województwo) stanowi wyraz przyjĊtej w Konstytucji RP zasady subsydiarnoĞci, która zobowiązuje i uprawnia terytorialne związki samorządowe do podejmowania dziaáaĔ mających na celu zaspokojenie potrzeb spoáecznoĞci lokalnych i regionalnych, takĪe w obszarze polityki spoáecznej. PrzyjĊte rozwiązania prawne wynikają z zaáoĪenia, iĪ to na poziomie najbliĪszym obywatelowi dochodzi do najbardziej efektywnego zaspokojenia potrzeb, polegających w duĪej mierze na zapobieganiu powstawania i rozwiązywaniu problemów spoáecznych zbiorowoĞci zorganizowanych w terytorialne związki samorządowe. Wraz z wdroĪeniem reformy administracji publicznej, opartej na zasadzie decentralizacji i polegającej na przejmowaniu zadaĔ publicznych przez samorząd terytorialny, roĞnie zakres odpowiedzialnoĞci gmin, powiatów i samorządu województwa za rozwiązywanie kwestii spoáecznych o znaczeniu lokalnym i regionalnym. WĞród nich sytuują siĊ takĪe zadania dotyczące zaspokajania potrzeb seniorów. W literaturze socjologicznej, psychologicznej i pedagogicznej pojĊcie „potrzeba” jest róĪnorodnie definiowane. NajczĊĞciej przyjmuje siĊ, Īe potrzeba jest terminem psychologicznym: „to odczuwany przez jednostkĊ stan braku czegoĞ, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doĞwiadczeniem oraz miejscem jednostki w spoáeczeĔstwie jest niezbĊdne do utrzymania jej przy Īyciu, umoĪliwienia jej rozwoju, utrzymania okreĞlonej roli spoáecznej, zachowania równowagi psychicznej”22. Potrzeba to termin stosowany jako synonim pragnieĔ, dąĪeĔ, popĊdów, instynktów, motywów, których zaspokojenie lub realizacja są niezbĊdne do utrzymania okreĞlonego standardu funkcjonowania jednostki. M. Susuáowska, B. Pitt, B.M. Puchalska i inni twierdzą, Īe w zasadzie struktura i hierarchia potrzeb czáowieka starszego pozostaje bez zmian. M. Susuáowska podkreĞla, Īe wszystkie potrzeby wymienione przez Maslowa wystĊpują w okresie staroĞci, a niektóre z nich nawet w stopniu silniejszym niĪ w poprzednich etapach Īycia23. W fazie staroĞci zmienia siĊ waĪnoĞü i intensywnoĞü poszczególnych potrzeb, tak jak są one róĪne w poszczególnych okresach Īycia. 21 22 23

A. Borodo, Samorząd terytorialny. System prawnofinansowy, Warszawa 2000, s. 38–39. ħródáo: http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3961121 [stan z 09.06.2010]. M. Susuáowska, Psychologia starzenia siĊ i staroĞci, Warszawa 1989, s. 329.

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

309

Wedáug M. Susuáowskiej, w fazie staroĞci silniej niĪ w poprzednich okresach Īycia odczuwana jest potrzeba bezpieczeĔstwa, przynaleĪnoĞci i szacunku24. Niestety w miarĊ starzenia siĊ coraz trudniej zaspokaja siĊ potrzebĊ uznania (prestiĪu, uĪytecznoĞci). Odczucie jej niezaspokojenia jest coraz mocniejsze, a przejĞcie na emeryturĊ, zmiana pozycji i ról spoáecznych, osáabienie wiĊzi spoáecznych itp. nie sprzyjają jej realizacji25. Inaczej równieĪ w tym okresie realizowana jest potrzeba przynaleĪnoĞci. NajczĊĞciej zaspokajana jest ona poprzez uczestnictwo w maáych grupach spoáecznych, takich jak np. rodzina czy róĪnego typu organizacje. PrzynaleĪnoĞü do jakiejkolwiek grupy daje czáowiekowi poczucie wáasnej wartoĞci, sensu Īycia, uznania, przydatnoĞci. Ponadto stwarza sytuacje wymagające dziaáania. WaĪne jest, aby przewidując nadchodzące w Īyciu zmiany, w sposób Ğwiadomy rozszerzaü swoje kontakty i przenosiü je na Ğrodowisko pozadomowe i pozarodzinne26. Podobnie wypowiada siĊ na temat potrzeb ElĪbieta Trafiaáek. Twierdzi ona, iĪ wraz z wiekiem nasilają siĊ potrzeby psychospoáeczne (gáównie potrzeby bezpieczeĔstwa i emocjonalnego wsparcia, potrzeby akceptacji, afiliacji i miáoĞci) oraz potrzeby materialnego zaspokojenia bytu, a w staroĞci sĊdziwej – potrzeby opieki ze strony innych osób i instytucji27. Stefan Klonowicz twierdzi natomiast, Īe potrzeby osób w starszym wieku stopniowo siĊ kurczą28. Jednak – jak podkreĞla B.M. Puchalska – obniĪenie nasilenia potrzeb odnosi siĊ tylko do niektórych, doĞü specyficznych, potrzeb, np. potrzeb seksualnych (u niektórych ludzi)29. Walentyna Wnuk twierdzi równieĪ, Īe w fazie staroĞci na szczególne wyartykuáowanie zasáugują: potrzeba spoáecznej uĪytecznoĞci, akceptacji i wiĊzi emocjonalnej. Zdaniem autorki, potrzeby te w starszym wieku utoĪsamiane są z sensem Īycia. Czáowiek starszy chce byü potrzebny, doceniany, partnersko traktowany. Zaspokajanie tych potrzeb rysuje szanse na lepsze, godniejsze Īycie. Stąd w gerontologii spoáecznej mówi siĊ najczĊĞciej o potrzebie przystosowanej egzystencji, która jest wypadkową wiĊkszoĞci wáaĞciwych czáowiekowi starszemu potrzeb. Jest ona zaspokajana, gdy nastĊpuje równowaga pomiĊdzy Ğrodowiskiem Īycia czáowieka a jego psychiką (poczucie dobrostanu). Warunkiem uzyskania takiego samopoczucia jest akceptacja etapu Īycia, jakim jest peána dorosáoĞü, ale równieĪ wáasna aktywnoĞü zewnĊtrzna i wewnĊtrzna, satysfakcjonujące kontakty z ludĨmi, pragnienie pozostawienia po sobie dobrego wspomnie24 25 26 27

28

29

Ibidem, s. 329. G. Orzechowska, op. cit., s. 26. Ibidem, s. 26. E. Trafiaáek, Czáowiek stary, [w:] Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, red. T. Pilch, Warszawa 2003, s. 583. S. Klonowicz, Oblicza staroĞci. Wybrane zagadnienia gerontologii spoáecznej, Warszawa 1979, s. 193. B.M. Puchalska, StaroĞü jako faza rozwoju czáowieka, [w:] Encyklopedia seniora, Warszawa 1986, s. 66.

310

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

nia. W dalszych rozwaĪaniach W. Wnuk twierdzi, iĪ dla czáowieka starszego waĪne jest utrzymywanie kontaktów emocjonalnych z rodziną, przyjacióámi, sąsiadami, koleĪankami. Wprawdzie seniorzy potrzebują czasem ciszy i spokoju, ale chcą takĪe czuü wokóá siebie tĊtniące Īycie, chcą w nim uczestniczyü, pragną poczuü Īycie i zainteresowanie innych ludzi. Brak aktywnoĞci, kontaktów, pomocy ze strony innych powoduje odczuwanie wáasnej nieprzydatnoĞci, krzywdy, izolacji, osamotnienia, braku poczucia bezpieczeĔstwa. Dlatego wáaĞnie andragodzy, wypowiadając siĊ na temat potrzeb seniorów, zwracają uwagĊ na potrzeby komunikacyjne. Komunikacja jest niezbĊdna w zachowaniu interakcji ze Ğrodowiskiem spoáecznym. Daje szansĊ realizacji potrzeby przezwyciĊĪania trudnoĞci, wyraĪania siebie, wspóádziaáania, wreszcie wpáywania (poczucie sprawstwa)30. Gerontolodzy, zajmujący siĊ problematyką przystosowywania ludzi starszych, podkreĞlają równieĪ znaczenie potrzeb psychospoáecznych. W swoich rozwaĪaniach B. Synak wyróĪnia: — potrzebĊ przynaleĪnoĞci (integracji, towarzystwa) – o jej zaspokojeniu albo niezaspokojeniu Ğwiadczy intensywnoĞü kontaktów w mieĞcie, osamotnienie i samotnoĞü, wiĊĨ z dawnym Ğrodowiskiem, identyfikacja z nowym Ğrodowiskiem, a takĪe ukáad stosunków z rodziną oraz miejsce osoby starszej w rodzinie; — potrzebĊ uĪytecznoĞci i uznania – oprócz obiektywnych wskaĨników, takich jak np. fakt dodatkowego zatrudnienia na emeryturze, udziaá w zinstytucjonalizowanych formach aktywnoĞci spoáecznej czy wykonywanie róĪnych zajĊü na rzecz rodziny, waĪne są subiektywne oceny wáasnej sytuacji; — potrzebĊ niezaleĪnoĞci – jej zaspokojenie zaleĪy przede wszystkim od stopnia samodzielnoĞci starszych osób w nowym Ğrodowisku czy w nowych warunkach. WaĪna jest takĪe niezaleĪnoĞü przestrzenna (mieszkanie) i ekonomiczna. Jest to potrzeba stosunkowo najáatwiejsza do okreĞlenia; — potrzebĊ bezpieczeĔstwa (fizycznego i psychicznego) – o jej zaspokojeniu w nowych warunkach fizyczno-przestrzennych i spoáeczno-kulturowych Ğwiadczy m.in. stopieĔ korzystania z urządzeĔ miejskich, instytucji, znajomoĞü miasta i funkcjonowania w nim, odczuwanie siebie w osiedlu i samym mieszkaniu, oparcie w rodzinie i poza nią; — potrzebĊ satysfakcji Īyciowej – potrzebĊ tĊ traktuje siĊ bardzo wąsko, a mianowicie odnosi siĊ ją wyáącznie do subiektywnej oceny zadowolenia z wáasnego usytuowania w nowym Ğrodowisku, do samopoczucia w mieĞcie. Stanowi ona jakby najbardziej syntetyczny wskaĨnik zaadaptowania siĊ do zmienionych warunków31. Barbara Z. Maáecka twierdzi, Īe potrzeby psychospoáeczne czáowieka starszego mają specyficzny charakter, a ich natĊĪenie zmienia siĊ na skutek zmniej30

31

W. Wnuk, Potrzeby i oczekiwania ludzi starszych, Ĩródáo: http://kk.kk.jgora.pl/kutw/ witryna1/wnuk.htm [stan z 10.08.2010]. G. Orzechowska, op. cit., s. 25.

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

311

szających siĊ moĪliwoĞci ich zaspokojenia, które wynikają ze specyficznej sytuacji Īyciowej tej kategorii wiekowej (gáównie rodzinnej i zawodowej). Zdaniem tej autorki, odczuwane potrzeby stają siĊ jednak intensywniejsze. Wedáug niej, do potrzeb najbardziej odczuwanych przez ludzi starszych moĪna zaliczyü: potrzebĊ bezpieczeĔstwa psychicznego, potrzebĊ bycia uĪytecznym i potrzebĊ uznania, ĪyczliwoĞci i przyjaĨni, afirmacji siebie i Ğwiata, a takĪe przynaleĪnoĞci do grupy i zajmowania w niej okreĞlonego miejsca, bycia we wspólnocie32. Z badaĔ socjologów i psychologów wynika, Īe im bardziej poszczególne osoby zbliĪone są wiekiem, statusem spoáecznym, uczestnictwem w Īyciu spoáecznym, tym bardziej podobny jest wachlarz ich potrzeb. Nie oznacza to jednak caákowitej eliminacji indywidualnoĞci w procesie artykuáowania i zaspokajania potrzeb przez konkretne jednostki33. Mimo wielu podobieĔstw, potrzeby przedstawicieli najstarszego pokolenia bĊdą jednak zróĪnicowane, tak jak róĪne są biografie, osobowoĞci i tempo starzenia siĊ konkretnych jednostek34. Na ten aspekt wskazuje równieĪ J. StarĊga-Piasek, która twierdzi, Īe potrzeby psychospoáeczne ludzi starszych są warunkowane m.in. pácią, poziomem wyksztaácenia, wykonywanym zawodem, typem osobowoĞci, stanem zdrowia, strukturą rodziny35. W badaniach dotyczących sytuacji starych ludzi stosuje siĊ równieĪ inne systematyzacje, mające na celu wyeksponowanie potrzeb najbardziej istotnych z punktu widzenia organizacji systemu ich zaspokajania. Przykáadowo, H. Brubaker w nastĊpujący sposób grupuje potrzeby starszych osób uzaleĪnionych od pomocy innych: — potrzeby finansowe – związane z faktem uzaleĪnienia dochodów osoby emerytowanej od jednego Ĩródáa utrzymania i staáej, nieulegającej powaĪniejszym zmianom w zakresie siáy nabywczej wysokoĞci Ğwiadczenia, zwáaszcza na korzyĞü, — potrzeby fizyczne – związane z obniĪającą siĊ sprawnoĞcią i postĊpującym osáabieniem organizmu, szczególnie w przypadku osób w wieku staroĞci zaawansowanej, a polegające na koniecznoĞci udzielania pomocy w prowadzeniu gospodarstwa domowego, zachowaniu mobilnoĞci, wykonywaniu zabiegów higienicznych i korzystaniu z opieki medycznej, — potrzeby spoáeczno-emocjonalne – polegające na utrzymaniu kontaktów socjalnych i interakcji z lokalnym Ğrodowiskiem.

32 33

34

35

B.Z. Maáecka, Elementy gerontologii dla pedagogów, GdaĔsk 1985, s. 72. Handbook of social gerontology. Societal aspects of aging, red. C. Tibbitts, University of Chicago 1960. Z. WoĨniak, Najstarsi z poznaĔskich seniorów. JesieĔ Īycia w perspektywie gerontologicznej, PoznaĔ 1997, s. 83. J. StarĊga-Piasek, Niematerialne potrzeby ludzi starszych, [w:] Starzenie siĊ i staroĞü w badaniach gerontologicznych w Polsce, red. J. Piotrowski, Warszawa – Wrocáaw 1975, s. 133.

312

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

KaĪda z wymienionych grup potrzeb wymaga innego rodzaju dziaáania ze strony polityki spoáecznej. Do zakresu zadaĔ polityki spoáecznej wobec osób starszych w pierwszej kolejnoĞci powinno naleĪeü zaspokojenie drugiej grupy potrzeb, związanych z organizacją Īycia seniorów. Zaspokojenie tych potrzeb, umoĪliwienie w miarĊ samodzielnego Īycia w znanym sobie Ğrodowisku lub w warunkach umoĪliwiających godną egzystencjĊ, mimo braku zdrowia czy sprawnoĞci, warunkuje samopoczucie czáowieka36. Skutkiem braku zaspokajania potrzeb, ale równieĪ ich wyraĪania, jest czĊsto poczucie bezsensownoĞci i bezcelowoĞci Īycia, niepokoje, bezsennoĞü, zmiennoĞü uczuü, wyuczona zaleĪnoĞü, wreszcie agresja. RoĞnie w ten sposób skáonnoĞü do popadania w stany depresyjne (áącznie z chorobami psychicznymi) oraz skáonnoĞü ucieczki w Ğwiat uáudy. Te zmiany w psychice powodują utratĊ szacunku dla siebie; stajemy siĊ bardziej krytyczni, wymagający wobec otoczenia; czĊsto charakteryzuje nas wojownicze nastawienie, wreszcie wyobcowanie37. Zadania gminy w zakresie zaspokajania potrzeb seniorów wynikają wprost z ustawy o samorządzie terytorialnym, która w art. 7 wymienia katalog zadaĔ wáasnych samorządu gminnego, obejmujących m.in. sprawy z zakresu: ochrony zdrowia, pomocy spoáecznej, w tym oĞrodków i zakáadów opiekuĔczych, gminnego budownictwa mieszkaniowego, edukacji publicznej, kultury, kultury fizycznej i turystyki, w tym terenów rekreacyjnych i urządzeĔ sportowych, wspóápracy z organizacjami pozarządowymi. Ich uszczegóáowienie znajduje siĊ w szerokim katalogu ustawodawstwa zwykáego. W kontekĞcie gerontologicznym naleĪy wyróĪniü dwie perspektywy polityki spoáecznej: — wobec staroĞci, — wobec ludzi starszych. Polityka spoáeczna wobec ludzi starych, zdaniem Barbary Szatur-Jaworskiej, obejmuje „dziaáalnoĞü róĪnych podmiotów, mającą na celu zaspokojenie potrzeb tej zbiorowoĞci oraz ksztaátowanie odpowiednich relacji pomiĊdzy starszym pokoleniem a máodszymi generacjami, m.in. poprzez likwidacjĊ róĪnych form spoáecznego wykluczenia ludzi starych, sprzyjanie ich szerokiej spoáecznej partycypacji oraz ksztaátowanie stosunków miĊdzypokoleniowej solidarnoĞci”38. P. BáĊdowski definiuje ten obszar polityki spoáecznej jako „system realizowanych lub nadzorowanych przez podmioty publiczne dziaáaĔ, adresowanych do osób w wieku poprodukcyjnym i ich rodzin, których celem jest wszechstronna kompensacja coraz bardziej ograniczonych moĪliwoĞci samodzielnego zaspokajania potrzeb i integracji tych osób z lokalną spoáecznoĞcią oraz przygotowanie jedno-

36 37 38

P. BáĊdowski, Lokalna polityka spoáeczna wobec ludzi starszych, Warszawa 2002, s. 93. W. Wnuk, Potrzeby i oczekiwania ludzi starszych. B. Szatur-Jaworska, P. BáĊdowski, M. DziĊgielewska, op. cit., s. 291–292.

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

313

stek i ich otoczenia do staroĞci”39. Natomiast polityka spoáeczna wobec staroĞci jako cele stawia sobie „wspomaganie jednostek w radzeniu sobie z kryzysami sytuacyjnymi i rozwojowymi, które są typowe dla staroĞci, ksztaátowanie pozytywnego wizerunku staroĞci i zapewnienie jej pozycji równoprawnej z innymi fazami Īycia, a takĪe przygotowanie máodych osób do czekającej ich staroĞci”40. Zdefiniowanie polityki spoáecznej wobec ludzi starszych i staroĞci pozwala na wytyczenie jej priorytetowych celów w tym zakresie. NaleĪą do nich: — podejmowanie dziaáaĔ zmierzających do samodzielnego Īycia osobom starszym, adekwatnie do ich moĪliwoĞci fizycznych, zdrowotnych i spoáecznych, — przeciwdziaáanie procesom marginalizacji seniorów poprzez zapewnienie im stabilnej pozycji w strukturze spoáecznej, — umoĪliwienie samorealizacji osób starszych poprzez ksztaátowanie umiejĊtnoĞci wykorzystywania posiadanych zasobów (doĞwiadczeĔ, wiedzy, zdolnoĞci itd.)41. Na okreĞlenie powyĪszych celów, które moĪna takĪe definiowaü jako politykĊ powstrzymującą agizm, stosuje siĊ takĪe zasadĊ czterech „P”: — protekcja – koniecznoĞü ochrony spoáecznej tej kategorii ludzi oraz podjĊcia intencjonalnych dziaáaĔ w ramach polityki spoáecznej paĔstwa, ukierunkowanych na ochronĊ jej interesów; — prewencja – podejmowanie dziaáaĔ zapobiegających degradacji staroĞci (w wymiarze zdrowotnym i spoáecznym); — partycypacja – podejmowanie inicjatyw na rzecz aktywnego uczestnictwa seniorów w budowie i wzmacnianiu spoáeczeĔstwa obywatelskiego, ich wspóáudziaá i zaangaĪowanie w kreowaniu wszelkich aspektów Īycia zbiorowego; — promocja – zmiana stereotypowego wizerunku staroĞci poprzez inicjowanie akcji spoáecznych, a takĪe aktualizacja i modernizacja wiedzy i umiejĊtnoĞci42. Wymienione kierunki dziaáaĔ i towarzyszące im cele ukierunkowane są zatem na wydáuĪenie – o ile to moĪliwe – autonomicznego i samodzielnego funkcjonowania seniorów, poszanowanie ich podmiotowoĞci, zachowanie prawa do samostanowienia i decydowania o swej przyszáoĞci oraz ksztaátowanie wáasnej hierarchii potrzeb. P. BáĊdowski wymienia szeĞü podstawowych zadaĔ polityki spoáecznej wobec osób starszych: 1. Udzielenie ĞwiadczeĔ pielĊgnacyjnych i organizacja systemu usáug osobistych. 2. Kompensacja wydatków na usáugi wynikające z wieku. 39

40 41 42

P. BáĊdowski, SamodzielnoĞü osób starszych jako zadanie polityki spoáecznej, „Gerontologia Polska” 1998, nr 6, s. 50. B. Szatur-Jaworska, P. BáĊdowski, M. DziĊgielewska, op. cit., s. 292. Z. Szarota, Starzenie i staroĞü w wymiarze instytucjonalnego wsparcia, Kraków 2010, s. 205. Ibidem, s. 206.

314

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

3. 4. 5. 6.

Stworzenie warunków do realizacji i rozwijania zainteresowaĔ. Przygotowanie do staroĞci. Stworzenie warunków do aktywnoĞci, stosowanie do potrzeb. Stworzenie warunków do rozwoju instytucji i organizacji prywatnych na rzecz ludzi starszych43. PolitykĊ spoáeczną wobec ludzi starych i staroĞci podejmują wielorakie podmioty o zasiĊgu globalnym, miĊdzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym. WĞród nich – jak juĪ wspomniano – podstawowe znaczenie ma samorząd terytorialny usytuowany na szczeblu gminy. Na poziomie lokalnym istotne znaczenie ma diagnoza potrzeb i zasobów, wyzwaĔ oraz siá spoáecznych, wĞród których istotną kategoriĊ stanowią sami seniorzy, ponadto sposoby realizacji zadaĔ wáasnych i zleconych przez gminy, inicjatywy oddolne seniorów na rzecz osób starszych i innych kategorii mieszkaĔców, wĞród i z którymi osoby w wieku podeszáym przeĪywają swój los44. Zatem polityka spoáeczna wobec seniorów – by byáa skuteczna i efektywna – musi uwzglĊdniaü zasady: — subsydiarnoĞci – wykorzystującej umiejĊtnoĞci i potencjaá samych ludzi starszych i ich rodzin oraz Ğrodowiska lokalnego, w którym funkcjonują, tworząc dla nich naturalną grupĊ wsparcia; — kompleksowoĞci oceny potrzeb – opartej na caáoĞciowej, zindywidualizowanej diagnozie i analizie sytuacji Īyciowej starszego czáowieka (diagnoza uwzglĊdniająca stan zdrowia, warunki materialne, warunki mieszkaniowe, sytuacjĊ rodzinną, wyksztaácenie, zainteresowania, potrzeby i moĪliwoĞci ich zaspokojenia); — lokalnoĞci – dostosowanie dziaáaĔ podejmowanych przez samorząd terytorialny na rzecz seniorów zarówno do zdiagnozowanych potrzeb tej grupy spoáecznej, jak i do artykuáowanych przez nią i caáą spoáecznoĞü terytorialną opinii dotyczących tej dziaáalnoĞci45. Biorąc pod uwagĊ ogóá zasad, wartoĞci oraz rzeczywistych dziaáaĔ podejmowanych na szczeblu lokalnym i kierowanych do ludzi starszych, moĪna wyróĪniaü dwa typy dziaáaĔ: interwencyjny i optymalizujący. — Typ interwencyjny nastawiony jest na zaspokajanie elementarnych potrzeb kierowanych do osób znajdujących siĊ w najtrudniejszej sytuacji ekonomicznej i Īyciowej. Dziaáania mają charakter doraĨny, krótkoterminowy, opiekuĔczy i ograniczają siĊ do koniecznoĞci wynikających z obowiązku wykonywania zadaĔ przez podmioty administracji rządowej oraz jednostki samorządu terytorialnego w zakresie realizacji zadaĔ zleconych i obowiązkowych zadaĔ wáasnych. Za ich realizacjĊ odpowiadają przede wszystkim podmioty związane z instytucjami pomocy spoáecznej i systemem ochrony

43 44 45

P. BáĊdowski, SamodzielnoĞü osób starszych…, s.51. Idem, Lokalna polityka spoáeczna…, s. 263–264. Z. Szarota, Starzenie i staroĞü…, s. 206.

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

315

zdrowia. W konsekwencji ludzi starszych traktuje siĊ jako grupĊ spoáeczeĔstwa obciąĪającą budĪet, co sprzyja procesom ich marginalizacji. — Typ optymalizujący skupia swoje dziaáania nie tylko na zaspokajaniu potrzeb podstawowych, ale i na realizacji polityki lokalnej, która sprzyja procesom integracji spoáecznej ludzi starszych ze spoáecznoĞcią lokalną. Kluczowym jej elementem jest budowa infrastruktury spoáecznej (uniwersytety trzeciego wieku, kluby seniora, kluby samopomocy, dzienne domy pomocy, wolontariat), która sáuĪy zaspokajaniu potrzeb wyĪszego rzĊdu seniorów i bierze pod uwagĊ ich oczekiwania. Taki model polityki lokalnej wobec ludzi starych ma charakter prewencyjny – jej podstawowym celem jest utrzymanie, jak dáugo to moĪliwe, sprawnoĞci, aktywnoĞci i niezaleĪnoĞci ludzi starych od instytucji pomocowych. W efekcie przyjĊcia powyĪszych zaáoĪeĔ powstaje kompleksowy, dáugofalowy system wsparcia dla osób starszych, znacznie taĔszy od modelu interwencyjnego46. Bez wzglĊdu na model lokalnej polityki spoáecznej wobec ludzi starszych elementarnym jej zadaniem jest zaspokojenie potrzeb seniorów. W niniejszym artykule przyjĊto podziaá potrzeb na opiekuĔcze i rozwojowe (aktywizujące). Proces starzenia siĊ nieuchronnie pociąga za sobą okreĞlone zmiany biologiczne, które mogą prowadziü do ograniczenia sprawnoĞci fizycznej i intelektualnej, co z kolei wymaga staáej lub dáugotrwaáej opieki lub pomocy osób drugich w wykonywaniu czynnoĞci dnia codziennego, m.in. w zakresie: odĪywania, przemieszczania siĊ, pielĊgnacji ciaáa, komunikacji oraz zapotrzebowania gospodarstwa domowego. W polskim systemie prawa usáugi opiekuĔcze, kierowane takĪe do ludzi starszych, mają charakter dualny i Ğwiadczone są w ramach: — systemu ochrony zdrowia, — systemu pomocy spoáecznej. Opieka dáugoterminowa w systemie pomocy spoáecznej, kierowana takĪe do osób w wieku podeszáym, realizowana jest na podstawie przepisów Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy spoáecznej47 i obejmuje: — usáugi opiekuĔcze i specjalistyczne usáugi opiekuĔcze Ğwiadczone w miejscu zamieszkania osoby, — caáodobowe usáugi opiekuĔcze Ğwiadczone w rodzinnych domach pomocy, — dzienne usáugi Ğwiadczone w oĞrodkach wsparcia, w ramach których Ğwiadczone są róĪne usáugi dostosowane do specyficznych potrzeb osób korzystających z tej formy pomocy, — caáodobowe usáugi Ğwiadczone w domach pomocy spoáecznej, — caáodobowe usáugi Ğwiadczone w placówkach zapewniających caáodobową opiekĊ m.in. osobom starszym, prowadzone w ramach dziaáalnoĞci gospodarczej lub statutowej. 46 47

P. BáĊdowski, Lokalna polityka spoáeczna…, s. 176–200. Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoáecznej (Dz. U. 2009, nr 175, poz. 1362, z póĨn. zm.).

316

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

Gáównym podmiotem odpowiedzialnym za realizacjĊ powyĪszych usáug jest oĞrodek pomocy spoáecznej – jednostka organizacyjna gminy, dziaáające samodzielnie lub w ramach zlecenia wymienionych usáug „podmiotom uprawnionym”, na podstawie umów z osobami fizycznymi i prawnymi z ustawy o zamówieniach publicznych. Usáugi opiekuĔcze i specjalistyczne usáugi opiekuĔcze przysáugują osobie samotnej, która z powodu wieku, choroby lub niepeánosprawnoĞci wymaga pomocy innych osób. Wymieniona forma wsparcia moĪe byü takĪe przyznana osobie w rodzinie, która wymaga pomocy innych osób w sytuacji, kiedy rodzina nie jest w stanie takiej pomocy zapewniü. Usáugi opiekuĔcze obejmują m.in.: zaspokajanie codziennych potrzeb Īyciowych (sprzątanie, zakupy, przyrządzanie posiáków), opiekĊ higieniczną, zapewnienie kontaktów z otoczeniem. Specjalistyczne usáugi opiekuĔcze są usáugami dostosowanymi do specyficznych, wynikających z rodzaju schorzenia lub niepeánosprawnoĞci, potrzeb osób korzystających z tej formy opieki. Usáugi opiekuĔcze i specjalistyczne usáugi opiekuĔcze realizowane są jako zadanie wáasne gminy i finansowane – w zaleĪnoĞci od uregulowaĔ lokalnych oraz sytuacji finansowej osoby ubiegającej siĊ o powyĪsze Ğwiadczenia – w caáoĞci lub czĊĞci z budĪetu gminy. DecyzjĊ o przyznaniu powyĪszych ĞwiadczeĔ podejmuje dyrektor oĞrodka pomocy spoáecznej, ustalając jednoczeĞnie ich zakres, czas trwania i miejsce Ğwiadczenia. W Polsce rozwija siĊ takĪe nowa forma wsparcia dla osób niesamodzielnych, w tym takĪe osób w wieku podeszáym, tj.: rodzinne domy pomocy. Ich oferta obejmuje realizacjĊ usáug opiekuĔczych i bytowych dla nie mniej niĪ 3 i nie wiĊcej niĪ 8 podopiecznych, Ğwiadczonych przez osobĊ (w ramach jej dziaáalnoĞci gospodarczej) odpowiednio do tego przygotowaną w jej miejscu zamieszkania, które jednoczeĞnie speánia okreĞlone warunki sanitarne i architektoniczne. OsobĊ wymagającą staáej opieki do tego typu placówki kieruje oĞrodek pomocy spoáecznej, który jednoczeĞnie okreĞla zakres i wysokoĞü odpáatnoĞci za oferowane usáugi48. Mimo Īe ta forma wsparcia stanowi interesującą alternatywĊ dla standardowych domów pomocy spoáecznej prowadzonych najczĊĞciej przez gminĊ, nie cieszy siĊ zbytnią popularnoĞcią gáównie ze wzglĊdu na niechĊü gmin dla popisywania umów z osobami fizycznymi oraz koniecznoĞü speánienia wysokich standardów sanitarnych i architektonicznych. Wedáug danych Ministerstwa Pracy i Polityki Spoáecznej na koniec 2011 roku w Polsce funkcjonowaáy 33 placówki tego typu49. Dzienną formą pomocy instytucjonalnej są oĞrodki wsparcia, w ramach których Ğwiadczone są róĪne usáugi dostosowane do specyficznych potrzeb osób korzystających z pomocy. Ich zasadniczym celem jest wspieranie rodzin w spra48

49

Art. 52 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoáecznej (Dz. U. 2009, nr 175, poz. 1362, ze zm.). ħródáo: www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/ statystyka-za-rok-2011 [stan z 08.02.2012].

317

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

wowaniu opieki nad osobami zaleĪnymi, a takĪe osób samotnych, zapobiegając ich marginalizacji spoáecznej. W ramach tej formy pomocy najczĊĞciej funkcjonują: Ğrodowiskowe domy pomocy, dzienne domy pomocy, noclegownie, jadáodajnie, kluby samopomocy. Prowadzenie oĞrodków wsparcia jest zadaniem wáasnym gminy lub powiatu, finansowanym w caáoĞci z budĪetu tych jednostek samorządu terytorialnego. Liczba tego typu placówek w Polsce systematycznie wzrasta, szczególnie w miastach. Na koniec 2011 roku funkcjonowaáo ponad 1700 oĞrodków wsparcia o róĪnym charakterze, z których usáug skorzystaáo prawie 100 tys. osób50. Tabela 1. OĞrodki wsparcia o charakterze lokalnym i ponadlokalnym – stan na koniec 2011 roku Liczba instytucji

Liczba osób korzystających

Lokalnym

OĞrodki wsparcia o charakterze:

1462

97068

Ponadlokalnym

305

10679

ħródáo: www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocy-spolecznej/sta tystyka-za-rok-2011 [stan z 08.02.2012].

Caáodobową opiekĊ osobom, które ze wzglĊdu na wiek, chorobĊ lub niepeánosprawnoĞü mają obniĪoną sprawnoĞü fizyczną lub/i intelektualną, w postaci usáug bytowych, opiekuĔczych, wspomagających i edukacyjnych oferują domy pomocy spoáecznej. Mogą one byü prowadzone przez gminĊ, powiat lub samorząd województwa. W pierwszym przypadku ich prowadzenie jest zadaniem wáasnym gminy, finansowanym w caáoĞci z budĪetu lokalnego. Domy pomocy spoáecznej o zasiĊgu ponadlokalnym są zadaniem wáasnym powiatu, dofinansowanym z budĪetu paĔstwa, zaĞ te o zasiĊgu regionalnym mogą byü finansowane jako zadania wáasne lub dofinansowane z budĪetu paĔstwa. Pobyt w DPS jest odpáatny przez osobĊ kierowaną do domu pomocy spoáecznej, a w razie braku wystarczającej iloĞci Ğrodków – dofinansowywany przez zobowiązaną prawnie rodzinĊ lub/i gminĊ. WysokoĞü opáat za pobyt w domu pomocy spoáecznej o zasiĊgu lokalnym ustala gmina w drodze uchwaáy. Analogiczna sytuacja dotyczy domów o charakterze ponadlokalnym i regionalnym51. Gmina i pozostaáe jednostki samorządu terytorialnego mogą takĪe zlecaü prowadzenie domów pomocy spoáecznej innym podmiotom – organizacjom pozarządowym, KoĞcioáowi katolickiemu i innym koĞcioáom, związkom wyznaniowym, organizacjom spoáecznym i innym osobom prawnym – jeĪeli ich cele statutowe obejmują prowadzenie dziaáalnoĞci w zakresie pomocy spoáecznej. Ponadto ustawa o pomocy spoáecznej z 2004 roku pozwala takĪe na zakáadanie i prowadzenie komercyjnych domów pomocy spoáecznej przez osoby fizyczne 50 51

Ibidem. Art. 54–66 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoáecznej (Dz. U. 2009, nr 175, poz. 1362, ze zm.).

318

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

i prawne52. W tym ostatnim przypadku nie mają zastosowania przepisy dotyczące zasad kierowania do domów pomocy spoáecznej, odpáatnoĞci oraz zakresu Ğwiadczonych usáug. PowyĪsze zagadnienia stanowią przedmiot indywidualnych umów cywilnoprawnych. W kaĪdym przypadku zezwolenie na prowadzenie domów pomocy spoáecznej wydaje wojewoda – tym placówkom, które realizują standard usáug okreĞlony w ustawie o pomocy spoáecznej i rozporządzeniu Ministra Polityki Spoáecznej w sprawie domów pomocy spoáecznej53. NaleĪy wyraĨnie podkreĞliü, Īe wydatki jednostek samorządu terytorialnego na prowadzenie domów pomocy spoáecznej systematycznie rosną i stanowią duĪe obciąĪenie dla ich budĪetów. Mimo zmian w zakresie zasad finansowania pobytu pensjonariusza domu pomocy spoáecznej, wprowadzonych ustawą o pomocy spoáecznej w 2004 roku, polegających na wspóáudziale podopiecznego lub/i jego rodziny w kosztach utrzymania, nadal wzrasta udziaá gmin w tej formie opieki nad osobami, które z powodu wieku, dáugotrwaáej choroby lub niepeánosprawnoĞci nie są w stanie samodzielnie funkcjonowaü. W systemie ochrony zdrowia opieka dáugoterminowa to dáugookresowa, ciągáa i profesjonalna pielĊgnacja i rehabilitacja oraz kontynuacja leczenia farmakologicznego i dietetycznego, która oznacza dalsze postĊpowania medyczne odpowiadające stanowi zdrowia pacjenta. Opieka dáugoterminowa przeznaczona jest dla osób obáoĪnie i przewlekle chorych, niewymagających hospitalizacji, u których wystĊpują istotne deficyty w samoopiece. Zastrzega siĊ jednoczeĞnie, Īe záa sytuacja socjalna, rozwiniĊta choroba nowotworowa oraz kwalifikacja do domu pomocy spoáecznej nie moĪe byü podstawowym wskazaniem do objĊcia opieką dáugoterminową w systemie ochrony zdrowia54. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej55 w art. 68, zobowiązując wáadze publiczne do zapewnienia wszystkim obywatelom równego dostĊpu do ĞwiadczeĔ opieki zdrowotnej finansowanych ze Ğrodków publicznych, nakáada na nie jednoczeĞnie obowiązek zapewnienia szczególnej opieki osobom starszym. Szczegóáowe warunki i zakres udzielania ĞwiadczeĔ opieki zdrowotnej reguluje ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 roku o Ğwiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze Ğrodków publicznych56, a takĪe Rozporządzenie Ministerstwa Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 roku w sprawie ĞwiadczeĔ gwarantowanych z zakresu ĞwiadczeĔ pielĊgnacyjnych i opiekuĔczych w ramach opieki dáugoterminowej oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 16 grudnia 2009 roku zmieniające roz52

53

54 55 56

Art. 67–69 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy spoáecznej (Dz. U. 2009, nr 175, poz. 1362, ze zm.). Rozporządzenie Ministra Polityki Spoáecznej z dnia 19 paĨdziernika 2005 w sprawie domów pomocy spoáecznej (Dz. U. 2005, nr 217, poz. 1837). Opieka dáugoterminowa w Polsce. Opis, diagnoza, rekomendacje, Warszawa 2010, s. 55. Konstytucja RP z dnia 2 kwietnia 1997 (Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483). Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 o Ğwiadczeniach opieki zdrowotnej finansowanej ze Ğrodków publicznych (Dz. U. 2008, nr 164, poz. 1027, ze zm.).

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

319

porządzenie w sprawie ĞwiadczeĔ gwarantowanych z zakresu ĞwiadczeĔ pielĊgnacyjnych i opiekuĔczych w ramach opieki dáugoterminowej57. Wymieniony w rozporządzeniu zakres ĞwiadczeĔ pokrywa siĊ z treĞcią Zarządzenia Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 30 grudnia 2009 roku w sprawie okreĞlenia warunków zawierania i realizacji umów w rodzaju Ğwiadczenia pielĊgnacyjne i opiekuĔcze w ramach opieki dáugoterminowej58. W ramach opieki dáugoterminowej Narodowy Fundusz Zdrowia finansuje zakontraktowane róĪne formy usáug i ĞwiadczeĔ – zarówno w formie stacjonarnej, jak i domowej, oferowane: — dla osób przewlekle chorych oraz osób, które przebyáy leczenie szpitalne i które ukoĔczyáy caáy proces diagnozowania i leczenia, a nie wymagają juĪ hospitalizacji, jednak ze wzglĊdu na stan zdrowia, stopieĔ niepeánosprawnoĞci, brak samodzielnoĞci w samoopiece i samopielĊgnacji, istnieje potrzeba staáej kontroli lekarskiej, profesjonalnej pielĊgnacji i rehabilitacji; realizowane przez zakáady opiekuĔczo-lecznicze i pielĊgnacyjno-opiekuĔcze, których zadaniem jest okresowa lub staáa, caáodobowa pielĊgnacja oraz kontynuacja leczenia; — dla osób przewlekle chorych oraz osób, które przebyáy leczenie szpitalne krótkoterminowe oraz ukoĔczyáy caáy proces diagnozowania i leczenia operacyjnego, lecz wymagają dalszego pobytu w zakáadzie opieki dáugoterminowej, realizowane w ramach ĞwiadczeĔ w oddziale dla przewlekle chorych; — dla osób wentylowanych mechanicznie, których stan wymaga ciągáej lub okresowej terapii oddechowej, niewymagających hospitalizacji w oddziaáach intensywnej terapii lub pobytu w zakáadach opieki caáodobowej, wymagającymi jednak staáego specjalistycznego nadzoru lekarskiego i/lub pielĊgniarskiego, które mają zapewnione odpowiednie warunki domowe i przeszkoloną rodzinĊ w zakresie pielĊgnacji i obsáugi aparatury medycznej oraz udzielania pierwszej pomocy realizowane przez zespoáy dáugoterminowej opieki domowej; — dla osób przewlekle chorych somatycznie, psychosomatycznie lub psychicznie chorych, niezdolnych do samoopieki i samopielĊgnacji; realizowane na mocy Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia w sprawie Ğwiad-

57

58

Rozporządzenie Ministerstwa Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 w sprawie ĞwiadczeĔ gwarantowanych z zakresu ĞwiadczeĔ pielĊgnacyjnych i opiekuĔczych w ramach opieki dáugoterminowej (Dz. U. 2009, nr 140, poz. 1147); Rozporządzenie Ministerstwa Zdrowia z dnia 16 grudnia 2009 zmieniające rozporządzenie w sprawie ĞwiadczeĔ gwarantowanych z zakresu ĞwiadczeĔ pielĊgnacyjnych i opiekuĔczych w ramach opieki dáugoterminowej (Dz. U. 2009, nr 217, poz. 1688). Zarządzenie Prezesa Narodowego Funduszu Zdrowia z dnia 30 grudnia 2009 w sprawie okreĞlenia warunków zawierania i realizacji umów w rodzaju Ğwiadczenia pielĊgnacyjne i opiekuĔcze w ramach opieki dáugoterminowej (Nr 93/2009/DSOZ).

320

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

czeĔ gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzaleĪnieĔ59; realizowane przez pielĊgniarską opiekĊ dáugoterminową; — dla osób bĊdących u schyáku Īycia; realizowane przez placówki paliatywnohospicyjne. Opieka paliatywna jest postĊpowaniem mającym na celu poprawĊ jakoĞci Īycia chorych i ich rodzin, stających wobec problemów związanych z chorobą ograniczającą ich Īycie, poprzez zapobieganie i áagodzenie cierpienia dziĊki wczesnemu wykrywaniu, ocenie i leczeniu bólu i innych objawów fizyczny oraz problemów psychosocjalnych i duchowych. W stosunku do zakáadów opiekuĔczo-leczniczych i pielĊgnacyjno-opiekuĔczych oraz placówek paliatywno-hospicyjnych stosuje siĊ przepisy o dziaáalnoĞci leczniczej uregulowane ustawą z dnia 15 kwietnia 2011 roku60. Zgodnie z nimi NFZ finansuje Ğwiadczenia zdrowotne, nie ponosi natomiast kosztów zakwaterowania i wyĪywienia, które ponosi osoba przebywająca w tego typu placówkach. WysokoĞü powyĪszych opáat ustala siĊ w wysokoĞci 250% najniĪszej emerytury, jednak nie wiĊcej niĪ 70% miesiĊcznego dochodu osoby kierowanej do zakáadu opiekuĔczo-leczniczego lub pielĊgnacyjno-opiekuĔczego. Natomiast sposób i tryb kierowania osób do wymienionych placówek reguluje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 1998 roku w sprawie sposobu i trybu kierowania osób do zakáadów opiekuĔczo-leczniczych i pielĊgnacyjno-opiekuĔczych61. Zapotrzebowanie na placówki opieki dáugoterminowej o charakterze stacjonarnym – przeznaczone gáównie dla osób w wieku podeszáym – ciągle roĞnie. W 2008 roku w stacjonarnych zakáadach opieki dáugoterminowej 78% stanowili pacjenci w wieku powyĪej 60 lat. Ponad poáowĊ tej grupy stanowiáy osoby w wieku 75 lat i wiĊcej. Wedáug danych GUS na koniec 2008 roku áącznie w obu tego typu placówkach oferowano (13271+4463) áóĪek wobec (8521+861) w 1999 roku. Usáugi i Ğwiadczenia w tym zakresie oferowaáy 434 placówki, w tym 64 hospicja. Mimo widocznego wzrostu liczby zakupionych ĞwiadczeĔ, czas oczekiwania na pobyt w wymienionych placówkach dáugoterminowej opieki stacjonarnej jest nadal dáugi i wynosi od 22 dni (WarmiĔsko-Mazurski Oddziaá NFZ) do 259 dni (Mazowiecki Oddziaá NFZ). Ciągle wzrasta zainteresowanie formą dáugoterminowej opieki stacjonarnej i niestacjonarnej nad ludĨmi niesamodzielnymi, wĞród których przewaĪającą wiĊkszoĞü stanowią osoby w wieku podeszáym. Wynika to z dwóch powodów: — wydáuĪenia trwania ludzkiego Īycia, co sprawia Īe udziaá ludzi starszych w spoáeczeĔstwie ciągle wzrasta;

59

60 61

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 sierpnia 2009 w sprawie ĞwiadczeĔ gwarantowanych z zakresu opieki psychiatrycznej i leczenia uzaleĪnieĔ (Dz. U. 2009, nr 140, poz. 1146). Ustawa o dziaáalnoĞci leczniczej z 15 kwietnia 2011 r. (Dz. U. 2011, nr 112, poz. 654, ze zm.). Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 30 grudnia 1998 r. w sprawie sposobu i trybu kierowania osób do zakáadów opiekuĔczo-leczniczych i pielĊgnacyjno-opiekuĔczych (Dz. U. 1998, nr 166, poz. 1265).

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

321

— ksztaátu modelu rodziny wspóáczesnej (zmniejszanie siĊ wielkoĞci gospodarstw domowych, wzrost aktywnoĞci zawodowej kobiet) oraz zmiany stylu Īycia, które sprawiają, Īe opieka nad osobami zaleĪnymi w rodzinie jest utrudniona lub wrĊcz niemoĪliwa. Wobec niewydolnoĞci finansowej jednostek samorządu terytorialnego – gáównie gmin – w zabezpieczeniu opieki dáugoterminowej dla osób jej wymagających wydaje siĊ priorytetowym koniecznoĞü zaangaĪowania paĔstwa w finansowanie i organizacjĊ tego rodzaju opieki. Nieodzownym w tej sytuacji staje siĊ uznanie opieki dáugoterminowej jako ryzyka socjalnego, którego wystąpienie winno byü objĊte ochroną. Charakter tej ochrony – pozostający w systemie ubezpieczeniowym lub zaopatrzeniowym – zaleĪny jest od paĔstwa, które przejmuje odpowiedzialnoĞü za wprowadzenie kompleksowego systemu opieki dáugoterminowej, którego podstawową cechą winna byü ciągáoĞü i koordynacja opieki. CiągáoĞü w tym rozumieniu oznacza obowiązek dostarczania usáug i ĞwiadczeĔ w odpowiedniej sekwencji i nieprzerwanym cyklu opieki. Koordynacja nakáada zaĞ obowiązek zbudowania caáoĞciowej i kompleksowej opieki nad „pacjentem dáugoterminowym”, tzn. dostarczenia mu optymalnego zestawu usáug i ĞwiadczeĔ, dostosowanego do potrzeb i wymagaĔ osoby zaleĪnej. Obecnie obserwuje siĊ w Polsce dualnoĞü sprawowania tego typu opieki: Ğwiadczenia znajdują siĊ w katalogu systemu pomocy spoáecznej i ochrony zdrowia, co sprawia, Īe koniecznoĞcią staje siĊ wzajemna koordynacja obu wymienionych sektorów i wypracowanie droĪnych kanaáów wspóápracy i wspóádziaáania na kaĪdym szczeblu organizacji i zarządzania: krajowym, regionalnym i lokalnym, uwzglĊdniające równolegáe funkcjonowanie zarówno podmiotów publicznych jak i niepublicznych. Tylko w takim przypadku pomoc instytucjonalna oferowana ludziom starszym nabierze charakteru kompleksowego. W ramach potrzeb rozwojowych (aktywizujących) ludzi starszych gáównym zadaniem lokalnej polityki spoáecznej jest podejmowanie dziaáaĔ na rzecz upowszechniania kultury. Szeroki wachlarz tych dziaáaĔ mogą zapewniü specjalnie powoáane do tego celu instytucje, które sklasyfikowaá Aleksander NocuĔ, wyróĪniając trzy nastĊpujące grupy: — specjalistyczne instytucje upowszechniania kultury: teatry, kina, galerie, filharmonie, muzea, biblioteki, przedsiĊbiorstwa estradowe i rozrywkowe; — fundacje i stowarzyszenia spoáeczno-kulturalne; — placówki kulturalno-oĞwiatowe: domy kultury, oĞrodki kultury, kluby i Ğwietlice62. Pozytywnym przykáadem teorii i praktyki aktywnoĞci ludzi starszych, zapobiegania ich wykluczeniu spoáecznemu, jest dziaáalnoĞü Uniwersytetu Trzeciego

62

A. NocuĔ, Teoretyczne podstawy pracy kulturalno-oĞwiatowej, [w:] Pedagogika spoáeczna. Czáowiek w zmieniającym siĊ Ğwiecie, red. T. Pilch i I. Lepalczyk, Warszawa 1995, s. 124–125, 128.

322

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

Wieku (UTW)63. Jest to najpopularniejsza w ostatnich latach forma edukacji ludzi starszych. W Polsce proces edukacji seniorów rozpocząá siĊ, wedáug opinii ElĪbiety SkibiĔskiej, w 1975 roku64. Polska byáa trzecim paĔstwem w Ğwiecie, które postawiáo na edukacjĊ starszych ludzi w ramach Uniwersytetów Trzeciego Wieku. DziĞ Uniwersytety te zrzeszają áącznie prawie 35000 sáuchaczy, a z roku na rok przybywa chĊtnych. Najliczniejszą grupą osób moĪe poszczyciü siĊ JagielloĔski Uniwersytet Trzeciego Wieku, który liczy sobie 1800 sáuchaczy. Celem dziaáania uniwersytetów jest: — aktywizacja intelektualna, psychiczna, spoáeczna i fizyczna osób starszych poprzez rozwijanie ich umiejĊtnoĞci, — poszerzanie wiedzy i umiejĊtnoĞci seniorów poprzez sekcje wykáadów z wybitnymi postaciami nauki i kultury, — uáatwianie kontaktów z instytucjami, takimi jak: sáuĪba zdrowia, oĞrodki kultury, oĞrodki rehabilitacyjne i inne, realizowane dziĊki spotkaniom z pracownikami instytucji rządowych, samorządowych, kulturalno-oĞwiatowych itp., — angaĪowanie sáuchaczy w aktywnoĞü na rzecz otaczającego ich Ğrodowiska, realizowane poprzez kontakty sáuchaczy z opiekunami domów dziecka, domów opieki spoáecznej, wolontariat seniorów, — podtrzymywanie wiĊzi spoáecznych i komunikacji miĊdzyludzkiej, realizowane poprzez kontakty seniorów z najmáodszymi czáonkami spoáeczeĔstwa, z máodzieĪą, co skutecznie wpáywa na áamanie stereotypu staroĞci65. Uniwersytety Trzeciego Wieku dziaáają w sposób podobny do metod pracy, z których korzystają studenci podczas akademickich zajĊü. Są to na przykáad: lektoraty, czyli zajĊcia z jĊzyka obcego, wykáady, seminaria, dyskusje, konwersatoria66. Wszystkie formy pracy opierają siĊ na teoriach uczenia siĊ i zasad przyswajania wiedzy opartych na nauce, jaką jest pedagogika, a dokáadnie jej gaáąĨ zwana andragogiką67. Istotne jest to, Īe sáuchacze, studenci Uniwersytetów Trzeciej Generacji, realizują swoje niespeánione dotychczas pomysáy, doskonalą siĊ w umiejĊtnoĞciach, które juĪ posiadają, ale jednoczeĞnie poszerzają swoje horyzonty myĞlowe poprzez kontakt z tym, z czym do tej pory siĊ nie spotkali. Doskonale obrazują to Informatory Sekcji UTW przy poszczególnych instytucjach, wraz z programami wykáadów i harmonogramami zajĊü. Czas spotkaĔ sáuchaczy UTW wypeániany jest poprzez wiele ciekawych wykáadów i zajĊü. Wykáady odbywają siĊ co tydzieĔ. Dotykają róĪnorodnych tematów, nie zamykają siĊ w ĞciĞle okreĞlonej dziedzinie. Ich tematyka obejmuje: li63

64

65 66 67

J. Sikora, Uniwersytet Trzeciego Wieku – przeciwdziaáanie marginalizacji osób starszych, [w:] Enklawy Īycia spoáecznego, red. L. Goádyka i I. Machaj, Szczecin 2007, s. 465. E. SkibiĔska, MikroĞwiat kobiet. Relacje autobiograficzne, Uniwersytet Warszawski, Wydawnictwo Instytutu Technologii Eksploatacji – PIB, Radom – Warszawa, 2006, s. 338. ħródáo: http://www.utw.pl/index.php?id=10 [stan z 10.07.2010]. Z. Szarota, Starzenie siĊ…, s. 147. O. Czerniawska, Drogi i bezdroĪa andragogiki i gerontologii, àódĨ 2000, s. 38.

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

323

teraturĊ, historiĊ, historiĊ sztuki, problemy edukacji wspóáczesnej oraz nauki medyczne. WaĪne miejsce zajmują równieĪ problemy zdrowia psychicznego i fizycznego, aktywnoĞü umysáowa i ruchowa, sposób odĪywiania siĊ i wypoczynku. NaleĪy teĪ wspomnieü o zajĊciach dodatkowych, które sáuchacze sami wybierają ze wzglĊdu na swoje zdolnoĞci i zainteresowania. W tym kontekĞcie ujawnia siĊ bardzo istotna cecha, a zarazem cel dziaáalnoĞci Uniwersytetów Trzeciego Wieku, jakim jest stawianie na indywidualny, artystyczny rozwój osoby starszej68. Sáuchacze UTW to przede wszystkim kobiety, z wyksztaáceniem Ğrednim, choü od kilku lat ta tendencja powoli ulega zmianie. Przyczynia siĊ do tego fakt, Īe mĊĪczyĨni takĪe chcą siĊ doksztaácaü, spĊdzaü ciekawie wolny czas, nawiązaü kontakty towarzyskie, ale przede wszystkim – chcą nadąĪyü za zmieniającym siĊ Ğwiatem. Kolejną formą przeciwdziaáającą poczuciu osamotnienia, spoáecznej izolacji i zbĊdnoĞci, a zarazem wspierającą moĪliwoĞci intelektualne starszych osób są kluby seniora69. Synonimiczne okreĞlenia tego rodzaju placówek to: Klub Emerytów, Klub Rencistów, Klub „Odpocznij ChwilkĊ”, Klub Trzeciego Wieku, Klub Záotego Wieku, Klub Záotej Jesieni70. Pierwszy w Polsce klub seniora otwarto w Poznaniu w dzielnicy Stare Miasto w 1924 roku71. DziĞ kluby te są placówkami cieszącymi siĊ ogromną popularnoĞcią, lecz dostĊpne są dla ludzi zdrowych i sprawnych ruchowo niemal wyáącznie w miastach. W Polsce wyróĪniü moĪna dwa rodzaje klubów seniora: kluby zakáadowe zlokalizowane przy zakáadach pracy i kluby Ğrodowiskowe, organizowane przy klubach, osiedlach i domach kultury, a takĪe oĞrodkach pomocy spoáecznej. RóĪnica miĊdzy nimi polega na tym, Īe w pierwszych skupiają siĊ emeryci z danego zakáadu pracy, natomiast w drugich o doborze uczestników decyduje bliskoĞü zamieszkania72. W latach 70. i 80. kluby seniora byáy prowadzone przede wszystkim przez Polski Komitet Pomocy Spoáecznej (PKPS), a ich dziaáalnoĞü polegaáa gáównie na Ğwiadczeniu opieki. Obecnie patronat nad placówkami Ğrodowiskowymi sprawują organizacje spoáeczne lub samorządowe, lokalne (np. Polski Związek Emerytów, Rencistów i Inwalidów, gmina, rada miasta, spóádzielnia mieszkaniowa, parafia itd.)73. Zasadniczym celem klubów seniora jest rekompensacja osobom starszym utraty peánionych dotychczas ról spoáecznych (np. roli zawodowej) oraz stwa68

69 70 71 72

73

B. ZiĊbiĔska, Uniwersytety Trzeciego Wieku jako instytucje przeciwdziaáające marginalizacji osób starszych, Ĩródáo: www.sbc.org.pl [stan z 3.06.2009]. Z. Szarota, Gerontologia spoáeczna i oĞwiatowa…, s. 75. A.A. Zych, Leksykon gerontologii, Kraków 2007, s. 82, A. LeszczyĔska-Rejchert, op. cit., s. 169. A.A. Zych, Leksykon gerontologii, s. 82. Z. Szarota, Gerontologia spoáeczna i oĞwiatowa…, s. 75; B. Szatur-Jaworska, P. BáĊdowski, M. DziĊgielewska, op. cit., s. 174. A. LeszczyĔska-Rejchert, op. cit., s. 169; Z. Szarota, Gerontologia spoáeczna i oĞwiatowa…, s. 75.

324

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

rzanie warunków do pomyĞlnego przebiegu ich adaptacji do nowej sytuacji Īyciowej i warunków Īycia na emeryturze74. WaĪnym celem klubów seniora jest równieĪ moĪliwoĞü przyjemnego spĊdzania czasu wolnego, zaspokajania potrzeb wyĪszego rzĊdu (w tym przede wszystkim potrzeby kontaktów towarzyskich, wypoczynku, rozrywki, aktywnoĞci oraz potrzeb kulturalno-oĞwiatowych), kontynuacji lub budzenia zainteresowaĔ. Cele dziaáalnoĞci sprowadzają siĊ do organizowania i prowadzenia róĪnych form aktywnoĞci kulturalnej, fizycznej i spoáecznej. WĞród nich moĪna wymieniü: koáa zainteresowaĔ i hobbystyczne, prelekcje, odczyty, spotkania z ciekawymi ludĨmi oraz propagowanie czytelnictwa, amatorską dziaáalnoĞü artystyczną (sekcje: plastyczna, literacka, teatralna, kabaretowa, muzyczna, chór, turystyczna). Ponadto dziaáalnoĞü klubowa oferuje wspólne oglądanie telewizji, a potem rozmowy i dyskusje, gry towarzyskie, pokazy (np. kulinarne), wspólne wyjĞcie do kina, teatru, czy na koncert. Kluby organizują spotkania Ğwiąteczne, wieczorki towarzyskie i taneczne, wycieczki krajoznawcze, wypoczynkowe oraz pielgrzymki. Zapewniają takĪe gimnastykĊ leczniczą i zachowawczą, propagują indywidualne bądĨ zespoáowe czytelnictwo czasopism i ksiąĪek, zachĊcają do rozwiązywania krzyĪówek, brania udziaáu w grach stolikowych, sáuchania radia, oglądania telewizji, prowadzenia rozmów i pogadanek. Organizują równieĪ rozmaite imprezy i uroczystoĞci z okazji Ğwiąt paĔstwowych, miĊdzynarodowych, imienin bądĨ urodzin swoich czáonków. W klubie jest takĪe moĪliwoĞü zasiĊgniĊcia specjalistycznych porad. Poza tym czáonkowie klubu pomagają sobie wzajemnie, Ğwiadcząc pomoc materialną, finansową, sprawując opiekĊ nad osobami samotnymi i chorymi75. Czáonkowie klubu uczestniczą w oferowanych formach w miarĊ swoich siá i chĊci, decydują o kierunkach pracy, ustalają terminy spotkaĔ, zapraszają goĞci, organizują imprezy. Zazwyczaj są silnie związani ze swoim klubem. Koordynatorem jest kierownik klubu (etatowy áub dziaáający spoáecznie). DziaáalnoĞü klubowa moĪliwa jest dziĊki dotacjom i darom76. Podsumowując, klub seniora peáni cztery podstawowe funkcje: kompensacyjną (uzupeánia kontakty spoáeczne), psychoterapeutyczną (przeciwdziaáa stresowi związanemu z procesem starzenia siĊ), integracyjną (integruje z grupą i szerszą spoáecznoĞcią), adaptacyjną (przystosowuje do zmian w warunkach Īycia). S. Kowalik twierdzi, Īe kluby seniora peánią takĪe funkcjĊ grup samopomocowych dla osób w starszym wieku77.

74 75

76 77

A.A. Zych, Leksykon gerontologii…, s. 82. A. LeszczyĔska-Rejchert, op. cit., s. 169–170; B. Szatur-Jaworska, P. BáĊdowski, M. DziĊgielewska, op. cit., s. 174. Z. Szarota, Gerontologia spoáeczna i oĞwiatowa…, s. 76. S. Kowalik, Pedagogiczne problemy funkcjonowania i opieki osób w starszym wieku, [w:] Pedagogika specjalna, red. W. Dykcik, PoznaĔ 2006, s. 284; I. Muchnicka-Djakow, Czas wolny w klubie seniora, Warszawa 1984, s. 63.

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

325

W spoáeczeĔstwie polskim, do dziĞ mającym w duĪej mierze wiele elementów charakterystycznych dla spoáeczeĔstw tradycyjnych, instytucja parafii odgrywaáa i odgrywa istotną rolĊ w organizacji Īycia spoáecznego78. Termin „parafia” jest spolszczeniem greckiego sáowa paroikia, które z kolei pochodzi od sáowa paroikein oznaczającego „mieszkaü obok”79. Parafia w ujĊciu czysto empirycznym interesuje socjologów jako przejaw lokalnej dziaáalnoĞci KoĞcioáa katolickiego. Z tego punktu widzenia parafia jest elementem organizacji KoĞcioáa katolickiego, na który jest naáoĪony szereg zadaĔ i od którego oczekuje siĊ aktywnoĞci80. We wspóáczesnej Polsce parafia katolicka dziaáa w dwu wymiarach. W pierwszym wymiarze, wertykalnym, jest instytucją KoĞcioáa katolickiego, w drugim, horyzontalnym, jest terytorialnie zakreĞloną wspólnotą lokalną wiernych oraz innych osób zamieszkujących teren parafii81. Jan Paweá II, gdy odwiedziá parafiĊ pw. Ğw. Królowej Jadwigi w Krakowie w 1997 roku, powiedziaá: „ĩycie parafii koncentruje siĊ w wielu grupach, we wspólnotach modlitewnych, liturgicznych, charytatywnych, kulturalnych, sportowych. KaĪdy moĪe w nich znaleĨü miejsce dla rozszerzenia swoich zainteresowaĔ, a takĪe dla pogáĊbienia wiary. Ale wszystko, co dzieje siĊ w parafii, ma siĊ dokonywaü przy oátarzach, ma ku oátarzowi prowadziü. ĩycie wspólnot dziaáających w parafii – zarówno tych związanych bezpoĞrednio z liturgią, katechezą czy modlitwą, jak teĪ i tych, które promują kulturĊ czy sport – jest prawdziwie owocne, budujące czáowieka, gdyĪ w ostatecznym rozrachunku przybliĪa go do Chrystusa”82. W nauczaniu KoĞcioáa katolickiego podkreĞla siĊ, Īe ludzie starsi mają we wspólnocie chrzeĞcijaĔskiej swoje miejsce i są w niej uĪyteczni. Pozostają w peáni czáonkami wspólnoty i wezwani są do wnoszenia swego wkáadu w jej rozwój poprzez Ğwiadectwo, modlitwĊ, a takĪe – w miarĊ moĪliwoĞci – dziaáalnoĞü83. DziaáalnoĞü ta przejawia siĊ w z zrzeszeniach katolickich, które klasyfikuje siĊ w zaleĪnoĞci od przyjĊtego kryterium. Do najwaĪniejszych zrzeszeĔ ludzi Ğwieckich w KoĞciele, podejmujących apostolstwo, naleĪą: stowarzyszenia, ruchy, grupy i wspólnoty. Ruchy katolickie powstają po to, aby lepiej poznaü Boga i Jego Sáowo, pozwalają gáĊbiej przeĪywaü modlitwĊ, istnieją, aby kaĪdy chrzeĞcijanin mógá wáączyü siĊ w apostolską misjĊ KoĞcioáa, korzystając z talentów, jakimi zostaá

78

79 80 81 82 83

S. Mandes, M. Rogaczewska, Parafia rzymskokatolicka w Ğrodowisku lokalnym, [w:] Oblicza lokalnoĞci. Ku nowym formom Īycia lokalnego, red. J. Kurczewska, Warszawa 2008, s. 273. J. Majka, Socjologia parafii. Zarys problematyki, Lublin 1971, s. 11. S. Mandes, M. Rogaczewska, Parafia rzymskokatolicka…, s. 275. Ibidem, s. 279. ħródáo: http://www.opoka.org.pl/biblioteka/T/TA/TAP/jakapar_takikl.html [stan z 10.12.2010]. Jan Paweá II, Cenna rola osób starszych w KoĞciele, „Katecheza” 7 IX 1994, nr 2.

326

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

obdarowany84. Z tego wzglĊdu mamy obecnie tak wiele stowarzyszeĔ chrzeĞcijaĔskich. Grupy parafialne pomagają ksiĊĪom w organizowaniu Īycia w parafii, przygotowują czuwania modlitewne, festyny, wycieczki dla dzieci i máodzieĪy, zajmują siĊ zbieraniem pieniĊdzy na cele charytatywne i pomocą ludziom potrzebującym – wszystko zaleĪy od zaáoĪeĔ programowych wspólnoty. MoĪna szukaü we wspólnocie pomocy i zrozumienia, jest to przecieĪ grupa ludzi, którzy spotykają siĊ regularnie i czĊsto zawiązują siĊ tam przyjaĨnie, jednak nie to jest gáównym celem takich stowarzyszeĔ. Podsumowując, naleĪy podkreĞliü, Īe grupy i wspólnoty związane z parafią mają za zadanie integrowaü spoáecznoĞü, rozwijaü zdolnoĞci nawiązywania prawidáowych relacji osobowych, sáuĪyü konkretną pomocą w jak najwiĊkszej iloĞci dziedzin Īycia spoáecznego, zaspokajaü potrzebĊ przebywania w grupach rówieĞniczych lub w grupach reprezentujących podobne poglądy i zainteresowania. Tak róĪna specyfika kaĪdej wspólnoty parafialnej pozwala na dziaáanie róĪnych grup, wspólnot i stowarzyszeĔ, które ostatecznie mają jeden cel: dobro duchowe i fizyczne kaĪdego, kto siĊ z daną grupą identyfikuje85. W kaĪdej parafii dziaáa kilka wspólnot parafialnych, do najbardziej znanych naleĪą: Akcja Katolicka, Ruch „ĝwiatáo ĩycie”, Zespóá Charytatywny (Caritas), Arcybractwo ĝwiĊtej Rodziny, Wspólnota Miáosierdzia BoĪego, Chór Parafialny, ĩywy RóĪaniec, Zespóá Synodalny, Ruch Rodzin NazaretaĔskich, Wolontariat Misyjny, Papieskie Dziaáa Misyjne, Klub Inteligencji Katolickiej. NastĊpnymi instytucjami, w których mogą dziaáaü ludzie starsi, są stowarzyszenia spoáeczne. Są one waĪnymi skáadnikami Ğrodowiska lokalnego, pomagają bowiem swoim czáonkom lub sympatykom zaspokajaü okreĞlone potrzeby, rozwijaü zainteresowania czy realizowaü konkretne interesy. Są wiĊc swoistą formą rozwiązywania spraw, sposobem urzeczywistnienia pragnieĔ i dąĪeĔ. Irena Lepalczyk zauwaĪa waĪną rolĊ stowarzyszeĔ w kilku zakresach. Wedáug niej, stowarzyszenia: — wspomagają rozwój biologiczny, spoáeczny, kulturalny jednostki, — wdraĪają czáowieka w odgrywanie ról spoáecznych i zawodowych, — wzbogacają sfery Īycia i aktywnoĞü jednostki, — upowszechniają wiedzĊ instrumentalną i ksztaátowanie siĊ okreĞlonych postaw, — rozwijają i urzeczywistniają idee demokracji. Stowarzyszenia dziaáają dla ludzi i przez ludzi. Bardzo waĪna jest rola aktywnych czáonków, gdyĪ to oni uzmysáawiają wartoĞci stowarzyszenia, budzą zainteresowanie stowarzyszeniem, wywoáują pragnienie realizowania jego za-

84 85

ħródáo: http://www.teologia.pl/m_k/kkk1si06.htm [stan z 10.08.2010]. ħródáo: http://www.swjacek.komernet.pl/grupy.html [stan z 09.08.2010].

Realizacja potrzeb ludzi starszych…

327

daĔ. DziĊki nim stowarzyszenia stają siĊ spoáeczną siáą, zaspokajającą potrzeby jednostek i spoáeczeĔstwa. Istnieją stowarzyszenia, które skupiają osoby starsze bądĨ pracują na rzecz tej populacji. Do pierwszego typu zaliczają siĊ stowarzyszenia, które w swoim statucie niejako okreĞlają wiek czáonków. Są to stowarzyszenia kombatantów, czĊĞciowo miáoĞników kresów oraz związek emerytów, zrzeszający równieĪ rencistów. Inne stowarzyszenia tej kategorii to stowarzyszenia absolwentów szkóá dwudziestolecia miĊdzywojennego. Stowarzyszenia, do których statutowo naleĪą ludzie starsi są nieliczne. Natomiast ludzie starsi mogą naleĪeü lub wspóátworzyü stowarzyszenia skupiające inne kategorie wieku, przy czym procent starszych czáonków moĪe byü znaczny, zbliĪający owe stowarzyszenia do kategorii wyĪej wymienionych86. W zaspokajaniu potrzeb rozwojowych ludzi starszych duĪą rolĊ odgrywają równieĪ specjalistyczne instytucje upowszechniania kultury, których celem jest miĊdzy innymi pobudzanie i rozwijanie aktywnoĞci kulturalnej i spoáecznej seniorów. W Polsce instytucje tego typu oferują rozmaite udogodnienia zwiedzającym, widzom i sáuchaczom. MoĪna korzystaü z bezpáatnych wystĊpów do muzeów w wybrane dni tygodnia. Kina i teatry równieĪ proponują taĔsze bilety na seanse i spektakle w wybranych godzinach i dniach tygodnia. Biblioteki publiczne nieodpáatnie udostĊpniają swoje zbiory, organizują spotkania autorskie, wykáady, prelekcje oraz gáoĞne czytanie87. Warto równieĪ nadmieniü, Īe w wielu miastach Miejski OĞrodek Pomocy Spoáecznej realizuje projekt „Kawiarenka dla Seniora”. Podstawowym zaáoĪeniem akcji jest umoĪliwienie osobie starszej peánego uczestnictwa w Īyciu spoáecznym. Projekt zaczyna cieszyü siĊ duĪym zainteresowaniem wĞród seniorów. DziĊki otwartoĞci i ĪyczliwoĞci restauratorów najstarsi mieszkaĔcy mają moĪliwoĞü spĊdzenia czasu w przyjaznej atmosferze i wypicia kawy lub herbaty, ufundowanej przez restauratorów za symboliczną záotówkĊ. Beneficjentami akcji są mieszkaĔcy danego miasta (kobiety i mĊĪczyĨni powyĪej 60 roku Īycia), bez wzglĊdu na wysokoĞü posiadanych dochodów. W polskich realiach wyjĞcie emeryta do kawiarni czy restauracji jest czĊsto nieosiągalnym luksusem, dlatego spĊdzenie czasu w tych miejscach i moĪliwoĞü wypicia kawy bądĨ herbaty za 1 zá moĪe byü dla seniorów pierwszym krokiem do zniwelowania biernoĞci i samotnoĞci osób w podeszáym wieku88. Przedstawione przykáady instytucji aktywizujących ludzi starszych licznie do nich docierają, jednakĪe bardzo wiele spoĞród tej grupy wiekowej w dalszym ciągu pozostaje na marginesie wydarzeĔ wspóáczesnoĞci. Nie jest to wyáącznie wina automarginalizacji lub biernego, domocentrycznego stylu Īycia. Osoby starsze czĊsto po prostu nie wiedzą, Īe tuĪ obok coĞ waĪnego siĊ dzieje, bądĨ są 86 87 88

B. Szatur-Jaworska, P. BáĊdowski, M. DziĊgielewska, op. cit., s. 174–176. Z. Szarota, Starzenie siĊ…, s. 156, 157. ħródáo: http://www.mops.czestochowa.um.gov.pl/index.php/209-coraz-wiecej-chetnych-na-kawe [stan z 10.01.2012].

328

Maágorzata KUĝ, Magdalena SZWED

przekonane, Īe „w ich wieku to juĪ nie wypada”. NaleĪy oczekiwaü od wáadz samorządów terytorialnych i lokalnych mediów upowszechniania informacji o prosenioralnych projektach i inicjatywach realizacji polityki wobec staroĞci.

Streszczenie Realizacja potrzeb ludzi starszych a zadania samorządu terytorialnego Skutkiem braku zaspokajania potrzeb, ale równieĪ ich wyraĪania, jest czĊsto poczucie bezsensownoĞci i bezcelowoĞci Īycia. W badaniach dotyczących sytuacji starych ludzi stosuje siĊ róĪne systematyzacje, mające na celu wyeksponowanie potrzeb najbardziej istotnych z punktu widzenia organizacji systemu ich zaspokajania. H. Brubaker w nastĊpujący sposób grupuje potrzeby starszych osób uzaleĪnionych od pomocy innych: potrzeby finansowe, potrzeby fizyczne, potrzeby spoáeczno-emocjonalne. KaĪda z wymienionych grup potrzeb wymaga innego rodzaju dziaáania ze strony polityki spoáecznej. Zakres tych dziaáaĔ zostaá opisany w niniejszym artykule. Do zadaĔ polityki spoáecznej wobec osób starszych w pierwszej kolejnoĞci powinno naleĪeü zaspokojenie drugiej grupy potrzeb, związanych z organizacją Īycia seniorów. Zaspokojenie tych potrzeb, umoĪliwienie w miarĊ samodzielnego Īycia w znanym sobie Ğrodowisku lub w warunkach umoĪliwiających godną egzystencjĊ, mimo braku zdrowia czy sprawnoĞci, warunkuje samopoczucie czáowieka. Gáównym podmiotem odpowiedzialnym za realizacjĊ polityki lokalnej wobec ludzi starszych i staroĞci jest gmina. Jej podstawowe znaczenie w tym zakresie wynika ze szczególnej pozycji, jaką gmina zajmuje w strukturach administracji publicznej i uprzywilejowanego miejsca wĞród jednostek samorządu terytorialnego. Dziaáania pozostaáych szczebli samorządu terytorialnego – powiatu i województwa– mają charakter uzupeániający i wspomagający (w perspektywie lokalnej i regionalnej) inicjatywy podejmowane na szczeblu gminy.

Summary Realization of the needs of older people and the tasks of local government A result of the lack of satisfaction of needs, but also their expression is often a sense of meaninglessness and futility of life. In a study on the situation of old people are used different systematization, designed to expose the needs of the most important for the organization of the system to satisfy them. H. Brubaker follows groups for needs of the older persons dependent on the help of others: financial needs, physical needs, emotional and social needs. Each of these groups needs requires a different kind of action on the part of social policy. The scope of these activities is described in this article. The tasks of social policy towards the elderly in the first place should be left to meet the other group of needs connected with the organization of life of seniors. To meet these needs, allowing as an independent life in their familiar environment or under conditions that allow a decent existence, despite the lack of health or fitness, conditions the mood of the human being. The main entity responsible for the implementation of local policy towards the elderly and old age is the commune. Its fundamental importance in this regard stems from the special position that the commune is in the structures of public administration and privileged place among local government units. The activities of other levels of local government – county and province, are complementary to and supportive (in the local and regional perspective) initiatives at municipal level.