PRACE NAUKOWE Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie Seria: Kultura Fizyczna
2010, z. IX
Anna Pilis* Karol Pilis** Wiesáaw Pilis***
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych Streszczenie W pierwszym rozdziale pracy umiejscowiono tematykĊ czáowieka starszego w Ğrodowisku, w którym Īyje, i scharakteryzowano walory Ğrodowiska naturalnego. Przedstawiono teĪ gáówne czynniki bioklimatyczne, które mogą poprawiü adaptacjĊ czáowieka do naturalnego Ğrodowiska. Zasugerowano teĪ, Īe takie cechy motoryczne czáowieka, jak: siáa, wytrzymaáoĞü, szybkoĞü, gibkoĞü czy koordynacja miĊĞniowa, rozwiniĊte do okreĞlonego poziomu, są pomocne w uprawianiu róĪnych form turystyki. W pracy scharakteryzowano nastĊpujące jej formy: spacery i marsze, turystykĊ górską, kolarską, wodną i narciarską, oraz przypomniano zasady bezpieczeĔstwa, wymogi fizjologiczne organizmu oraz zalecenia dla ludzi starszych podczas ich uprawiania. Rekapitulując, stwierdzono, Īe czáowiek starszy powinien byü aktywny fizycznie. Pomijany w literaturze protekcyjny dla jego zdrowia wpáyw turystyki naleĪy propagowaü, gáównie poprzez czynną formĊ tej aktywnoĞci ludzi w póĨniejszych fazach ontogenezy. Sáowa kluczowe: starsi ludzie, zdrowie, turystyka.
*
Wydziaá Zarządzania Politechniki CzĊstochowskiej. Mgr, Instytut Kultury Fizycznej Akademii im. Jana Dáugosza w CzĊstochowie. *** Prof. dr hab., PaĔstwowa Medyczna WyĪsza Szkoáa Zawodowa w Opolu. **
206
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
WstĊp Pod pojĊciem aktywnoĞci fizycznej rozumie siĊ obciąĪenie fizyczne organizmu, któremu poddawany jest czáowiek w Īyciu codziennym (podczas pracy zawodowej, prac domowych, ogrodowych, w sporcie, w rekreacji i w innych sytuacjach). MoĪe to byü aktywnoĞü spontaniczna lub zaplanowana, np. w postaci treningów, i powinna osiągaü dla kaĪdego czáowieka indywidualnie optymalny poziom intensywnoĞci [1]. Zalecany dla osób dorosáych poziom aktywnoĞci fizycznej to co najmniej 30 minut wysiáku fizycznego, przez wiĊkszoĞü dni tygodnia [2]. Takich zaleceĔ nie moĪna postawiü dla ludzi w starszym wieku ze wzglĊdu na czĊsto wystĊpujące procesy inwolucyjne i chorobowe. Stąd teĪ zwrócenie uwagi na zainteresowanie ludzi starszych róĪnymi formami turystyki moĪe byü stosowne do utrzymania ich sprawnoĞci fizycznej oraz stanu zdrowia, i aktywnoĞü ta moĪe byü wykonywane spontanicznie w okresach dobrego samopoczucia. Przy ocenie tempa procesu starzenia siĊ oprócz wieku kalendarzowego naleĪy uwzglĊdniaü tzw. wiek biologiczny, sprawnoĞü umysáową i sytuacjĊ spoáeczno-materialną osoby. Przy tak róĪnorodnej obserwacji moĪna stwierdziü, Īe istnieją w peáni sprawni ludzie ponad osiemdziesiĊcioletni i ludzie piĊüdziesiĊcioletni, u których proces starzenia doprowadziá do istotnych zmian inwolucyjnych. Stąd dopasowanie intensywnoĞci i rodzaju uprawianej turystyki dla grupy ludzi starszych jest trudne, i naleĪy teĪ stosowaü zasadĊ, by najmniej sprawni podoáali stawianemu zadaniu. Problem staroĞci staje siĊ we wspóáczesnym Ğwiecie istotny, gdyĪ przyrasta liczba ludzi starych (powyĪej 65 roku Īycia), i w latach 90. XX wieku dotyczyá on okoáo 400 milionów osób, a rokowania na rok 2025 mówią o 987 milionach osób [3].
Czáowiek w starszym wieku a turystyczne Ğrodowisko naturalne SprawnoĞü motoryczna zdrowego czáowieka zaleĪy gáównie od jego wáasnej aktywnoĞci ruchowej (fazy rozwoju, w której byáa zapoczątkowana i dáugoĞci, oraz intensywnoĞci jej kontynuowania), jak równieĪ od uwarunkowaĔ genetycznych danej osoby [4]. Czasami áączy siĊ aktywnoĞü ruchową czáowieka z czasem wolnym i stąd ludzi starsi po 60 roku Īycia, mniej sprawni juĪ fizycznie i umysáowo, a jeszcze pracujący – czasu wolnego mają maáo lub wcale i stąd nie uprawiają aktywnoĞci fizycznej, czując siĊ niejako usprawiedliwionymi. Tymczasem z powodów zdrowotnych aktywnoĞü fizyczna nie moĪe byü wolnym wyborem, a jest systematyczną powinnoĞcią czáowieka. Dla zapobieĪenia tym inwolucyjnym zjawiskom stosuje siĊ üwiczenia ruchowe gimnastyczne, lekkoatletyczne, páywackie czy związane z innymi dyscyplinami sportowymi. Nie-
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
207
liczne są wzmianki o próbach polepszania lub podtrzymania sprawnoĞci motorycznej poprzez uprawianie okreĞlonych dyscyplin turystycznych [5]. O ile tak siĊ dzieje, to jest to przewaĪnie uczestnictwo okazjonalne, podejmowane podczas wypoczynku urlopowego czy weekendowego. PowaĪnym czynnikiem ograniczającym udziaá ludzi starszych w tym typie aktywnoĞci ruchowej jest brak dostĊpu do obiektów turystycznych, ich dalekie poáoĪenie od miejsca zamieszkania, czy ograniczenia ekonomiczne. W pierwotnej dziaáalnoĞci turystów celem gáównym jej uprawiania byáo osiąganie zaáoĪonego celu, odlegáego o znaczącą odlegáoĞü, a aktywnoĞü ruchowa byáa nasilona wyjątkowo, gdyĪ poruszano siĊ pieszo, na nartach czy wozach konnych. Obecnie czĊsto turystykĊ uprawia siĊ z niewielkim zaangaĪowaniem siá fizycznych, bądĨ teĪ uprawia siĊ ją po to, aby wymusiü aktywnoĞü ruchową dla celów zdrowotnych. W badaniach wpáywu turystyki na sprawnoĞü motoryczną uwzglĊdnia siĊ stymulujące dziaáanie Ğrodowiska zewnĊtrznego, wspomagającego trening zdrowotny turysty. Deja [6] w swych badaniach wskazaáa, Īe turyĞci kwalifikowani w wiĊkszym stopniu niĪ turyĞci masowi doceniają biowalory lasu, przez co silniej stymulują swój rozwój zdrowotny i w ten sposób przyspieszają proces regeneracji siá, tak istotny w póĨniejszych latach Īycia czáowieka. WĞród czynników klimatyczno-Ğrodowiskowych dziaáających protekcyjnie na zdrowie czáowieka najczĊĞciej wymienia siĊ: sáoĔce, las, Ğnieg, morze, zbiorniki wodne i jeziora, góry, obecnoĞü udomowionych i dzikich zwierząt w pobliĪu czáowieka itp., a wiĊc naturalne uwarunkowania, w które czáowiek – jako istota biologiczna – jest nierozerwalnie wpleciony. Dlatego teĪ poniĪej przedstawiono biologiczne wáasnoĞci tych Ğrodowiskowych uwarunkowaĔ. SáoĔce – poprzez swoje promieniowanie regeneruje psychofizycznie, hartując, wspólnie z wiatrem, organizmy czáowieka i zwierząt mu towarzyszących, przez co usprawniane są jego procesy termoregulacyjne, co dziaáa profilaktycznie równieĪ na zwiĊkszenie odpornoĞci. Pod wpáywem sáoĔca usprawniana jest gospodarka wapniowa i metabolizm Īelaza oraz wzmaga siĊ wytwarzanie witaminy D w skórze. Z kąpieli sáonecznych turyĞci mogą korzystaü w Polsce nawet przez caáy rok, chociaĪ z róĪną intensywnoĞcią. WiĊksze nasáonecznienie w nieodlegáych krajach basenu Morza ĝródziemnego jest konkurencyjną pokusą dla polskich, a gáównie skandynawskich turystów, stosunkowo zamoĪnych, ale cierpiących na brak sáoĔca, co szczególnie w porze zimowej jest czĊstą przyczyną depresji starczych. Obszary leĞne – wytwarzają specyficzny mikroklimat z ograniczeniem dostĊpnoĞci sáoĔca, siáy wiatru, burz i zamieci ĞnieĪnych oraz optymalizacją wilgotnoĞü powietrza, wpáywając takĪe na jego zjonizowanie, redukcjĊ zanieczyszczeĔ cząsteczkowo-materiaáowych i chemicznych, jak teĪ powodują wzrost za-
208
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
wartoĞci w powietrzu tlenu, ozonu, olejków eterycznych i bakteriobójczych fitoncydów. Las áagodzi teĪ dobowe wahania temperatury. W ten sposób tworzy siĊ specyficzny bioklimat ze szczególnymi cechami fizyko-chemicznymi, tonizująco i regenerująco wpáywającymi na organizm ludzki, dający poczucie ciszy, bezpieczeĔstwa oraz komfortu psychicznego i fizycznego dla wspóáczesnego czáowieka. Obszary te są stosunkowo bezpiecznym siedliskiem dzikiej zwierzyny, co jest dodatkową atrakcją turystyczną. JednoczeĞnie w tym naturalnym Ğrodowisku turysta musi mieü poczucie wysokiej odpowiedzialnoĞci za jego nienaruszony stan. Celem ochrony wyjątkowo cennych obszarów naturalnych, a w tym znaczących poáaci lasów, tworzy siĊ wspóáczeĞnie parki narodowe, rezerwaty przyrody czy parki krajobrazowe. Opady Ğniegu i deszczu. ĝnieg pokrywający ziemiĊ powoduje odbijanie siĊ promieni sáonecznych (co w niektórych zaĞnieĪonych, dobrze nasáonecznionych obszarach prowadziü moĪe nawet do Ğlepoty sáonecznej) i zwiĊksza widzialnoĞü, nawet nocą, przez co czĊĞciowo niweluje dobowy brak Ğwiatáa wystĊpujący podczas krótkich dni zimowych. Podczas dnia intensywnoĞü Ğwiatáa sáonecznego w oĞnieĪonym Ğrodowisku znacznie siĊ zwiĊksza i wraĪenia estetyczne potĊgują siĊ. Opady ĞnieĪne równieĪ polepszają warunki Ğrodowiskowe, oczyszczając powietrze z zanieczyszczeĔ mechanicznych i gazowych oraz bakterii. Padający Ğnieg wspólnie z wiatrem i mrozem hartują wszechstronnie organizm, a pokonywanie dystansu przez czáowieka przy duĪej pokrywie ĞnieĪnej áączy siĊ ze zwiĊkszonym wydatkiem energetycznym, co dodatkowo zwiĊksza wydolnoĞü fizyczną czáowieka. Wbrew temu, Īe podczas zimy roĞnie iloĞü infekcji bakteryjno-wirusowych, szczególnie u dzieci i osób starszych, pora zimowa moĪe byü dobrym okresem do poprawy zdrowia i kondycji ogólnej czáowieka. Opady deszczu są mniejszą atrakcją dla turysty, gdyĪ czáowiek musi siĊ przed nimi chroniü, albowiem wiąĪą siĊ one z ewentualnym przeziĊbieniem. W dni zimowe prowadzą one do goáoledzi i zagroĪeĔ potáuczeniami i záamaniami, a w upalne dni letnie mogą one przynosiü ocháodĊ i zwiĊkszyü wilgotnoĞü suchego powietrza. W dni upalne, kiedy przebywanie ludzi starszych na sáoĔcu zwiĊksza moĪliwoĞü powstawania udarów cieplnych czy wylewów krwi, opady deszczu mogą byü dla nich szczególnie zbawienne. Morze i obszary nadmorskie – to miejsca w których czáowiek czuje siĊ komfortowo ze wzglĊdu na optymalne ciĞnienie atmosferyczne tych obszarów. MoĪe tu korzystaü z kąpieli morskich i wpáywu Ğrodowiska nadmorskiego klimatu. Kąpiele wodne o róĪnej temperaturze w zaleĪnoĞci od pory roku, ze wzglĊdu na podobną osmotycznoĞü tej wody z páynami ustrojowymi czáowieka, hartują i regenerują go. Wpáyw nadmorskich wiatrów z rozproszoną w powietrzu bryzą morską, zawierającą jod, ozon, tlen, brom i wiele elektrolitów, czyni powietrze wilgotnym i fizjologicznie przydatnym dla organizmu. Wpáywa ono
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
209
leczniczo i profilaktycznie na gruczoá tarczycowy, schorzenia páucne i górnych dróg oddechowych. Góry i tereny górzyste – ze wzglĊdu na swoje uksztaátowanie, wysokoĞü, nasáonecznienie, nawietrzenie, rzeĨbĊ i zalesienie mogą na niewielkiej przestrzeni zawieraü liczne odmiany mikroklimatu. Zaleca siĊ, by ludzie starsi nie jeĨdzili w góry powyĪej 800 m n.p.m., gdyĪ okres adaptacji do tych warunków jest tym dáuĪszy, im teren jest wyĪej poáoĪony, i moĪe trwaü do 7 lub wiĊcej dni. WystĊpujące tu obniĪone ciĞnienie atmosferyczne i niskie ciĞnienie parcjalne tlenu wymuszają specyficzne, obciąĪające zmiany krąĪeniowe i oddechowe w organizmie, wraz z osáabieniem ogólnym, utratą apetytu czy bezsennoĞcią, nadmierną potliwoĞcią itp. Jest to rodzaj specyficznej ekspozycji organizmu na czĊĞciowe niedotlenienie, które po pozytywnej aklimatyzacji moĪe przynieĞü poprawĊ wydolnoĞci czáowieka. Jednak ludzie starsi i ze schorzeniami krąĪeniowymi czy oddechowymi muszą zdecydowanie unikaü takich warunków, które zagraĪają ich Īyciu. Wystarczy nadmieniü, Īe miasto Zakopane leĪące okoáo 950 m n.p.m. moĪe juĪ byü miejscem dyskomfortu dla tych ludzi. Jeziora, rzeki i zbiorniki wodne – są Ĩródáem wilgoci dla otaczającego Ğrodowiska, gáównie w upalne dni, jak równieĪ miejscem ocháodzenia bezpoĞredniego ciaáa. Trzeba przy tym zachowaü nadzwyczajne Ğrodki ostroĪnoĞci, by nie doszáo do utoniĊü czy innych niekorzystnych zdarzeĔ. TuryĞci mogą kąpaü siĊ bezpoĞrednio, ale tylko przy odpowiedniej temperaturze wody (najlepiej powyĪej 20 stopni Celsjusza), bądĨ uprawiaü turystykĊ wodną w róĪnych odmianach. Obowiązują ich przy tym najwyĪsze Ğrodki bezpieczeĔstwa, jak równieĪ wysoka ĞwiadomoĞü ekologiczna w zakresie niezanieczyszczania wód sáodkich. ObecnoĞü zwierząt dzikich i udomowionych – to nieodáączny atrybut wielu podróĪy i turystów, którzy przez obecnoĞü tych zwierząt widzą urozmaicenie krajobrazu przyrodniczego. W przypadku ludzi starszych i samotnych zwierzĊ domowe, szczególnie pies, moĪe byü nieodáącznym towarzyszem turystycznym, traktowanym jak najbliĪszy czáonek rodziny. Taka obecnoĞü pozwala ludziom zwalczaü negatywne zjawisko samotnoĞci. Mogą jednak wystĊpowaü tu dodatkowe trudnoĞci, gdyĪ na niektórych szlakach zabrania siĊ zwierzĊtom wstĊpu. Poza tymi naturalnymi czynnikami waĪne dla stanu zdrowia czáowieka starszego jest jego Ğrodowisko spoáeczne. W tym zakresie związek turystyki z krajoznawstwem sprawia, Īe jest ona równieĪ noĞnikiem kulturotwórczym, który szczególnym szacunkiem cieszy siĊ u ludzi starszych. UwzglĊdniając, Īe jedną z funkcji turystyki jest dziaáalnoĞü wychowawcza, ludzie starsi sprawujący w wielu wypadkach rodzinną opiekĊ nad wnuczkami, znając zdrowotne walory turystyki, mogą mieü dodatkową motywacjĊ do uprawiania jej wraz z nimi i czują siĊ przy tym przydatnymi spoáecznie. Istotną rolĊ w zakresie roli czáowieka
210
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
starszego w Ğrodowisku spoáecznym odgrywają wszelkie organizacje spoáeczne, kulturalne, sportowo-rekreacyjne i inne, w których ludzie mogą aktywnie dziaáaü. Izolacja od Ğrodowiska naturalnego jest dziaáaniem antyzdrowotnym, bowiem czáowiek jest istotą biologiczną i do swego rozwoju wymaga stymulacji przez naturalne czynniki otaczającego Ğrodowiska. Deprywacja od tego Ğrodowiska – spotykana w duĪych aglomeracjach miejskich, manifestująca siĊ ciągáym poruszaniem siĊ po utwardzonym podáoĪu, koncentracją szkodliwych dla zdrowia czynników w wodzie, poĪywieniu i powietrzu, itp. – prowadzi do zaniku orientacji czasowo-przestrzennej, obniĪenia sprawnoĞci lokomocyjnej, utrwalania siĊ wad postawy, redukcji doznaĔ wzrokowych, sáuchowych czy wĊchowych, jak równieĪ obniĪenia stopnia zahartowania organizmu na warunki klimatyczne. Aleksandrowicz [7] nazywa je czynnikami degradotwórczymi, które mogą obróciü siĊ przeciw czáowiekowi. W takich ekologicznie niekorzystnych warunkach osáabiony organizm czáowieka w starszym wieku ma mniejsze szanse przetrwania niĪ czáowiek máodszy. Stąd teĪ ludzie starsi powinni mieü rozwiniĊtą ĞwiadomoĞü, Īe ich odpornoĞü na zagroĪenia cywilizacyjne, jak i naturalne, takie jak chociaĪby przeziĊbienia – jest obniĪona i powinni unikaü ryzykownych zachowaĔ z nimi związanych. W wiĊkszoĞci wypadków czáowiek starszy zagroĪeniom tym nie podoáa i zwalczanie ich skutków powinno leĪeü w zakresie powinnoĞci polityki zdrowotnej paĔstwa. Nasilona pogoĔ za postĊpem technologicznym moĪe wiĊc w globalnym rozliczeniu nie byü dla spoáeczeĔstwa korzystna, gdyĪ skutki leczenia są znacząco droĪsze niĪ profilaktyka zdrowotna, a do takich niewątpliwie naleĪy turystyka, która jest czynnikiem ochrony zdrowia nie tylko ludzi w starszym wieku.
Znaczenie turystyki dla zdrowia czáowieka starszego Ludzie starsi i chorzy najwiĊksze zainteresowanie wykazują uprawianiem turystyki zdrowotnej, która ma za zadanie odnowĊ siá dziĊki aktywnemu wypoczynkowi fizycznemu i psychicznemu. Podstawowymi motywami do uprawiania tego rodzaju turystyki: 1. Odnowa siá miĊdzy innymi przez racjonalny tryb Īycia w miejscowoĞci turystycznej. 2. SpĊdzenie zalecanego przez lekarza okresu w odpowiedniej miejscowoĞci turystycznej i w porze roku, tak aby przemĊczenie bądĨ objawy chorobowe ustąpiáy lub ulegáy zminimalizowaniu. 3. Aktywny charakter wypoczynku dostosowany musi byü do indywidualnych moĪliwoĞci turysty.
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
211
Aby cele te zrealizowaü, turyĞci mogą uprawiü inne rodzaje aktywnoĞci ruchowej w ramach turystyki weekendowej, uzdrowiskowej, kwalifikowanej czy innej. O efektywnoĞci turystyki zdrowotnej decyduje sam zainteresowany, jak i paĔstwo, które w ramach spoáecznej polityki zdrowotnej powinno mieü na wzglĊdzie promowanie tej formy profilaktyki i rehabilitacji zdrowotnej. Uprawianie turystyki górskiej, wysokogórskiej, kolarstwa górskiego czy lotniarstwa w tej grupie turystów jest stosunkowo rzadkie, gdyĪ pojawiaü siĊ mogą dolegliwoĞci i nasilona iloĞü wypadków przy jej uprawianiu. Mogą to byü najczĊĞciej bóle gáowy, trudnoĞci z oddychaniem, nagáe przyspieszenie czĊstoĞci skurczów serca, utrata przytomnoĞci, znuĪenie, ostre uszkodzenie ciaáa czy nawet Ğmierü [8]. Do uszkodzeĔ tych dochodzi najczĊĞciej podczas sportów uprawianych na Ğniegu, podczas wypraw wysokogórskich, trampingu, upadków z pojazdów lub zwierząt, a za przyczynĊ ich powstawania uwaĪa siĊ nieostroĪnoĞü czáowieka, brak przygotowania czáowieka lub sprzĊtu, záy stan zdrowia czy przemĊczenie [9]. Istotnym zatem wydaje siĊ wspóádziaáanie organizacji turystycznych i oĞrodków sáuĪby zdrowia, celem roztoczenia opieki nad turystami. Turystyka jest dziedziną Īycia, w której przeciĊtnie wystĊpuje znacząca iloĞü wypadków, bowiem organizowane są liczne,,dzikie” imprezy, czĊsto z naduĪywaniem alkoholu i bez podstawowego zabezpieczenia medycznego [10]. Rozwój motoryzacji równieĪ moĪe byü czynnikiem wpáywającym na wzrost wypadków w turystyce, gdyĪ organizuje siĊ imprezy związane z szybkim przemieszczaniem siĊ uczestników lub wrĊcz wyĞcigami w terenie. Wskazuje siĊ przy tym, Īe uciąĪliwe warunki klimatyczne mogą tendencje te nasilaü. Aby zapewniü bezpieczeĔstwo turystów w Polsce wydano szereg aktów prawnych w tym zakresie i powoáano do Īycia organizacje, niosące pomoc bezpoĞrednio poszkodowanym ofiarom wypadków turystycznych, takie jak Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (GOPR) czy Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe (WOPR). Coraz wiĊcej towarzystw ubezpieczeniowych oferuje równieĪ swoje produkty skierowane do turystów w róĪnym wieku. Ludzie starsi i chorzy preferują lub mają zalecane gáównie spacery czy wycieczki piesze, bez ekstremalnych obciąĪeĔ. Stosowane obciąĪenia submaksymalne, jakie przychodzi im pokonaü podczas wycieczek, w bliskim kontakcie z przyrodą okazują siĊ byü subiektywnie mniej uciąĪliwe niĪ wysiáki wykonywane podczas üwiczeĔ gimnastycznych o mniejszej intensywnoĞci. Deklarowanie przez ludzi starszych spaceru, marszu czy wycieczki pieszej jako najbardziej lubianej formy aktywnoĞci ruchowej wskazuje, Īe jest to najwáaĞciwsza dla nich forma ruchu, aktywująca ich do dalszego uczestnictwa w turystyce. MoĪliwoĞü wybrania tras wycieczek i indywidualne dopasowanie intensywnoĞci wysiáku do wáasnych moĪliwoĞci dodatkowo dopinguje ludzi starszych do pieszych form turystycznych. Za najlepszy okres do rozbudzenia zainteresowaĔ tą formą aktyw-
212
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
noĞci ruchowej u ludzi jeszcze niezmotywowanych uznaje siĊ pobyty wczasowe ludzi starszych [11]. DáuĪsze rajdy zalecane są wprawnym piechurom, którzy podporządkowaü siĊ muszą do wymagaĔ organizatora. Wypoczynek turystyczny tych osób moĪe byü o wiele efektywniejszy, gdy jest powtarzany wielokrotnie ze stosowną intensywnoĞcią. Inną dostĊpną formą turystyki osób starszych moĪe byü turystyka rowerowa, wodna (kajaki, Īaglówki). Zaletą tego typu aktywnoĞci, poza ruchem fizycznym, jest fakt przebywania na tle natury, gdzie Ğrodowisko – poprzez takie czynniki naturalne, jak: promieniowanie sáoneczne, oddziaáywanie wodolecznicze, jonizujące oddziaáywanie powietrza czy estetyczne uwarunkowania – wpáywa dodatkowo na zmysáy czáowieka i stymuluje go psychicznie. Grupa osób starszych wypowiada siĊ nawet, Īe formy terenowej aktywnoĞci turystycznej, takie jak spacery, przejaĪdĪki rowerowe, turystyka wodna, są dla nich znacznie atrakcyjniejsze niĪ takie formy rekreacji ruchowej, jak popularna piáka noĪna czy inne spoáecznie akceptowane rodzaje sportów. ZapadalnoĞü na choroby cywilizacyjne spowodowana hipokinezją ma tendencje wzrostowe w związku duĪym postĊpem technicznym i rozwijającą siĊ mechanizacją, motoryzacją, automatyzacją i komputeryzacją Īycia codziennego i postĊpującą deprywacją czáowieka od intensywnych wysiáków fizycznych. Tego niekorzystnego obrazu dopeániają zagroĪenia ekologiczne i brak stymulacji czáowieka do naturalnych zachowaĔ prozdrowotnych. ZagroĪeniom tym mają zapobiegaü lub niwelowaü je w róĪnym stopniu rozmaite formy aktywnoĞci ruchowej, a w tym turystyka aktywna. TĊ zwiĊkszoną aktywnoĞü ruchową rekomendują gerentolodzy, poprzez zajĊcia o charakterze uĪytkowym lub poprzez üwiczenia ruchowe, które mogą speániaü warunek minimalnej aktywnoĞci fizycznej dla danego czáowieka. Mają one za zadanie równieĪ walkĊ z lenistwem ruchowym, które dotyczyü moĪe ludzi w póĨniejszym wieku, jak i ludzi chorych. W przypadku tych dwóch grup osób problem czasu wolnego moĪe nie mieü tak istotnego znaczenia, jak u osób pracujących czy uczących siĊ. Innym czynnikiem, który odciągaü moĪe od aktywnoĞci ruchowej, jest pojawiająca siĊ ĞwiadomoĞü osób starszych lub chorych, podpowiadająca im, Īe wobec swojego upoĞledzenia lub leciwego wieku nie mogą lub nie muszą byü aktywni fizycznie. Wielu z nich uwaĪa, Īe sport, rekreacja czy turystyka są zarezerwowane dla ludzi máodych i zdrowych. Tylko ta czĊĞü spoáeczeĔstwa, która pozytywnie przeszáa proces rehabilitacji ruchowej, moĪe mieü zakorzenioną ĞwiadomoĞü, Īe hipokinezja jest szkodliwa dla zdrowia, a aktywnoĞü ruchowa moĪe konkurowaü ze specyfikami farmaceutycznymi, a w wielu wypadkach byü niezastąpioną. Turystyka aktywna nie musi byü uprawiana codziennie, ale gdy rozbudzi siĊ nawyk do aktywnoĞci ruchowej ludzi starszych, to ci mogą uprawiaü turystykĊ podczas weekendów, wakacji czy urlopów, a w miĊdzyczasie stosowaü inne zastĊpcze formy ruchowe, chociaĪby tylko codzienną mieszkaniową gimnastykĊ poranną.
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
213
Wykonywanie chociaĪby jeden raz w tygodniu nasilonych aktywnych form turystycznej aktywnoĞci ruchowej nie jest w stanie zapewniü dla czáowieka minimalnej zdrowotnie dawki ruchu. Stąd teĪ równolegle z formami turystycznymi naleĪy operowaü pojĊciem rekreacji. Jednak turystyczne formy aktywnoĞci ruchowej są bardziej atrakcyjne niĪ aktywnoĞü rekreacyjna uprawiana w mieszkaniu, sali gimnastycznej czy na boisku sportowym. Oddziaáywanie naturalnej siáy wiatru, woni drzew, widoku zwierząt, przypadkowo znalezionych owoców runa leĞnego, grzybów itp., czyni z turystyki aktywnej niepowtarzalną formĊ wraĪeĔ estetycznych odbieranych przez zmysáy czáowieka. Dowodem na to mogą byü ludzie wraĪliwi na piĊkno, a wiĊc artyĞci, którzy uwiedzeni piĊknem natury organizują czasami swe sesje artystyczne w niepowtarzalnych sceneriach pleneru, gdzie co prawda nie uprawiają aktywnoĞci ruchowej, lecz upajają siĊ wraĪeniami estetycznymi. Nie moĪna sądziü, Īe ta estetyczna wáaĞciwoĞü przypisana jest wyáącznie ludziom starszym, a máodzieĪ pozbawiona jest tych naturalnych inspiracji. WĞród ludzi dorosáych turystyka aktywna cieszy siĊ mniejszą popularnoĞcią niĪ turystyka masowa. Turystyka masowa uprawiana chĊtniej przez ludzi starszych jest dla nich atrakcyjniejsza niĪ ta sama forma ruchowa prezentowana w formie rekreacji. Dla przykáadu moĪna podaü fakt, Īe chociaĪ wysiáek psychofizyczny jest podobny podczas przejaĪdĪki rowerowej po terenach zurbanizowanych, to bez porównania wiĊksze walory atrakcyjnoĞci, odprĊĪenia, wypoczynku i zaangaĪowania w wykonywaną formĊ aktywnoĞci daje przejaĪdĪka rowerowa duktem leĞnym, naturalnym szlakiem rowerowym czy chociaĪby drogą polną z pejzaĪem pól uprawnych. Podobnie rzecz siĊ ma przy aktywnoĞci ruchowej kajakowej, którą uprawiaü moĪna na warszawskim odcinku Wisáy, poznaĔskiej Malcie, podczas urokliwych spáywów rzeką Brdą, Drawą, Dunajcem czy prawie nieuczĊszczanym odcinkiem Warty przez obszar Parku Narodowego „UjĞcie Warty”, wpadającej w tym miejscu do Odry. Chcąc zachĊciü czytelnika i zmotywowaü do dalszego uprawiania turystyki kwalifikowanej, tym razem w postaci biegów narciarskich, naleĪy uzmysáowiü sobie niezapomniane wraĪenia samotnych rajdów, czy w towarzystwie osób najbliĪszych, kontynuowanych nieprzetartymi szlakami wĞród lasów i pól, rajdów poáączonych z obserwacją zagadkowych Ğladów dzikiej zwierzyny ukáadających siĊ w rozmaite wzory na Ğniegu, mówiące o sposobie ich zachowania. Obraz lasów i pojedynczych drzew, przytáoczonych wielkimi zwaáami Ğniegu, i jaáowców chylących siĊ áukowato do ziemi, tworzących z zaspami ĞnieĪnymi rodzaj szaáasów, w których osáoniü siĊ moĪe turysta przed smagającym wiatrem, czyni te wyprawy bogatymi i nieporównywalnymi pod wzglĊdem estetycznym, hartującym, uczącym czy kreującym moĪliwoĞü przetrwania czáowieka w warunkach ekstremalnych, w stosunku do rekreacyjnego biegu na warszawskich Polach Mokotowskich czy w Lasku BielaĔskim albo po Lotnisku Muchowieckim w Katowicach, czy innych tere-
214
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
nach rekreacyjnych polskich aglomeracji. Inne wartoĞci niesie uczestnictwo w rekreacyjnych imprezach sportowych opartych o wspóázawodnictwo, np. w narciarskim biegu jakuszyckim czy beskidzkich biegach narciarskich. Podobne obserwacje stymulujące do wszechstronnego rozwoju czáowieka wygenerowaü moĪna przez porównanie Īeglarskich przygód na okoáomiejskich akwenach, np. zbiornikach Pogorii na Górnym ĝląsku – w stosunku do wypraw Īeglarskich Wielkimi Jeziorami Mazurskimi, z pieczeniem ryb, caáonocnym Ğpiewaniem szant czy mieszkaniem na jachtach. Te scenerie naturalnych zachowaĔ turysty kwalifikowanego w porównaniu do okoáomiejskich form rekreacyjnych kolarskich, kajakarskich, narciarskich, Īeglarskich czy innych – wskazują na przewagĊ tych naturalnych form, które usprawniają czáowieka wszechstronnie. Te inspirujące formy turystyki aktywnej czy usportowionej pozwalają przeáamaü wystĊpujące stereotypy, gáównie u ludzi starszych, do wysiáków zachowawczych o umiarkowanej intensywnoĞci. Racjonalnym wydaje siĊ, aby równieĪ w wieku starszym przy doborze obciąĪeĔ wysiákowych kierowano siĊ obiektywnymi wskaĨnikami oceny intensywnoĞci wysiáku fizycznego, np. graniczną dla danego wieku czĊstoĞcią skurczów serca, która dla 20-letniej osoby wynosi okoáo 200 skurczów na minutĊ, a dla 80-letniego czáowieka okoáo 140 skurczów na minutĊ. W stosunku do tych granicznych wartoĞci dobierana jest intensywnoĞü pracy, jaką osoba przez dáuĪszy czas na szlaku turystycznym jest w stanie utrzymaü. Praktyczne w tym zakresie postĊpowanie opisano w pracy KozdroĔ [11], w której obok czĊstoĞci skurczów serca do oceny intensywnoĞci wysiáku fizycznego wykorzystywano subiektywną skalĊ oceny ciĊĪkoĞci pracy wg Borga. àącznie podczas 14-dniowego obozu turystyki kwalifikowanej, w którym uczestniczyáy 33 kobiety w wieku 65–84 lat, pokonano dystans 159 km, co czyniáo odlegáoĞü ok. 11 km/dzieĔ/osobĊ. IntensywnoĞü tych üwiczeĔ mierzona czĊstoĞcią skurczów serca wahaáa siĊ w granicach 90–110 skurczów/min. Wydaje siĊ, Īe dla lepszej efektywnoĞci treningu powinna ona byü wyĪsza. Podczas tego obozu dzienny program aktywnoĞci fizycznej byá nastĊpujący: gimnastyka poranna (25 min), turystyka aktywna (2 godz. 30 min), gimnastyka w plenerze (60 min), spacer wieczorny (60 min). Uczestniczki najbardziej lubiáy spacery (100%), gimnastykĊ (78,5%), kajakarstwo (50%), gry rekreacyjne (35,7%), jazdĊ rowerową (28,5%), páywanie (17,8%), piákĊ siatkową (10,7%). Turystyka aktywna uprawiana moĪe byü przez grupy o podobnych zainteresowaniach zawodowych, religijnych, spoáecznych, sportowych, naukowych, sąsiedzkich czy innych. Taka organizacja zajĊü ma w sobie element integracyjny, co w spoáecznym wymiarze wzmacnia wiĊzi, a poprzez niepospolite na co dzieĔ trudy na szlaku buduje dodatkowe relacje grupowe. Nadto uczestnictwo w turystyce aktywnej przeáamuje bariery spoáeczne do ogólnego przystosowania i adaptacji jednostki. Jednak turystyka aktywna jako wszechstronna aktywnoĞü ru-
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
215
chowa nie moĪe zastĊpowaü rehabilitacji ruchowej czy korekcji wad postawy, gdyĪ te mają wypracowane swoje kliniczne metody postĊpowania. Zwróciü naleĪy uwagĊ na sezonowoĞü uprawiania róĪnych form turystyki w warunkach naturalnych. Dobrze jest, gdy aktywny turysta posiądzie umiejĊtnoĞü uprawiania kilku sezonowych odmiennych form turystyki, które mogáyby go inspirowaü do aktywnoĞci ruchowej przez caáy rok. W przypadku ludzi starszych czy chorych moĪe to byü utrudnione, gdyĪ ludzie ci, czĊsto posiadający obniĪoną odpornoĞü na infekcje, muszą znacznie ograniczaü swoją aktywnoĞü ruchową podczas cháodniejszych pór roku. W szerokoĞci geograficznej Polski naturalnym jest, Īe aktywnoĞü ruchowa czáowieka jest nasilona w okresie letnim, a zredukowana podczas zimy. Stąd teĪ oferta turystyczna powinna ten okoáoroczny cykl aktywnoĞci ruchowej czáowieka uwzglĊdniaü.
Wymagania stawiane przed turystą w starszym wieku Przed podjĊciem dziaáalnoĞci turystycznej przez czáowieka w starszym wieku naleĪy zapoznaü siĊ z jego sprawnoĞcią motoryczną, typem osobowoĞci, zainteresowaniami, sytuacją zdrowotną czy sytuacją materialną i uwarunkowaniami spoáecznymi, w jakich czáowiek ten Īyje. W zakresie siáy miĊĞniowej w wieku starczym pojawiają siĊ istotne zmiany inwolucyjne ze wzglĊdu na zmniejszanie siĊ masy miĊĞniowej i zanikanie jednostek motorycznych typu szybkiego. PrzeciĊtnie przyjmuje siĊ, Īe pomiĊdzy 30. a 90. rokiem Īycia zmniejsza siĊ ona o 50%. Trafnie opisaá to Bourliere [12], który juĪ w latach 60. XX wieku zauwaĪyá, Īe siáa uĞcisku dáoniowego zaczyna zmniejszaü siĊ juĪ po 30. roku Īycia, nie znając podówczas faktów mówiących o zanikaniu wáókien szybkokurczliwych w tych fazach ontogenezy czáowieka. Wykonywanie wysiáków siáowych przez ludzi starszych, chociaĪ niezbĊdne do podtrzymania siáy miĊĞniowej, musi byü precyzyjnie kontrolowane ze wzglĊdu na moĪliwoĞü mechanicznego uszkadzania struktur aparatu ruchu i ze wzglĊdu na to, Īe üwiczenia siáowe w istotny sposób podwyĪszają ciĞnienie tĊtnicze krwi podczas ich wykonywania. Szczególnie trudna sytuacja jest wtedy, gdy wystĊpuje istotne obniĪenie siáy miĊĞniowej, objawiające siĊ niemoĪliwoĞcią wykonywania codziennych czynnoĞci Īyciowych, lub pojawia siĊ drastyczne ograniczenie w ukáadzie ruchu, wynikające z osáabienia miĊĞni, i choü zachodzi moĪliwoĞü zwiĊkszenia siáy miĊĞniowej za pomocą odpowiedniego treningu – czáowiek cierpi na nadciĞnienie tĊtnicze. Wówczas wyjątkowo szybko pojawia siĊ nasilona reakcja presyjna w ukáadzie krąĪenia, a kaĪde podwyĪszenie tĊtniczego ciĞnienia skurczowego krwi powyĪej 200 mmHg jest juĪ niebezpieczne. ĩeby do takich sytuacji nie dopuszczaü, czáowiek juĪ od wieku Ğredniego powinien dbaü
216
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
o zachowanie dostatecznego poziomu siáy miĊĞniowej (stosowaü treningi siáowe lub pracowaü fizycznie), jak równieĪ stosowaü znaczącą dawkĊ treningu wytrzymaáoĞciowego, który ma istotne znaczenie protekcyjne przeciwko podwyĪszaniu siĊ spoczynkowego ciĞnienia tĊtniczego krwi. Ogólna poprawa siáy organizmu ma miejsce wtedy, kiedy wykonuje siĊ üwiczenia siáowe przy zaangaĪowaniu duĪych grup miĊĞniowych, tj. prostowników i zginaczy ud, miĊĞni grzbietu, miĊĞni brzucha, miĊĞni obrĊczy barkowej i klatki piersiowej. Pobudzanie maáych grup miĊĞniowych treningiem siáowym u ludzi w starszym wieku jest mniej istotne, niepotrzebne, a nawet ryzykowne ze wzglĊdu na to, Īe reakcja presyjna równieĪ w tych üwiczeniach jest podwyĪszona w podobnym stopniu jak przy trenowaniu duĪych grup miĊĞniowych. Stąd teĪ generalną zasadą wydaje siĊ byü, aĪeby u ludzi starszych trenowaü duĪe grupy miĊĞniowe poprzez üwiczenia siáowe o mniejszej intensywnoĞci. Nie moĪna w przypadku tej grupy stosowaü zasady obowiązującej w sporcie wyczynowym, w którym mierzy siĊ maksymalną wartoĞci siáy w danym üwiczeniu wykonywanym z jednym powtórzeniem, a wzglĊdnie niĪsze obciąĪenia odnosi siĊ w stosunku do tego rekordowego osiągniĊcia (1 RM). Gdyby u czáowieka starszego dokonaü pomiaru maksymalnych rezultatów siáowych w danym üwiczeniu, w wiĊkszoĞci wypadków moĪna by sprowokowaü sytuacjĊ zagraĪającą Īyciu lub zdrowiu. Stąd teĪ, wydaje siĊ byü sáusznym, aby stosowaü zasadĊ wykonywania kilku lub kilkunastu powtórzeĔ z danym obciąĪeniem i po pewnym okresie obciąĪenie to zwiĊkszaü, przy zachowaniu tej samej iloĞci powtórzeĔ. Zawsze naleĪy jednak kontrolowaü ciĞnienie tĊtnicze krwi, tak w spoczynku, jak i po zakoĔczeniu takiego wysiáku, a o ile to moĪliwe – w trakcie jego trwania, oraz reagowaü na subiektywne odczucia üwiczącego. Trening wytrzymaáoĞciowy dla ludzi w wieku starszym wydaje siĊ byü podstawowym, gdyĪ udowodniono wieloaspektowoĞü pozytywnego oddziaáywania tej formy aktywnoĞci ruchowej na organizm czáowieka. Jego intensywnoĞü okreĞla siĊ w jednostkach wzglĊdnych w stosunku do maksymalnego pobierania tlenu lub maksymalnej czĊstoĞci skurczów serca dla danego wieku. Zaleca siĊ dla ludzi niewytrenowanych, aby intensywnoĞü treningu wytrzymaáoĞciowego, o dáugim czasie trwania podczas danych üwiczeĔ, utrzymywana byáa na poziomie obciąĪeĔ wystĊpujących przy progu przemian beztlenowych. Jest to intensywnoĞü okoáo 50% maksymalnego pobierania tlenu przez organizm. Taka intensywnoĞü jest optymalną co do tempa utleniania táuszczowych substratów energetycznych, które w podwyĪszonym stĊĪeniu wystĊpują w osoczu krwi ludzi starszych. Nieomal powszechnym jest fakt wystĊpowania podwyĪszonego stĊĪenia wolnych kwasów táuszczowych, cholesterolu caákowitego i frakcji cholesterolu LDL u ludzi starszych, a taka intensywnoĞü wysiáku redukuje ich stĊĪenie. Przekroczenie tej intensywnoĞci nasila utylizacjĊ wĊglowodanów w orga-
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
217
nizmie. Aby osiągnąü obniĪenie stĊĪenia ciaá táuszczowych w osoczu krwi, trening o intensywnoĞci okoáo 50% maksymalnego pobierania tlenu naleĪy wykonywaü kilkakrotnie w ciągu tygodnia, najlepiej codziennie przez okres póá godziny do godziny, przy czym nie musi to byü jednostajny wysiáek, ale zaleca siĊ Īeby interwaáy czasowe pracy nie byáy krótsze niĪ 10 min. Nie naleĪy utoĪsamiaü jednoczeĞnie codziennych obowiązków, np. noszenia zakupów, z treningiem wytrzymaáoĞciowym, gdyĪ ten rodzaj wysiáku wykonywany jest znacząco poniĪej intensywnoĞci pracy, przy której wystĊpuje próg przemian beztlenowych, a utlenianie substratów táuszczowych jest dalece mniej intensywne. Forma wykonywania wysiáku wytrzymaáoĞciowego ma juĪ drugorzĊdowe znaczenie, waĪne przy tym jest, aby podczas jego wykonywania zaangaĪowane byáo jak najwiĊcej miĊĞni szkieletowych, gdyĪ w takiej sytuacji wydatek energetyczny organizmu nasilony jest bardziej, a utleniania biologiczne są intensywniejsze i obciąĪenie ukáadu krąĪenia jest równieĪ znaczne. To przesądza o przewadze treningu wytrzymaáoĞciowego nad innymi formami pracy fizycznej u ludzi starszych, który najczĊĞciej wykonują oni w postaci spacerów. Jednak intensywnoĞü spacerowa dla kaĪdego wieku jest zbyt niska. Aby wywoáaü optymalnie korzystne efekty dla organizmu, zaleca siĊ bardziej intensywną aktywnoĞü ruchową, np. „nordic walking”, wzglĊdnie marszobieg, jazdĊ na rowerze po róĪnym terenie czy wiosáowanie w bezpiecznych warunkach. Przy ogólnym spojrzeniu na problem staroĞci wydawaáoby siĊ, Īe szybkoĞü jest nieistotną cechą sprawnoĞci fizycznej w tej fazie Īycia. Chcąc jednak funkcjonowaü spoáecznie, czáowiek starszy musi wykazaü siĊ wystarczającym czasem reakcji psychomotorycznej przy prowadzeniu samochodu czy obsáudze urządzeĔ mechanicznych. Chcąc zwiĊkszyü intensywnoĞü przy üwiczeniach siáowych czy wytrzymaáoĞciowych, trzeba czasem wykonywaü ruchy szybciej. Potrzebny zatem jest odpowiedni poziom szybkoĞci związany z aktywizacją wáókien szybkokurczliwych. Ludzie starsi nie powinni wykonywaü krótko trwających üwiczeĔ o maksymalnej lub prawie maksymalnej szybkoĞci, gdyĪ mogą one byü niebezpieczne ze wzglĊdu na uszkodzenia mechaniczne aparatu ruchu. Jednak ludzie ci mogą w odpowiednim programie treningowym wykonywaü üwiczenia o stopniowo narastającej intensywnoĞci, z zaangaĪowaniem jednostek neuromotorycznych wolnokurczliwych, poprzez zwiĊkszanie tej intensywnoĞci do Ğredniej, podczas której angaĪowane są jednostki „neuromotoryczne poĞrednie”. NastĊpnie zwiĊkszając jeszcze intensywnoĞü pracy, nawet ludzie starsi osiągaü mogą szybkie tempo wykonywania üwiczeĔ, podczas których angaĪują siĊ jednostki neuromotoryczme szybkokurczliwe, i w ten sposób szybkoĞü jako cecha motoryczna moĪe byü podtrzymywana. Udowodniono, badając osoby w wieku 30–80 lat, Īe szybkoĞü wykonywania ruchów w póĨnych fazach Īycia jest tym wiĊksza, im dáuĪej ludzie uprawiali sport wyczynowy [13].
218
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
W zakresie gibkoĞci w miarĊ upáywu czasu obserwuje siĊ zmiany inwolucyjne, a dotyczą one gáównie stawów barkowych, krĊgosáupa, stawów skokowych i biodrowych. Brak treningu tej cechy manifestuje siĊ coraz mniejszym zakresem ruchomoĞci stawów, co moĪe mieü negatywne konsekwencje nawet przy prostych czynnoĞciach Īycia codziennego, takich jak: ubieranie siĊ, mycie, sprzątanie, chodzenie na zakupy. Nie naleĪy zapominaü równieĪ o tym, Īe chcąc utrzymaü odpowiedni poziom siáy, naleĪy wykonywaü stosowane w tym zakresie üwiczenia, które jednak mają tĊ negatywną stronĊ, Īe prowadzą do przykurczów miĊĞniowych i ograniczenia ruchomoĞci w stawach. NaleĪy wiĊc równolegle z üwiczeniami siáowymi wykonywaü üwiczenia rozciągające jako opozycyjne do nich. Istotnym w obecnym czasie jest równieĪ fakt, Īe i ludzie starzy spĊdzają znaczącą iloĞü czasu przy komputerze, osáabiając miĊĞnie karku, co manifestuje siĊ bólami krĊgosáupa w tym odcinku, wskutek naruszania tarcz miĊdzykrĊgowych, i pojawiającym siĊ w koĔczynach górnych promieniującym bólem. Brak treningu siáy miĊĞni brzucha i grzbietu w odcinku lĊdĨwiowym manifestuje siĊ bólami lĊdĨwiowymi i promieniującymi bólami w koĔczynach dolnych. NaleĪy wiĊc na zmianĊ üwiczyü i rozciągaü miĊĞnie brzucha i grzbietu tak, aby zapewniü stabilnoĞü i jednoczeĞnie ruchomoĞü tego newralgicznego odcinka krĊgosáupa. Prostym testami oceny gibkoĞci są pomiary ruchomoĞci w odpowiednich stawach, przy pomocy specjalnie skonstruowanych kątomierzy, lub proste testy czynnoĞciowe, np. gibkoĞci krĊgosáupa mierzonej dotkniĊciem palcami rąk lub dáoĔmi do podáoĪa, przy opadzie tuáowia do przodu. Testy takie naleĪy wykonywaü po uprzednio dobrze przeprowadzonej rozgrzewce ze wzglĊdu na niĪszą elastycznoĞü miĊĞni i wiĊzadeá u ludzi starych. Kuta [14] zauwaĪyá, Īe pomimo prowadzenia treningów w zakresie utrzymania gibkoĞci u ludzi po 80 roku Īycia trening ten nie jest juĪ efektywny i ruchomoĞü pogarsza siĊ istotnie. Nawet przy dobrze rozwiniĊtej sile, wytrzymaáoĞci, szybkoĞci i gibkoĞci dobrą lokomocjĊ w Īyciu codziennym, w pracy, rekreacji czy sporcie moĪna zademonstrowaü wtedy, gdy czáowiek dysponuje odpowiednią koordynacją ruchową, która równieĪ w wieku starszym ulega ograniczeniu, ze wzglĊdu na zaniki komórek nerwowych i gorsze wáasnoĞci elastyczne w ukáadzie ruchowym. Widaü to nawet w tak prostych aktach ruchowych, jak chód osoby starszej, który jest wolniejszy, charakteryzuje siĊ niĪszym podnoszeniem kolan i tendencją do szurania stopami po podáoĪu. WystĊpuje teĪ znaczące ograniczenie równowagi [15], co skutkowaü moĪe niebezpiecznymi zachowaniami w Īyciu czáowieka starszego, takimi jak potkniĊcia czy upadki. Dlatego teĪ naleĪy koordynacjĊ ruchową üwiczyü tak, Īeby pobudzaü jak najwiĊkszą iloĞü receptorów, a w tym gáównie receptorów czucia gáĊbokiego (proprioreceptory), receptorów wzroku i sáuchu. Dobra koordynacja poprawia páynnoĞü ruchów, przez co przy ich wykonywaniu angaĪuje siĊ mniej energii do wykonania danego zadania ruchowego,
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
219
gdyĪ poprawia siĊ technika tego aktu. Czyniü to naleĪy poprzez takie üwiczenia, które wykonywane są przez obydwie poáowy ciaáa, o wzrastającym stopniu trudnoĞci i w zmieniających siĊ warunkach. W tym zakresie üwiczenia rekreacyjne i niektóre üwiczenia sportowe peánią waĪną rolĊ, a kilkuminutowe wykonywanie ich w ciągu dnia moĪe poprawiaü koordynacjĊ ruchową i jakoĞü Īycia.
Zasady i formy uprawiania turystyki przez ludzi w starszym wieku Turystyka moĪe byü formą aktywnoĞci ruchowej, która przyczyniü siĊ moĪe do poprawy stanu zdrowia üwiczących wtedy tylko, gdy obciąĪenie wysiákiem organizmu bĊdzie dobrane indywidualnie do üwiczącego. Szczegóáowe zasady takiej aktywnoĞci fizycznej ludzi w starszym wieku moĪna odnieĞü do tych, jakie sformuáowaá Lang [16]. 1. AktywnoĞü fizyczna, jako czynnik protekcyjny przed arteriosklerozą, powinna byü podejmowana w jak najmáodszym wieku. 2. Najlepsza sytuacja jest wtedy, gdy aktywnoĞü fizyczną prowadzi siĊ od czasów máodoĞci do póĨnej staroĞci. Gdy wystĊpują dáuĪsze w tym zakresie przerwy lub rozpoczynają ją osoby starsze, musi ona byü poprzedzona gruntownymi badaniami lekarskimi. 3. Gdy podczas wysiáku pojawiáy siĊ dolegliwoĞci lub niepokojące objawy, naleĪy zasiĊgnąü konsultacji lekarskiej. 4. ObciąĪenia wysiákiem fizycznym naleĪy dozowaü od maáych do duĪych, tak by stopniowo zwiĊkszaü wydolnoĞü fizyczną. 5. Do uprawiania aktywnej turystyki naleĪy przygotowywaü siĊ stopniowo. Nie naleĪy uprawiaü intensywnych üwiczeĔ bez przygotowania fizycznego. 6. NaleĪy dostatecznie opanowaü technikĊ wykonywania üwiczeĔ, do takiego stopnia, by nie spowodowaü uszkodzeĔ ciaáa. 7. Ludziom starszym nie zaleca siĊ spania w namiotach, szczególnie w polskich warunkach klimatycznych o stosunkowo niskiej temperaturze otoczenia. 8. W przypadku intensywnego wysiáku i utraty znaczącej iloĞci wody naleĪy spoĪywaü dostateczne jej iloĞci, poniewaĪ starszy organizm zawiera mniej tego skáadnika. 9. Nie wykonywaü intensywnych wysiáków w ekstremalnych sytuacjach, np. w górach, podczas nurkowania i páywania, czy podczas uprawiania sportów lotniarskich, gdyĪ moĪliwoĞci krąĪeniowo-oddechowe starszego organizmu są ograniczone w stosunku do moĪliwoĞci ludzi máodych. 10. Nie dĨwigaü przedmiotów o duĪej masie, np. rowerów, kajaków, ciĊĪkich plecaków, gdyĪ grozi to uszkodzeniem aparatu ruchu.
220
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
11. Stosowaü dáuĪsze, odpowiednie do wieku okresy wypoczynku, ze wzglĊdu na wolniejsze moĪliwoĞci regeneracyjne organizmu starszego. Spacery, przechadzki, marsze i turystyka piesza – mogą byü realizowane nawet w miejscu zamieszkania. Speániają one wtedy mniejszą rolĊ wypoczynkową, gdyĪ realizowane są w Ğrodowisku wielkomiejskim w natĊĪonym haáasie, przy poruszaniu siĊ po twardej nawierzchni i przy zanieczyszczeniu powietrza. Speániaü mogą one jednak swoją codzienną rolĊ antyhipokinetyczną, pod warunkiem, Īe wykonane bĊdą w wystarczającym limicie iloĞciowym. Zaleca siĊ, aby dziennie czáowiek wykonaá 10 000 kroków, niezaleĪnie od celu, jaki realizuje. Dobrze jest, jeĪeli wysiáek ten wykonany jest jednorazowo i w Īwawym tempie, tj. 90–140 kroków/min, co pozwala pokonaü dystans 5,6–6,4 km/godz. W celu oceny aktualnych moĪliwoĞci marszowych czáowieka starszego zalecanym jest oszacowanie aktualnych moĪliwoĞci zainteresowanego, np. testem marszowym Coopera, w którym moĪna zmierzyü czas przejĞcia dystansu o dáugoĞci 4,8 km po páaskim terenie w lekkim stroju i sklasyfikowaü te moĪliwoĞci w danej grupie wiekowej [17]. Jako bardzo záą sprawnoĞü marszową u mĊĪczyzn w wieku 50–59 lat uznaje siĊ, gdy dystans ten pokonają w czasie powyĪej 55 minut, a kobiety ponad 57 minut. W wieku powyĪej 60 lat wartoĞci te wynoszą odpowiednio 60 i 63 minuty. Natomiast jako bardzo dobrą sprawnoĞü marszową w máodszej grupie uznaje siĊ czas dla mĊĪczyzn poniĪej 39 minut, a dla kobiet poniĪej 42 minut. W starszej grupie wiekowej ten limit czasowy dla mĊĪczyzn wynosi poniĪej 41 minut, a dla kobiet poniĪej 45 minut. Wycieczki i wĊdrówki turystyczne muszą byü wykonywane w odpowiednim stroju, stosownym do pogody, tak aby organizm nie ulegaá przegrzaniu bądĨ nadmiernemu wycháodzeniu, gdyĪ trwaü one mogą wiele godzin. Istotnym warunkiem jest, aby turyĞci dysponowali stosownym obuwiem. àoboĪewicz [18] zaleca przestrzeganie nastĊpujących zasad podczas uprawiania turystyki pieszej: 1. Podczas aktywnoĞci turystycznej naleĪy áączyü wysiáek fizyczny z zainteresowaniami krajoznawczymi, zbieraniem grzybów czy jagód bądĨ zióá, fotografowaniem czy inną aktywnoĞcią, która moĪe wzmagaü zainteresowania turystyczne. 2. Jednodniowe wycieczki winny odbywaü siĊ na dystansach nie dáuĪszych niĪ 20 km; dáuĪsze dystanse są ryzykowne ze wzglĊdu na naraĪenia zdrowotne. 3. Trzeba zabieraü ze sobą napoje i posiáki stosownie do planowanej dáugoĞci marszu. 4. Ludzie starsi nie powinni nosiü ciĊĪkich plecaków, tj. mĊĪczyĨni do 5 kg, a kobiety do 3 kg. Posiadając odpowiednią sprawnoĞü fizyczną i przestrzegając wymienionych powyĪej zasad, czáowiek w starszym wieku moĪe w celach zdrowotnych przystąpiü lub kontynuowaü nastĊpujące rodzaje turystyki aktywnej.
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
221
Turystyka górska – stwierdza siĊ, Īe pobyty w górach na wysokoĞci do 2000 m n.p.m. wpáywają korzystnie na samopoczucie ludzi zdrowych. Niezwykle skuteczną metodą poprawy wydolnoĞci fizycznej jest trening wytrzymaáoĞciowy w górach. Wpáyw niedoboru tlenu na organizm, na wysokoĞci do 1000 m n.p.m., jest nieznaczny, a istotne zmiany wystĊpują jedynie wtedy, gdy zastosuje siĊ duĪe obciąĪenia treningowe. Na wysokoĞci do 2500 m n.p.m. niekorzystne zmiany w organizmie pojawiają siĊ juĪ przy obciąĪeniach umiarkowanych, a w spoczynku nie są zauwaĪalne. Jednak znaczący wpáyw hipoksji na organizm w spoczynku pojawia siĊ juĪ na wysokoĞci przekraczającej 2500 m n.p.m. Wpáyw klimatu górskiego na organizm warunkowany jest: obniĪonym ciĞnieniem atmosferycznym i parcjalnym ciĞnieniem tlenu, duĪymi wahaniami temperatury powietrza oraz wilgotnoĞci, wysoką jonizacją powietrza, a takĪe zwiĊkszonym promieniowaniem sáonecznym oraz towarzyszącym wysiákowi fizycznemu odwodnieniem. Zarejestrowano, Īe na poziomie morza, na szerokoĞci 45º przy temperaturze 0ºC ciĞnienie atmosferyczne wynosi 760 mmHg (1013 hPa). Na wysokoĞci 1000 metrów n.p.m. ciĞnienie to zmniejsza siĊ o 12%, na 2000 m – o 22%, na 3000 m – o 31%, na 5000 m – o 50% [19]. Wzrost wydolnoĞci fizycznej w tych warunkach moĪliwy jest dziĊki zwiĊkszeniu maksymalnego pobierania tlenu i zwiĊkszeniu kapilarnego krąĪenia krwi w miĊĞniach szkieletowych i innych narządach, np. miĊĞniu sercowym [20]. Pomimo tak trudnych warunków Lang [16] nie widzi przeciwwskazaĔ do uprawiania turystyki wysokogórskiej przez ludzi starszych, o ile pozwala na to ich stan zdrowia. Kozáowski i Nazar [21] przestrzegają jednak przed wykonywaniem tak samo dozowanego wysiáku fizycznego na poziomie 90 m n.p.m. (Warszawa), jak i na wysokoĞci 950 m n.p.m. (Zakopane). Sytuacja ta pokazuje wyraĨne niekorzystne objawy, manifestujące siĊ niedotlenieniem miĊĞnia sercowego z redukcją objĊtoĞci minutowej serca u ludzi z niewydolnoĞcią wieĔcową przy wykonywaniu tej pracy w warunkach wyĪszego poáoĪenia nad poziomem morza. NaleĪy ponadto zdaü sobie sprawĊ z tego, Īe dáuĪsze pobyty w górach wymagają kilkudniowego lub kilkunastodniowego okresu aklimatyzacji, który u ludzi starszych moĪe przebiegaü bardzo ciĊĪko. W miarĊ postĊpu aklimatyzacji na wysokoĞciach powyĪej 4000 m zwiĊksza siĊ zdolnoĞü organizmu do wykonywania wysiáków o submaksymalnej intensywnoĞci, jednak wielkoĞü VO2max jest obniĪona i nie powraca do poziomu rejestrowanego na wysokoĞci morza [22]. Przy wysokoĞciach poniĪej 2500 m VO2max wraca po 1–2 tygodniach do wczeĞniejszego poziomu [23]. Mając na uwadze te trudne uwarunkowania, zaleca siĊ przy uprawianiu turystyki górskiej przez osoby starsze, aby przestrzegaü nastĊpujących zasad: 1. Przed rozpoczĊciem tej formy turystyki zasiĊgnąü porady lekarskiej, by wyeliminowaü istnienie przeciwwskazaĔ zdrowotnych.
222
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
2. Przed wáaĞciwym wyjĞciem w góry poprawiü kondycjĊ na nizinach. 3. Dozowaü stosownie do moĪliwoĞci indywidualnych intensywnoĞü i czas trwania wysiáku na szlaku oraz stosowaü odpowiednio dáugie przerwy regeneracyjne. 4. Nie wyruszaü na szlak samotnie. 5. Stosowaü wygodną odzieĪ i obuwie i zabieraü ze sobą odzieĪ przeciwdeszczową. 6. Zabieraü ze sobą napoje i pokarmy. Wycieczki i wĊdrówki kolarskie oraz turystyka kolarska – ludzie w starszym wieku powinni jeĨdziü na rowerach drogami i szlakami o maáym natĊĪeniu ruchu drogowego, gdyĪ to podwyĪsza znacząco ich bezpieczeĔstwo. Trasa przejaĪdĪki powinna byü tak zaplanowana, by w razie awarii roweru moĪna byáo wróciü Ğrodkami komunikacji. IntensywnoĞü i czas trwania przejaĪdĪki naleĪy dostosowaü do indywidualnych moĪliwoĞci czáowieka. Przeciwwskazaniami zdrowotnymi do uprawiania tej formy aktywnoĞci są schorzenia ukáadu krąĪeniowego i oddechowego, a ponadto zaburzenia równowagi ciaáa, schorzenia krĊgosáupa czy hemoroidy. Uprawianie turystyki rowerowej w warunkach klimatycznych Polski moĪliwe jest w kaĪdej porze roku, lecz zimą ludzie starsi ze wzglĊdu na niską temperaturĊ i moĪliwoĞü poĞlizgniĊcia siĊ powinni jej unikaü. Doskonaáą formą zastĊpczą w tej porze roku moĪe byü jazda na cykloergometrze, który ustawiony nawet w warunkach pokojowych stwarza komfortowe warunki do rekreacji ruchowej i zwiĊkszania wydolnoĞci fizycznej. Treningi i testy cykloergometryczne stosowane są ponadto bardzo czĊsto w klinikach, szpitalach i przychodniach kardiologicznych, pulmonologicznych i rehabilitacyjnych [21]. Cykloergometr i rower są to urządzenia, na których moĪna precyzyjnie dozowaü obciąĪenia fizyczne i prowadziü skuteczny trening wytrzymaáoĞciowy – rekreacyjny, rehabilitacyjny i sportowy. KorzyĞci dobrze dozowanego wysiáku i treningu wytrzymaáoĞciowego w kaĪdym wieku, a w tym i starszym, są wielokierunkowe. Dziaáa on ochraniająco na ukáad krąĪenia, usprawnia ukáad oddechowy, aktywizuje miĊĞnie szkieletowe i ukáad kostno-stawowy, takĪe dziaáa antynowotworowo [24]. Ponadto zasiĊg odlegáoĞci, jaki moĪna osiągnąü z uĪyciem roweru, predysponuje nawet ludzi starszych na aktywnego zwiedzania obiektów turystycznych, nieosiągalnych przy pieszym poruszaniu, a nawet przy korzystaniu ze zbiorowych Ğrodków komunikacji. Fakt ten moĪe byü mobilizujący do dalszego rozwoju turystycznego. Turystyka wodna (Īeglarska, kajakowa i wioĞlarska) – pomimo Īe znany jest dobroczynny wpáyw wody na organizm ludzki, to uprawianie turystyki wodnej przez ludzi starszych jest kontrowersyjne. W pierwszym rzĊdzie istotnymi są warunki bezpieczeĔstwa związane z moĪliwoĞcią utoniĊcia. Zaleca siĊ
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
223
zatem posiadanie umiejĊtnoĞci páywania, jednak nabywanie jej przez ludzi w starszym wieku jest juĪ utrudnione. Kolejnym przeciwwskazaniem do uprawiania tej formy turystyki jest szybka moĪliwoĞü wycháodzenia organizmu w Ğrodowisku wodnym, gdyĪ oddawanie ciepáa w tym Ğrodowisku nastĊpuje okoáo 25 razy szybciej niĪ w powietrzu. Dulac i wsp. wykazali, Īe podczas páywania na dáugich dystansach czĊsto zdarza siĊ, Īe páywacy są zmuszeni zrezygnowaü z kontynuowania wysiáku na skutek wycháodzenia ciaáa (hipotermii) [25]. W takich przypadkach temperatura wody wynosi zwykle 18–20ºC. Adaptacja organizmu do niskich temperatur postĊpuje stopniowo z nasileniem procesów produkcji i oszczĊdzania ciepáa. Obserwuje siĊ w tych warunkach intensywny przepáyw krwi w tkankach obwodowych, co zmniejsza ryzyko uszkodzenia ciaáa. NastĊpujące na skutek dáugiego przebywania w warunkach zimna obniĪenie temperatury wewnĊtrznej ciaáa oraz temperatury miĊĞni poniĪej poziomu optymalnego, powoduje istotne zmniejszenia VO2max, objĊtoĞci wyrzutowej serca, czĊstoĞci skurczów serca i ekonomizacji pracy, co znacząco obniĪa zdolnoĞci wysiákowe organizmu czáowieka. Bergh i wsp. wykazali [26], Īe dobrze wytrenowani mĊĪczyĨni, u których obniĪono temperaturĊ wewnĊtrzną ciaáa o 1ºC, charakteryzowali siĊ zmniejszeniem VO2max o 5–6%, czĊstoĞci skurczów serca – o 8 uderzeĔ/min, i spadkiem zdolnoĞci do wysiáku podczas dáugotrwaáej pracy o charakterze tlenowym o 20%. Poza tym uwaĪa siĊ, Īe turystyki wodnej nie powinni uprawiaü ludzie z przewlekáymi chorobami ukáadu oddechowego, chorobami reumatycznymi i skórnymi, chorobami uszu, zatok, Īylakami czy hemoroidami. Uprawianie turystyki Īeglarskiej, kajakowej czy wioĞlarskiej wymaga odpowiedniego wyszkolenia technicznego, jak i dobrania odpowiednich zaáóg, gdyĪ moĪe to decydowaü o powodzeniu i bezpieczeĔstwie tej formy aktywnoĞci ruchowej. Stąd teĪ problemy te w przypadku ludzi starszych mogą byü na tyle duĪe, Īe tylko nielicznych staü jest na uprawianie tej formy ruchu, tym bardziej, Īe ze wzglĊdów zdrowotnych moĪna zastosowaü duĪo áatwiej inną formĊ aktywnoĞci ruchowej. Turystyka narciarska – uprawianie tej formy turystyki przez ludzi starszych jest sporadyczne, gdyĪ pora zimowa sprzyjająca licznym przeziĊbieniom powoduje, Īe ludzie starsi w tej porze roku są maáo aktywni fizycznie i wiĊkszoĞü czasu pozostają w mieszkaniu. CzeĞü ludzi starszych decyduje siĊ jednak na uprawianie narciarstwa zjazdowego bądĨ Ğladowego. Narciarstwo zjazdowe jako bardziej kontuzjogenne, powoduje wiĊcej emocji i – zawierając w sobie elementy wysiáku statycznego – moĪe byü nieodpowiednią formą ruchu ze wzglĊdu na moĪliwoĞü wystĊpowania obraĪeĔ mechanicznych ciaáa, jak i niekorzystne obciąĪenia ukáadu krąĪenia [27]. Stąd teĪ jako bardziej áagodną formĊ aktywnoĞci ruchowej dla ludzi starszych zaleca siĊ narciarstwo Ğladowe i biegowe, które wszechstronnie fizycznie aktywizują organizm i są dobrą formą har-
224
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
towania ciaáa. Zaleca siĊ je nawet osobom z uszkodzeniami ortopedycznymi, gdyĪ áagodna forma kroku bez fazy uderzenia o podáoĪe, które w tym wypadku dodatkowo jest miĊkkie, nie powoduje takich dolegliwoĞci, jakie wystĊpują przy chodzie lub biegu na twardym podáoĪu. AktywnoĞü ta zwiĊkszająca istotnie wydatek energetyczny, szczególnie w pogórkowatym i górzystym terenie, dziaáa protekcyjnie na ukáad sercowo-naczyniowy. Szczególną uwagĊ naleĪy zwróciü na strój dostosowany do warunków klimatycznych i nie uprawiaü tej formy narciarstwa w temperaturach poniĪej 0oC. Poza tym ludzie w starszym wieku mogą uprawiaü inne formy turystyki, np. autokarową, kampingową czy motorową, jednak te zawierają w sobie mniejszą dawkĊ aktywnoĞci ruchowej i przez to posiadają mniejszą wartoĞü przyczyniającą siĊ do poprawy bądĨ utrzymania dobrego stanu zdrowia. Dla ludzi w póĨnych etapach staroĞci najbardziej odpowiednimi są wczasy geriatryczne.
ZakoĔczenie PowyĪsza praca i przytoczone w niej badania potwierdzają istotne znaczenie aktywnoĞci ruchowej oraz treningu zdrowotnego ludzi w starszym wieku. Promocja zdrowego stylu Īycia, bĊdąca skáadową profilaktyki zdrowotnej, edukacji zdrowotnej i ochrony zdrowia, coraz szerzej wykorzystuje kulturĊ fizyczną jako efektora swoich dziaáaĔ [28]. Turystyka funkcjonująca w ramach szeroko pojĊtej kultury fizycznej wydaje siĊ byü wyjątkowo efektywnym narzĊdziem w szerzeniu promocji zdrowia wĞród ludzi starszego wieku, ze wzglĊdu na dowolnoĞü stosowania form i intensywnoĞci wysiákowych. Jest to element zdrowego stylu Īycia, który w okoáo 50% warunkuje stan zdrowia czáowieka [29]. KorzyĞci zdrowotnych, páynących z regularnego podejmowania aktywnoĞci fizycznej, jest wiele, pod warunkiem, Īe czáowiek dysponuje dostateczną sprawnoĞcią fizyczną. Gdy jest ona upoĞledzona, musi on poddaü siĊ zabiegom rehabilitacji ruchowej (fizjoterapii), a nastĊpnie wybraü dostĊpną dla niego formĊ turystyki, której regularne uprawianie polepszy jego sprawnoĞü fizyczną i w ten sposób moĪe przeciwdziaáaü skutkom chorób cywilizacyjnych, takich jak np.: otyáoĞü, cukrzyca, choroby ukáadu krąĪenia, osteoporoza, a nawet niektóre nowotwory. Regularne treningi powodujące poprawĊ funkcjonowania m.in. ukáadu nerwowego, oddechowego, czy wzrost siáy miĊĞniowej, wpáywają nader korzystnie na codzienne funkcjonowanie organizmu. Dodatkowo mogą przyczyniü siĊ do wydáuĪenia Īycia poprzez opóĨnianie procesu starzenia siĊ ustroju. Regularny wysiáek fizyczny obniĪa takĪe ryzyko umieralnoĞci ogólnej wĞród osób bĊdących w póĨniejszych fazach ontogenezy.
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
225
AktywnoĞü ruchowa niesie ze sobą takĪe liczne korzyĞci psychofizyczne, gdyĪ obniĪa ona stan napiĊü depresyjnych oraz lĊkowych, a takĪe wpáywa na poprawĊ samopoczucia i czerpanie radoĞci z Īycia. Dla osoby w starszym wieku, która poprzez treningi fizyczne poprawia swoje zdrowie, wykonywanie nawet codziennych czynnoĞci Īyciowych staje siĊ znacznie áatwiejsze, a przez to przyjemniejsze. Osoby te czĊsto odnajdują w sobie na nowo motywacjĊ i chĊci do uprawiania rekreacji ruchowej, zaczynają wierzyü we wáasne moĪliwoĞci i siáy. Oprócz wyĪej wymienionych zalet nie do przecenienia wydaje siĊ byü psychologiczny aspekt áączenia czy teĪ integrowania siĊ ludzi poprzez wspólne pasje do uprawiania wybranej formy turystyki aktywnej. Poza aktywnoĞcią fizyczną turystyka oferuje istotne biowalory Ğrodowiska naturalnego (sáoĔce, woda, wiatr, róĪne rodzaje klimatu itp.) wpáywające w inny sposób na stan zdrowia starszego turysty. Te czynniki sprzĊgniĊte umiejĊtnie ze sobą tworzyü mogą warunki do budowania znacznego potencjaáu zdrowotnego wątáego juĪ zdrowia ludzi starszych. Istotną rolĊ w rozwoju profilaktycznych zdrowotnie dziaáaĔ turystycznych naleĪy przypisaü inicjatywie spoáecznej, nauce i zorganizowanym dziaáaniom paĔstwa.
Summary The Role of Tourism in Older Peoples’ Lives In the first chapter of the paper old people was located in their life environment and a trait of his natural environment were characterized. The main bioclimatic factors which could improve adaptation of old people to natural environment were also presented. Moreover, it was suggested, that such people motor property as: strength, endurance, quickness, flexibility and coordination developed to definite level could be helpful in practise various form of tourism. Some of them were characterized in the paper, eg. walking and marching, mountain, bicycle, water and skiing tourism. The safety rules, physiological requirement and recommendation suggested for old people during active tourism were also described. To summarise, this paper provides evidence that old man should be physically active. Ignore in literature protective influence of tourism on this people health should be mainly promote by their physical activity. Keywords: old people, health, tourism.
226
Anna Pilis, Karol Pilis, Wiesáaw Pilis
Bibliografia [1] Drabik J. (1995): AktywnoĞü fizyczna w edukacji zdrowotnej spoáeczeĔstwa. CzĊĞü I. AWF GdaĔsk. [2] Pate R.R., Pratt M., Blair S.N., Haskell W.L., Macera C.A., Bouchard C., Buchner D., Ettinger W., Heath G.W., King A.C., Kriska A., Leon A.S., Marcus B.H., Morris J., Paffanbarger R.S., Patric K., Pollack M.L., Rippe J.M., Sallis J., Wilmore J.H. (1995): Physical activity and public health. A recommendation from the Centers for Disease Control and Prevention and the American College and Sports Medicine. JAMA, 273, 402–407. [3] Polskie Towarzystwo Gerontologiczne – ĝwiatowy Rok Ludzi Starych. (1993): Sztuka starzenia siĊ. 11–12. [4] Humen Wá. (1964): Wiek, wyksztaácenie i zawód a formy rekreacji fizycznej u dorosáych. Roczniki Naukowe AWF Warszawa, t 4. [5] Merski J. (2002): Wpáyw uprawiania turystyki kwalifikowanej przez ludzi dorosáych na ich sprawnoĞü motoryczną. AWF PoznaĔ. [6] Deja W. (1991): Ekologiczne uwarunkowania aktywnoĞci ruchowej ludzi dorosáych. Monografie, nr 301, AWF PoznaĔ. [7] Aleksandrowicz J. (1973): ĝrodowisko przyrodnicze a zdrowie ludzkie. [w:] Ochrona przyrodniczego Ğrodowiska czáowieka, PWN, Warszawa, s. 633. [8] Becher S., Kupper T. (2003): Riske in mountaineering and trekking. Versicherungsmedizin. 55 (3), 136–140. [9] Bentley T., Page S., Walker L. (2004): The safety experience of New Zeland adventure tourism operators. J. Travel Med., 11 (5), 280–286. [10] Collon I. (1985): The role in tourism in alcohol-related highway fatalitities. Int. J. Addict, 20, (4), 577–582. [11] KozdroĔ E. (1998): Rola turystyki aktywnej w Īyciu ludzi starszych. Turystyka aktywna, Turystyka kwalifikowana. (red. T. àoboĪewicz i R. Kogut). I Ogólnopolska Konferencja Naukowo-Metodyczna. Iáawa, 23–24 paĨdziernika, 139–144. [12] Bourliere F. (1963): Principes et Methodes de cesure de l’age biologique chez homme. Bull. Societe Anthropologie de Paris. T. 4, XI serie, 561–583. [13] Osipow I.T., Protasowa M.W. (1972): Wlijanije mnogoletnich zaniatij fiziczeskoj kulturoj na niekotoryje pokazatieli dvagalietnoj funkcji ljudej sredniego i starszego wozrosta. Teor. Prak. Fiz. Kult., 2, s. 45–48. [14] Kuta I. (1971): Kloubni Pohyblivost ve stari a vlil telesne vyhovy. Teor. a Prace Tel. Vyhov. Praha, 19, s. 375–379. [15] Meusel H. (1982): Sport Spiel Gymnastik in der zweiten Lebenshälfte. Ziele – Trainind – Unterricht – Organization. Liempert. Bad Hamburg, 1982.
Rola turystyki w Īyciu ludzi starszych
227
[16] Lang E. (1974): Welches Körperliche Training its im Alter angebracht und vertretbar? Zeitschrift für Bäder und Klimaheilkunde. Studgard, s. 230–234. [17] Cooper K.H. (1970): Bewegungstrainning Praktische Anleitung zur Steigerung der Leistungstähigkeit. Frankfurt, Fischer. [18] àoboĪewicz T. (2000): Turystyka i rekreacja ludzi niepeánosprawnych. WSE. Warszawa, s. 236. [19] Buáatowa M.M., Páatanow W.N. (1996): Trening w róĪnych warunkach geoklimatycznych i pogodowych. Biblioteka Trenera, Warszawa. [20] Terrados N., Melichna J., Sylven J. i inni. (1988): Effects of training at simulated altitude on performance and muscle metabolic capacity in competitive road cyclists. Eur. J. Appl. Physiol. 57, 203–209. [21] Kozáowski S., Nazar K. (Red.) (1999): Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Wyd. Lek. PZWL, Warszawa, s. 418, s. 502. [22] Saltin B., Grover R.F., Blomquist C., Hartley L.H., Johnson R.L. (1968): Maximal oxygen uptake and cardiac output after 2 weeks at 4,300m. J. Appl. Physiol. 25: 400–409. [23] Mariburl H., Schobersberger W., Humpeler E., Hasibeder W., Fisher W., Raas E. (1986): Beneficial effects of exercising at moderate altitude on red cell oxygen transport and on exercise performance. Pflug Archiv. 406: 594–599. [24] Carter S.L., Rennie C.D., Hamilton S.J., Tarnopolsky S.A. (2001): Changes in skeletal muscle in males and females following endurance training. Can. J. Physiol. Pharmacol. 79, 386–392. [25] Dulac S., Quirion A., DeCarufel D., LeBlanc J., Jobin M., Côte J. (1987): Metabolic and hormonal responses to long-distance swimming in cold water. Int. J. Sports Med. 8(5): 352–356. [26] Bergh U., Ekblom B. (1979): Physical performance and peak aerobic power at different body temperatures. J. Appl. Physiol. 46, 5 885–889. [27] Humphreys P.W., Lind A.R. (1963): The blood flow through active and inactive muscle of the forearm during sustained handgrip. Concrations. J. Physiol. 166, 120. [28] Downie R., Tannahil C., Tannahil A. (1996): Heath promotion, Models and Values. Oxford University Press. 60. [29] Karski J.B. (2000): Promocja zdrowia w perspektywie ostatniej dekady XX wieku. [w:] Antropologia a medycyna i promocja zdrowia. (red.) Malinowski A., Stolarczyk H., Lorkiewicz U. Wydawnictwo Uniwersytetu àódzkiego. s. 301–319.
