Badanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

KONTRAKT SOCJALNY W PRAKTYCE Raport z badania w województwie podkarpackim

Rzeszów 2014

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie ul. Hetmańska 120, 35-078 Rzeszów, tel. 17/ 74 70 600, fax. 17/ 74 70 601 Obserwatorium Integracji Społecznej w Rzeszowie tel. 17/ 74 02 330, 17/74 02 331, www.ois.rops.rzeszow.pl

Spis treści

Wprowadzenie ................................................................................................................................. 4 1.

Założenia metodologiczne ....................................................................................................... 7 1.1. Główny problem i szczegółowe cele badawcze .................................................................... 7 1.2. Analiza danych zastanych ..................................................................................................... 7 1.3. Indywidualne wywiady pogłębione ........................................................................................ 8 1.4. Panel ekspercki ..................................................................................................................... 8

2.

Wyniki badania ........................................................................................................................ 9 2.1. Analiza danych zastanych ..................................................................................................... 9 2.2. Analiza wyników badania jakościowego (IDI) ..................................................................... 13 2.2.1. Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji ......................................................... 13 2.2.2. Kontrakt socjalny – etapy realizacji umowy .................................................................. 19 2.2.3. Doświadczenia związane ze stosowaniem kontraktów socjalnych .............................. 20 2.2.4. Mocne i słabe strony kontraktu socjalnego .................................................................. 27 2.2.5. Współpraca z innymi instytucjami w ramach realizacji kontraktu ................................. 31 2.2.6. Propozycje zmian w dotychczasowych wzorach formularzy kontraktu socjalnego ...... 32 2.3. Analiza wyników panelu eksperckiego ................................................................................ 33 2.3.1. Bariery w stosowaniu kontraktu socjalnego ................................................................. 33 2.3.2. Zmiany dotyczące wzorów kontraktów socjalnych ....................................................... 34 2.3.3. Skuteczność stosowania kontraktu socjalnego ............................................................ 35 2.3.4. Monitoring efektów realizacji kontraktu ........................................................................ 36 2.3.5. Rozwiązania organizacyjne i prawne wspierające upowszechnianie kontraktu socjalnego .................................................................................................................... 37 2.3.6. Pozafinansowe metody egzekwowania postanowień kontraktu .................................. 39 2.3.7. Determinanty zawierania kontraktów socjalnych.......................................................... 39 2.3.8. Współpraca w zakresie realizacji kontraktów socjalnych ............................................. 40

3.

Wnioski i rekomendacje ......................................................................................................... 41 3.1. Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) .............................................................................. 41 3.2. Panel ekspercki ................................................................................................................... 43

Spis rysunków i map ...................................................................................................................... 45

1

Bibliografia ..................................................................................................................................... 46 Spis aktów prawnych ..................................................................................................................... 46 Aneks ............................................................................................................................................. 47 1. Wskaźniki ............................................................................................................................... 47 2. Scenariusz IDI dla gmin z najwyższym odsetkiem i najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych ............................................................................................................ 48 3. Scenariusz IDI dla gmin niestosujących kontraktów socjalnych ............................................ 49 4. Panel ekspertów - wytyczne ................................................................................................... 50

2

Słowniczek terminów i skrótów Kontrakt socjalny

Zindywidualizowana umowa wsparcia zawarta przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny oraz w celu przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu (art. 6 pkt 6 ustawy o pomocy społecznej). Kontrakt socjalny Kontrakt zawarty w celu rozwiązania trudnej sytuacji życiowej osoby typ A lub rodziny. Kontrakt socjalny Kontrakt zawarty w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności typ B życiowej, zawodowej osoby lub zawarty w celu przeciwdziałania jej wykluczeniu społecznemu, zawierany z osobą znajdującą się w szczególnej sytuacji na rynku pracy (tj. bezrobotni do 25 roku życia, bezrobotni długotrwale albo po zakończeniu realizacji kontraktu socjalnego albo kobiety, które nie podjęły zatrudnienia po urodzeniu dziecka, bezrobotni powyżej 50 roku życia, bezrobotni bez kwalifikacji zawodowych, bez doświadczenia zawodowego lub bez wykształcenia średniego, bezrobotni samotnie wychowujący co najmniej jedno dziecko do 18 roku życia, bezrobotni, którzy po odbyciu kary pozbawienia wolności nie podjęli zatrudnienia, bezrobotni niepełnosprawni – art. 49 ustawy o promocji zatrudnienia). Ustawa o pomocy Ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej społecznej (Dz. U. z 2013 r., poz. 182 ze zm.). Praca socjalna Działalność zawodowa mająca na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzyskiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie przez pełnienie odpowiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi (art. 6 pkt 12 ustawy o pomocy społecznej). Źródło: Informacja o wynikach kontroli. Realizacja kontraktów socjalnych przez miejskie i gminne ośrodki pomocy społecznej, NIK, Warszawa, listopad 2013.

3

Wprowadzenie Istota kontraktu socjalnego Pomoc społeczna jest instytucją polityki społecznej państwa, mającą na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Zgodnie z treścią ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej1 praca socjalna może być prowadzona w oparciu o kontrakt socjalny (art. 45, pkt. 2). Ten sam akt normatywny definiuje (art. 6 pkt 6) kontrakt socjalny jako umowę wsparcia zawartą przez pracownika socjalnego z osobą ubiegającą się o pomoc, określająca uprawnienia i zobowiązania stron umowy, w ramach wspólnie podejmowanych działań zmierzających do przezwyciężenia trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Z kolei, zgodnie z art. 108 ustawodawca zaznacza, że aby określić sposób współdziałania w rozwiązywaniu problemów osoby lub rodziny znajdującej się w trudnej sytuacji życiowej pracownik socjalny może zawrzeć kontrakt socjalny w celu wzmocnienia aktywności i samodzielności życiowej, zawodowej lub przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Kontrakt socjalny jest jednym z instrumentów pracy socjalnej. Wskazuje osobie lub rodzinie kierunki działań umożliwiających wyjście z trudnej sytuacji, mobilizuje do własnej aktywności, wzmacnia wiarę we własne siły, zapewnia możliwość korzystania z potrzebnego doradztwa lub szkoleń oraz pomocy finansowej, jak również określa sposób wsparcia działań beneficjenta przez pracownika socjalnego. W swojej formie kontrakt jest sprecyzowanym zapisem zobowiązań dwóch stron (pracownika socjalnego, reprezentującego daną instytucję i klienta pomocy społecznej). Powinien uwzględniać indywidualne potrzeby i predyspozycje klienta2. Wyróżnia się dwa typy kontraktów socjalnych. Kontrakt typu A ma na celu rozwiązanie trudnej sytuacji życiowej osoby lub rodziny. Natomiast celem kontraktu typu B jest wzmocnienie aktywności i samodzielności życiowej lub zawodowej bezrobotnego beneficjenta pomocy społecznej, lub przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Wart podkreślenia jest fakt, że aktywizacja jest bez wątpienia jednym z najważniejszych tematów prowadzonego dyskursu dotyczącego szeroko pojmowanej pomocy społecznej3. Kontekst wprowadzenia i stosowania kontraktu socjalnego Kontrakt socjalny jako swoiste narzędzie pracy socjalnej wpisuje się w paradygmat aktywnej polityki społecznej. Jest zatem efektem dokonujących się od lat 70’ XX wieku przemian zachodnioeuropejskich państw opiekuńczych (welfare states), w kierunku większej efektywności programów pomocowych realizowanych przez służby społeczne. Przemiany te polegały na stopniowym odchodzeniu od koncepcji pełnej opiekuńczości (welfare) – polityki bezpieczeństwa socjalnego opartego na systemie świadczeń, i usług społecznych gwarantowanych przez państwo – na rzecz koncepcji workfare (welfare to work), czyli opartej na powiązaniu prawa do świadczeń z obowiązkiem uczestniczenia w programach aktywizacji

1

t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 182, z późn. zm. Aktywna polityka społeczna w woj. opolskim – przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Raport z badania regionalnego Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu. Opole, listopad 2010, s. 82. 3 T. Kaźmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej – raport. Red. M. Rymsza, ISP, Warszawa 2011, s. 169. 2

4

zawodowej oraz integracji społecznej4. Jak podkreśla Ryszard Szarfenberg świadczenia powiększają problem bezrobocia oraz bierności zawodowej. Stanowią zatem bodziec do dezaktywizacji zawodowej zwłaszcza wśród tych obywateli, którzy mają ogólnie mniejsze szanse na zatrudnienie5. Bezwarunkowa pomoc państwa zwiększa z czasem roszczeniowość beneficjentów pomocy społecznej. Jest to efektem substytucyjności świadczeń w stosunku do wynagrodzenia za pracę. Skutkiem ubocznym takiego stanu, może być zniechęcenie do poszukiwania zatrudnienia i życie na zasiłku, często łączone z pracą dorywczą bądź stałą w sektorze nieformalnym (pułapka bezrobocia). W przypadku dłuższych okresów bezrobocia zasiłki o charakterze ubezpieczeniowym są zastępowane przez niższe zasiłki z pomocy społecznej, w takim wypadku rodziny ubogich bezrobotnych mogą być dodatkowo uprawnione do zasiłków i dodatków rodzinnych. Z kolei Stanisława Golinowska podkreśla, że rozbudowany system świadczeń osłabia indywidualną przezorność, inicjatywę oraz zdolności adaptacyjne do trudniejszych warunków życia. Pełne zapewnienie bytu osłabia również więzi społeczne, poprzez ograniczenie części funkcji opiekuńczych rodziny6. Krytyka opiekuńczego modelu polityki społecznej była i jest skierowana raczej w stronę racjonalizowania wydatków, a nie ich ograniczania. Poszukuje się sposobów na efektywniejszą i jednocześnie bardziej sprawiedliwą dystrybucję środków publicznych. Jednak całkowita negacja i demontaż welfare state jest dużym problemem politycznym o wyjątkowo niebezpiecznych skutkach dla demokracji7. W nowym paradygmacie myślenia o polityce społecznej oraz efektywnej pracy socjalnej kontrakt pełni zasadniczą rolę, gdyż odpowiednio stosowany jest sposobem przełamania bierności oraz wyjścia z relacji urzędnik versus petent i zastąpienia jej partnerskim dialogiem dwóch stron dążących wspólnymi siłami do rozwiązania sytuacji problemowej. Przyjęta na obecne dziesięciolecie strategia Unii Europejskiej – Europa 2020, jednoznacznie kieruje wektor działań polityk społecznych państw Wspólnoty w stronę podejścia opartego na partnerstwie8. W tym kontekście niebagatelnego znaczenia nabiera zasada empowerment, podkreślająca aktywną postawę pracownika socjalnego oraz klienta9. Empowerment oznacza w konsekwencji podniesienie własnych kompetencji przez marginalizowane jednostki oraz grupy, a także wzrost ich zaangażowania w procesie ponownej inkluzji poprzez zdobyte kompetencje10. Wprowadzenie stosunków umownych do pomocy społecznej, a tym samym upodmiotowienie beneficjenta oznacza umożliwienie mu do pewnego stopnia wywierania wpływu na warunki, na jakich będzie mu ta pomoc udzielana. Jednocześnie jest to kolejny instrument wpływania na zachowania, które można wyszczególnić w kontrakcie w stosunku do konkretnej osoby lub rodziny11. Kontraktów nie zawiera się z osobami, w stosunku do których istnieje pewność, że nie będą wywiązywać się z jego zapisów, a zawarcie kontraktu traktuj jako sposób na otrzymanie kolejnych świadczeń12. Aktywna polityka społeczna i w jej ramach instrumenty aktywizacyjne (takie jak kontrakt socjalny) w założeniu zrywają z praktyką rozdawnictwa „łatwych” świadczeń socjalnych, dezaktywizacji beneficjentów oraz 4

K. Wódz, K. Faliszek: Wprowadzenie. Aktywizacja i integracja społeczna – drogi do spójności społecznej. W: Nowe priorytety i tendencje w polityce społecznej – wokół integracji i aktywizacji zawodowej, Red. K. Wódz, K. Faliszek, A. Karwacki, M. Rymsza, Toruń 2012, s. 12. 5 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/APS.pdf, s. 2. 6 S. Golinowska: Przyszłość państwa opiekuńczego i systemu zabezpieczenia społecznego, „Polityka Społeczna” 11-12/2005, s. s. 1-3 7 S. Golinowska i in.: Dekada polskiej polityki społecznej. Od przełomu do końca wieku, IPiSS, Warszawa 2000, s. 90-91. 8 Z. Szweda-Lewandowska: Reforma państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii: Kontekst strategii Europa 2020, „Polityka Społeczna” 3/2012, s. 19-20. 9 Kontrakt socjalny – narzędzie pracownika socjalnego – raport, IRSS, Warszawa 2013, s.11. 10 Zob. K. H. Blanchard, J. P. Carlos, W. A. Randolph: Empowerment takes more than a minute, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 1996. 11 R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/APS.pdf, s. 13. 12 Aktywna polityka społeczna…op.cit., s. 82 – 83.

5

sprzyjają rutynizacji i biurokratyzacji działań służb społecznych. Kontrakt socjalny jako instrument nowego paradygmatu jest tego jaskrawym przykładem, co ma swoje umocowanie ustawowe: „Brak współdziałania osoby lub rodziny z pracownikiem socjalnym […] w rozwiązywaniu trudnej sytuacji życiowej, odmowa zawarcia kontraktu socjalnego, niedotrzymywanie jego postanowień […] mogą stanowić podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej”13. Sama koncepcja aktywnej polityki społecznej pozwala natomiast służbom społecznym zogniskować działania na usamodzielnieniu klientów, dowartościowując frontowych pracowników socjalnych bezpośrednio pracujących z klientami14. Jest to możliwe m.in. dzięki otwartej i dyskursywnej formie kontraktu, gdzie pracownik socjalny i klient stają się partnerami wspólnie odkrywającymi źródło trudnej sytuacji, a także wspólnie podejmują wysiłki w celu szeroko rozumianej aktywizacji społecznej i zawodowej15.

13

Ustawa z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej, art. 11, ust.2 M. Rymsza: Aktywizacja w polityce społecznej. W stronę rekonstrukcji europejskich welfare states? IFiS PAN, Warszawa 2013, s. 105. 15 Kontrakt socjalny – narzędzie…op.cit., s. 14. 14

6

1. Założenia metodologiczne 1.1. Główny problem i szczegółowe cele badawcze Głównym problemem badawczym, jaki podjęto w ramach badań to analiza roli kontraktu socjalnego jako jednego z instrumentów aktywnej polityki społecznej w rozwiązywaniu problemów społecznych. Następnie problem główny został uszczegółowiony przez postawienie kilku celów szczegółowych, które mają być zrealizowane w toku prowadzonych prac badawczo-analitycznych. Niniejsze cele to:  Identyfikacja poziomu i zakresu realizacji kontraktów socjalnych.  Określenie szans i barier w realizacji kontraktu socjalnego.  Zebranie opinii pracowników socjalnych na temat zasadności stosowania kontraktu socjalnego.  Ocena kontraktu socjalnego w aspekcie adekwatności procedur realizacji kontraktu.  Wypracowanie rekomendacji dotyczących stosowania i skuteczności kontraktów socjalnych. Odpowiedź na główny problem badawczy oraz realizacja wyżej wymienionych celów szczegółowych jest możliwa dzięki zastosowaniu metody triangulacji, a więc zastosowania zróżnicowanych metod, perspektyw teoretycznych oraz danych. W badaniu wykorzystano następujące metody triangulacji:  Triangulację metod badawczych – stosowane są różne metody badawcze, zarówno ilościowe jak i jakościowe, celem pogłębienia problematyki badawczej,  Triangulację źródeł danych – analizie poddawane są zarówno dane pierwotne (uzyskane na podstawie przeprowadzonych badań), jak i wtórne (uzyskane ze źródeł zastanych),  Triangulację perspektyw badawczych – badanie zrealizowane jest w 16 województwach, w każdym z nich powstają raporty cząstkowe składające się na jedno opracowanie ogólnopolskie. Badanie uwzględnia zatem regionalny kontekst społeczny, gospodarczy, kulturowy, dzięki czemu uzyskany materiał analityczny jest pełniejszy i bardziej wiarygodny. 1.2. Analiza danych zastanych Analiza źródeł wtórnych jest jedną z podstawowych metod stosowanych w badaniach społecznych. Jej specyfika polega na braku ingerencji w środowisko będące przedmiotem analizy, gdyż badacz korzysta z danych już istniejących, dostępnych głównie jako statystyki publiczne. W przypadku niniejszego projektu wykorzystano sprawozdanie Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej za 2013 rok16. W wyniku tego możliwa była analiza następujących wskaźników w podziale na 16 województw: a) Liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem w województwie w 2013 r. z podziałem na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie, b) Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r., c) Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi, wyrażona jako % osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku,

16

MPiPS-03, [dostęp 16.07.2014], na stronie: http://www.mpips.gov.pl/pomoc-spoleczna/raporty-i-statystyki/statystyki-pomocyspolecznej/statystyka-za-rok-2012/.

7

d) Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS, e) Odsetek gmin w woj. zawierających kontrakty socjalne – min 1 do gmin w woj. 1.3. Indywidualne wywiady pogłębione Steinar Kvale podaje dość klarowną definicję wywiadu jako „rozmowy posiadającej strukturę i cel. Wykracza poza spontaniczną wymianę poglądów, która występuje w codziennych konwersacjach i przyjmuje postać procesu starannego zadawania pytań i wysłuchiwanie odpowiedzi, w celu uzyskania całkowicie zweryfikowanej wiedzy” 17. Badacz przystępuje do wywiadu z określonymi dyspozycjami lub szczegółowymi pytaniami badawczymi, w zależności od stopnia strukturyzacji narzędzia. Respondent ustosunkowuje się do kolejnych pytań mogąc poszerzyć określone wątki o interesujące go kwestie. W badaniach nad kontraktem socjalnym zastosowane będzie ustrukturyzowane narzędzie składające się z katalogu szczegółowych pytań odpowiadających na postawione pytania badawcze. Struktura badanej próby w badaniach przeprowadzonych techniką indywidualnego wywiadu pogłębionego przedstawia się następująco: w każdym z 16 województw przeprowadzono wywiady w ośrodkach pomocy społecznej w gminach miejskich, miejskowiejskich i wiejskich. W każdym z wymienionych typów gmin przeprowadzone zostały cztery pogłębione wywiady z pracownikami socjalnymi, które dotyczyły zakresu tematycznego z 2013 roku. Kryterium doboru gmin w poszczególnych kategoriach (miejska, miejskowiejska, wiejska) stanowiła liczba zrealizowanych kontraktów. W gminach o najwyższym odsetku realizowanych kontraktów zostały przeprowadzone dwa wywiady, w gminach o najniższym odsetku jeden wywiad oraz również jeden w gminach, gdzie w ogóle nie stosuje się tego typu narzędzia aktywizacji. Zatem w każdym województwie przeprowadzonych zostało 12 wywiadów pogłębionych z pracownikami socjalnymi, co w skali kraju daje łączną liczbę 192 wywiadów pogłębionych. 1.4. Panel ekspercki W ramach realizowanych badań wykorzystano również technikę panelu eksperckiego. Jest to taka forma wywiadu grupowego, gdzie do uczestnictwa zaproszeni są specjaliści/eksperci w danej dziedzinie, w tym przypadku eksperci z zakresu pracy socjalnej i polityki społecznej oraz kadra kierowniczą Ośrodków Pomocy Społecznej, w których najczęściej stosuje się kontrakt, jako narzędzie aktywizacji. W niniejszym projekcie przeprowadzono 16 takich spotkań (po jednym w każdym z województw), których celem było wypracowanie propozycji zmian, usprawnień dotyczących skuteczności kontraktu socjalnego, jako narzędzia aktywnej integracji.

17

S. Kvale: Prowadzenie wywiadów, PWN, Warszawa 2011, s. 18.

8

2.

Wyniki badania

2.1. Analiza danych zastanych Liczba zawartych kontraktów socjalnych w województwie podkarpackim w 2013 roku wyniosła 3 893 kontrakty, z czego liczba zawartych kontraktów socjalnych w gminach miejskich wyniosła 1 223, w gminach miejsko-wiejskich 912 a w gminach wiejskich 1 757 kontraktów, ponadto w powiatowym centrum pomocy rodzinie (PCPR) zawarto jeden kontrakt socjalny. Stwierdzić zatem można, że w 99,97% narzędzie w postaci kontraktu socjalnego zawierane jest w ośrodkach pomocy społecznej. Rysunek 1. Liczba zawartych kontraktów socjalnych w województwie podkarpackim w 2013 r. (OPS + PCPR)

Źródło: opracowanie własne. Wskaźnik liczby osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie podkarpackim w 2013 roku wyniósł 6 017 osób, z czego 6 016 osób to klienci ośrodków pomocy społecznej, zaś 1 osoba to klient korzystający ze wsparcia udzielonego przez powiatowe centrum pomocy rodzinie.

9

Rysunek

2.

Liczba osób objętych podkarpackim w 2013 r.

kontraktem

socjalnym

w

województwie

Źródło: opracowanie własne. Zgodnie z danymi ujętymi w sprawozdaniu MPiPS-03 w województwie podkarpackim w 2013 roku liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym wyniosła. Z kolei ogólna liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej wyniosła 252 137. Powyższe dane wskazują, że 2,39% osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku to osoby objęte pomocą społeczną w formie kontraktów socjalnych.

Specyfika beneficjentów i kompleksowy charakter działań realizowanych w ramach kontraktów wymaga od pracowników socjalnych szczególnego zaangażowania.

10

Pomimo konieczności poświęcenia dodatkowego czasu na pracę z klientem pomocy społecznej w przypadku wykorzystania tego narzędzia, pracownicy socjalni zatrudnieni w ośrodkach pomocy społecznej chętnie korzystali z tego narzędzia. Świadczy o tym wysokość wskaźnika średniej liczby kontraktów socjalnych przypadających na jednego pracownika socjalnego w ośrodkach pomocy społecznej w województwie, która wyniosła 5,17. Rysunek 3. Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego OPS w województwie podkarpackim w 2013 r.

Źródło: opracowanie własne.

11

W województwie podkarpackim kontrakt socjalny w roku 2013, jako narzędzie pracy wykorzystywany był w 144 gminach, zatem odsetek gmin zawierających kontrakty socjalne wyniósł w 2013 roku 90%. W 16 gminach Podkarpacia kontrakty socjalne nie były zawierane. Mapa 1. Gminy województwa podkarpackiego, które nie zawarły w 2013 roku kontraktów socjalnych

Źródło: opracowanie własne. Spośród gmin, które w 2013 roku nie zawarły ani jednego kontraktu socjalnego najwięcej - 13 było typu wiejskiego, 2 gminy miejsko-wiejskie i 1 miejska.

12

2.2. Analiza wyników badania jakościowego (IDI) Pierwszy etap przeprowadzonego badania, o charakterze jakościowym, realizowany był w formie indywidualnych wywiadów pogłębionych. Ten sposób pozyskania danych pozwala na dostarczenie szczegółowych i wieloaspektowych informacji m. in. na temat kontraktu socjalnego i innych form aktywizacji klientów pomocy społecznej, doświadczeń związanych ze stosowaniem tego narzędzia, jego mocnych i słabych stron oraz współpracy międzyinstytucjonalnej w ramach realizacji kontraktu socjalnego w 2013 roku. Zgodnie z założeniami badania, wywiady zostały przeprowadzone z pracownikami socjalnymi ośrodków pomocy społecznej funkcjonujących na terenie województwa podkarpackiego z uwzględnieniem następujących kryteriów: I. Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r.; II. Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r.; III. Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. 2.2.1. Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji Rodzaje programów i działań aktywizujących stosowanych wobec klienta w pracy pracowników socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Uczestnicy wywiadów odwołując się do swojej wiedzy i doświadczenia zawodowego podkreślali, że do programów oraz działań aktywizujących, które pracownik socjalny może zastosować wobec klientów pomocy społecznej należą: kontrakty socjalne, projekty systemowe, prace społeczno-użyteczne i prace interwencyjne. Przede wszystkim kontrakty socjalne. Może też zastosować projekt systemowy. Można też stosować roboty publiczne lub prace interwencyjne (wywiad OPS/X). Jeden z respondentów wskazał w swojej wypowiedzi, że działania aktywizujące prowadzone są poprzez klub integracji społecznej funkcjonujący w gminie np. w KISIE, który powstał w tamtym roku, też są bardzo fajne szkolenia i tam mogą osoby uzyskać staż, a co za tym idzie prace (wywiad OPS/V). Zdaniem innego respondenta, zaś kursy są działaniem aktywizującym klientów pomocy społecznej w gminie (…). W naszym ośrodku realizowane są projekty unijne w ramach, których organizowane są kursy, w których uczestniczy duża liczba naszych podopiecznych. Po ich zakończeniu dla uczestników organizowane są staże (…) (wywiad OPS/VI). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci z gmin z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych przytaczali wiele przykładów form aktywizacji klientów pomocy społecznej. Pracownik socjalny ma bardzo duży wybór narzędzi, jakimi dysponuje w pracy z klientem. Zachęcamy do udziału w różnych szkoleniach, kursach (…). Oferujemy prace społeczne. Aktywnie współpracujemy z biurem pracy. Prowadzimy rozmowy z klientem, motywujemy swoich podopiecznych, aby podejmowali kroki w stronę poprawy jakości ich życia(…) (wywiad OPS/VII). Jak zauważa jeden z pytanych pracownicy socjalni oferują potrzebującym pomoc asystenta rodziny, kontaktują z pośrednikami pracy, motywują do działań czasem najprostszych, jak np. pomalowanie pokoju. Działania aktywizujące, jakie stosujemy uzależniamy od sytuacji klienta-mobilizujemy do aktywnego poszukiwania pracy, udziału

13

w szkoleniach, kursach, udziału w pracach społeczno-użytecznych. Staramy się motywować do zdobywania nowych kwalifikacji, do zrobienia czegoś w stronę polepszenia sytuacji klienta (wywiad OPS/XI). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden z badanych wspominał o korzystaniu z asystentury rodzinnej kosztem kontraktu socjalnego ze względu na – jego zdaniem – niezrozumiałe łączenie zasiłku okresowego z kontraktem socjalnym. My koncentrujemy się na tym etapie, na jakim jesteśmy, na rozwoju asysty rodzinnej i staramy się do tych rodzin, gdzie są różne problemy o charakterze dysfunkcyjnym docierać poprzez asystenturę rodzinną. Mamy pięciu asystentów rodzinnych, więc jak na taką małą gminę jest dosyć dużo, więc koncentrujemy się głównie na tym, a kontrakty socjalne, był taki czas, że więcej tych kontraktów było, ale to było na początku, gdzie był taki nacisk na kontrakty socjalne, gdzie z zasiłkiem okresowym łączył się kontrakt socjalny, ale oceniliśmy, że to jest bzdura, że to nie jest istota kontraktu socjalnego, więc zaczęliśmy to robić tylko w takich sytuacjach, kiedy osoby są w programie w systemie projektowym i gdzie mamy dla nich konkretną propozycję dotyczącą, czy to stażu pracy, czy skierowania do centrum integracji społecznej, a tego jest niewiele, bo to jest kilkanaście osób rocznie (wywiad OPS/XII). W poczuciu respondenta tej grupy motywowanie klienta do podejmowania działań może odbywać się poprzez: podejmowanie działań w ramach projektów systemowych, programów aktywności lokalnej, uczestnictwo w wybranych warsztatach, korzystanie ze specjalistycznego poradnictwa (wywiad OPS/VIII). Skuteczność programów i działań aktywizujących stosowanych wobec klienta w pracy pracowników socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Podczas wywiadu respondenci zostali zapytani o skuteczność programów i działań aktywizujących stosowanych wobec klienta w pracy pracowników socjalnych. Jedna z wypowiedzi brzmiała (...) najskuteczniejsze są projekty systemowe. Zaraz za nimi są kontrakty socjalne. Projekty systemowe są skuteczne, ponieważ w ich ramach podpisujemy z klientami kontrakty socjalne. W ich ramach mamy też doradztwo zawodowe, treningi i wsparcie psychologa. Wszystkie te działania zapisywane są w kontrakcie socjalnym, który podpisuje pracownik socjalny i uczestnik projektu. Uczestnik projektu musi spełnić warunki kontraktu, które razem ustalimy (wywiad OPS/X). Inny respondent z tej grupy, skuteczność programów i działań podsumował następującymi słowami (...) najbardziej skuteczną formą działań jest kierowanie potrzebujących na staże, ponieważ dzięki temu rodziny przez jakiś czas posiadają środki na utrzymanie rodziny (wywiad OPS/VI). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Zdaniem jednego z respondentów (...) najbardziej skuteczne są warsztaty kompetencji społecznych, później kursy przygotowawcze i rozwijające kwalifikacje (...). Ten sam respondent wspomina również, że (...) bardzo pomocna okazuje się być praca asystenta rodzinnego w sytuacjach, gdy te osoby mają problemy wychowawcze, małżeńskie, wszelkiego rodzaju kryzysy (...) (wywiad OPS/III).

14

Z kolei inny rozmówca stwierdził (...) myślę, że do tej pory najskuteczniejsze w naszym okręgu były prace społeczno-użyteczne, które faktycznie dają prace/wynagrodzenie, które notabene nie liczy się do dochodu, więc klienci opieki nadal korzystają z zasiłków, jakie się im należą (wywiad OPS/XI). Najbardziej skuteczne/użyteczne są moim zdaniem kursy, jakie oferujemy klientom. Klienci na tych kursach mają możliwość przyuczenia się do zawodu. Po takim kursie osoba ma już pewne podstawy, które później może wykorzystać w pracy (wywiad OPS/VII). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondent tej grupy stwierdził, że (...) najskuteczniejsza jest taka ciągła współpraca z rodziną na bazie regularnego kontaktu z asystentem rodzinnym, bo (...) rodzina wie, że jest ktoś, kto jej towarzyszy (...) (wywiad XII). Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Dokonując analizy uzasadnień respondentów w odniesieniu do skuteczności kontraktów, jeden z pytanych stwierdził (...) kontrakty zawieramy przy projekcie systemowym. Rzadko zdarza się, żeby ten kontrakt został przerwany. No wiadomo, jeżeli ktoś znajdzie pracę to umożliwiamy mu zerwanie tego kontraktu, nie zerwał bo mu się nie chciało, tylko jakaś tam przyczyna była, znalezienie pracy to jest duży plus. Zazwyczaj te kontrakty nie są zrywane, tutaj są realizowane do końca (wywiad OPS/I). Inny ankietowany powiedział, że (...) chodzi o to, aby „uderzyć” w klienta ze wszystkich stron, aby cel został osiągnięty (wywiad OPS/II). Jeśli osoby biorą udział w tych szkoleniach, to spisujemy te kontrakty socjalne i są one przeważnie zrealizowane i w tym przypadku skuteczne (wywiad OPS/V). Wszystkie te działania zapisywane są w kontrakcie socjalnym, który podpisuje pracownik socjalny i uczestnik projektu. Uczestnik projektu musi spełnić warunki kontraktu, które razem ustalimy (wywiad OPS/X). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Badanym trudno było uzasadnić jak wymienione przez nich działania odnoszą się do skuteczności kontraktów. Na ten temat jeden z respondentów stwierdził (...) niewywiązanie się z kontraktu musi być uzasadnione – śmierć osoby bliskiej, choroba dziecka. Frekwencja na sobotnich warsztatach, jak i na kursach jest jednak prawie stuprocentowa. Pamiętam jedną osobę, która na początku próbowała różnych sztuczek, żeby nie chodzić, ale bardzo łatwo można było się z nią dogadać i zrozumiała, na czym rzecz idea tego kursu polega (wywiad OPS/III). Powody korzystania z kontraktu socjalnego, jako narzędzia aktywizacji Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Dwóch spośród badanych stwierdziło (...) jest to dobre narzędzie, żeby taką osobę zmobilizować (...) (wywiad OPS/I). Kontrakt jest umową, która określa warunki współpracy między klientem a pracownikiem socjalnym, mobilizuje osobę korzystającą ze świadczeń do podjęcia aktywności zawodowej. Jest to zobowiązanie obustronne zarówno pracownika socjalnego i osoby korzystającej z pomocy socjalnej do realizacji postanowień kontraktu. W kontrakcie znajduje się m.in. wyliczenie ustalonych z pracownikiem socjalnym działań, które powinna podjąć rodzina w celu poprawienia swojej sytuacji materialno-bytowej (wywiad

15

OPS/VI). Kolejny respondent zapytany o powody stosowania kontraktów socjalnych argumentował swoje działania następująco (...) obecnie jest to jedyne narzędzie, z którym możemy pracować. W jego ramach możemy czegoś wymagać od naszych klientów (wywiad OPS/X). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci zgodnie twierdzili podczas wywiadów, że forma pisemnej umowy, jaka jest stosowana przy kontraktach socjalnych wpływa bardziej mobilizująco na osoby zgłaszające się po pomoc do ośrodków pomocy społecznej (...) ponieważ jeżeli jest to spisane, to łatwiej jest później wymagać od klienta realizacji. Wszystko jest czarno na białym, ty wiesz czego od klienta wymagać i on wie czego wymagać od ciebie (wywiad OPS/III). Jest to forma umowy, która motywuje stronę. Najważniejszym jej atutem jest to, że jest to umowa pisemna. Gdy dana osoba podpisuje kontrakt, zobowiązuje się do wykonania ustalonych celów. Kontrakt jest bardzo pomocnym narzędziem pracy zwłaszcza w pracy z klientami, którzy są oporni w wykonywaniu ustaleń (wywiad OPS/VII). Na pytanie, dlaczego pracownicy nie korzystają częściej z kontraktów socjalnych respondenci odpowiadali (...) wynika to z tego, że mamy dużą liczbę osób podopiecznych pod sobą, jako pracownik socjalny mamy około 50 rodzin objętych pomocą. Realizacja kontraktu socjalnego jest zadaniem czasochłonnym (…) wymaga również pewnej aktywności ze strony klienta, ponieważ nie ze wszystkimi osobami objętymi wsparciem ośrodka można zawrzeć kontrakt socjalny, dlatego ta liczba w stosunku do osób objętych pomocą to jest kilka kontraktów rocznie (wywiad OPS/IV). Inny respondent argumentował: (...) nie wszędzie wprowadzenie kontraktu zdaje egzamin, z osobą bezrobotną, na jaki temat można podpisać kontrakt, na znalezienie pracy, której nie ma? My [pomoc społeczna - przyp. OIS] nie możemy zaoferować jako tako żadnej pracy. W naszej gminie jest bardzo słabo rozwinięta infrastruktura, nie mamy np. żadnych programów terapii dla uzależnionych. Osoby, które korzystają z pomocy ośrodka zazwyczaj nie mają żadnego wykształcenia, więc i pracodawcy niechętnie takie osoby przyjmują do pracy. Poza tym kontrakt jest narzędziem bardzo czasochłonnym - przy dużym natężeniu problemów społecznych często nie starcza czasu na spisywanie wszystkiego na papierze (wywiad OPS/VII). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden z badanych z tej grupy stwierdził, że po pierwsze kontrakt ma charakter takiej autonomicznej inicjatywy rodziny. Powiem szczerze, że jest z tym trudno dosyć, zwłaszcza w tych rodzinach, gdzie od wielu, wielu lat rodziny korzystają z pomocy społecznej. Są one w jakimś sensie uzależnione od pomocy społecznej. I tam postawa aktywna jest trudna do osiągnięcia. Owszem moglibyśmy stwarzać takie pozory kontraktu, ale to nie ma sensu. Kontrakt ma wtedy sens w moim przekonaniu, jeżeli to jest autonomiczna inicjatywa rodziny tzn., że rodzina ma coś do zaoferowania w sensie wyznaczenia kierunku swoich zmian, rozwoju czy też w powiązaniu z tym co my mamy do zaoferowania, widzi szansę rozwoju. Powiem szczerze, że te rodziny nie mają takiej świadomości bardzo często. Więc raczej koncentrujemy się na tej asyście rodzinnej by stwarzać warunki do budowania najpierw świadomości do tego, że gdzieś tam głęboko jednak tkwi w tych ludziach jakaś sprawczość mocy (...) (wywiad OPS/XII).

16

Ocena skuteczności kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. O silnym zróżnicowaniu ocen wystawianych kontraktom socjalnym przez osoby badane świadczą ich wypowiedzi (...) skuteczność oceniam dobrze, choć jest różnie. Jeśli człowiek sam chce sobie pomóc - kontrakt może być skuteczny, a jeśli klient „układa się” pod kontrakt, żeby uzyskać pomoc finansową jest już gorzej (wywiad OPS/II). Można powiedzieć, że umiarkowanie, ponieważ nie jest z tym rewelacyjnie, ani nie jest bardzo źle. Dużo zależy od osób, z którymi są one podpisane. Czasami kontrakty są wypełnione w stu procentach, a czasem tylko w pięćdziesięciu procentach. Ciężko jest tutaj to wypośrodkować (wywiad OPS/X). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci z gmin z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych raczej nisko oceniają skuteczność tego rodzaju aktywizacji klientów pomocy społecznej, zaznaczając, że w sytuacjach, z jakimi się spotykają w pracy korzystają z innych form pomocy potrzebującym aniżeli kontrakt. Skuteczność kontraktu oceniam miernie. To samo można zrobić bez spisywania kontraktu, jest to tylko dodatkowa papierologia dla pracowników społecznych. Takie same zadania wykonujemy bez pisania kontraktu, jest to uciążliwe i dla nas i dla klienta (wywiad OPS/XI). Jedna z osób badanych uważa, że (...) gdyby nie fakt, że to jest zapisane w projekcie, że kontrakty są wymagane, to pewnie w ogóle byśmy z nich nie korzystali (wywiad OPS/III). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci z tej grupy podkreślają większą skuteczność asysty rodzinnej, jako narzędzia aktywizującego klientów pomocy społecznej. Kiedy w jakiejś dłuższej perspektywie człowiek widzi, że coś w jego życiu się zmieni w miarę na trwałe powiedzmy na rok, dwa to wtedy jest gotów się angażować, podpisuje taki kontrakt i rzeczywiście to realizuje, bo jakby oprócz tego ma odrębną jeszcze umowę o staż, o pracę w centrum integracji społecznej gdzie ma konkretne pieniądze za to. Czyli powiązanie kontraktu socjalnego z konkretną też finansową korzyścią długookresową dla takiej rodziny ma sens. Wtedy to jest wyższość kontraktu nad innymi formami. Natomiast asysta rodzinna to systematyczny kontakt budowany poprzez więź z asystentem rodzinnym do tego dochodzi jeszcze praca pracownika socjalnego (...). Ten instrument pracy socjalnej powiązanej ze wsparciem asystenta rodzinnego jest najbardziej skuteczny, dlatego, że tam jest po pierwsze różnorodność narzędzi, które można wykorzystać do wsparcia rodziny, a z drugiej strony jest swego rodzaju ewaluacja pracy pracownika socjalnego i asystenta rodzinnego pracujących w parze. To jest najbardziej skuteczna forma współpracy z rodzinami (wywiad OPS/XII). Liczba zawieranych kontraktów socjalnych a potrzeby gminy Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Uczestnicy indywidualnych wywiadów pogłębionych w większości nie potrafili jednoznacznie wskazać czy liczba zawieranych w gminie kontraktów jest wystarczająca w stosunku do istniejących potrzeb. Trudno powiedzieć (...). Chodzi właśnie o to, że są rodziny, są osoby, które wystarczy tylko troszkę pokierować, troszkę im doradzić, pokazać ścieżkę którędy mają iść i oni to robią, ale są też takie osoby, tak nieporadne, że po prostu

17

trzeba je prowadzić za rękę. Więc zawieranie kontraktu w takiej sytuacji, gdzie ta osoba tego nie zrobi dopóki ja jej nie wezmę za rękę i nie zaprowadzę np. do urzędu miasta, żeby sobie wyrobiła dowód, no to nie ma sensu. Także no trudno tutaj powiedzieć o liczbie (...) (wywiad OPS/I). Nie wiem. Myślę, że można byłoby zawierać więcej kontraktów socjalnych, nie tylko z uczestnikami projektów, ale też z osobami będącymi klientami ośrodka pomocy społecznej. Chodzi nie tylko o osoby, które dostają zasiłek okresowy (w tym przypadku musi być zwarty kontrakt socjalny), ale także i wszystkie inne osoby (wywiad OPS/X). Jeden respondent uważał, że pomoc poprzez kontrakt nie da oczekiwanych efektów rodzinie – wręcz przeciwnie pogłębi patologie już w niej istniejące. Nie znam potrzeb całej gminy, mogę mówić o swoich klientach. Nie zawieram kontraktów wszędzie, gdzie trzeba. Na przykład z alkoholikiem nie zawrę kontraktu, pomimo, że rodzina będzie cierpieć, ale taka osoba nie dostanie pieniędzy, bo je przepije (wywiad OPS/II). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Zdaniem dwóch badanych liczba zawartych kontraktów w gminie jest niewystarczająca a jest to spowodowane dużą liczbą obowiązków, z których pracownik socjalny musi się wywiązać. Jeden z nich zaistniałą sytuację opisuje następująco: (...) kontraktów mogłoby być więcej, lecz tak naprawdę to nie ma na to czasu. Wyegzekwowanie od klienta tego, co zrobił w sprawie wykonania kontraktu jest bardzo absorbujące, zbyt dużo czasu jest poświęcane jednej rodzinie, podczas gdy problemów jest naprawdę dużo a mnogość zadań, jakie przypada na jednego pracownika sprawia, że tych kontraktów jest właśnie tyle a nie więcej (wywiad OPS/VII). Pozostałe osoby były odmiennego zdania. Twierdziły, że liczba zawartych kontraktów jest wystarczająca. Tak, uważam, że liczba zawartych kontraktów w naszej gminie jest wystarczająca w stosunku do potrzeb (wywiad OPS/XI). Ponadto jeden z respondentów odniósł się do zadanego pytania następująco: (...) wydaje mi się, że tak, że więcej kontraktów nie jest potrzebne. Ludzie zazwyczaj przychodzą z potrzebą pomocy finansowej. Piszą wniosek i otrzymują tę pomoc (wywiad OPS/III). Czynniki wpływające na liczbę zawieranych w gminach kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Analiza odpowiedzi osób badanych pokazuje, że takie czynniki jak zasoby finansowe gminy, czy zasoby kadrowe OPS-ów nie miały wpływu na liczbę zawieranych kontraktów. Z kolei typ i natężenie problemów społecznych w danej gminie oraz realizacja projektów systemowych to – zdaniem respondentów – najczęściej występujące zmienne określające poziom zawieranych kontraktów socjalnych w gminach Podkarpacia. To zależy, jaki ma się rejon, z jakimi ludźmi ma się do czynienia. Ja na przykład mam „baraki”, to są osoby, które absolutnie są oporne na jakąkolwiek współpracę. Jest tam dużo spraw w sądzie, no jest to tak zdemoralizowane środowisko, że tutaj za dużo zrobić nie można. Nawet psycholodzy rozkładają ręce, że no tutaj nie da rady nic zrobić, ale są na przykład środowiska takie jak „bloki”, te bardziej nowoczesne, gdzie po prostu ludzie są bardziej otwarci, jak mówiłam, wystarczy troszkę podpowiedzieć, pokierować (...) (wywiad OPS/I). Jeden respondent uważał, że (...) na zawieranie kontraktów wpływa liczba osób nieradzących sobie ze swoimi problemami (...) (wywiad OPS/VI). Inny badany o czynnikach wpływających na zawieranie kontraktów socjalnych miał następujące zdanie: (...) na pewno wpływa na to typ i natężenie problemów społecznych występujących w danej gminie. Ma na to wpływ również realizacja

18

w gminie projektu systemowego, ponieważ kontrakt socjalny zawierany jest z każdym uczestnikiem (wywiad OPS/X). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Dwóch respondentów wskazało, że duże znaczenie na liczbę zawieranych kontraktów socjalnych mają zasoby finansowe, jakimi dysponuje dana gmina (...) Decydujący wpływ mają zasoby finansowe danej gminy. Podchodząc do kontraktu, pracownik socjalny musi zaoferować klientowi coś konkretnego, coś co go zmotywuje do działań, pracownik socjalny nie posiada nic co by motywowało stronę do podpisywania kontraktu (wywiad OPS/XI). Ponadto badani twierdzili, że nie bez znaczenia jest liczba zatrudnionych pracowników socjalnych oraz ilość zadań nałożonych na pojedynczych pracowników. (...) Liczba pracowników socjalnych też nie jest bez znaczenia, zasoby kadrowe są, jakie są, a zadań i problemów jest naprawdę dużo (wywiad OPS/XI). Jeden z respondentów, mówiąc o czynnikach mających wpływ na liczbę zawieranych kontraktów wskazał także na wielkość miejscowości oraz na cechy osobowe klientów pomocy społecznej. Jest to bardzo małe miasto, bardzo mała liczba osób, od pół roku nikt z klientów nie zapytał o możliwość podjęcia jakiegoś kursu, co wydaje mi się, wynika z ich niechęci i lenistwa (wywiad OPS/III). 2.2.2. Kontrakt socjalny – etapy realizacji umowy Trudności występujące podczas realizacji kontraktu socjalnego Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Wśród wypowiedzi respondentów dominowała opinia, że początkowe etapy konstruowania kontraktu socjalnego, stwarzają wiele trudności, które rzutują na zawieranie umów z klientami pomocy społecznej oraz na późniejszą realizację postanowień kontraktu. Na początku może motywowanie ludzi do pracy było trudnością (...) (wywiad OPS/II), (...) faza przygotowania. Najwięcej problemów stwarza tak zwana ocena sytuacji podopiecznego (wywiad OPS/X), (...) osoby korzystające z pomocy socjalnej ciężko jest przekonać do zawarcia kontraktu, podopieczni nie chcą zobowiązywać się do realizacji konkretnych działań na piśmie (...). Najtrudniejsze jest sprecyzowanie działań, zwłaszcza zobowiązań od klientów OPS, nie ma u nich woli współpracy (wywiad OPS/VI). Ponadto respondenci zapytani o to, który z etapów ich zdaniem jest dla nich najtrudniejszy, jeden z badanych określił: (...) najtrudniej jest wtedy, gdy z jakichś przyczyn nie można tego kontraktu zrealizować, no i wtedy jest dylemat czy zrywamy umowę, czy przedłużamy termin realizacji kontraktu (...) (wywiad OPS/I). Najtrudniej to jest określić cele. Potrzeba wiedzieć, co chcemy zrobić w tej rodzinie, co potem z tą rodziną, czy z tą osobą zrobić i żeby te cele też nie były takie bardzo wydumane, żeby to było też coś konkretnego, takiego do zrealizowania i przez osobę no i przez nas. To jest najtrudniejsze (wywiad OPS/IX). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden z respondentów wskazał kwestie formalne oraz ograniczoną ilość czasu na działania w ramach kontraktu socjalnego, jako największe trudności, z jakimi musiał się zmierzyć w trakcie realizacji kontraktów socjalnych. W grupie tej był także respondent, który nie doświadczył trudności w żadnym z etapów realizacji kontraktów socjalnych. Nie, żadnych

19

trudności, te osoby wiedzą dokładnie, czego się od nich oczekuje i ja nie mam najmniejszego problemu, żadnych trudności, oporów. Jestem pod wielkim wrażeniem (wywiad OPS/III). Ponadto badani w swoich wypowiedziach najczęściej potwierdzali, że najtrudniejszy jest etap przygotowania kontraktu socjalnego. Myślę, że zdecydowanie jest to część, w której sporządza się treść tego kontraktu, czyli część formalna. Gdybym, będąc zwykłym pracownikiem socjalnym, sama miała napisać taki kontrakt, to rzeczywiście miałabym problem z działaniami takimi jak określenie kolejnych, sensownych działań (...) (wywiad OPS/III). Największą trudnością było poprawne zdiagnozowanie sytuacji materialno-bytowej klienta. Tutaj ta diagnoza musiała być pogłębiona o zasoby, które klient również posiada z lat wcześniejszych, czyli wnikliwa analiza jego historii zawodowej, tego czy wcześniej podejmował prace zawodowe, jakie posiada umiejętności, ukończone kursy, czy wcześniej wykazywał aktywność zawodową (...) (wywiad OPS/IV). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden respondent z tej grupy jako najtrudniejszy wskazał on etap realizacji kontraktu. Najtrudniejszym etapem jest realizacja kontraktu socjalnego, gdyż może być to spowodowane brakiem współpracy klienta z pracownikiem socjalnym. Każdy inny etap może jest możliwy do realizacji, ale kiedy klient nie podejmuje chęci współpracy jesteśmy bezradni (wywiad OPS/VIII). 2.2.3. Doświadczenia związane ze stosowaniem kontraktów socjalnych Typ klientów oraz okoliczności stosowania kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Dwóch respondentów spośród zapytanych z tej grupy badanych odpowiedziało, że kontrakt socjalny najczęściej był stosowany przy wnioskach o zasiłek składanych przez potrzebujących. Jeżeli komuś dajemy zasiłek, to podpisujemy kontrakt socjalny (wywiad OPS/X). Innych dwóch badanych wskazało natomiast, że często zdarza się im zawierać kontrakty socjalne z klientami pomocy społecznej przy realizacji projektów systemowych. Zdaniem badanych osób, typ klientów z którymi najczęściej zawierane są kontrakty socjalne stanowią osoby bezrobotne, często mające problemy z komunikowaniem się ze światem zewnętrznym. Kontrakt najczęściej stosowany jest wobec osób bezrobotnych. Są to osoby, które same poszukują zatrudnienia, ale i takie, które nie dają się zaktywizować. Zdarza się tak, że osoby, które chcemy zaktywizować odmawiają współpracy (wywiad OPS/VI). Jeden z respondentów wskazuje inny bardzo ważny typ klientów, z którymi zawierane są kontrakty. Najczęściej zawierane są one z osobami bezrobotnymi oraz z osobami niepełnosprawnymi, albo takimi, które starają się przyznanie stopnia niepełnosprawności (wywiad OPS/X). Na pytanie dlaczego właśnie z tego typu klientami podpisywane są umowy na zasadzie kontraktów, respondenci udzielali następujących wyjaśnień: (...) brak pracy to główny powód problemów rodzinnych – chcemy pomóc rodzinom, aby przy swoim udziale mogli wyjść z kryzysu, w którym się znaleźli (wywiad OPS/VI), (...) ciężko jest mi coś wymyślić. Takich osób jest po prostu najwięcej. Mamy bardzo dużo osób bezrobotnych, które chcą otrzymywać jakąś pomoc. Można powiedzieć, że trochę wyręczamy urząd pracy (wywiad OPS/X). Jedna z badanych osób wskazała ponadto na zawieranie umów w formie kontraktu socjalnego z osobami silnie uzależnionymi, a kontrakty w głównej mierze dotyczyły podjęcia przez potrzebującego leczenia odwykowego.

20

Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Zdaniem respondentów tej grupy głównym problemem klientów zgłaszających się po pomoc do ośrodka jest bezrobocie, brak środków finansowych, ubóstwo, alkoholizm oraz niskie wykształcenie lub jego brak. Najczęściej kontrakt socjalny jest zawierany z osobami nieaktywnymi zawodowo lub też osobami bezrobotnymi, czyli niezarejestrowanymi w urzędzie pracy, jak również z osobami, które mają problem z nadużywaniem alkoholu. To są głównie grupy, z którymi tutaj są realizowane np. u nas na rejonie kontrakty socjalne (wywiad OPS/IV). (...) Są to również rodziny wielodzietne w naprawdę trudnej sytuacji i finansowej i życiowej, często są to osoby bezradne życiowo, wycofane (wywiad OPS/VII). Na pytanie dlaczego z takimi właśnie typami osób zawierane są umowy w formie kontraktów socjalnych respondenci przytaczali następujące argumenty: (...) problem nadużywania alkoholu jest bardzo ważnym problemem, ponieważ analizując sytuację z lat wcześniejszych problem ten pogłębia się i wzrasta liczba osób i rodzin, w których pracownicy socjalni stwierdzają, iż nadużywanie alkoholu powoduje istotne zmiany w funkcjonowaniu tych rodzin, zmiany negatywne, dlatego kontrakt socjalny, czyli umowa między pracownikiem socjalnym a stroną, w tym przypadku stroną uzależnioną od alkoholu ma na celu zmotywowanie tej osoby do podjęcia leczenia, do utrzymania trzeźwego trybu życia, do kontynuacji leczenia (wywiad OPS/IV), (...) kontrakt w takich przypadkach [rodzin wielodzietnych w trudnej sytuacji materialnej i finansowej – przyp. OIS] pomaga niejako wkroczyć z powrotem w życie, przywrócić wiarę w swoje umiejętności, możliwości, pokazać, że dana osoba też coś potrafi osiągnąć – często są to drobne sprawy, lecz dla tych ludzi wiele znaczą, trzeba im po prostu pomóc (wywiad OPS/VII). Jak twierdzi inny respondent tej grupy: (...) kontrakty najczęściej są zawierane z osobami bezradnymi, długotrwale chorymi. Kontrakty na uzyskanie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności. Kontrakt w takich przypadkach jest dla tych ludzi wskazówką, mają na papierze założenia, które mają wypełnić, bardzo im to ułatwia prace (wywiad OPS/XI). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Również respondenci w tej grupie badanych wskazali na zróżnicowany typ klientów pomocy społecznej, z którymi zawierane były kontrakty socjalne, tj. osoby bezrobotne, mające problemy opiekuńczo-wychowawcze, zagrożone wykluczeniem społecznym, często niedostosowane społecznie, nadużywające alkoholu. Pytając o okoliczności zawierania umowy w formie kontraktów, jeden z badanych w swojej wypowiedzi stwierdził: (...) najczęściej z osobami bezrobotnymi. To jest w tych sytuacjach, gdzie jest to powiązane z konkretną propozycją stażu pracy czy skierowania do centrum integracji społecznej. Gdzie jest wsparcie długookresowe (wywiad OPS/XII). Dobre praktyki i pozytywne doświadczenia związane z realizacją kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Doświadczeniem pozytywnym, trzech respondentów tej grupy było zaktywizowanie zawodowe osób bezrobotnych, zachęcające je do zarejestrowania się w urzędach pracy, kierujące do udziału w szkoleniach i stażach oraz kursach zawodowych. Miałyśmy takie kontrakty, gdy osoby, które brały udział w szkoleniach, później miały staż. Już jak staż odbywały, to przychodziły do nas, dziękowały, cieszyły się, zmieniły swoja powierzchowność, nastawienie do życia. Później nawet znalazły pracę (wywiad OPS/V). Inny badany

21

podkreślał, że dzięki aktywizacji zawodowej poprawiła się sytuacja finansowa rodzin, z których członkowie zawierali kontrakty socjalne. Kolejny zaś opowiadał, iż pozytywnym faktem była pomoc matce i dzieciom z rodziny patologicznej w uzyskaniu alimentów i odizolowaniu od agresywnego ojca – alkoholika. (...) Kiedy zaczynaliśmy pracę z rodziną ojciec nie pracował i nie łożył na utrzymanie rodziny, a gdy wracał do domu wszczynał awantury. Naszym celem było odizolowanie matki z dziećmi od ojca tyrana. Nie było łatwo, żona była od niego bardzo zależna. Opisywanej rodzinie został przydzielony asystent. W związku z kontraktem matka została zobowiązana do podjęcia działań. Jednym z działań było zgłoszenie męża na leczenie odwykowe. Kobieta poszukała swojego mieszkania, pomogliśmy jej uzyskać alimenty. Obecnie matka z dziećmi mieszka bez ojca w czystym i spokojnym otoczeniu. Dzieci zaczęły lepiej się uczyć, sytuacja bardzo się poprawiła. Mimo że rodzina się rozdzieliła to ma to pozytywny skutek dla matki i dzieci (wywiad OPS/VI). O dobrych praktykach jeden z respondentów opowiadał w następujący sposób: (...) osoby, które brały udział w kursach zawodowych, znalazły zatrudnienie w tych zawodach, jakie zaoferowano im na kursach (wywiad OPS/X). Inny badany dodał: (...) najlepiej się sprawdzają kontrakty zawierane w projektach, bo praktycznie wszyscy kończą, wszyscy się stosują do tych zobowiązań no i właśnie w ramach tych kontraktów też podejmują staże i później je kończą no i zdarza się, że potem znajdują pracę. To są osoby, które rzeczywiście chętnie współpracują w ramach kontraktu (wywiad OPS/IX). Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Jak wynika z analizowanych wywiadów, w tej grupie respondentów przeważały pozytywne doświadczenia związane z aktywizacją zawodową osób długotrwale bezrobotnych. (...) Na pewno na początku są trudności, bo ta osoba często posiada tą wyuczoną bezradność zawodową, nieumiejętność poruszania się na rynku pracy, ale poprzez działania zawarte w kontrakcie socjalnym udaje się tę osobę zaktywizować w tym sensie, że pójdzie na kurs, będzie systematycznie uczestniczyć w tym kursie, a przez to nabędzie nowe umiejętności. Pozytywne doświadczenia to, że niektórym osobom, które miały problem ze znalezieniem zatrudnienia po ukończeniu tego kursu udało się znaleźć pracę i już nie są w tym momencie klientami ośrodka pomocy społecznej (wywiad OPS/IV), Byłam zaskoczona klientem, który był faktycznie długotrwale bezrobotny twierdził, że pracy dla niego nie ma, po podpisaniu kontraktu - spełnieniu założeń, wyrobił w sobie aktywną postawę, obecnie pracuje i jest zadowolony - jest zupełnie innym człowiekiem (wywiad OPS/XI). Ponadto jedna z respondentek swoje pozytywne doświadczenia łączyła z zawieraniem kontraktów socjalnych z kobietami. Moje doświadczenia dotyczące realizacji projektów są jak najbardziej pozytywne. Głównie współpracuję z kobietami i muszę powiedzieć, że są one chętne, aktywne, mają wizję zmienienia swojej przyszłości, swojego życia. Nie trzeba w takich przypadkach motywować danej osoby do mobilizacji, zmiany nastawienia tej osoby do świata, otoczenia. Spotykam się wtedy z wychodzeniem owej grupy ludzi z własną inicjatywą. To jest dużym ułatwieniem i w działaniach, i we wszelkiego rodzaju kontraktach (wywiad OPS/III). Zdaniem kolejnego badanego (...) po podpisaniu kontraktu, otrzymaniu pomocy, rodzina patologiczna zmieniła swój stosunek do życia. Klienci zaczęli dbać o dom, dzieci. Zostali zmotywowani do polepszenia swojej sytuacji życiowej z pozytywnym skutkiem (wywiad OPS/VII).

22

Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden z respondentów pracujących w ośrodkach, w których zawiera się niewiele kontraktów przytoczył przykład pozytywnego doświadczenia i zarazem dobrej praktyki związanej z zawieraniem umów w postaci kontraktów. Ostatnio mamy nawet takie ciekawe przykłady gdzie podpisaliśmy porozumienie z taką firmą, która produkuje okna i instaluje nietypowe okna i wybraliśmy spośród naszych klientów kilku młodych ludzi, którzy na zasadzie kontraktu mieli staż tamże, a dziś pracują już na stałe. Jeżdżą na delegacje żeby instalować te okna w całej Polsce. To są takie ciekawe przykłady koordynacji tego, które tak naprawdę zmierzają do tego, żeby ci ludzie uzyskali stałe miejsce pracy (wywiad OPS/XII). Negatywne doświadczenia związane z realizacją kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Niepodjęcie leczenia przez osoby uzależnione, brak współpracy ze strony osób stosujących przemoc w swoich rodzinach, agresja i niechęć do kontaktu z pracownikami socjalnymi przez osoby z problemami alkoholowymi to tylko niektóre z przykładów negatywnych doświadczeń, o których w swoich wywiadach opowiadali respondenci. Podam przykład jednego z naszych podopiecznych, który mieszka samotnie. Z uwagi na chorobę psychiczną żona i dzieci są umieszczeni w domu opieki. Mężczyzna jest zbieraczem, przynosi do domu wszystko, co mu się tylko spodoba. W lokalu posiada dwa pomieszczenia, które są zagracone śmieciami. W domu są szczury, myszy, robaki. Różne postanowienia zawieraliśmy z tym panem, prosiliśmy żeby posprzątał. Kiedy przynosi podanie o pomoc spisujemy kontrakt, mężczyzna zgadza się na wszystkie warunki. Niestety, kiedy próbujemy coś wyegzekwować staje się agresywny (wywiad OPS/VI). Dla jednego z respondentów niemiłą sytuacją była taka, w której (...) osoba miała zarejestrować się w powiatowym urzędzie pracy, jako osoba bezrobotna po to, żeby mieć ubezpieczenie, ale tego nie zrobiła. Następnie taka osoba przychodzi do nas po zasiłek i my musimy jej odmówić przyznania go. To nie jest przyjemne (wywiad OPS/X). Inni respondenci również mieli negatywne doświadczenia związane z realizacją kontraktu, albowiem klienci pomocy społecznej nie zgadzali się na postanowienia zapisane w kontrakcie. Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Jak twierdzi jeden z respondentów tej grupy (...) negatywne doświadczenia wynikają z oporu klienta do zmiany swojej sytuacji. Często rozmawiając z klientem nie widzi on szansy wyjścia ze swojej sytuacji, uważa on, że taki stan, w którym jest, czyli to, że nie ma pracy, jest niezaradny pozostanie już na stałe (...) (wywiad OPS/IV). Z relacji innego z badanych wynika, że (...) klienci bardzo niechętnie podpisują kontrakty, są do tego niechętni, nie chcą ich podpisywać, gdyż boją się ich, niejednokrotnie nie rozumieją potrzeby podpisywania kontraktów. Mimo tłumaczeń ze strony pracownika socjalnego nie rozumieją w czym ma to im pomóc, co ułatwić (wywiad OPS/XI). Analizując jeden z wywiadów, badany użył stwierdzenia, iż kontrakt socjalny był realizowany „w sposób fikcyjny” - (...) dwa kontrakty z dorosłymi już kobietami, poszukiwanie pracy traktowały, jako zbieranie pieczątek. Chodziło im tylko o to, aby zrealizować swój cel. W rzeczywistości chodziły po pracodawcach przedstawiając sytuacje – prosiły jedynie o podbicie pieczątki (...). Mimo ciężkiej sytuacji finansowej pracy podjąć nie chciały – realizowały kontrakt w sposób fikcyjny (wywiad OPS/VII).

23

Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. O swoich negatywnych odczuciach w związku z zawieraniem kontraktów socjalnych w przeszłości wypowiedzieli się również respondenci niniejszej grupy. Był czas, kiedy pisało się kontrakty na wszystko, to było wielkie nieporozumienie. Myśmy mieli taki rok, kilkaset kontraktów gdzie tak naprawdę nie było żadnego uzasadnienia merytorycznego ku temu żeby te kontrakty podpisywać. Ale robiło się to dla tego świstka - formalnego papieru, bo taki nacisk był z urzędu wojewódzkiego (wywiad OPS/XII). Jeden z badanych tak podsumował swoją wypowiedź: (...) negatywne doświadczenie związane z realizacją kontraktu jest zawsze, gdy następuje brak podejmowania współpracy klienta z pracownikiem socjalnym (wywiad OPS/VIII). Ocena poziomu przygotowania pracowników socjalnych do realizacji kontraktów socjalnych oraz potrzeby szkoleniowe w zakresie praktycznej realizacji kontraktów Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Większość z badanych oceniła swoją wiedzę na temat kontraktów jako dobrą, potwierdzając tym samym odpowiednie przygotowanie do ich realizacji. Respondenci potwierdzali również, że chętnie uczestniczyli we wszystkich formach szkoleń na temat kontraktów, jakie były dotychczas organizowane, zaznaczając jednocześnie, że: (...) korzystałam ze wszystkich kursów, jakie były dostępne, uważam, że jestem dobrze przygotowana. Szkolenia zawsze są potrzebne, na pewno pomagają w „ułożeniu” nowych wiadomości. Każde szkolenie wnosi coś nowego (wywiad OPS/II), inny badany dodał: (...) wszyscy nasi pracownicy przechodzili szkolenia związane z realizacją kontraktu. Szkolenia nadal są potrzebne, sytuacja się zmienia i konieczne jest podejmowanie nowych kroków (wywiad OPS/VI). Jeżeli chodzi o zagadnienia, jakich powinny dotyczyć szkolenia na temat kontraktów socjalnych w przyszłości respondenci zgłaszali następujące propozycje i potrzeby szkoleniowe:  metody egzekwowania postanowień zawieranych w umowach kontraktów socjalnych;  motywowanie klientów pomocy społecznej do zawierania kontraktów socjalnych;  praca z klientem agresywnym;  prawidłowe sporządzanie kontraktów socjalnych;  ocena i analiza realizowanych kontraktów socjalnych. Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Wypowiedzi respondentów potwierdzają odpowiednie przygotowanie teoretyczne pracowników socjalnych do pracy z osobami potrzebującymi pomocy poprzez kontrakty socjalne. Potwierdza to wypowiedź jednego z badanych (...) jesteśmy po szkoleniach na temat kontraktów. Aspekt teoretyczny jest w porządku, pracownicy mają go opanowany w dobrym stopniu (wywiad OPS/VII). Odnośnie potrzeb dalszych szkoleń opinie tej grupy badanych są podzielone. Jeżeli chodzi o mnie, to nie potrzebuje takiego szkolenia. Mam już doświadczenie w tworzeniu kontraktów w innej gminie, razem z koleżanką tworzyłyśmy je na potrzeby projektów. Na dzień dzisiejszy nie jest mi to potrzebne, bo mniej więcej wiem, co mogę wpisać, doprecyzować wszystkie cele (wywiad OPS/III), (...) kontrakt socjalny już jest w systemie od tylu lat, że nie widzimy potrzeby kolejnych szkoleń (wywiad OPS/VII). Ponadto odnotowane

24

zostały również inne wypowiedzi respondentów, z których wynika potrzeba dalszych szkoleń w zakresie kontraktów: (...) odbyło się już kilka szkoleń z kontraktu socjalnego, ponieważ kilka lat temu było to zupełnie nowe narzędzie w pomocy społecznej, natomiast na pewno nadal potrzeba szkoleń raz, dwa razy do roku, żeby pewne rzeczy też przypominać, doskonalić też techniki warsztatowe (wywiad OPS/IV), (...) jesteśmy po szkoleniach o kontraktach socjalnych, uważamy że takie szkolenia powinny być organizowane częściej (…), niestety różnica między teorią a praktyką jest kolosalna, więc takie szkolenia są jak najbardziej potrzebne (wywiad OPS/XI). Również i przedstawiciele tej grupy zaproponowali w trakcie wywiadów zagadnienia, które powinny być ujęte w przyszłych szkoleniach dla pracowników socjalnych dotyczących kontraktów socjalnych:  motywowanie klientów pomocy społecznej do zawierania kontraktów socjalnych;  prowadzenie rozmów z klientem pomocy społecznej korzystającym z kontraktu socjalnego. Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Pracownicy socjalni OPS, w których w 2013 roku nie były zawierane kontrakty socjalne potwierdzili fakt uczestnictwa w przeszłości w szkoleniach, których tematem był kontrakt socjalny. Swoje przygotowanie teoretyczne w tym zakresie oceniają, jako bardzo dobre. Jeden z respondentów odniósł się w swojej wypowiedzi do zagadnień, które powinny być przedmiotem szkoleń organizowanych w przyszłości. Jeżeli to ma przynosić na przyszłość trwałe efekty dla pomocy społecznej to powinien być większy nacisk na superwizje w pomocy społecznej, na pracę w parach po to, żeby w określonej praktyce doskonalić swoje umiejętności. Myślę, że to jest ten kierunek rozwoju pomocy społecznej zwłaszcza, kiedy pracownik używa do pracy takich instrumentów, które mają charakter niepieniężny, gdzie powinno być wsparcie psychologiczne. Pracownik socjalny, asystent rodzinny może te funkcje spełniać (wywiad OPS/XII). Przyczyny i sposoby egzekwowania konsekwencji niezrealizowanych kontraktów socjalnych Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że konsekwencje niezrealizowanych kontraktów socjalnych egzekwuje się dość rzadko. Jak twierdzą respondenci sytuacje są różne, i nie zawsze mimo braku realizacji postanowień umowy pracownicy socjalni mają możliwość ukarania takich osób. Problem ten opisują relacje badanych: (...) staramy się egzekwować postanowienia kontraktu, jednak w większości przypadków ciężko to robić. Kontrakty zawierane są z osobami bezrobotnymi, na lokalnym rynku jest mało miejsc pracy. W kontrakcie spisujemy działania, które obejmują poszukiwanie pracy, ale jeżeli podopiecznemu nie udaje się jej znaleźć, trudno jest wyciągać konsekwencje. W przypadku małżeństw z dziećmi, które nie wywiązują się z postanowień kontraktu, nie możemy pozbawić ich środków, ponieważ razem z dorosłymi pozbawimy środków do życia ich dzieci (wywiad OPS/VI). Ponadto jeden z respondentów zaznaczał, że w pracy liczy się przede wszystkim dobro człowieka i jeśli pojawi się prośba o udzielenie pomocy rodzinie takiej osoby lub jej samej w mniejszym lub większym stopniu będzie musiała pomoc otrzymać.

25

Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Jak potwierdziła większość respondentów tej grupy osób badanych, sposobem egzekwowania konsekwencji wynikających z niezrealizowania celów kontraktu jest częściowe ograniczenie pomocy takim osobom i ich rodzinom. Jak wspomniała jedna z pytanych osób (...) brak współdziałania osoby z ośrodkiem pomocy społecznej, z pracownikiem socjalnym w celu przezwyciężenia jakiejś sytuacji może skutkować (...) odmową przyznania świadczenia, ale to już w drastycznych przypadkach (wywiad OPS/IV). (...) Ciężko jest egzekwować konsekwencje niezrealizowania kontraktów w przypadku rodzin, z jakimi pracujemy. Jeśli jest rodzina, są w niej dzieci zmieniamy pomoc na formę rzeczową, trudno w takich przypadkach odmówić pomocy. Przyznając zasiłek musimy głównie wziąć pod uwagę sytuacje osób pozostających na utrzymaniu klientów. Jak jest troje, czworo dzieci w rodzinie to tej pomocy odmówić nie możemy - zmieniamy wtedy formę pomocy na rzeczową (wywiad OPS/VII). Z kolei jeden z badanych stwierdził, że (...) nie spotkałam się z niezrealizowaniem kontraktu, więc nie mam takiego doświadczenia, ponieważ nasze kontrakty są realizowane w stu procentach (wywiad OPS/III). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Również ta grupa respondentów jednomyślnie potwierdziła, że rzadko jest możliwość egzekwowania konsekwencji nierealizowania celów kontraktu socjalnego. Fakt ten wynika, zdaniem badanych, z charakteru działalności ośrodków pomocy społecznej oraz faktu, że wsparciem należy objąć wszystkie osoby zgłaszające się po pomoc oraz te, które mimo szczerych chęci nie zawsze są sobie w stanie poradzić z zdaniami, jakie zostały przed nimi postawione m.in. poprzez zawarcie umowy w postaci kontraktu socjalnego. Najczęstsze przyczyny zrywania kontraktów Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci wspominali, że kontrakty rzadko są zrywane. Każdy z pracowników socjalnych ma na uwadze dobro rodzin, z jakimi pracuje. Jeżeli osoby nie wywiązują się z działań, jakie zostały zawarte w kontrakcie, to – zdaniem badanych – nigdy ten fakt nie zmierza w stronę zrywania kontraktów, podejmowane są inne działania zostały zmienione, dostosowane do potrzeb danych klientów, albowiem główny cel, jaki przyświeca pracy pracowników socjalnych to nie zostawiać tych osób i ich rodzin bez udzielonej pomocy. Natomiast w przypadku zerwania kontraktu, do najczęstszymi przyczyn należą:  brak poinformowania pracownika socjalnego o fakcie zmiany miejsca zamieszkania przez osoby mające realizować postanowienia kontraktu socjalnego na danym obszarze;  nie zastosowanie się przez klienta pomocy społecznej do wytycznych zawartych w spisanej umowie kontraktu socjalnego;  niechęć podopiecznego do kontraktu socjalnego. Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Zdaniem jednego z respondentów (...) najczęstsze przyczyny zrywania kontraktów socjalnych wynikają z postawy klientów (wywiad OPS/IV). Czasem kontrakty kończyliśmy jakby na siłę. W kontraktach z projektu osoby wycofywały się, rezygnowały z kursów na

26

rzecz podjęcia pracy. Różnie z tym bywało, lecz taka właśnie była argumentacja klientów (wywiad OPS/VII). Z kolei dwóch innych respondentów miało inne doświadczenia. Jak powiedział w swoim wywiadzie jeden z nich (...) zerwanych kontraktów nie miałyśmy - podpisanych kontraktów było niewiele - jak już podpisywałyśmy z klientem kontrakt to miałyśmy 100% pewności, że się go uda zrealizować (wywiad OPS/XI). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Respondenci tej grupy badanych stwierdzili, że przyczyną zrywania kontraktów są nieodpowiedzialne zachowania i negatywne postawy klientów pomocy społecznej takie jak:  brak informowania pracownika socjalnego o fakcie zmiany miejsca zamieszkania przez osoby mające realizować postanowienia kontraktu socjalnego na danym obszarze;  brak motywacji do działania ze strony klienta. 2.2.4. Mocne i słabe strony kontraktu socjalnego Trudności występujące w realizacji kontraktu socjalnego Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Badani wskazywali na fakt, że w swojej pracy mają do czynienia z osobami, zamieszkującymi zróżnicowane – nieraz patologiczne środowiska. Ponadto sytuacja materialno-bytowa wielu takich klientów powoduje, że zgłaszając się po pomoc do ośrodków pomocy społecznej, przyjmują postawę roszczeniową i nie pozwalają w żaden sposób sobie pomóc. Na pytanie o to czy trudności przy realizacji umów mają wpływ na liczbę zawieranych kontraktów i jakość realizowanej pracy socjalnej, jeden z badanych odpowiedział: (...) główne trudności to niechęć rodzin do zawierania kontraktów. Podopieczni nie chcą podejmować działań na piśmie, mimo że zdają sobie sprawę, że może być to podstawą odebrania świadczeń. Takim powodem jest również brak miejsc pracy, nie mamy gdzie tych ludzi skierować, nie ma szkoleń, niewielka liczba staży, mimo że chcielibyśmy nie mamy takiej mocy, aby pomóc tym osobom w należyty sposób (wywiad OPS/VI). Jak wspominał w wywiadzie jeden z badanych występujące przy kontraktach przeszkody i trudności są głównym powodem niestosowania tego narzędzia. Rzutują na liczbę zawieranych kontraktów i jakość realizowanej pracy socjalnej. Podkreślił również, że pracownik socjalny przewidując, że kontrakt socjalny nie przyniesie w danym przypadku oczekiwanych efektów, nie podpisuje takiej umowy z klientem. Jak to określił w wywiadzie (...) samo podpisywanie dla podpisywania to nie ma sensu (wywiad OPS/IX). Jeden z badanych zapytany o sposoby przeciwdziałania występowaniu trudności i przeszkód przy realizacji kontraktów socjalnych odpowiedział, że niezbędne są odpowiednie instrumenty, które można zaproponować klientom pomocy społecznej w postaci szkoleń, staży, skierowań do pracy w zawodzie, jakiego się wyuczyli, wówczas – zdaniem respondenta – narzędzie w postaci kontraktu socjalnego będzie częściej stosowane i przyniesie korzyści osobom objętym wsparciem ze strony ośrodków pomocy społecznej.

27

Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. W tej grupie respondentów badani twierdzili m.in., że trudnością w realizacji kontraktu socjalnego jest duża ilość czasu, który trzeba poświęcić, żeby taki kontrakt socjalny zawrzeć. Kontrakt socjalny jest pisemną umową między osobą ubiegającą się lub korzystającą ze świadczeń, a pracownikiem socjalnym. Jest to kilka stron, które trzeba wypełnić wraz z klientem no i np. podpisanie takiego kontraktu socjalnego po wcześniejszej diagnozie wraz z klientem przyczyn trudnej sytuacji to jest kwestia nawet około dwóch, trzech godzin, które trzeba wygospodarować z czasu tutaj pracy, żeby go poświęcić na spotkanie z klientem, na wspólne opracowanie tych założeń kontraktowych. Tutaj głównie czas jest najbardziej istotny, ponieważ oprócz tego pracownicy socjalni mają szereg innych obowiązków wynikających z ustawy o pomocy społecznej, głównie teraz w ostatnich latach jest to przemoc, działanie, praca w grupach roboczych, w ramach zespołów interdyscyplinarnych. Natomiast jeśli chodzi o ten kontrakt socjalny, mała ilość wynika z tego, że jest to czasochłonne, jest to związane też z prowadzeniem dokumentacji, czyli z pewną biurokracją, dlatego też ilość tych kontraktów socjalnych jest mała w przypadku osób objętych pomocą ze strony ośrodka (wywiad OPS/IV). Innym powodem niestosowania kontraktów przez pracowników socjalnych jest fakt, iż kontrakt jest bardzo sztywnym narzędziem pracy, mało elastycznym, a jak wiadomo w życiu bywa różnie, takie same czynności/ kroki podejmujemy w stosunku do klienta bez potrzeby spisywania kontraktu. (...) Kontrakt jest to tylko dodatkowa praca papierkowa, wymaga większego zaangażowania pracownika przy już i tak ogromnym nawale zadań (wywiad OPS/XI). Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Zdaniem badanych trudnością jest znalezienie wspólnej płaszczyzny porozumienia w relacji pracownik socjalny – klient pomocy społecznej. Pewnym niebezpieczeństwem jest, ażeby pracownik socjalny nie przejmował inicjatywy w działaniach zawartych w kontrakcie (...) pracownikowi socjalnemu może się wydawać, że lepiej wie, co będzie dobre dla zgłaszającego się do niego o pomoc klienta. Natomiast po stronie klienta nie zawsze jest świadomość tego czego może oczekiwać od pracownika socjalnego i samego siebie (wywiad OPS/XII). Kolejny respondent wskazał, że (...) brak współpracy klienta z pracownikiem socjalnym (...) prowadzi do wykorzystywania innych form wsparcia w celu aktywizacji klienta. Na pewno wpływa to na ilość realizowanych kontraktów (wywiad OPS/VIII).

28

Mocne strony kontraktów socjalnych Poniższe schematy prezentują mocne strony kontraktów socjalnych, określone na podstawie analizy wypowiedzi respondentów, uzyskanych w trakcie przeprowadzania pogłębionych wywiadów indywidualnych. Mocne strony kontraktów socjalnych według pracowników z gmin z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych pisemna forma umowy współpracy między klientem a pracownikiem socjalnym dokument dający możliwość usamodzielnienia i zaktywizowania klienta pomocy społecznej motywacja podopiecznych do podjęcia działań wspólna praca pracownika socjalnego i klienta pomocy społecznej przy tworzeniu umowy kontraktu socjalnego

Mocne strony kontraktów socjalnych według pracowników z gmin z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych pisemna forma umowy współpracy między klientem a pracownikiem socjalnym dokument dający możliwość usamodzielnienia i zaktywizowania klienta pomocy społecznej

motywacja podopiecznych do podjęcia działań

Mocne strony kontraktów socjalnych według pracowników z gmin niestosujących kontraktów socjalnych mobilizacja i motywacja do podejmowania działań klientów pomocy społecznej poprzez dobieranie odpowiedniego wsparcia uczenie odpowiedzialności i zaufania po obu stronach (pracownik socjalny klient pomocy społecznej) obustronna systematyczność w działaniu

obustronna konsekwencja w działaniu

29

W poczuciu respondentów biorących udział w badaniu najczęściej wymienianymi mocnymi stronami kontraktów socjalnych są: zawieranie umowy kontraktu socjalnego w formie pisemnej, który daje możliwości zaktywizowania klientów pomocy społecznej. Mocną stroną jest również motywacja podopiecznych do podjęcia działań mających na celu poprawę ich dotychczasowego życia. Ponadto, jak wspominali badani, kontrakt socjalny uczy klientów pomocy społecznej odpowiedzialności i systematyczności. Słabe strony kontraktów socjalnych Kwestie uwzględniające słabe strony obecnej formy kontraktu socjalnego zostały przedstawione na kliku poniższych schematach. Badani z wszystkich grup respondentów biorących udział w badaniu w swoich wypowiedziach najczęściej wymieniali następujące niedociągnięcia: Słabe strony kontraktów socjalnych według pracowników z gmin z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych brak możliwości egzekwowania konsekwencji niewywiązania się klienta z postanowień kontraktu mało zrozumiały dla klienta i nieprzejrzysty wzór formularza Słabe strony kontraktów socjalnych według pracowników z gmin z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych możliwość złej oceny oczekiwań klienta pomocy społecznej

zbyt duża objętość kontraktu, ilość stron, rubryk do wypełnienia

mało elastyczne narzędzie pracy

mało zrozumiały dla klienta i nieprzejrzysty wzór formularza Słabe strony kontraktów socjalnych według pracowników z gmin niestosujących kontraktów socjalnych brak możliwości egzekwowania konsekwencji z powodu niepodejmowania działań przez klienta pomocy społecznej

Z kolei słabe strony kontraktów socjalnych, zdaniem respondentów, objawiają się głównie nieczytelnością i zbyt dużą objętością tabel formularza kontraktu, który jest mało zrozumiały dla klienta. Z drugiej strony umowa nie daje możliwości egzekwowania przez pracowników socjalnych konsekwencji, które wynikają z niepodejmowania określonych działań przez klienta.

30

2.2.5. Współpraca z innymi instytucjami w ramach realizacji kontraktu Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Poniższy schemat zawiera wykaz instytucji, z jakimi w ramach kontraktów socjalnych współpracują pracownicy socjalni reprezentujący gminy z najwyższym odsetkiem zawieranych kontraktów: powiatowe urzędy pracy policja kuratorzy sądowi zespoły interdyscyplinarne szkoły, ośrodki zdrowia, przychodnie, komisje ds. rozwiązywania problemów alkoholowych

Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. powiatowe urzędy pracy policja kuratorzy sądowi ośrodki pomocy społecznej i powiatowe centra pomocy rodzinie centrum terapii uzależnień, zakład doskonalenia zawodowego Respondenci w swoich wypowiedziach potwierdzali, że realizując kontrakt współpracują z każdą z wyżej wymienionych instytucji. Współpraca w większości przypadków układa się prawidłowo, instytucje chętnie udzielały informacji. Respondenci zapytani, co należałoby ich zdaniem zmienić, aby współpraca z innymi instytucjami – w ramach realizacji kontraktu – układała się lepiej, stwierdzili, że dotychczasowa współpraca układa się prawidłowo i nie widzą powodów, aby cokolwiek zmieniać. Realizując kontrakt współpracujemy z każdą wymienioną instytucją. (...) Współpraca przebiega tak jak powinna - prawidłowo (wywiad OPS/VI). Inny badany stwierdził: (...) według mnie, nic nie trzeba zmieniać. Funkcjonuje ona [współpraca z instytucjami – przyp. OIS] bardzo dobrze. Nigdy nie mamy żadnych problemów z tymi instytucjami (wywiad OPS/X). Zawsze możemy liczyć na ich współpracę, na wejście w środowisko, na rozpoznanie tych zagrożeń, które tam występują. Tutaj nie ma żadnych problemów, przynajmniej ja z osobistych doświadczeń, które przez 10 lat pracy tutaj

31

w ośrodku, nie spotkałem się z jakimś oporem ze strony innych instytucji, żeby uzyskać jakieś informacje dla celów pomocy społecznej dotyczące rodzin, funkcjonowania rodzin, zwłaszcza tam gdzie są dzieci, małoletni, zachodzą jakieś podejrzenia, że coś niedobrego się dzieje. Zawsze te instytucje i te osoby odpowiadały i współpracowały w tym zakresie. Tutaj nie widzę jakichś problemów (wywiad OPS/IV). 2.2.6. Propozycje zmian w dotychczasowych wzorach formularzy kontraktu socjalnego Gminy z najwyższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Uczestnicy wywiadów mając na uwadze ewentualną modyfikację formularza kontraktu socjalnego wskazywali na maksymalne uproszczenie i skrócenie rozbudowanego narzędzia. Jeden z badanych uważał, że powinien być jeden wzór kontraktu. Jego zdaniem należałoby go ujednolicić tak, aby był to jeden dokument a nie dwa osobne. Zdaniem kolejnego z respondentów tak zwana - ocena realizacji kontraktu - powinna mieć formę aneksu. Inny zaś stwierdził (...) myślę, że kontrakt socjalny jest dobrym narzędziem. Wymaga tylko pewnych zmian, o których rozmawialiśmy. Spokojnie możemy na nim pracować. Tak samo spokojnie mogą na nim pracować nasi klienci. To dobre narzędzie, bo przynosi efekty (wywiad OPS/X). Dwóch respondentów nie widziało potrzeby dokonywania żadnych zmian w formularzu kontraktu socjalnego, uważając go za narzędzie doprecyzowane i kompletne. Gminy z najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych w 2013 r. Pracownicy socjalni wykorzystujący w swojej pracy w niewielkim stopniu kontrakty socjalne również wypowiedzieli się w kwestii usprawnień i modyfikacji, jakie powinny się znaleźć w formularzu kontraktów. Jeden z badanych odniósł się do tematu druku kontraktów socjalnych zaznaczając, że jest zbyt obszerny. W swojej wypowiedzi sugerował uproszczenie formularza, z uwagi na fakt, że część klientów korzystających z pomocy ośrodka, z którymi zawiera się kontrakty socjalne są osobami o niskich kompetencjach społecznych i zawodowych, często mającymi trudności w poprawnym pisaniu czy czytaniu. Jak wskazał badany (...) to dla nich jest taką barierą i utrudnieniem, wypełnienie tych kilku stron, bo często się zdarza, że nawet osoba, która zwraca się o pomoc ma znaczne trudności w sformułowaniu wniosku, czy napisaniu kilku zdań opisujących jego sytuację życiową (wywiad OPS/IV). Drugi z respondentów dodał: (...) powinna zostać zmniejszona objętość kontraktu, wszystko, co się spisuje w kontrakcie jest już opisane w wywiadzie. Kontraktu ogólnie jest za dużo. Należałoby zmniejszyć objętość, opisówkę. Powinien być bardziej czytelny dla strony (wywiad OPS/XI). Ponadto dwóch respondentów tej grupy osób badanych wspomniało w wywiadach, iż uważają, że formularze kontraktu socjalnego są poprawne, wszystko w nich jest i nie wymaga żadnych zmian ani usprawnień. Gminy, które nie stosowały kontraktów socjalnych w 2013 r. Jeden z respondentów reprezentujący ośrodki pomocy społecznej niestosujące w 2013 roku kontraktów socjalnych wspomniał w swojej wypowiedzi, że jest „wrogiem” rozbudowanych formularzy kontraktów socjalnych. Sugerował, że należałoby zmodyfikować

32

formularz wzorem innych krajów europejskich, np. Anglii i wprowadzić jednostronicowe arkusze umowy kontraktu socjalnego w Polsce. Drugi z badanych nie widział potrzeby dokonywania jakichkolwiek zmian w formularzu kontraktu socjalnego. 2.3. Analiza wyników panelu eksperckiego Drugim etapem badania jakościowego był panel ekspercki, przeprowadzony z przedstawicielami ośrodków pomocy społecznej, w których odsetek zawieranych kontraktów socjalnych był najwyższy. Poruszony został szereg zagadnień, które posłużyły do wypracowania rekomendacji. Zgodnie z założeniami badania w dyskusji wzięli udział przedstawiciele jednostek funkcjonujących we wszystkich typach gmin, tj. miejskich, wiejskich oraz miejsko-wiejskich. 2.3.1. Bariery w stosowaniu kontraktu socjalnego Osoby uczestniczące w badaniu oceniły kontrakt socjalny, jako narzędzie wysoce niedoskonałe. Główną barierą w jego stosowaniu jest to, że klient, który podpisuje z nami kontrakt socjalny, jemu to jest obojętne; on to podpisuje, bo dajemy mu dokument, który on musi podpisać, jak chce dostać zasiłek. Kontrakt realizowany jest wtedy dobrze, kiedy osoba chce; to, co jest robione pod przymusem, nigdy do końca nie przynosi (...) efektów. Eksperci zauważyli również, że narzędzie raczej nie sprawdza się w przypadku szczególnych klientów, którzy są osobami uzależnionymi od alkoholu, którzy są osobami uwikłanymi w przemoc, którzy są osobami z zaburzeniami psychicznymi, o czym nie zawsze wiemy, bo takiej wiedzy nie mamy, bo to nie jest rzecz, z którą podopieczni chcą się podzielić z pracownikiem socjalnym. Zapewne będą grupy, które z tych kontraktów będą wyłączone, bo co możemy zmienić u osoby, która ma znaczny stopień niepełnosprawności, (...) mówię o trwałej zmianie. Art. 11 ust. 2 ustawy o pomocy społecznej wskazuje, że odmowa zawarcia kontraktu socjalnego przez klienta pomocy społecznej bądź niedotrzymywanie jego postanowień stanowi podstawę do odmowy przyznania świadczenia, uchylenia decyzji o przyznaniu świadczenia lub wstrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej18 Przeszkodą w egzekwowaniu postanowień kontraktu jest także dobro pozostałych członków rodziny zależnych od osoby zawierającej kontrakt. Kiedy klientami i osobami, z którymi zawieramy kontrakt socjalny są rodzice i kiedy oni nie do końca wywiązują się z tych zadań, to niestety, my mamy taką dosyć niewdzięczną pracę pracowników socjalnych. Mamy ustawę, mamy przepisy, aczkolwiek no niestety, mając np. na uwadze dobro małoletnich, nie zostawiamy tej rodziny całkowicie bez pomocy, pomimo że rodzice nie wywiązują się z ustalonych nawet i przez siebie, (...) jakiś ścieżek i podjętych kierunków swoich działań do wyjścia z trudnej sytuacji. Osoby pracujące na co dzień tym narzędziem stwierdziły, że barierą jest dla nich zbyt słaba współpraca pomiędzy instytucjami pracującymi na rzecz osób wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym: jeżeli będzie bardziej rozbudowana sieć instytucjonalna, [kontrakt – przyp. OIS] będzie narzędziem bardzo pomocnym. Zadania w zakresie pomocy osobom bezrobotnym, które powinny być realizowane przez urzędy pracy są częściowo powielane przez ośrodki pomocy społecznej. Zawarcie kontraktu przez pracownika socjalnego z osobą bezrobotną dla mnie jest absurdem, bo przecież my 18

Ustawa z dnia 12 marca 2014 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 182, z późn. zm.).

33

wyręczamy biuro pracy, więc kolejną instytucję i wiemy dokładnie, że ten kontrakt jest bezzasadny. To powinno być ustawowo napisane, że z tą grupą powinni pracować pracownicy biur pracy, a pracownik socjalny tylko wtedy, jeżeli np. ta osoba miałaby problem z kontraktem - traciłaby jakieś tam uprawnienia, czy zasiłki, czy wyjeżdżałaby gdzieś, to wtedy, a jeżeli osoba jest sumienna, systematyczna, od lat sprawdza się, to jest strata czasu pracownika socjalnego. Ten pracownik socjalny powinien pójść do bardziej zagrożonej rodziny, a nie tworzyć bezmyślne kontrakty z tymi osobami. Pracownicy ośrodków pomocy społecznej zwrócili uwagę na barierę występującą w małych gminach: my nie mamy instrumentów, które moglibyśmy wykorzystać w kontrakcie, czyli po co my w ogóle zawieramy kontrakt? (...) Małe gminy nie mają CIS-ów, nie mają klubów. Nie mamy co zaproponować. Nie ma przedsiębiorców, nie ma ofert pracy, przedsiębiorczość się kładzie. Można się dostać (...) tylko wówczas, kiedy się spełnia określone wymagania (...). Kontrakt socjalny to powinno być narzędzie, które obliguje stronę do podejmowania pewnych działań, które mają skutkować poprawą jej bytu, jej sytuacji życiowej, sytuacji na rynku pracy, ale nie możemy oczekiwać rzeczy nierealnych, dlatego nasze kontrakty są małostkowe. Rozwiązaniem mogłyby być większe dofinansowania na tworzenie podmiotów ekonomii społecznej takich jak centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, czy spółdzielnie socjalne, stwarzające możliwość pozafinansowego motywowania beneficjentów kontraktów socjalnych. Problemem są też zasoby związane z miejscem, środowiskiem, że jest trudno o pracę, trudniej niż np. w Warszawie i też trzeba się z tym liczyć i też rozmawiać z tą osobą i to są słabe strony, że akurat mieszkają tutaj, (...) bariery środowiskowe. Przeszkodą w sporządzaniu kontraktów socjalnych, a następnie prawidłowej ich realizacji jest dodatkowo nadmiar obowiązków pracownika socjalnego. Pracownik socjalny ma podjąć decyzje do stypendium, programy osłonowe, takie, śmakie, owakie. Swój czas ma podzielić między mnóstwo innych rzeczy dodatkowych, nie ma czasu faktycznie na skupienie się na pracy z rodziną. Dosłownie wpada się do tej rodziny, z grubsza się ogarnie, bo są następne, do których się idzie. Trzeba przyjść do pracy, wywiad opisać, wywiad wprowadzić do systemu, decyzje wydać, decyzje wysłać, zrobić listę wypłat. Mnóstwo jeszcze innych rzeczy, którymi pracownik socjalny naprawdę nie powinien się zajmować. 2.3.2. Zmiany dotyczące wzorów kontraktów socjalnych W zakresie merytorycznym narzędzia uczestnicy zauważyli, że jest ono zbyt rozbudowane. Żmudną administrację się wykonuje, że opisuje się rzeczywistość na 10 sposobów, a nie do końca przyczynia się to do rozwiązania problemów. (...) Czy ograniczenia nie jest podobnie jak i przyczyna? (...) Często się to dubluje, prawda? (...) Ja bym z tego zrezygnowała, bo to jest takie krępujące, chyba. (...) Bo tutaj się ktoś musi chyba przyznać do winy, prawda, że ma jakiś problem. (...) Nikt nie lubi być ocenianym, my też, więc klient tym bardziej nie lubi być oceniany. Innym rozwiązaniem mogłoby być, by przy tej trójce zostały, jeżeli np. ograniczenia to dwukropek i tyle i wtedy można łatwiej zapytać: jak myślisz? Co tak naprawdę cię ogranicza? (...) Zdaniem pracowników socjalnych kontrakt powinien dotyczyć wyłącznie problemów, my się z nim dogadujemy. Co jest twoim największym problemem, od czego byśmy chcieli zacząć... Pozostałe elementy są zbędne. Niestety dalej wielu pracowników ma problem z wypełnieniem kontraktów, właśnie jak się zaczynamy skupiać na tych ocenach, po czym wiemy, że podopieczny to przeczyta i siedzi się nad tym wywiadem i myśli jak to napisać, żeby go nie urazić. Powinien być prostszy. (...) A skupić się na działaniach.

34

Również diagnoza beneficjenta w treści formularza – zdaniem ekspertów – jest zbędna. Diagnoza wynika z przeprowadzonego wywiadu środowiskowego i stanowi podstawę do decyzji o zaproponowaniu klientowi kontraktu, zatem nie należy jej powielać. Mnie nie za bardzo też podoba się ta ocena sytuacji życiowej osoby, np. bo to tak między nami mówiąc, to co on ma ocenić, on to powie krótko … On powie, że nie mam pracy, że nie mam kasy, nie mam nic i co dalej? (...) My przecież nie jesteśmy od tego, żeby kogoś oceniać. (...) W kontrakcie (...) powinien być (...) zawarty, czego dotyczy ten kontrakt, te działania, które są. Potem ewentualnie na koniec może być ocena, ale taka wspólna, razem. Uczestnicy zaproponowali także zmiany techniczne. Sama ta tabela III [działania, które strony podejmują dla osiągnięcia celów określonych w kontrakcie]19, (...) tu jest mało miejsca, więc to gdzieś kserujemy. Zasadne byłoby, zatem zwiększenie rozmiaru pól służących do opisania działań planowanych w ramach kontraktu. 2.3.3. Skuteczność stosowania kontraktu socjalnego Według uczestników panelu eksperckiego kontrakt socjalny jest jedynym (...) narzędziem [pracy socjalnej – przyp. OIS], które pozwala eliminować z systemu pomocy społecznej osoby, które nie są nastawione na zmianę (...). Zostawmy bezrobotnych, biednych, bo nie ma dla nich pracy, ale alkoholik, który nie zamierza w swoim życiu nic zmienić, nie chce, ale jemu się należy, bo on nie ma środków do życia. Alkohol jest jednym z czynników, wymienionych w art. 7 [ustawy o pomocy społecznej – przyp. OIS], który kwalifikuje go do pomocy, więc do nas przychodzi i chciałby dostać tę pomoc bezwarunkowo, a my stawiamy mu warunki, więc ten kontrakt socjalny jest narzędziem, które powoduje, że ta pomoc jest uwarunkowana pewnymi działaniami. Niekiedy kontrakt socjalny jest sposobem na usystematyzowanie pracy z rodziną, szuka się tej płaszczyzny, można powiedzieć temu człowiekowi, że będziemy systematyzować tą wspólną pracę. (...) Do pewnej kategorii osób (...) dociera właśnie kontrakt, osoby się budzą i widzą inaczej. Zawieranie kontraktów z klientami pomocy społecznej w pewnym stopniu przyczynia się również do przełamywania wyuczonej bezradności i roszczeniowości tych osób. Oni sami wybierają (...) kierunek działań, a tym samym czują większą motywację do zmiany swojej sytuacji życiowej. Jednakże kontrakt socjalny jest stosunkowo nowym narzędziem w pomocy społecznej. Przez lata, wcześniej na zasadzie było tylko rozdawanie pieniędzy. Ludzie nauczyli się brać, dostawać zasiłki bez żadnych z własnej strony jakiejś inicjatywy, zmiany. Przychodzili, dostawali, nie było żadnych umów, nie musieli się z niczego wywiązywać. W przypadku osób, które w systemie pomocy społecznej są niemal od zawsze, korzystają [z pomocy społecznej – przyp. OIS] od lat -nastu, którzy nauczyli się brania, brania i nic nie dawania z siebie, kontrakt socjalny nie zawsze się sprawdza. Dla tych osób kontrakt stanowi jedynie dokument, który muszą podpisać, żeby dostać należną im pomoc. W przypadku pracy z klientami nowymi, którzy dopiero wchodzą do systemu pomocy społecznej, dużo łatwiej jest osiągnąć wymierne efekty, dlatego czas też tu będzie na korzyść działał. Z czasem będą coraz bardziej efektywne te kontrakty. Zdania na temat skuteczności kontraktu socjalnego były wśród uczestników podzielone, ich doświadczenia są różne. Jeden z ekspertów przytacza przykład kobiety, której w ramach podpisanego kontraktu udało się zmienić bierną postawę i znacząco poprawić swoją sytuację życiową. Przychodzi mi do głowy taka sytuacja, gdzie był zawarty kontrakt z rodzicami, gdzie 19

Wzór kontraktu socjalnego – Załącznik do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 listopada 2010 r. (Dz. U. z 2010 r. Nr 218, poz. 1439).

35

była czwórka małoletnich. Tam mama dobrze wywiązywała się ze swojej roli wychowawczej, natomiast ojciec był alkoholikiem. Kiedy zaczynaliśmy (...) pracować z rodziną, realizować kontrakt, tato nie pracował, nie łożył na utrzymanie rodziny, gdy wracał do domu wszczynał awanturę. Naszym takim celem było odizolowanie matki z dziećmi od ojca tyrana, nie powiem, że była to łatwa praca, bo tutaj jest cały ten schemat osoby uzależnionej od sprawcy przemocy, zależnej. Tej rodzinie został przydzielony asystent, to też było w ramach takiej naszej formy wsparcia, którą my ośrodek, pracownik może rodzinie zaproponować w zamian za realizację konkretnych działań, prawda. W (...) oparciu o kontrakt, mama była zobowiązana do podjęcia działań, które skupiały się właśnie na mamie, bo wiedzieliśmy, że z nią możemy pewne rzeczy wypracować, tato jest osobą uzależnioną, więc tutaj było to różnie. Jednym z działań było, np. zgłoszenie przez tą mamę czwórki dzieci, zgłoszenie męża na leczenie odwykowe, prawda? Kobieta poszukała swojego oddzielnego mieszkania, pomogliśmy jej uzyskać alimenty i te wszystkie działania były stopniowo wpisywane w kontrakt socjalny. Jak wygląda obecnie sytuacja? Mama mieszka z dziećmi bez ojca w czystym, schludnym domu. Dzieciaki mają w końcu takie prawidłowe warunki do rozwoju, do nauki, do odpoczynku, do zabawy i tutaj, pomimo że niestety rodzina rozdzieliła się, to ma to pozytywny wpływ i skutek dla matki i dzieci (...). Z kolei inny uczestnik poddaje w wątpliwość czy to rzeczywiście jest efekt kontraktu socjalnego. Jego zdaniem dobra praca socjalna może z powodzeniem przynieść takie same, jeśli nie lepsze rezultaty. Mam taką rodzinę młodych ludzi, którzy od lat pozostają u nas w systemie i niezależnie od tego, że ja wypisałam ten kontrakt na papierze, w moim odczuciu on niewiele wniósł. W momencie, kiedy posadziłam tą dziewczynę przed siebie, elegancką, czyściutką, operatywną i przeprowadziłam z nią rozmowę i mówię: „Pani Jadziu, jak długo wy będziecie tu przychodzić. Pani jest tak elegancką dziewczyną, Pani pójdzie do pracodawcy, nie do sekretariatu, rzuci swoje podanie. Pani wyjdzie do tego, kto zatrudnia w pracy. Porozmawia, przedstawi swoją sytuację, swoje doświadczenie zawodowe, ja nie wierzę w to, że Pani nie znajdzie pracy w mieście”, a mówię Państwu, że dziewczyna jest taka elegancka i w ogóle, potrafi się zachować, potrafi się sprzedać. Ona do 3 miesięcy zaczęła pracę w szmateksie. Bez tego narzędzia, bez tego papierka (...). Jednakże są rodziny, z którymi by można było pracować właśnie niekoniecznie prowadząc ten kontrakt, bo one same tego chcą, ale mówię, może fajniej [jest pracować z kontraktem – przyp. OIS], bo mają usystematyzowane, nie mają natłoku informacji (...), metodą małych kroków, są te krótkie etapy (...). Uczestnicy panelu byli zgodni w kwestii, że skuteczność narzędzia będzie większa, jeżeli będzie ono miało należytą jakość, stawiało realne cele, takie konkretne, przyziemne, (...) i żeby ta jakość była dostosowana do możliwości do naszego klienta, bo jeżeli my będziemy jak gdyby widzieć możliwość rozwiązania i małe zadania, to jest tak jak z małym dzieckiem (...). Nasi klienci to jest bardzo podobny schemat, jeżeli my poszukamy i za małe rzeczy będziemy potrafili powiedzieć coś dobrego, czyli „wie Pan/wie Pani tutaj udało się zrobić, widzi Pani, to jest do przodu”, to jest bardzo ważne i ta osoba będzie bardziej gotowa do współpracy z nami w dalszych [etapach – przyp. OIS]. 2.3.4. Monitoring efektów realizacji kontraktu W wielu ośrodkach pomocy społecznej monitoring realizacji kontraktów przybiera podobne formy. Po tych 12 miesiącach na przykład, jest ten pierwszy kwartał, kiedy my przymierzamy się do oceny skuteczności, no bo sami chcemy wiedzieć, czy będziemy rozszerzać zadanie, czy to jest dobre i tutaj my to dzielimy na obszary, bo mamy właśnie

36

takie związane z oświatą, mamy związane ze zdrowiem, (...) i tutaj wychodzimy na konkretne ilości i też widzimy rzeczy, które nam nie wychodzą. Czyli to nie jest tak, że mamy zawartych 50 czy 70 kontraktów i one wszystkie wypalają, natomiast powiedziałabym, że stosunkowo przy dobrym kontrakcie istnieje duże prawdopodobieństwo, że on zostanie w 80-90% zrealizowany, przy dobrych, nie takich wyskokowych, bo pracownik przeczytał, ściągnął ze strony. Metodą na przeprowadzenie monitoringu jest cykliczne analizowanie tego, jak ten kontrakt był zrobiony, czy problem, akurat ten, który był poruszany w tym kontrakcie to był najważniejszy w tej rodzinie, czy nie. Pod takim kątem jest to po prostu przez nas przeglądane, no i na takiej zasadzie się po prostu wnioski wyciąga. Nie jest to jednakże standardowa procedura. W przypadku dużych ośrodków pomocy społecznej, gdzie liczba pracowników socjalnych, a tym samym zawieranych kontraktów, jest znacznie większa, nie ma żadnego monitoringu. (...) Nie ma żadnego nadzoru w tym zakresie, nikt tego nie analizuje, nie omawia. Jest jedno wyartykułowane oczekiwanie, odpowiadacie za swój rejon i na tym rejonie nie może się zdarzyć nic złego (...). U nas pracownik socjalny jest specjalistą, któremu nikt nie stoi na karku. Nie ma żadnej analizy, żadnego monitoringu, żadnych liczb. Z wypowiedzi ekspertów wynika, że w niektórych gminach monitoring jest sformalizowany, wpisany np. w strategię rozwiązywania problemów społecznych: (...) sprawozdanie, które składane jest co roku radzie zawiera ilość kontraktów zawartych i trzeba mieć badanie tej efektywności (...) lub jest konsekwencją wewnętrznych zarządzeń. Wykonywany jest w pewien określony sposób, według schematu, np. te wszystkie kontrakty omawiane są i mamy taką tabelę procentową, jeżeli chodzi o realizację roku, bo są kontrakty, które pracownik zawiera, np. na 2 lata, są kontrakty roczne i wtedy oceniamy skuteczność tego roku, to, co było założeniem tego roku. Jeżeli zostało to wykonane to daje nam 100%, jeżeli nie, no to oczywiście zostaje to zmniejszone i wychodzimy. Potem jest to jak gdyby w podsumowaniu, wychodzi nam ilość tego, co osiągnęliśmy w roku poprzedzającym. Ale to nie musi wynikać ze strategii, to można robić po prostu. Często monitoring przybiera postać analizy przypadku i dzielenia się dobrymi praktykami. Bardzo często staramy się (...) razem porozmawiać na temat trudnych sytuacji, które mamy w pracy. Nie musi być rozmowa o rodzinie, gdzie jest zawarty kontrakt, tylko w ogóle o trudnej sytuacji i analizujemy. Niekiedy, w mniejszych ośrodkach, takie rozmowy odbywają się jedynie na płaszczyźnie pracownik socjalny – kierownik, rozmawiam tylko bezpośrednio z kierownikiem o wszystkich trudnych sytuacjach (...). Ale wynika to z faktu, że łatwiej jest monitorować chyba w mniejszych gminach, gdzie naprawdę zna się każdą osobę dom po domu (...), zna się każdego i ten monitoring wychodzi sam z siebie. 2.3.5.

Rozwiązania organizacyjne kontraktu socjalnego

i

prawne

wspierające

upowszechnianie

W odczuciu pracowników ośrodków pomocy społecznej istniejące rozwiązania prawne w zakresie pomocy społecznej nie sprzyjają stosowaniu kontraktu socjalnego. Przede wszystkim ustawodawca musi zadbać o to, żeby pracownik socjalny miał możliwość dobrej pracy poprzez to, że pracownik socjalny jest pracownikiem socjalnym, do którego zadań należy praca socjalna w obszarze pomocy społecznej z wyłączeniem innych zadań. (...) Dopóki pracownik socjalny będzie wydawał decyzje to nie możemy mówić o żadnej dobrej efektywności pracownika socjalnego. Ja nie mówię, że robi wszystko, ale dopóki pracownik socjalny będzie miał obowiązek wprowadzania danych do systemu i wyklepywania

37

przyznania pomocy, tak jak Pani mówiła i listę do kasy, to nie mamy co mówić o prawdziwej pracy socjalnej wysoko wykwalifikowanego pracownika, po socjologii, po doktoracie, po czymkolwiek. (...) masę pracowników po prostu klepie te decyzje, gdzie niewykwalifikowany pracownik mógłby zupełnie śmiało siąść na komputerze przez 8 godzin, klepać decyzje. Szkoda jego umiejętności i czasu. Pewnie ośrodki małe, nie mogę powiedzieć, ale średnie, duże ośrodki nie szczędzą pieniędzy na kwalifikacje, na kursy, na szkolenia, które PO KL przez te ostatnie lata umożliwił, pracownicy socjalni są wykwalifikowani i ta siła posiada dużą wiedzę, [która – przyp. OIS] jest bezmyślnie wykorzystywana za biurkiem, a nie w terenie. Dodatkowo fakt wprowadzenia – bez jednej złotówki nakładu dla pracowników – nowej ustawy o przeciwdziałaniu przemocy, która nałożyła konkretne zadania, które zabierają przynajmniej 1/3 czasu pracy. (...) Myśmy dostali dodatkowo ustawę w ramach naszego czasu pracy, a nikt go nie rozciągnął, ani nikt nie zweryfikował, nie zabrał zadań dotychczasowych. Zdaniem ekspertów, aby rozwiązać ten problem należy rozdzielić pracę między pracowników, na pracę w terenie, a pracę administracyjną, (...) na poziomie legislacyjnym. (...) Jeden pracownik, który powinien się zajmować tylko sprawozdawczością. Osobno pracownicy do pisania decyzji, gdzie powinien być jeszcze przynajmniej radca prawny, który te decyzje będzie sprawdzał.(...) I to by usprawniło stosowanie kontraktu socjalnego, bo byłyby większe efekty, gdzie byłaby praca w terenie, praca z ludźmi i realizacja tego kontraktu i czas. Czas, który możemy poświęcić na swobodną pracę z tym narzędziem. Czas zdecydowanie wpływa na skuteczność realizacji kontraktu socjalnego, pracownicy socjalni jako narzędzie dostrzegają bardzo dobre strony kontraktu, tylko po prostu nie mają, kiedy tego realizować. (...) Przychodzi się rano do pracy, otwiera się szybko teczkę. Myśli się, co wczoraj się jeszcze nie załatwiło i czy iść w teren od 8 do 10, bo za chwilę muszę przyjść wprowadzić wniosek, wywiad, wydać decyzję. Za chwilę mam grupę roboczą, bo mam niebieską kartę, która już leży na biurku, a mam na to 3 dni. Muszę zaprosić osobę i rozeznać, co się podziało w tej rodzinie, bo nie wiem, np. nowa rodzina, nie korzystała. Za chwilę pomyśleć jak doprowadzić sprawcę, bo on zazwyczaj unika i jest moc w tym pracy, nawet z wysłaniem tego zawiadomienia, dzwonieniem na pocztę, że on nie odebrał tego pisemka, bo on sobie – co tam taki pracownik socjalny będzie mnie wzywać, więc myślę i pracuje z dzielnicowym, żeby go wezwać na posterunek policji, albo żeby go jakoś tam, powiedzmy cudem... będzie przesłuchiwany, to wtedy ja wejdę i porozmawiam z tą osobą. Myśleć co tu jeszcze jak pomóc tej rodzinie, za chwilę mam problem, bo tam bezrobotny znalazł się w szpitalu, jest nieubezpieczony, wydać mu decyzję o ubezpieczeniu, no bo trzeba, bo jest zagrożenie życia i dyrektor szpitala dzwoni (...) i okazuje się, że jest godzina 15.30 i tak naprawdę ja niewiele zrobiłam. W tym czasie przychodzą osoby, odbieram telefon, wzywa pani kierownik, prosi pan wójt, bo jest tam interesant, jak mu pomóc i mówię jest 15.30 i zaczynam się łapać na tym, że tyle sobie obiecywałam dzisiaj zrobić i ja już nie robię tego. Nie ma fizycznie możliwości. Kolejnym rozwiązaniem podnoszącym efektywność stosowania kontraktu socjalnego mogłaby być gwarancja finansowania szkoleń dla pracowników socjalnych. Lepiej wykwalifikowana kadra będzie skuteczniej dobierać beneficjentów kontraktów, a tym samym odsetek kontraktów zakończonych niepowodzeniem będzie mniejszy. Zwiększenie kompetencji pracowników socjalnych przyczyni się do trafniejszego doboru osób, z którymi powinno się zawrzeć kontrakt (w przypadku których kontrakt przyniesie wymierne korzyści i polepszenie sytuacji życiowej). Kontrakt nie jest narzędziem obligatoryjnym i nie w każdym przypadku się sprawdza, fakultatywność jest najlepszym rozwiązaniem, wierzę w mądrość

38

ludzką i to jest całe sedno. Zostawić decyzje temu, kto prowadzi sprawę, natomiast włożyć wiele starania w to, żeby pracownicy socjalni byli wysoko wykwalifikowanymi specjalistami. 2.3.6. Pozafinansowe metody egzekwowania postanowień kontraktu Jedynym pozafinansowym bodźcem ułatwiającym realizację kontraktów, wymienionym przez uczestników panelu eksperckiego było przejście konkretnych kursów i szkoleń w staże. Perspektywa zatrudnienia, nawet na krótki okres jest niezwykle skuteczna w motywowaniu klientów do uczestnictwa w kontrakcie. Metoda ta dotyczy jednak jedynie osób bezrobotnych. Eksperci zauważyli również, że dobry kontrakt socjalny z klientem [jest możliwy – przyp. OIS], jeżeli pracownik poświęca dużo czasu (...). Potrzebna jest nieformalna więź między pracownikiem, a osobą, która zawarła kontrakt. Gdy pracownikowi socjalnemu uda się zbudować pozytywne relacje z beneficjentem, wyegzekwowanie zapisów umowy staje się dużo łatwiejsze. Jednakże w opinii pracowników socjalnych to sankcje finansowe są najskuteczniejsze. Jeżeli jest to osoba samotna, czyli nie będzie cierpiało dziecko, współmałżonek itd., my dajemy zdecydowaną decyzję odmawiającą świadczenie, (...) np. na 10 takich, czterech poszło, dwóch wyjechało za granicę gdzieś tam zupełnie, ale zeszli z pomocy społecznej, ze świadczeń finansowych, więc to też jest jakaś forma dociskania i konkretyzowania, bo właściwie to jest tak, że mnie się wszystko należy, bo jestem zarejestrowany i róbcie, co chcecie to trochę za mało. 2.3.7. Determinanty zawierania kontraktów socjalnych Zdaniem uczestników panelu na liczbę zawieranych kontraktów wpływa w największym stopniu nastawienie szefa. (...) Albo szef to czuje i będzie kadrę przekonywał, że to jest dobra droga i próbujcie i róbcie, albo będzie się kumulował na zadaniu, że mają tyle zadań, a skoro może być, może, a nie musi. (...) Jeżeli szef jest przekonany do racjonalności, do jakiegoś działania w tę stronę, to będzie mobilizował i będzie wręcz umożliwiał pracownikom tego typu rzeczy. Jedną z głównych determinant liczby zawieranych kontraktów socjalnych są zasoby kadrowe ośrodków pomocy społecznej. Ilość zatrudnianych pracowników socjalnych na pewno ma przełożenie, bo niestety, to w tej chwili, przynajmniej w podkarpackim, to jest 10% tego, co my dostajemy na koszty utrzymania, a władowano nam zadań, asystentów, (...) a finansowanie pozostało takie samo. Problem ten dotyka szczególnie małych gmin, gdzie zatrudniony jest jeden czy dwóch pracowników socjalnych. Również przygotowanie pracowników socjalnych ma znaczenie. Dobre szkolenie zawsze ma wpływ. Ukierunkowane i dobre. (...) Dowiadujemy się nowych rzeczy, które później widzimy, że one zaprocentują na przyszłość i dlatego mówię, ja jestem za podnoszeniem kwalifikacji, kursy, szkolenia jak najbardziej, tylko mówię, żeby były finansowane, a nie z trudem pani kierownik myśli, na jakie szkolenie wysłać, a na jakie nie, no bo nie ma na to finansów. Dlatego nie podnosimy tych kwalifikacji, nie zdobywamy nowych doświadczeń, nie dzielimy się nimi, no pracujemy tak, jak pracujemy. Czas też determinuje. (...) W tej chwili nie ma na to czasu (...), na pójście w teren, porozmawianie (...), w cudzysłowie zaprzyjaźnienie się tej osoby, pokazywanie malutkimi kroczkami, że można wiele rzeczy zmienić. Typ i natężenie problemów społecznych w danej gminie poniekąd również wpływa na liczbę zawieranych kontraktów. Niektóre gminy skupiają swoją uwagę na rodzinach z problemami w sferze opiekuńczo-wychowawczej. W pierwszym rzędzie kierujemy te swoje

39

siły właśnie w stronę takiej rodziny, żeby wspomóc tego, który nie jest w stanie upomnieć się o swoje prawa i to jest u nas najwięcej kontraktów zawieranych właśnie z takimi rodzinami, które nie gwarantują należytego zabezpieczenia pewnej sfery, dotyczącej zdrowia, edukacji, itp. W innych regionach priorytetowe są inne grupy beneficjentów: my mamy najwięcej pisanych z osobami bezrobotnymi kontraktów, najczęściej też z osobami niepełnosprawnymi, z orzeczeniami, czy tam związanymi z leczeniem też. Jednakże schemat ten nie stanowi reguły. Staram się nie kategoryzować wszystkich, prawda, do jednej grupy tylko po jakimś okresie współpracy z rodziną, jeżeli widzę, np. że moja współpraca tylko i wyłącznie opierająca się na słowach, nie przynosi, według mnie oczekiwanego efektu, posługuje się właśnie jako pomocą tym kontraktem socjalnym, że w pewnym dniu podejmujemy decyzję razem z moim podopiecznym, że jednak na słowach nie da rady dłużej pracować. Najlepiej jest wszystko spisać, co oczekujemy. Mój klient się pod tym podpisuje i sprawa staje się jasna, więc tylko i wyłącznie moje wewnętrzne spostrzeżenia, wyciągnięte wnioski. Bez kategoryzowania. 2.3.8. Współpraca w zakresie realizacji kontraktów socjalnych W skali kraju wypracowany został model współpracy ośrodków pomocy społecznej m.in. z centrami integracji społecznej i klubami integracji społecznej. Podejmowanie wspólnych działań pomiędzy tymi podmiotami umożliwia beneficjentom połączenie wiedzy teoretycznej, nabytej podczas uczestnictwa w szkoleniach czy kursach, z doświadczeniem praktycznym. Jednakże w województwie podkarpackim takie partnerstwo jest rzadko zawierane, ponieważ my nie mamy instrumentów na terenie miejsca zamieszkania, w dużych miastach są placówki, są choćby CIS-y. (...) Małe gminy nie mają CIS-ów, nie mają klubów. Na Podkarpaciu funkcjonuje zaledwie po kilka placówek tych typów. Zauważyć również można wyraźną niechęć ops do współpracy z powiatowymi urzędami pracy. Uczestnicy panelu najchętniej całkowicie zrezygnowaliby z form wsparcia dla klientów ośrodków pomocy społecznej, takich jak szkolenia i staże by powierzyć je urzędom pracy. Przykładem są następujące wypowiedzi uczestników przeprowadzonego panelu: Czy to nie jest śmieszne, że zajmujemy się szkoleniem? Czy pani, która ma wykształcenie odpowiednie do pracy socjalnej, ma się znać na kursie fryzjerskim, na kosmetologii czy bukieciarstwie?

40

3. Wnioski i rekomendacje Kontrakt socjalny jest jednym z głównych narzędzi aktywizacji klientów pomocy społecznej. Umożliwia uaktywnienie osób zagrożonych wykluczeniem społecznym oraz marginalizacją, co w dalszej perspektywie ułatwia im uniezależnienie się od wsparcia z pomocy społecznej. Jednak, by wypełniał on swoje zadanie, w jego tworzenie muszą być jednocześnie zaangażowani: klient pomocy społecznej oraz pracownik socjalny. Osiągniecie celów zapisanych w kontrakcie jest możliwe wyłącznie w wyniku samodzielnych działań klienta wspieranych przez pracownika socjalnego. Kontrakt socjalny wpisuje się zatem w zasadę empowerment, ponieważ klient pomocy staje się aktywnym podmiotem odpowiedzialnym za opracowanie scenariusza wyjścia z trudnej sytuacji socjalnej . Swoistą legitymizacją słuszności kontraktu socjalnego, jako metody pracy socjalnej mogą być dotychczasowe opinie osób je stosujących w praktyce pracy socjalnej. Jak pokazują ogólnopolskie badania społeczne podejście aktywizujące, eksponujące znaczenie kontraktu socjalnego, jest powszechnie preferowane przez pracowników socjalnych i uznawane za właściwą metodę pracy socjalnej. Warunkowa pomoc materialna jest ich zdaniem bardziej skuteczna niż bezwarunkowa pomoc oparta o paradygmat tradycyjnie pojmowanej opiekuńczości państwa . 3.1. Indywidualne wywiady pogłębione (IDI) Z przeprowadzonych wywiadów wynika, że spośród programów i działań aktywizujących klientów pomocy społecznej w 2013 roku stosowane były kontrakty socjalne, projekty systemowe, prace społecznie-użyteczne, prace interwencyjne, różnego rodzaju kursy i szkolenia a także asystentura rodzinna. W opinii pracowników socjalnych stosujących kontrakt socjalny, jest on dobrym narzędziem do zmobilizowania klientów, dającym możliwość nałożenia wymagań na osoby objęte umową. Głównymi przyczynami niestosowania kontraktu socjalnego były: zbyt duża liczba klientów przypadająca na jednego pracownika socjalnego oraz zbyt duża czasochłonność przy zawieraniu i nadzorowaniu realizacji umów kontraktu. Poziom skuteczności kontraktów socjalnych jest tym wyższy, im wyższe jest zaangażowanie w działania osób objętych danym kontraktem. Uczestnicy indywidualnych wywiadów pogłębionych w większości nie potrafili jednoznacznie wskazać czy liczba zawieranych w gminie kontraktów jest wystarczająca w stosunku do istniejących potrzeb. Typ i natężenie problemów społecznych w danej gminie, zasoby finansowe gmin, cechy osobowe klientów oraz realizacja projektów systemowych to - zdaniem respondentów – wskaźniki oznaczające poziom zawieranych w gminach Podkarpacia kontraktów socjalnych. Praca w formie kontraktu socjalnego, stwarza liczne trudności rzutujące na realizację kontraktu. Najwięcej problemów stwarzały: motywowanie ludzi do pracy, ocena sytuacji podopiecznego, określanie celów zawarcia kontraktów z klientami, ograniczona ilość czasu na działania w ramach kontraktu.

41

W grupie klientów, z jakimi zawierano kontrakty socjalne były osoby bezrobotne, osoby z problemami alkoholowymi, osoby młode oraz z domów dotkniętych problemem przemocy. Tematyka zawieranych w ostatnim czasie kontraktów socjalnych dotyczyła najczęściej aktywizacji zawodowej klientów pomocy społecznej. Najczęściej pojawiającym się pozytywnym doświadczeniem związanym z realizacją kontraktów socjalnych w gminach województwa podkarpackiego był fakt, że w wielu przypadkach możliwe było zaktywizowanie zawodowe osób bezrobotnych, zachęcając je do zarejestrowania się w urzędach pracy, kierując do udziału w szkoleniach i stażach oraz kursach zawodowych. Przykładami negatywnych doświadczeń przy stosowaniu kontraktu socjalnego były niepodjęcie leczenia przez osoby uzależnione, trudny kontakt i brak współpracy ze strony osób stosujących przemoc w swoich rodzinach, agresja i niechęć do kontaktu z pracownikami socjalnymi przez osoby z problemami alkoholowymi. Większość z badanych oceniła swoją wiedzę na temat kontraktów, jako dobrą, potwierdzając tym samym odpowiednie przygotowanie do realizacji umów. Respondenci potwierdzali również, że chętnie uczestniczyli we wszystkich formach szkoleń na temat kontraktów, jakie były dotychczas organizowane. Konsekwencje niezrealizowanych kontraktów socjalnych egzekwuje się dość rzadko. Nie zawsze pracownicy socjalni mają możliwość egzekwowania postanowień kontraktu w stosunku do klientów, z którymi jest on zawierany. Najczęstszymi przyczynami zerwania umowy kontraktu socjalnego były: brak poinformowania pracownika socjalnego o fakcie zmiany miejsca zamieszkania przez osoby mające realizować postanowienia kontraktu socjalnego na danym obszarze; nie zastosowanie się przez klienta pomocy społecznej do wytycznych zawartych w spisanej umowie kontraktu socjalnego; niechęć podopiecznego do kontraktu socjalnego. Mocne strony kontraktów socjalnych to: pisemna forma umowa współpracy między klientem a pracownikiem socjalnym; dokument dający możliwość usamodzielniania i zaktywizowania klientów pomocy społecznej; dokument motywujący podopiecznych do podjęcia działań; umowa prowadząca do obustronnej konsekwencji i systematyczności w działaniu. Słabe strony kontraktów socjalnych to: brak możliwości wyciągania konsekwencji w związku z niewywiązywaniem się przez klienta z postanowień kontraktu; za bardzo rozbudowane, mało elastyczne narzędzie w pracy z klientem pomocy społecznej. Instytucjami, z jakimi współpracują pracownicy socjalni w ramach kontraktów socjalnych są m.in: powiatowe urzędy pracy, policja, kuratorzy sądowi, zespoły interdyscyplinarne, ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, szkoły, przychodnie. Propozycje zmian w dotychczasowych wzorach formularzy kontraktów socjalnych dotyczyły: ich uproszczenia i skrócenia.

42

3.2. Panel ekspercki Główną barierą w stosowaniu kontraktu socjalnego jest element przymusu, konieczność podpisania dokumentu przez klienta, jeżeli nie chce on utracić zasiłku. Kontrakty takie zazwyczaj nie przynoszą oczekiwanych efektów i z pewnością nie zwiększają szans na usamodzielnienie się beneficjenta. Umowy tego typu powinny być zawierane wyłącznie z klientami pozytywnie rokującymi, tzn. takimi, którzy chcą zmienić swoją sytuację życiową i dysponują potencjałem w tym zakresie. Udział w kontraktach powinny brać osoby bez znaczących ograniczeń psychicznych i fizycznych. Eksperci podali przykład osoby leczącej się psychiatrycznie, która wyparła się podpisania kontraktu w momencie, gdy pracownik socjalny chciał wyciągnąć konsekwencje niezrealizowania kontraktu. Problemem w małych gminach jest brak instrumentów, które można wykorzystać podczas realizacji kontraktów, np. udział w zajęciach CIS, KIS, brak możliwości połączenia wiedzy teoretycznej z praktyką. Kontrakty, które nie dają szansy na realną poprawę bytu klienta pomocy społecznej są wysoce ograniczone. Rozwiązaniem mogłyby być większe dofinansowania na tworzenie podmiotów ekonomii społecznej takich jak: centra integracji społecznej, kluby integracji społecznej, czy spółdzielnie socjalne, stwarzające możliwość pozafinansowego motywowania beneficjentów kontraktów socjalnych. Praca pracowników socjalnych powinna mieć charakter merytoryczny, mniej zbiurokratyzowany, żeby przynosiła skuteczne efekty pracy z beneficjentem. Zasadne byłoby oddzielenie pracy biurowej od pracy socjalnej, np. poprzez zatrudnienie dodatkowych osób do prac administracyjnych. Dzięki temu możliwe będzie budowanie pozytywnych relacji z klientami pomocy społecznej, a tym samym istnieć będzie większe prawdopodobieństwo osiągnięcia wszystkich założeń kontraktu. Zdaniem uczestników panelu eksperckiego należałoby zrezygnować z elementów diagnozy i oceny beneficjenta w formularzu narzędzia. Informacje takie pracownik socjalny posiada już przed podpisaniem kontraktu, gdyż wcześniej przeprowadza wywiad środowiskowy, zatem nie ma potrzeby powielania tych informacji w formularzu. Ocena natomiast jest elementem drażliwym i niekiedy pracownik musi niepotrzebnie poświęcać mnóstwo czasu, by sytuację beneficjenta opisać w „delikatny” sposób. Ponadto eksperci uważają, że kontrakt powinien skupiać się wyłącznie na podejmowanych w jego ramach działaniach, dlatego ilość miejsca na opis tych działań powinna ulec zwiększeniu. Należy jednak mieć na uwadze fakt, że tylko dokładna diagnoza sytuacji klienta pomocy społecznej pozwoli na właściwe i pożądane sprecyzowanie etapów postępowania oraz określenie celów i działań, a także spodziewanych efektów. Zastosowanie narzędzia w przypadku nowych klientów pomocy społecznej jest zdecydowanie skuteczniejsze. Osoby, które korzystają z pomocy społecznej od wielu lat są o wiele bardziej oporne w stosunku do wszelkich nowości a przyjmując postawę roszczeniową uważają, że „wszystko im się należy”. Kontrakt socjalny natomiast zobowiązuje ich, aby dołożyli wszelkich starań w celu poprawy swojej dotychczasowej sytuacji życiowej. Część pracowników socjalnych sceptycznie podchodzi narzędzia kontraktu socjalnego. Uważają, że spisanie na papierze planu działania jest niepotrzebnym marnotrawieniem

43

czasu, który można by poświęcić na pracę socjalną. Natomiast posiadając więcej czasu na tą pracę, staje się ona bardziej skuteczna. W województwie podkarpackim monitoring realizacji kontraktów funkcjonuje w ograniczonym zakresie. Pracownicy dużych ośrodków pomocy społecznej, w których liczba zawieranych kontraktów jest stosunkowo duża uznali, że wręcz nie ma prowadzonego żadnego monitoringu. Są jednak również gminy, w których monitoring ma charakter formalny i jest wpisany np. w strategię rozwiązywania problemów społecznych. Rozwiązaniem podnoszącym efektywność stosowania kontraktu socjalnego mogłoby być finansowanie szkoleń dla pracowników socjalnych. Zwiększenie kompetencji pracowników socjalnych przyczyni się do trafniejszego doboru osób, z którymi powinno się zawrzeć kontrakt (w przypadku których kontrakt przyniesie wymierne korzyści i polepszenie sytuacji życiowej). W opinii pracowników socjalnych liczba zawieranych kontraktów zależy w największym stopniu od nastawienia kierownictwa ośrodka do tego narzędzia. Jeżeli osoba zarządzająca placówką jest przekonana, że narzędzie to przynosi wymierne korzyści w pracy z klientem pomocy społecznej, to kładzie nacisk, by pracownicy zawierali takie umowy, jeżeli natomiast uważa kontrakt za niepotrzebną stratę czasu, wówczas zleca pracownikom, aby skupili się na innych rozwiązaniach. Problematyczną kwestią są niewystarczające zasoby kadrowe, szczególnie w niewielkich ośrodkach. Zdaniem ekspertów w jednostkach, w których pracuje jeden bądź dwóch pracowników socjalnych niemożliwe jest wykorzystywanie kontraktu, dla którego realizacji musieliby poświęcić dodatkowy czas pracy.

44

Spis rysunków i map Rysunek 1. Liczba zawartych kontraktów socjalnych w województwie podkarpackim w 2013 r. (OPS + PCPR) ............................................................................................ 9 Rysunek 2. Liczba osób objętych kontraktem socjalnym w województwie podkarpackim w 2013 r. .................................................................................................................... 10 Rysunek 3. Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego OPS w województwie podkarpackim w 2013 r. ........................................................ 11

45

Bibliografia Aktywna polityka społeczna w woj. opolskim – przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Raport z badania regionalnego Obserwatorium Integracji Społecznej ROPS w Opolu. Opole, listopad 2010. 2. K. H. Blanchard, J. P. Carlos, W. A. Randolph: Empowerment takes more than a minute, Berrett-Koehler Publishers, San Francisco 1996. 3. S. Golinowska: Przyszłość państwa opiekuńczego i systemu zabezpieczenia społecznego, „Polityka Społeczna” 11-12/2005. 4. S. Golinowska i in.: Dekada polskiej polityki społecznej. Od przełomu do końca wieku, IPiSS, Warszawa 2000. 5. T. Kaźmierczak: Praktyka aktywizacji w ośrodkach pomocy społecznej, W: Czy podejście aktywizujące ma szansę? Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce 20 lat po reformie systemu pomocy społecznej – raport. Red. M. Rymsza, ISP, Warszawa 2011. 6. S. Kvale: Prowadzenie wywiadów, PWN, Warszawa 2011. 7. Kontrakt socjalny – narzędzie pracownika socjalnego – raport, IRSS, Warszawa 2013. 8. M. Rymsza: Aktywizacja w polityce społecznej. W stronę rekonstrukcji europejskich welfare states? IFiS PAN, Warszawa 2013. 9. R. Szarfenberg: Aktywna polityka społeczna, [dostęp 30.06.2014], na stronie: http://rszarf.ips.uw.edu.pl/pdf/APS.pdf. 10. Z. Szweda-Lewandowska: Reforma państwa opiekuńczego w Wielkiej Brytanii: Kontekst strategii Europa 2020, „Polityka Społeczna” 3/2012. 11. K. Wódz, K. Faliszek: Wprowadzenie. Aktywizacja i integracja społeczna – drogi do spójności społecznej. W: Nowe priorytety i tendencje w polityce społecznej – wokół integracji i aktywizacji zawodowej, Red. K. Wódz, K. Faliszek, A. Karwacki, M. Rymsza, Toruń 2012. 1.

Spis aktów prawnych 1. Ustawa z dnia 12 marca 2014 r. o pomocy społecznej (t.j. Dz.U. z 2013 r., poz. 182, z późn. zm.). 2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 listopada 2010 r. w sprawie wzoru kontraktu socjalnego (Dz. U. z 2010 r. Nr 218, poz. 1439).

46

Aneks 1. Wskaźniki lp.

1

2

3

4

5

wskaźnik

Liczba zawartych kontraktów socjalnych ogółem w województwie w 2013 r. z podziałem na gminy wiejskie, miejsko-wiejskie i miejskie

Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r.

Liczba osób objętych kontraktami socjalnymi jako % osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej w 2013 roku

Średnia liczba kontraktów socjalnych przypadająca na pracownika socjalnego w OPS

Odsetek gmin w woj. zawierających kontrakty socjalne – min 1 do gmin w woj.

status

obowiąz kowy

obowiąz kowy

obowiąz kowy

obowiąz kowy

obowiąz kowy

źródło

wielkość (2013 r.)

MPiPS-03

Liczba kontraktów socjalnych ogółem (ops + pcpr) – 3893 Liczba kontraktów socjalnych ogółem (ops) – 3892 Liczba kontraktów socjalnych w gminach wiejskich – 1758 Liczba kontraktów socjalnych w gminach miejsko-wiejskich – 913 Liczba kontraktów socjalnych w gminach miejskich – 1224 Liczba kontraktów socjalnych w powiatach – 1

MPiPS-03

Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r. (ops+pcpr) – 6017 Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r. (ops) – 6016 Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r. (pcpr) – 1

MPiPS-03

MPiPS-03

MPiPS-03

47

2,39%

dane dodatkowe/ pomocnicze

Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r. – 6017 ogólna liczba osób w rodzinach korzystających z pomocy społecznej – 252137

5,17

Liczba osób ogółem objętych kontraktem socjalnym w województwie 2013 r. (ops) – 6016 Liczba pracowników socjalnych w ops – 1163

90%

Liczba gmin w województwie – 160 Liczba gmin z KS – 144 Liczba gmin bez KS – 16

2. Scenariusz IDI dla gmin z najwyższym odsetkiem i najniższym odsetkiem zawartych kontraktów socjalnych Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji: 1. 2. 3. 4. 5.

6.

Odwołując się do Pana/Pani wiedzy i doświadczenia jakie działania aktywizujące, programy może zastosować pracownik socjalny wobec klienta? Które z tych działań są Pana/Pani zdaniem najbardziej skuteczne? Proszę uzasadnić odpowiedź. - dlaczego te? Jak się mają te działania w odniesieniu do skuteczności kontraktu? Dlaczego korzysta Pan/Pani z kontraktu jako narzędzia aktywizacji? Jak ocenia Pan/Pani skuteczność kontraktu w odniesieniu do innych narzędzi aktywizujących? Proszę uzasadnić odpowiedź. Czy uważa Pan/ Pani, że liczba zawieranych kontraktów socjalnych w Pana/ Pani gminie jest wystarczająca w stosunku do potrzeb (liczby osób/ rodzin, wobec których instrument ten powinien być stosowany)? Co, Pana/ Pani zdaniem, wpływa na liczbę zawieranych kontraktów socjalnych w gminach? (realizowanie projektu systemowego, zasoby finansowe gminy, zasoby kadrowe OPS, typ i natężenie problemów społecznych w danej gminie, przygotowanie pracowników socjalnych)?

Kontrakt socjalny – przygotowanie i realizacja umowy: 7.

Czy doświadczyła/a Pan/Pani jakichkolwiek trudności na etapie: przygotowania, zawierania i realizacji kontraktu socjalnego? Który z tych etapów jest dla Pana/ Pani najtrudniejszy? Dlaczego?

Doświadczenia związane z kontraktem: 8. 9. 10. 11. 12. 13.

14.

W jakich przypadkach najczęściej stosowany jest kontrakt socjalny? Z jakimi typami klientów pomocy społecznej zawierane są najczęściej kontrakty socjalne? Dlaczego z takimi klientami? Proszę sobie przypomnieć ostatnio zawarty kontrakt, czego dotyczył, z jaką kategorią klienta został zawarty? Czy mógłby/mogłaby Pan/Pani opisać jakieś pozytywne doświadczenia/dobrą praktykę związane z realizacją kontraktu socjalnego? Czy przypomina sobie Pan/Pani jakieś negatywne doświadczenia związane z realizacją kontraktu? Gdyby mógłby/mogłaby Pan/Pani je opisać, przedstawić. Jak ocenia Pan/Pani swoje przygotowanie do realizacji kontraktu socjalnego? Czy są potrzebne szkolenia w zakresie praktycznej realizacji kontraktu? Jakich zagadnień powinny dotyczyć szkolenia? Czy w praktyce egzekwuje się konsekwencje nie zrealizowania celów kontraktu? - W jaki sposób? - Jeżeli nie, to co jest tego przyczyną? Jakie są najczęstsze przyczyny zrywania kontraktów?

Mocne i słabe strony kontraktu socjalnego: 15. Jakie trudności, przeszkody mógłby/mogłaby Pan/Pani wymienić w stosowaniu kontraktu socjalnego? - Czy trudności te wpływają na ilość zawieranych kontraktów i jakość realizowanej pracy socjalnej? - Czy są one powodem niestosowania (ograniczenia stosowania, bo narzędzie dla gmin, w których stosuje się kontrakt) kontraktu? - Czy Pan/Pani zdaniem można im w jakiś sposób przeciwdziałać? 16. Czy może Pan/Pani wymienić mocne strony kontraktu socjalnego. Czy uważa Pan/Pani, że warto go stosować w pracy socjalnej? (dopytać o kwestie merytoryczne i techniczne) 17. Czy może Pan/Pani wyróżnić słabe strony kontraktu socjalnego? Jakie mankamenty ma kontrakt socjalny w obecnej formie? (dopytać o kwestie merytoryczne i techniczne) Współpraca z innymi instytucjami w ramach realizacji kontraktu:, 18. Czy realizując kontrakt współpracują Pan/Pani z innymi instytucjami typu: PUP, kurator, policja, PCPR, ROPS, inne instytucje? Jeśli nie, to dlaczego? - Na czym polegała i jak przebiegała ta współpraca? Jak Pan/Pani ją ocenia? - Co należałoby w niej zmienić, a co zostawić, bo prawidłowo funkcjonuje? Postulowane zmiany: 19. Czy chciałby/chciałaby Pan/Pani zmienić jakieś elementy w dotychczasowych wzorach kontraktu socjalnego? Czego miałaby dotyczyć ta zmiana? (Ankieter prezentuje respondentowi wzór kontraktu i pyta, które jego elementy wymagają zmiany). - Co wymaga usprawnienia? - Czy wszystko jest jasne i czytelne?

48

3. Scenariusz IDI dla gmin niestosujących kontraktów socjalnych Kontrakt socjalny wobec innych form aktywizacji: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Odwołując się do Pana/Pani wiedzy i doświadczenia, jakie działania aktywizujące, programy może zastosować pracownik socjalny wobec klienta? Które z tych działań są Pana/Pani zdaniem najbardziej skuteczne? Proszę uzasadnić odpowiedź - dlaczego te? Jak się mają te działania w odniesieniu do skuteczności kontraktu? Dlaczego nie korzysta Pana/Pani z kontraktu jako narzędzia aktywizacji? Czy korzystała Pana/Pani wcześniej z kontraktu socjalnego? Jak ocenia Pana/Pani skuteczność kontraktu w odniesieniu do innych narzędzi aktywizujących? Proszę uzasadnić odpowiedź. Co, Pana/Pani zdaniem, wpływa na liczbę zawieranych kontraktów socjalnych w gminach? (realizowanie projektu systemowego, zasoby finansowe gminy, zasoby kadrowe OPS, typ i natężenie problemów społecznych w danej gminie, przygotowanie pracowników socjalnych)?

Kontrakt socjalny – przygotowanie i realizacja umowy: 7.

Czy doświadczył/a Pan/Pani jakichkolwiek trudności na etapie: przygotowania, zawierania i realizacji kontraktu socjalnego? Który z tych etapów jest dla Pana/ Pani najtrudniejszy? Dlaczego? (zapytaj tylko, jeśli respondent używał kiedykolwiek kontraktu socjalnego).

Doświadczenia związane z kontraktem (zapytaj tylko, jeśli respondent używał kiedykolwiek kontraktu socjalnego): 8. 9. 10. 11. 12.

13.

W jakich przypadkach najczęściej stosowany jest kontrakt socjalny? Z jakimi typami klientów pomocy społecznej zawierane są najczęściej kontrakty socjalne? Dlaczego z takimi klientami? Proszę sobie przypomnieć ostatnio zawarty kontrakt, czego dotyczył, z jaką kategorią klienta został zawarty? Czy mógłby/mogłaby Pan/Pani opisać jakieś pozytywne doświadczenia/dobrą praktykę związane z realizacją kontraktu socjalnego? Czy przypomina sobie Pan/Pani jakieś negatywne doświadczenia związane z realizacją kontraktu? Gdyby mógł/mogła Pan/Pani je opisać, przedstawić. Czy w praktyce egzekwuje się konsekwencje nie zrealizowania celów kontraktu? - W jaki sposób? - Jeżeli nie, to co jest tego przyczyną? Jakie są najczęstsze przyczyny zrywania kontraktów?

Przygotowanie do realizacji kontraktu socjalnego: 14. Jak ocenia Pan/Pani swoje przygotowanie do realizacji kontraktu socjalnego? Czy są potrzebne szkolenia w zakresie praktycznej realizacji kontraktu? Jakich zagadnień powinny dotyczyć szkolenia? Mocne i słabe strony kontraktu socjalnego: 15. Jakie trudności, przeszkody mogłaby P. wymienić w stosowaniu kontraktu socjalnego? - Czy trudności te wpływają na ilość zawieranych kontraktów i jakość realizowanej pracy socjalnej? - Czy są one powodem nie stosowania kontraktu? - Czy Pan/Pani zdaniem można im w jakiś sposób przeciwdziałać? 16. Czy może Pan/Pani wymienić mocne strony kontraktu socjalnego. Czy uważa Pan/Pani, że warto go stosować w pracy socjalnej? (dopytać o kwestie merytoryczne i techniczne) 17. Czy może Pani wyróżnić słabe strony kontraktu socjalnego? Jakie mankamenty ma kontrakt socjalny w obecnej formie? (dopytać o kwestie merytoryczne i techniczne) Współpraca z innymi instytucjami w ramach realizacji kontraktu (zapytaj tylko, jeśli respondent używał kiedykolwiek kontraktu socjalnego): 18. Czy realizując kontrakt współpracuje Pan/Pani z innymi instytucjami typu: PUP, kurator, policja, PCPR, ROPS, inne instytucje? - Na czym polegała i jak przebiegała ta współpraca? Jak Pan/Pani ją ocenia? - Co należałoby w niej zmienić, a co zostawić, bo prawidłowo funkcjonuje? Postulowane zmiany: 19. Czy chciałby/chciałaby Pan/Pani zmienić jakieś elementy w dotychczasowych wzorach kontraktu socjalnego? Czego miałaby dotyczyć ta zmiana? (ankieter prezentuje respondentowi wzór kontraktu i pyta, które jego elementy wymagają zmiany). - Co wymaga usprawnienia? - Czy wszystko jest jasne i czytelne? - Coś należałoby zmodyfikować?

49

4. Panel ekspertów - wytyczne W trakcie panelu dyskusji powinny być poddane następujące kwestie: 1. Jakie są bariery (przeszkody, zagrożenia) w stosowaniu kontraktu socjalnego? 2. Jakie proponują zmiany dotyczące wzorów kontraktów socjalnych? 3. Jaka jest ocena skuteczności stosowania kontraktu socjalnego w porównaniu z innymi narzędziami pracy socjalnej? 4. Czy w porównaniu do innych form aktywizacji stosowanie kontraktu socjalnego bardziej przyczynia się do przełamywania wyuczonej bezradności i roszczeniowości klientów pomocy społecznej? 5. W jaki sposób zawieranie kontraktu socjalnego wpływa na usamodzielnienie klienta pomocy społecznej i jego „wyjście” z systemu? 6. Czy znane są skuteczne metody monitoringu efektów realizacji kontraktu socjalnego? 7. Czy w skali kraju wypracowane są modele współpracy w zakresie realizacji kontraktu socjalnego? 8. Czy w kontekście zagranicy znane są dobre praktyki w zakresie takiej współpracy? 9. Czy obowiązujące rozwiązania prawne w zakresie pomocy społecznej sprzyjają stosowaniu kontraktu socjalnego? - Co należałoby zmienić w zakresie legislacji, aby kontrakt stał się skuteczniejszym narzędziem 10. Jakie mogłyby być skuteczne (pozafinansowe) metody egzekwowania postanowień kontraktu? 11. Co determinuje liczbę zawieranych kontraktów socjalnych w gminach? (realizowanie projektu systemowego, zasoby finansowe gminy, zasoby kadrowe OPS, typ i natężenie problemów społecznych w danej gminie, przygotowanie pracowników socjalnych). 12. Jakie zmiany (organizacyjne, prawne) należy wprowadzić w celu upowszechnienia narzędzia kontraktu socjalnego?

50