POLITYKA FISKALNA I POPYT GLOBALNY

1. Rola państwa w ruchu okręŜnym – państwo jako składnik popytu globalnego

ZałoŜenia modelu popytowego (modelu zagregowanych wydatków): Ceny i płace są sztywne, w gospodarce istnieją niewykorzystane moce produkcyjne (Yf < Yp), zatem faktyczne rozmiary produkcji są zdeterminowane przez poziom popytu globalnego. Determinanty popytu globalnego: a) Gospodarka zamknięta bez państwa: AD = C + I b) Gospodarka zamknięta z państwem: AD = C + I + G c) Gospodarka otwarta z państwem: AD = C + I + G + Ex - Im Udział państwa w ruchu okręŜnym: Dopływy: G + B Odpływy: Te + Td Dlaczego B nie powiększają dochodu narodowego? Płatności transferowe nie znajdują odpowiednika w wytworzonej wartości dodanej – słuŜą jedynie redystrybucji istniejących dochodów.

1

PAŃSTWO A POPYT GLOBALNY

ZałoŜenie: wszystkie podatki mają postać podatków bezpośrednich (zbyt trudne byłoby rozróŜnienie PKB w cenach rynkowych i PKB w cenach czynników produkcji) Czyli: przy braku podatków pośrednich PKBcr = PKBccp Gospodarka zamknięta z państwem: AD = C + I + G C, I – przypomnienie Analiza G: Czy G są autonomicznym składnikiem AD, podobnie jak inwestycje, czy teŜ ich poziom zmienia się wraz ze wzrostem dochodu?

ZałoŜenie: −

W krótkim okresie, poziom G jest ustalany na pewnym poziomie wybranym przez rząd.

−

Mamy teraz trzy autonomiczne składniki AD nie zmieniające się bezpośrednio wraz z bieŜącym dochodem i produkcją: Ca, I oraz G

Odpływy z ruchu okręŜnego związane z działaniem państwa w gospodarce: − Państwo pobiera podatki i dokonuje wypłat transferowych: podatki netto NT = Td - B (załoŜyliśmy, Ŝe nie ma podatków pośrednich!) − NT zmniejszają dochody rozporządzalne ludności w stosunku do dochodu i produktu narodowego Yd = Y – NT

2

ZałoŜenie upraszczające: NT są proporcjonalne do Y t – stopa podatkowa netto NT = tY (wpływy podatkowe netto) Nowa formuła dochodu rozporządzalnego: Yd = Y – NT = Y – tY = Y(1- t) Zatem: Gospodarstwa domowe mogą zatrzymać jedynie część równą (1 – t) kaŜdego dolara/kaŜdej złotówki dodatkowego dochodu przed opodatkowaniem.

W jaki sposób poziom t i NT wpływa na poziom konsumpcji gospodarstw domowych? − Ca dla uproszczenia = 0 − poziom C jest proporcjonalny do poziomu Yd − KSK (krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu rozporządzalnego) wyznacza, jaka część dodatkowego dochodu gospodarstwa domowe przeznaczają na konsumpcję

Zatem funkcja konsumpcji przybiera postać: C = KSK x Yd W sytuacji, gdy państwo wprowadza podatki, Yd nie jest juŜ równy Y, lecz (1- t)Y Czyli: C = KSK(1 – t)Y Stąd: Przy istnieniu proporcjonalnej stopy opodatkowania netto t, KSK’ (krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu narodowego) jest powiązana z KSK (krańcową skłonnością do konsumpcji z dochodów rozporządzalnych): KSK’ = KSK (1 – t) 3

Przy braku podatków, Yd = Y, a połoŜenie C zaleŜy od wielkości KSK oraz poziomu Ca Przy proporcjonalnej stopie podatkowej t, spada

Yd, więc spada takŜe

poziom konsumpcji: Przykład: KSK = O,7; Ca = 8; t = 0,2 Funkcja C przy braku podatków: C = 8 + 0,7 Y Funkcja C’ z podatkami: C’ = 8 + 0,7 Yd = 8 + 0,7(1 – 0,2)Y = 8 + 0,56 Y Podatki wpływają na zaleŜność C od Y tak, Ŝe zmniejszają kąt nachylenia krzywej konsumpcji. C

C = 8 + 0.7 Y

C’ = 8 + 0.7 Yd = 8 + 0,56 Y

Ca a

0

Y

4

WPŁYW PODATKÓW NETTO NA WIELKOŚĆ PRODUKCJI Stopa podatkowa netto – wzrasta gdy: a) państwo decyduje się podnieść stopę podatków bezpośrednich i/lub b) ograniczyć skalę płatności transferowych.

Zmienia to KSK’ (krańcową skłonność do konsumpcji z dochodu narodowego)
zmienia więc nachylenie krzywej C Aby wykreślić nową krzywą AD, do popytu konsumpcyjnego dodajemy, przy kaŜdym poziomie dochodu narodowego, stałą wielkość I + G. AD AD

AD’

0

Y

5

Zatem: podwyŜka stopy podatkowej netto prowadzi do obniŜenia poziomu produkcji w punkcie równowagi.

Natomiast, spadek stopy podatków bezpośrednich lub wyŜsza stopa B spowodują spadek NT, a więc - wzrost AD i Y w punkcie równowagi.

WPŁYW WYDATKÓW PAŃSTWA NA WIELKOŚĆ PRODUKCJI

Przyjmijmy, Ŝe G = 200 i nie ma podatków (Y = Yd) Wzrost G daje taki sam efekt, jak wzrost wydatków inwestycyjnych lub konsumpcji

autonomicznej:

wywołuje

wzrost

produktu

społecznego

o wielkość równą iloczynowi mnoŜnika i przyrostu G.

AD AD’ = C + I + G

AD = C + I

G

Dochód, produkcja

6

POŁĄCZONY EFEKT WYDATKÓW PAŃSTWA I OPODATKOWANIA

Wyjściowy punkt równowagi w gospodarce zamkniętej bez państwa: I = 300; KSK = 0,7 więc AD = Y = 1000 Następnie pojawia się państwo: G = 200 T = 0,2 Więc: AD’ = Y’ Y’ =0,7(1 – 0,2) Y’ + 300 + 200 Y’ = 0,56 Y’ + 500 0,44 Y’ = 500 Y’ = 1136,(36) Czyli: połączonym efektem wyŜszych wydatków rządowych i podatków jest wzrost dochodu narodowego zapewniającego równowagę.

MNOśNIK ZRÓWNOWAśONEGO BUDśETU – mechanizm polegający na tym, Ŝe wzrost wydatków państwa, któremu towarzyszy taki sam wzrost podatków (a więc – budŜet państwa pozostaje w równowadze), powoduje zwiększenie produkcji.

7

MNOśNIK W GOSPODARCE Z PAŃSTWEM – korygujemy krańcową skłonność do konsumpcji o t (zamiast KSK zastosujemy KSK’) MnoŜnik = 1/1 - KSK’ KSK’ = KSK (1 – t)

Metody wpływu państwa za pośrednictwem polityki fiskalnej na popyt globalny i równowagę na rynku dóbr:

1. Polityka fiskalna (budŜetowa) – decyzje państwa dotyczące wydatków i podatków. Równanie budŜetu: G + B = Td + Te Pojęcie nadwyŜki, równowagi i deficytu budŜetu państwa Skoro przyjęliśmy, Ŝe NT = Td + Te – B, to moŜemy teŜ zapisać: G = NT

Wzrost G prowadzi do zwiększenia produkcji zapewniającej równowagę.

Przy danej stopie podatkowej, wpływy podatkowe wzrastają, a mimo to powiększa się deficyt budŜetowy (lub zmniejsza się nadwyŜka budŜetu). Dlaczego? Ruch okręŜny: planowane odpływy muszą być równe dopływom 8

S + NT = G + I S – I = G – NT (w stanie równowagi zamierzone oszczędności minus zamierzone inwestycje są równe deficytowi budŜetu państwa)

Czyli: Przy danej stopie podatkowej wzrost G prowadzi do wzrostu AD i wzrostu poziomu Yd w punkcie równowagi (rosną i planowana C, i S) Skoro rosną planowane oszczędności –

powiększa się takŜe lewa

strona równania (I są autonomiczne względem dochodu). Po prawej stronie równania NT nie moŜe wzrosnąć w takim samym stopniu, jak początkowy przyrost G: czyli w stanie równowagi (Y = AD) deficyt budŜetowy musi się powiększyć.

Cele polityki fiskalnej: a) Dostarczanie dóbr i usług publicznych (brak jasnej granicy). b) Wtórny podział dochodu w celu złagodzenia nierówności, jakie moŜe stwarzać

mechanizm

rynkowy

–

ale

moŜe

to

prowadzić

do

nieefektywności. Narzędzia: progresja podatkowa + transfery c) Wykorzystanie budŜetu do łagodzenia przejściowych, czyli cyklicznych wahań.

2. Polityka stabilizacyjna: działania państwa zmierzające do utrzymania produkcji blisko poziomu produkcji potencjalnej.

9

DEFICYT A CHARAKTER POLITYKI FISKALNEJ

Ekspansywna polityka fiskalna: cel – zwiększenie dochodu narodowego Restrykcyjna polityka fiskalna: cel – zmniejszenie dochodu narodowego

Wbrew

pozorom,

bieŜący

stan

budŜetu

państwa

nie

dostarcza

wystarczających informacji o charakterze polityki fiskalnej...

Deficyt moŜe się przecieŜ zmieniać z powodów nie mających wiele wspólnego z polityką fiskalną... np. w związku ze spadkiem I spada dochód – przy stałych G i t oznacza to spadek wpływów podatkowych netto i wzrost deficytu.

Przypomnijmy równanie budŜetu: G + B = T d + Te Deficyt budŜetu moŜe być spowodowany nie tyle działaniem państwa (czyli ekspansywną polityką budŜetową), ile niskim poziomem produkcji w gospodarce. Odwrotnie, przyczyną nadwyŜki budŜetowej moŜe być nie tyle restrykcyjna polityka budŜetowa, ile koniunktura.

10

Jak więc oceniać charakter polityki fiskalnej?

W tym celu ekonomiści wprowadzają pojęcie budŜetu strukturalnego:

a)

BUDśET STRUKTURALNY: pokazuje, jaki byłby stan budŜetu gdyby produkcja osiągnęła poziom produkcji potencjalnej (hipotetyczny stan budŜetu, w sytuacji gdy produkcja faktyczna byłaby równa produkcji potencjalnej)

O ekspansywności (restrykcyjności) polityki fiskalnej świadczy istnienie strukturalnego deficytu budŜetowego (strukturalnej nadwyŜki budŜetowej).

Kiedy polityka państwa byłaby ekspansywna, poziom G przekraczałby wielkość NT pobieranych przy poziomie produkcji potencjalnej. W ten sposób eliminujemy zmiany NT związane ze stanem koniunktury...

b)

Korekta wielkości deficytu budŜetowego o wpływ inflacji: wielkości wydatków państwa oraz odsetek od długu publicznego obliczone przy wykorzystaniu realnych, a nie nominalnych stóp procentowych.

AUTOMATYCZNE STABILIZATORY: mechanizmy w gospodarce, które zmniejszają podatność PNB na szoki (np. spadek popytu inwestycyjnego). Automatyzm – nikt nie musi decydować o ich uruchomieniu − proporcjonalna stopa podatkowa (PIT, VAT) − zasiłki dla bezrobotnych Zawsze, gdy spada Y, spadają wpływy z podatków, i rosną zasiłki Mechanizm – działanie mnoŜnika:

11

Im wyŜsza jest stopa podatkowa, tym słabsze będzie oddziaływanie mnoŜnika na zmianę rozmiarów produkcji w punkcie równowagi

DYSKRECJONALNA (AKTYWNA) POLITYKA FISKALNA – poza mechanizmem automatycznych stabilizatorów, celowy wpływ państwa na poziom G lub t, by przybliŜać gospodarkę do stanu pełnego zatrudnienia (obniŜanie podatków, zwiększanie wydatków).

OGRANICZENIA AKTYWNEJ POLITYKI FISKALNEJ

1. Opóźnienia czasowe (zarówno w rozpoznaniu sytuacji, jak i w podejmowaniu decyzji i wreszcie, wystąpieniu ich skutków w gospodarce). 2. Niepewność co do wartości podstawowych wielkości w gospodarce, np. mnoŜnika (moŜna ją jedynie szacować na podstawie danych z przeszłości) lub co do poziomu nie związanych z działalnością państwa źródłach popytu autonomicznego (np. I). 3. Efekty pobudzone w popycie autonomicznym: zmiany polityki budŜetowej mogą wywoływać przeciwstawne zmiany Ca czy I.

DŁUG PUBLICZNY I DEFICYT − Dług publiczny (narodowy) – całkowite, pozostające do spłaty zadłuŜenie państwa. − Związek deficytu i długu − Finansowanie długu publicznego: zadłuŜenie wewnętrzne i zewnętrzne, finansowanie deficytu przez kreację pieniądza – poŜyczka w banku centralnym (wzrost podaŜy pieniądza) lub

12

seniorat (dochód z emisji pieniądza: średniowieczni władcy wpadający w finansowe tarapaty „odchudzali” złote monety) − podatek

inflacyjny

-

obniŜanie

realnej

wartości

długu

państwowego zaciągniętego w aktywach nominalnych.

Dlaczego zbyt wysoki dług jest niebezpieczny? − Pułapka zadłuŜenia − MoŜe być konieczne zwiększenie t, by pokryć koszty obsługi długu, a wysoka t = spadek Y − Wysokie zadłuŜenie moŜe spowodować nadmierny deficyt, jeśli rząd nie moŜe podnieść t – wtedy konieczne albo kolejne poŜyczki, albo dodruk pieniędzy – niebezpieczeństwo inflacji

„Herbert Hoover „Niech będą błogosławieni młodzi, albowiem to oni odziedziczą dług narodowy”.

13

WPŁYW HANDLU ZAGRANICZNEGO NA DOCHÓD NARODOWY

Bilans handlowy → NX (eksport netto) = X – Z X > Z – nadwyŜka handlowa X < Z – deficyt handlowy

X Z

Z = KSI x Y

X

Y

Równowaga w gospodarce otwartej: AD = Y AD = C + I + G + X – Z Co określa wielkość X i Z?

Popyt na eksport – autonomiczny względem naszego dochodu, zaleŜy od popytu (dochodu) zagranicy X – zwiększa AD, równoległe przesunięcie w górę (przy Z = 0)

14

Popyt na import – rośnie wraz ze wzrostem poziomu dochodu w kraju

KSI (MPI) – krańcowa skłonność do importu – informuje, jaką część kaŜdej dodatkowej jednostki dochodu narodowego podmioty krajowe chcą wydać na dodatkowy import.

Zatem: kaŜdy dodatkowy UDS/zł dochodu wywołuje wzrost popytu konsumpcyjnego, ale zwiększa takŜe planowany import. Dodatkowy dochód wywołuje więc wzrost popytu konsumpcyjnego na produkty krajowe nie o wartości KSK’, ale KSK’ – KSI, czyli zmienia się nachylenie krzywej AD...

KSK” (KSK w gospodarce otwartej) = KSK(1 – t) - KSI MnoŜnik w gospodarce otwartej przybiera więc formułę:

M = 1/1-(KSK(1 – t) - KSI)

Wzrost KSI spowoduje jeszcze większy spadek wartości mnoŜnika...

WARUNEK RÓWNOWAGI W GOSPODARCE OTWARTEJ

AD = Y AD = C + I + G + X – Z oraz odpływy = przypływy S + NT + Z = I + G + X S – I = G – NT + NX Czyli: 15

NadwyŜka oszczędności nad inwestycjami musi być równa deficytowi budŜetowemu plus eksport netto (nadwyŜka handlowa).

LUKI: PKB, DEFLACYJNA I INFLACYJNA

Rzeczywista wielkość produkcji w gospodarce (w stanie krótkookresowej równowagi)

Ye

zazwyczaj

nie

jest

równa

poziomowi

produkcji

potencjalnej Yp Powstaje tzw. luka PKB:

Dodatnia – Yp> Ye Ujemna - Yp< Ye O ile naleŜy zmienić poziom planowanych wydatków autonomicznych (Ca, I, G), aby doszło do zamknięcia luki PKB (Yp= Ye)? W zaleŜności od charakteru luki i wielkości mnoŜnika w danej gospodarce, naleŜy odpowiednio zmniejszyć lub zwiększyć te wydatki.

1. Luka deflacyjna (recesyjna) – nadwyŜka wchodzących w skład zagregowanych wydatków planowanych wydatków autonomicznych, zapewniających osiągnięcie przez gospodarkę produkcji potencjalnej, nad rzeczywistą wielkością tych wydatków.
trzeba zwiększyć planowane wydatki autonomiczne – „nakręcić koniunkturę”

16

2. Luka inflacyjna – nadwyŜka rzeczywistej wielkości wydatków autonomicznych wchodzących w skład planowanych wydatków zagregowanych nad poziomem tych wydatków zapewniającym osiągnięcie przez gospodarkę produkcji potencjalnej.
trzeba zmniejszyć planowane wydatki autonomiczne

Luka PKB jest zawsze większa od luki inflacyjnej czy deflacyjnej – zmiana planowanych

wydatków

autonomicznych,

zgodnie

z

mechanizmem

mnoŜnikowym, powoduje większą od niej samej zmianę planowanych wydatków zagregowanych.

17