Kto co je?

o t K je? o c Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego za pośrednictwem Euroregionu „Tatry” w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

o t K je? co Zakopane 2011 1

Polscy i słowaccy uczniowie poznają Tatry – cykl imprez edukacyjnych

Kto CO JE?

Opracowanie materiałów: Agata Guzik Rysunki: Joanna Galica-Dorula Autorzy fotografii: Marcin Guzik, Łukasz Pęksa, Andrzej Śliwiński Projekt graficzny, skład i druk: Lettra-Graphic Wyłączną odpowiedzialność za treść niniejszej publikacji ponosi Tatrzański Park Narodowy i w żadnym razie nie może ona być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem Unii Europejskiej ani Euroregionu „Tatry”.

© Wszelkie prawa zastrzeżone Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani rozpowszechniana w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich.

Tatrzański Park Narodowy Kuźnice 1, 34-500 Zakopane tel. 18 20 23 200 e-mail: [email protected] www.tpn.pl Zakopane 2011 ISBN 978-83-61788-44-7

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego za pośrednictwem Euroregionu „Tatry” w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska – Republika Słowacka 2007–2013

Temat:

Kto co je? Cel ogólny • Zapoznanie z różnorodnością fauny tatrzańskiej.

Cele operacyjne Uczeń: • wie, jakie partie Tatr zamieszkują poszczególne gatunki zwierząt; • wie, jakim pokarmem odżywiają się wybrane gatunki zwierząt; • zna schemat łańcucha pokarmowego; • umie wymienić gatunki chronione w Tatrach; • wie, dlaczego konieczna jest ochrona gatunków zagrożonych wyginięciem.

Metody i techniki pracy • podająca • aktywizująca • eksponująca

Formy pracy • zbiorowa • indywidualna

Środki dydaktyczne • • • •

karty pracy uczniów linka prezentacja multimedialna plansza edukacyjna

3

Kto co je?

Przebieg zajęć I faza wstępna Pogadanka wprowadzająca 1. Nauczyciel przedstawia uczniom szkic pięter klimatyczno-roślinnych Tatr (plansza edukacyjna) i przeprowadza pogadankę na temat występowania w poszczególnych piętrach różnych gatunków zwierząt. Stara się naprowadzić uczniów na wnioski, że występowanie zwierząt w danym piętrze jest związane z dostępnością i rodzajem spożywanego przez nie pokarmu oraz przystosowaniem zwierząt do życia w danych warunkach.

II faza realizacyjna Praca z kartami pracy 2. Uczniowie otrzymują karty pracy. Na szkicu pięter klimatyczno-roślinnych Tatr mają umiejscowić wizerunki zwierząt. 3. Nauczyciel weryfikuje poprawność wykonywanego zadania. Po weryfikacji uczniowie mogą przykleić wizerunki. Zabawa dydak tyczna 4. Uczniowie losują kartki z nazwami zwierząt występujących w  Tatrach. Nauczyciel wyznacza w pomieszczeniu miejsca podpisane: ssaki, ptaki, ryby, gady, płazy, owady. Uczniowie mają podjąć decyzję, do której gromady należy wylosowane przez nich zwierzę, a tym samym – jakie miejsce powinni zająć. 5. Po zajęciu miejsc przez uczniów nauczyciel weryfikuje poprawność wykonania zadania. Jeden uczeń z każdej grupy wymienia gatunki ze swojej gromady. Uczniowie uzupełniają karty pracy. Burza mózgów 6. Uczniowie w powstałych grupach mają się zastanowić, co konkretnie spożywają zwierzęta, które wylosowali. Wyniki reszcie klasy prezentuje przedstawiciel zespołu. 4

Kto co je?

7. Uczniowie wykonują zadanie z karty pracy. 8. Nauczyciel kieruje do uczniów pytanie, co rozumieją pod pojęciem łańcucha pokarmowego. Definicję uczniowie zapisują w karcie pracy. 9. Nauczyciel wyjaśnia uczniom, co to jest sieć pokarmowa (troficzna). Tłumaczy, jak wzajemnie przeplatają się łańcuchy pokarmowe. 10. Uczniowie biorą udział w grze dydaktycznej obrazującej sieć troficzną.

III faza podsumowująca 11. Nauczyciel prowadzi pogadankę z uczniami, podkreślając, jak istotne są zachowanie różnorodności gatunków i prawna ochrona niektórych z nich. Uczniowie sami powinni wysnuć takie wnioski. Nauczyciel pokazuje prezentację multimedialną lub zdjęcia zwierząt chronionych w Tatrach, wyjaśnia jak doszło do objęcia ich ochroną i dlaczego. Plansza edukacyjna 12. W ramach podsumowania zajęć wybrani uczniowie uzupełniają planszę edukacyjną: – wpisują typ pożywienia, jakim odżywiają się zwierzęta (rośliny, mięso); – zaznaczają strzałkami, w których piętrach klimatyczno-roślinnych występują najczęściej pokazane na planszy zwierzęta.

5

Kto co je?

Gra dydaktyczna (sieć troficzna) Każdy uczeń losuje karteczkę z nazwą zwierzęcia lub rośliny. Po losowaniu uczniowie ustawiają się w kręgu. Nauczyciel podaje końcówkę linki wybranemu uczniowi. Uczeń ten (wylosowane zwierzę lub roślina) podaje drugi koniec linki innemu uczniowi (zwierzęciu, roślinie), z którym łączy go zależność pokarmowa. Uczniowie łączą się w ten sposób linką aż do wyczerpania pomysłów. Następnie nauczyciel zabiera jedno z ogniw (najlepiej to najbardziej obciążone). Zabawa ma na celu ukazanie zachwiania sieci pokarmowej w przypadku braku jednego z ogniw. owoce borówki

pędy drzew

owady

gąsienice

orzeł

żmija

mysz

wiewiórka

jaszczurka

bukiew

wilk

sarna

niedźwiedź

maliny

ślimaki

świstak

kozica

orzechówka

puchacz

kuna

lis

ślimak

miłosna górska

jeleń

trawy

Definicje Piętrowy układ roślinności to charakterystyczny dla gór strefowy układ formacji roślinnych zmieniający się wraz z wysokością. Czynnikami wywołującymi to zjawisko są zmieniające się wraz z wysokością niektóre elementy klimatu, np. średnia roczna temperatura, długość okresu wegetacyjnego, wielkość opadów. Piętra roślinne występujące w Tatrach to: • piętro regla dolnego (900–1250 m n.p.m.) – zwane krainą buka i  jodły, • piętro regla górnego (1250–1550 m n.p.m.) – będące krainą świerka,

6

Kto co je?

• piętro subalpejskie (1550–1800 m n.p.m.) – z dominującą kosodrzewiną, • piętro alpejskie (1800–2250 m n.p.m.) – czyli piętro hal, • piętro subniwalne (2250 m n.p.m. po najwyższe szczyty) – inaczej nazywane turniowym, występuje tylko w tym miejscu w Polsce. Łańcuch pokarmowy to szereg organizmów powiązanych ze sobą zależnościami pokarmowymi ustawionych w takiej kolejności, że każda poprzedzająca grupa (ogniwo) jest podstawą pożywienia dla następnej. Przez poszczególne ogniwa łańcucha przepływa energia zmagazynowana początkowo w roślinach, tj. w poziomie troficznym producentów, a potem kolejno przez roślinożerców i mięsożerców. Energia ta podczas przepływu przez poszczególne ogniwa ulega w  80–90% rozproszeniu w postaci ciepła. W każdym łańcuchu występują także reducenci, którzy materiały budulcowe i energię zdobywają poprzez zjadanie i przyswajanie związków organicznych zawartych w odchodach i martwych szczątkach wszystkich organizmów tworzących poszczególne ogniwa łańcucha. Długość łańcucha może być różna i zależy od biocenozy, w której występuje, a wzajemnie przeplatające się łańcuchy pokarmowe tworzą sieć troficzną. Przykładowy łańcuch pokarmowy:

Przykłady różnych łańcuchów pokarmowych: rośliny – jeleń – wilk świerk – kornik – dzięcioł owoce jarzębiny – drozd – jastrząb nasiona świerka – wiewiórka – kuna owad – ryjówka – łasica – lis

7

Kto co je?

Charakterystyka tatrzańskiej fauny Świat zwierząt zamieszkujących północną stronę Tatr liczy ponad 8000 gatunków, z czego większość stanowią bezkręgowce. Jedną z najliczniejszych grup zwierząt tatrzańskich są ptaki, stwierdzono tutaj gniazdowanie ponad stu gatunków. Spośród przedstawicieli tej gromady najliczniej w Tatrach występują zięby i rudziki. Obok ptaków dość liczną i bardzo charakterystyczną grupę zwierząt tatrzańskich stanowią ssaki. Spośród nich na terenie TPN występuje ok. 65 gatunków, wśród których dominują nietoperze stanowiące aż 30% tej liczby. Licznie reprezentowane są gryzonie (18 gatunków), drapieżniki (13 gatunków) i ssaki owadożerne (7 gatunków). Najbardziej znane tatrzańskie ssaki to kozica i świstak, związane nierozerwalnie ze środowiskiem wysokogórskim i występujące w Polsce tylko w Tatrach. Ponadto żyje tu siedem gatunków płazów: traszka zwy­czajna, traszka karpacka i traszka górska, salamandra plamista, kumak górski, ropucha szara i żaba trawna oraz cztery gatunki gadów: jaszczurka żyworodna, żmija zygzakowata, w tym sporadycznie zaskroniec zwyczajny i jaszczurka zwinka. W nielicznych stawach i niektórych potokach spotkać można ryby, których występuje tu sześć gatunków. Z rodzimych są to: pstrąg potokowy, głowacz pręgopłetwy, strzebla potokowa i lipień europejski, z wprowadzonych sztucznie – pstrąg źródlany i pstrąg tęczowy. Wysokogórski charakter jest tym, co najbardziej wyróżnia świat zwierzęcy Tatr. Duża deniwelacja terenu na stosunkowo niewielkiej przestrzeni oraz zmieniające się wraz z wysokością warunki klimatyczne, a także różne ekspozycje i nachylenia stoków oraz efekty działania wiatrów i lawin 8

Kto co je?

śnieżnych wyraźnie wpłynęły na przystosowanie zwierząt do tego środowiska. Występujące tam populacje muszą odznaczać się stosownym przystosowaniem w morfologii organizmu, fizjologii, a u  zwierząt wyższych także specyficznym behawiorem. Jednym ze sposobów na przetrwanie niekorzystnych warunków klimatycznych jest sen zimowy, obserwowany np. u świstaków, nietoperzy czy niedźwiedzi. Biorąc pod uwagę okresowość występowania zwierząt w poszczególnych piętrach wysokościowych, zwierzęta podzielono na: − gatunki ksenoalpejskie, czyli takie, które pojawiają się w górach na różnych wysokościach jedynie w porze letniej jako bierni lub czynni migranci napływający z nizin i które w górach nigdy się nie rozmnażają. Do tej grupy należą przede wszystkim owady (np. motyle bielinek kapustnik i rusałka pokrzywnik); − gatunki tychoalpejskie, czyli stale przebywające w górach, ale także występujące poza nimi. W grupie tej znajduje się najwięcej gatunków spośród zwierząt występujących w Tatrach. Spośród najbardziej znanych należy wymienić: niedźwiedzia, rysia, wilka, lisa, jelenia, sarnę i wydrę, a z ptaków: orzechówkę, cietrzewia, jarząbka, głuszca, orła, pustułkę i puchacza; − gatunki eualpejskie, czyli występujące wyłącznie w górach. Wśród tatrzańskich przedstawicieli tej grupy należy wymienić: kozicę tatrzańską, świstaka tatrzańskiego, nornika śnieżnego oraz darniówkę tatrzańską. Z ptaków są to płochacz halny i siwerniak oraz pomurnik, spotykany jeszcze tylko w Pieninach.

Piętrowość rozmieszczenia fauny Zgodnie z powszechnie znaną regułą liczba gatunków zwierząt maleje, począwszy od podnóża gór, po ich najwyższe szczyty. Jest to związane z faktem, że niewiele gatunków jest w stanie przeżyć ekstremalne warunki wysokogórskie. Wraz ze wzrostem wysokości następuje stopniowe lub gwałtowne wymienianie się gatunków o różnych przystoso9

Kto co je?

waniach i preferencjach siedliskowych. Dobrym przykładem mogą być przedstawiciele ssaków kopytnych: jelenie i sarny związane przede wszystkim ze strefą lasów, a kozica z piętrem hal i turni. Ssaki Większość występujących w Tatrach gatunków zwierząt związana jest z piętrem reglowym. Mozaika siedlisk zapewnia roślinożercom możliwość znalezienia odpowiedniego pożywienia. Pospolite w tym piętrze są jelenie i sarny, a na obrzeżach Parku żyje dzik. Dość powszechnie spotykane są drobne gryzonie, m.in. wiewiórka i orzesznica. Najliczniej spośród tej grupy zwierząt reprezentowana jest nornica ruda. Z ssaków owadożernych najczęściej w tej strefie wysokościowej spotykane są jeż oraz trzy gatunki nietoperzy: gacek brunatny, nocek duży, mroczek pozłocisty. Obecność licznej drobnej zwierzyny przekłada się na liczebność drapieżników. Spotykamy tutaj wilki, rysie, lisy, kuny leśne, gronostaje, łasice oraz niedźwiedzie. W piętrze kosodrzewiny dominują drobne ssaki: ryjówka aksamitna, ryjówka malutka, orzesznica, nornica ruda. Zdarza się że docierają tutaj również niektóre gatunki drapieżników tatrzańskich lasów, takie jak niedźwiedź brunatny, ryś czy lis. Z gadów i płazów można tu spotkać jaszczurkę żyworodną, żmiję zygzakowatą, traszkę górską, żabę trawną. Najwyżej położone piętro hal i turni zamieszkują takie gatunki jak kozica, świstak, nornik śnieżny. Ptaki Skład awifauny regla dolnego jest urozmaicony i nie różni się znacznie od składu w lasach nizinnych. Jedynie występujący w tej strefie drozd obrożny jest typowym gatunkiemi górskim. Do bardziej znanych spośród ok. 65 gatunków ptaków tego obszaru należą: głuszec, jarząbek, dzięcioł czarny, puchacz, jastrząb, myszołów, krogulec, gil. W reglu górnym występuje około 35 gatunków ptaków. Część z nich spotykana jest także w piętrze niższym. Do bardziej interesujących ptaków spotykanych tutaj należą głuszec, jarząbek, dzięcioł czarny, włochatka, krzyżodziób świerkowy, orzechówka, dzięcioł trójpalczasty i drozd obrożny. 10

Kto co je?

Piętro kosodrzewiny zasiedlane jest przez niewiele ponad 10 gatunków ptaków. Są to przed­ stawiciele gatunków borealno-alpejskich, np. siwerniak, czeczotka czy po­d­róż­ni­czek. Spośród gatunków występu­jących także w  niższych położeniach należy wymienić pokrzywnicę, która wraz z siwerniakiem dominują w tym piętrze wysokościowym. W piętrze halnym, zasiedlanym przez kilka gatunków ptaków, najczęściej można spotkać siwerniaka. W górnej części, na granicy z piętrem turni, gnieżdżą się płochacze halne. W najwyżej położonym piętrze turniowym spotykanych jest około 10 gatunków ptaków. Spośród gatunków alpejskich obszar ten zasiedlają płochacz halny i pomurnik. Skały piętra turniowego mogą być środowiskiem życia kruków i jerzyków.

Podstawowe informacje o preferencjach pokarmowych wybranych gatunków zwierząt Niedźwiedź – gatunek wszystkożerny, choć w składzie pożywienia przeważa pokarm roślinny. Podstawowe pożywienie stanowią zwierzyna leśna (głównie jelenie), padlina (na wiosnę często przeszukują lawiniska) i zielone części roślin. Pokarmem sezonowym są na wiosnę pąki i kłącza oraz wcześnie dojrzewające owoce leśne, a jesienią przede wszystkim owoce runa leśnego, takie jak maliny i borówki. Zapasy tłuszczu, gromadzone w okresie od lipca do września, wytwarzane są na bazie owoców jagód leśnych (maliny, czernicy, brusznicy) oraz pokarmu wysokokalorycznego (np. bukwi, orzechów limby). Znane są przypadki atakowania przez niedźwiedzie owiec. 11

Kto co je?

Lis – drapieżnik, podstawą jego pożywienia są prze­ de wszystkim drobne gryzonie. Lisy zjadają także ptaki oraz ich jaja, dodatkowo – padlinę, owady, ślimaki, owoce (głównie borówki, maliny). Wiosną i latem polują na młode osobniki różnych gatunków. Lis nie jest drapieżnikiem wyspecjalizowanym – zjada to, co w danym momencie jest łatwo dostępne. Wilk – mięsożerca, poluje przede wszystkim na duże ssaki kopytne, ale także na mniejsze gatunki zwierząt. Preferowanym gatunkiem jest jeleń. Wilki nie gardzą także padliną. Znane są przypadki ataków wilków na owce wypasane na halach. Świstak – typowy roślinożerca, żywi się prawie wyłącznie roślinami. Dieta świstaków zmienia się wraz ze zmianą roślinności na halach w czasie okresu wegetacyjnego. Na wiosnę jedzą świeże pędy ziół i traw, latem kwiatostany oraz soczyste pędy w fazie wzrostu. Zjadają także krzewy i krzewinki, wygrzebują korzonki i bulwy. Wśród ulubionych roślin świstaków są: goryczka kropkowana, kosmatka brunatna, podbiałek alpejski, kuklik górski i marchwica pospolita. Kozica – roślinożerca. W diecie kozic stwierdzono dotychczas ponad 120 gatunków roślin. Należą do nich rośliny drzewiaste, krzewy i krzewinki, trawy i  byliny oraz porosty i mchy. Latem najchętniej zjadane są trawy i byliny (np. miłosna górska, goryczka kropkowana, omieg górski), a zimą większą rolę odgrywają wygrzebywane spod śniegu krzewinki oraz porosty. Ryś – gatunek mięsożerny. Podstawowym pokarmem rysia są ssaki kopytne, przede wszystkim sarny, młode jelenie, a w Tatrach także kozice. Mniejsze gatunki zwierząt są uzupełnieniem diety. Ryś nie gardzi padliną, ptakami, drobnymi gryzoniami, płazami, a nawet owadami. 12

Kto co je?

Nocek duży – odżywia się drobnymi bezkręgowcami, a podstawą jego pożywienia są duże chrząszcze z rodziny biegaczowatych. Poluje głównie w lasach, rzadziej na terenach otwartych. Wśród innych zidentyfikowanych ofiar nocka dużego były chrabąszcze, motyle, pluskwiaki, błonkówki i pająki. Orzeł przedni – drapieżca oraz padlinożerca. Żywi się głównie upolowanymi przez siebie średniej wielkości ssakami i ptakami, nie gardzi padliną. W  Tatrach znane są ataki orła na młode kozice oraz świstaki. Jego ofiarami są zazwyczaj młode sarny, lisy, kruki, sowy, kuraki, a także gady. Orzechówka – gatunek wszystkożerny. Głównym pokarmem są nasiona limby, bukiew, różne mięsiste owoce oraz latem w mniejszym stopniu zdobycz zwierzęca – owady i ich larwy, ślimaki; nie gardzi też jajami i pisklętami, jaszczurkami, myszami i innymi drobnymi kręgowcami. Głuszec – gatunek roślinożerny. Dorosłe ptaki żywią się przede wszystkim liśćmi, owocami i pędami roślin (np. borówki czarnej, żurawiny). Skład pokarmu zmienia się w ciągu roku, zimą w związku z brakiem innego pożywienia w diecie dominuje igliwie świerka i jodły. Pisklęta w początkowym okresie życia żywią się pokarmem zwierzęcym, bezkręgowcami i drobnymi kręgowcami. Ryjówka malutka – gatunek mięsożerny. Pokarmem są głównie bezkręgowce, przeważnie larwy much i  mączników, także roztocza i pająki. Upolowane ofiary zjada od razu lub magazynuje w krótkotrwałych rozproszonych schowkach lub długotrwałych spiżarniach. Nagromadzone w ten sposób pożywienie pomaga zwierzęciu przetrwać okres zimy.

13

Kto co je?

Kruk – gatunek wszystkożerny, ale głównie zjada pokarm zwierzęcy – drobne ssaki, żaby i inne płazy, jaszczurki i inne gady, ptaki, w tym ich młode i jaja, owady, dżdżownice, robaki, ślimaki. Szczególnie zimą często odżywia się padliną. W skład pokarmu roślinnego zjadanego przez kruki wchodzą nasiona, pąki roślin i owoce. Jeleń – roślinożerca. Główny pokarm tego gatunku stanowią drzewa i krzewy. Dostarczają one pożywienia w postaci pędów, kory, liści i owoców. Najważniejszymi gatunkami drzew w diecie jeleni występujących w Tatrach są: jodła, jawor, jarzębina, wierzby, a z krzewinek borówki. Jelenie zjadają również rośliny zielne, mchy i porosty. Sarna – roślinożerca. Pokarmem sarny są przede wszystkim rośliny zielne, ale także liście, pąki oraz młode pędy leśnych krzewów i drzew. Dietę, szczególnie w okresie zimowym, mogą uzupełniać znajdowane pod śniegiem porosty. Salamandra plamista – w skład diety salamandry wchodzą skąposzczety (np. dżdżownice) oraz bezskorupowe ślimaki, sporadycznie zjada także różne owady i pajęczaki. Larwy odżywiają się podobnym pokarmem jak osobniki dorosłe. Kumak górski – w początkowym okresie życia, w stadium kijanki, roślinożerca, żywi się glonami zeskrobywanymi z powierzchni roślin lub kamieni oraz gnijącymi szczątkami roślin. W pozbawionych roślinności kałużach pożera wierzchnią warstwę mułu, w  której rozwijają się okrzemki. Młode, świeżo przeobrażone kumaki zjadają drobne muchówki, skoczogonki i roztocza. Osobniki dorosłe żywią się bezkręgowcami, np. pająkami, chrząszczami, mrówkami, larwami motyli, pluskwiakami, a nawet dżdżowni­cami. 14

Kto co je?

Wydra – podstawowe pożywienie stanowią ryby, ale poluje chętnie także na duże owady wodne i płazy. Dość rzadko zjada ptaki i ich jaja, a ssaki spora­ dycznie. Kuna leśna – gatunek wszystkożerny. Najczęściej poluje na ptaki oraz ich lęgi, a także na drobne gryzonie. W skład diety wchodzą również żaby i większe owady, zjada też padlinę. W lecie i jesienią odżywia się głównie pokarmem roślinnym w postaci owoców, np. jagód borówki. Traszka górska – głównym jej pożywieniem są drobne organizmy wodne: skorupiaki, ślimaki i larwy owadów wodnych. Na lądzie żywi się dżdżownicami, ślimakami bezskorupowymi, małymi owadami i  pająkami. Dzik – typowy wszystkożerca. W skład pokarmu roślinnego wchodzą nie tylko wegetatywne nadziemne części roślin, lecz także ich części podziemne, zwłaszcza bulwy i kłącza. Istotnym składnikiem bazy pokarmowej są nasiona i owoce niektórych drzew i krzewów leśnych (np. bukwi). Do pokarmu zwierzęcego zjadanego chętnie przez dziki należą owady (w  postaci larw, pędraków i poczwarek); kręgowce (np. drobne ssaki) są zjadane okazjonalnie. Puchacz – drapieżnik, poluje na pokarm najłatwiej dostępny w siedlisku. Do najchętniej zjadanego pożywienia należą jeże, krety, wiewiórki, łasice, a spośród ptaków np. kruki lub niektóre gatunki sów. Poluje także na większe ssaki, np. lisy. Nie gardzi padliną, dużymi chrząszczami i żabami. Sokół wędrowny – specjalista od łowienia pokarmu w locie, w związku z tym jego ofiarami są głównie ptaki średniej wielkości, np. kaczki, siewkowce, kru15

Kto co je?

kowate, wróblowate. W diecie sokołów wędrownych znajduje się aż 200 gatunków ptaków. Jeż – w skład jego diety wchodzą głównie ślimaki, dżdżownice i inne pierścienice, jaszczurki, chrząszcze i inne owady, niekiedy żaby, małe gryzonie oraz jaja i pisklęta ptaków. Czasami jeże jedzą owoce opadłe z drzew.

Ochrona zwierząt Historia ochrony świstaków i kozic w Tatrach Oddziaływanie człowieka na środowisko wysokogórskie Tatr ma już wielowiekową historię. Począwszy od górników wydobywających krusz­ ce z wnętrza gór, poprzez hutników korzystających z tatrzańskiego drewna przy wytopie pozyskanych z gór rud żelaza, pasterzy pasących swoje owce na wysokogórskich halach, drwali wycinających lasy na potrzeby papiernictwa i tartacznictwa, na turystach licznie odwiedzających ten teren kończąc. Część z wymienionych form antropopresji miała swój negatywny wpływ na populację kozic i świstaków, w związku z tym liczebność tych gatunków w Tatrach ulegała dużym wahaniom na przestrzeni lat. Przypuszcza się, że prowadzona w Tatrach gospodarka pasterska była jednym z powodów drastycznego spadku liczebności kozic w XIX w. Drugim ważnym czynnikiem mającym wpływ na taki stan była nadmierna presja myśliwska oraz kłusownicza. Pierwsza wzmianka o nadmiernej eksploatacji kozic wyszła spod pióra leśniczego Franza Kleina w 1827 r. Także w pierwszej połowie XIX w. Ludwik Zejszner pisał o tępieniu kozic i świstaków, głosząc potrzebę ich ochrony. Postaciami, które odegrały bardzo dużą rolę w staraniach o ochronę kozic i świstaków, byli ksiądz dr Eugeniusz Janota oraz profesor

16

Kto co je?

17

Kto co je?

18

Kto co je?

zoologii Maksymilian Nowicki. Zabiegali oni nie tylko o ograniczenie kłusownictwa, ale także o objęcie całkowitą ochroną zagrożonych gatunków zwierząt tatrzańskich. Anonimowo wydana, ale jak się przy­ puszcza autorstwa Janoty, broszura Upomnienie Zakopianów i wszystkich Podhalanów, aby nie tępili świstaków i kóz odegrała ważną rolę w kształtowaniu właściwych postaw ludu Podhala. Wspomniane osoby rozpoczęły także praktyczne działania zmierzające do ochrony zagrożonej fauny. Z ich inicjatywy i za ich pieniądze w 1866 r. powołani zostali „strażnicy ochronni” – znani przewodnicy tatrzańscy: Jędrzej Wala i Maciej Sieczka. Starania Janoty i Nowickiego, poparte autorytetem Komisji Fizjograficznej Towarzystwa Naukowego Krakowskiego i innych instytucji, doprowadziły do tego, że galicyjski Sejm Krajowy we Lwowie 5 paździer­ nika 1868 roku uchwalił Ustawę względem zakazu łapania i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom, świstaka i  dzikich kóz. Była to pierwsza w świecie parlamentarna ustawa o ochronie gatunkowej zwierząt. Dzięki niej powstała w Tatrach straż górska, mająca na celu zapobieganie kłusownictwu. Ochrona miejsc występowania kozic i świstaków poprzez stworzenie rezerwatów i parków narodowych, będących najwyższą formą ochrony zarówno w Polsce, jak i na Słowacji, przyczyniła się na pewno do polepszenia warunków życia tych gatunków. W 1923 r. dla ochrony kozic rząd Czechosłowacji ustanowił dwa pierwsze rezerwaty kozic w Tatrach, w Dolinie Koprowej i w Dolinie Złomisk (Słowacja). Parki narodowe powstały w okresie powojennym w 1949 (TANAP) i 1955 (TPN). Polska Czerwona Księga Zwierząt Informację o zagrożonych gatunkach zwierząt występujących w naszym kraju można znaleźć w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Jest to opracowanie przygotowane przez naukowców Instytutu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, zawierające dokładny opis i mapki rozmieszczenia gatunków zwierząt zagrożonych wyginięciem. Opisane w nim zwierzęta zostały przypisane do jednej z siedmiu grup charakteryzujących ich zagrożenie, począwszy od gatunków na razie niezagrożonych wymarciem po gatunki wymarłe. W Tatrach spo-

19

Kto co je?

śród gatunków wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt stwierdzano występowanie: • głuszca, kozicy, pomurnika, mornela – gatunki skrajnie zagro­ żone; • cietrzewia, orła przedniego, świstaka – gatunki bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożone; • dzięcioła trójpalczastego – gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie; • ryjówki średniej, rysia, wilka, niedźwiedzia, płochacza halnego, puchacza – gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia. Ochrona gatunkowa zwierząt Ochrona gatunkowa zwierząt jest to forma ochrony przyrody wymieniona w Ustawie o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 r. (z późn. zmianami). Ochrona gatunkowa ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących zwierząt oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Zwierząt objętych ochroną gatunkową nie wolno zabijać, okaleczać, chwytać, przetrzymywać, płoszyć. Na terenie Tatr, podobnie jak we wszystkich parkach narodowych i rezerwatach, obowiązuje ochrona wszystkich, nawet najpospolitszych zwierząt żyjących w Parku.

20

21

pl ze m eg

ISBN 978-83-61788-44-7 22

ar

z

be zp

ła

tn y

Kto co je?