1

Instytut Technologii Administracji Publicznej sp. z o.o.

Analiza potencjału eksportowego województwa lubelskiego pod kątem przystawalności do popytu na rynkach Unii Celnej Rosja-Białoruś-Kazachstan oraz Ukrainy

Lublin, grudzień 2012

2

Opracowanie pt. „Analiza potencjału eksportowego województwa lubelskiego pod kątem przystawalności do popytu na rynkach Unii Celnej Rosja-Białoruś-Kazachstan oraz Ukrainy” powstało w ramach zadania zapisanego w harmonogramie projektu „Wsparcie dla sieci Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów (COIE)” w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013”, którego liderem jest Ministerstwo Gospodarki. Zostało wykonane przez: Instytut Technologii Administracji Publicznej sp. z o.o. Ul. Probostwo 4 20-089 Lublin NIP 712-315-99-60 dla Samorządu Województwa Lubelskiego na podstawie umowy z dnia 6 grudnia 2012 roku.

Przez zespół autorski w składzie: Bogusław Kowalski – kierownik projektu, Bogdan H. Tymiński – ekspert

Lublin, 27 grudnia 2012 r.

3

Spis treści: Wstęp 1. Charakterystyka eksportu z województwa lubelskiego w latach 2006-2011 1.1. Zmiany wartości eksportu na tle udziału w eksporcie Polski i porównania z pozostałymi województwami. 1.2. Opis struktury geograficznej eksportu. 1.3. Znaczenie wybranych branż oraz głównych produktów w eksporcie na rynki krajów Unii Celnej i Ukrainy. 1.4. Rola poszczególnych przedsiębiorstw w kształtowaniu wartości eksportu. 2. Specyfika rynków krajów Unii Celnej i Ukrainy. 2.1. Kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego. 2.2. Zapotrzebowanie na dobra importowane. 2.3. Założenia polityki państw w zakresie regulacji popytu i podaży importu. 2.4. Embargo jako narzędzie kształtowania wielkości i struktury importu. 3. Ocena możliwości eksportowych województwa lubelskiego do krajów Unii Celnej i Ukrainy w latach 2013-2017. 3.1. Analiza SWOT potencjału eksportowego województwa lubelskiego. 3.2. Atrakcyjność eksportowa wybranych branż i dóbr. 3.3. Bariery w rozwoju eksportu. 3.4. Pożądany zakres zaangażowania unijnych i polskich instytucji państwowych we wspieranie eksportu. Spis rysunków i tabel Bibliografia

4

Wstęp Opracowanie pt.: „Analiza potencjału eksportowego województwa lubelskiego pod kątem przystawalności do popytu na rynkach Unii Celnej Rosja-Białoruś-Kazachstan oraz Ukrainy” powstało w ramach zadania zapisanego w harmonogramie projektu „Wsparcie dla sieci Centrum Obsługi Inwestorów i Eksporterów (COIE)” w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka na lata 2007-2013”, którego liderem jest Ministerstwo Gospodarki. Powstało na bezpośrednie zlecenie Samorządu Województwa Lubelskiego. Do przeprowadzenia analizy wykorzystano: - dane statystyczne publikowane przez Główny Urząd Statystyczny oraz Urzędy Statystyczne w Lublinie i Rzeszowie, - dane statystyczne dotyczące handlu zagranicznego pochodzące z Izby Celnej w Warszawie oraz opublikowane w literaturze przedmiotu, - dane statystyczne ogólnie dostępne urzędów statystycznych Rosji, Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy, - opublikowane badania ilościowe i jakościowe na temat handlu zagranicznego dostępne w literaturze przedmiotu w języku polskim i rosyjskim, - własne badanie ankietowe zrealizowane drogą korespondencji pocztowej w grudniu 2012 roku; niestety o małej próbie, gdyż na 486 wysłanych ankiet do przedsiębiorstw eksportujących z województwa lubelskiego otrzymano jedynie 38 odpowiedzi; w ankiecie zadano pytania o bariery w rozwoju eksportu, strukturę towarową i geograficzną prowadzonego eksportu oraz o jego szacunkową wartość w 2011 roku. Analiza składa się z trzech rozdziałów. W pierwszym dokonano charakterystyki eksportu z województwa lubelskiego w latach 2006-2011. Opisano zmiany wartości eksportu na tle udziału w eksporcie Polski i porównania z pozostałymi województwami. Przy przypisaniu eksportu do konkretnego województwa wystąpił znany z innych opracowań problem metodologiczny. Gdyż jak stwierdzili autorzy badania zleconego przez Małopolskie Obserwatorium Gospodarki tylko ok. 91% firm realizuje eksport wyłącznie z poziomu jednego województwa, 4% z poziomu 2 województw, 2% z poziomu 3-5 województw, a z poziomu powyżej 5 województw 2% firm, przy czym te 2% firm eksportujących z kilku województw to najczęściej firmy eksportujące z terenu 14, 15 lub 16 województw (czyli praktycznie z całej Polski) i są to najczęściej reprezentanci branży transportowej oraz sektora sprzedaży hurtowej pozostałej.1 Dlatego w rysunku 3 opisującym wartość eksportu w poszczególnych województwach zastosowano kategorię „niesklasyfikowane” dla określenia tego typu przypadków. W rozdziale trzecim znalazł się także opis struktury geograficznej eksportu oraz znaczenie wybranych branż oraz głównych produktów w eksporcie na rynki krajów Unii Celnej i Ukrainy. Wskazano też na rolę poszczególnych przedsiębiorstw w 1

„Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce 2010”, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Departament Polityki Regionalnej Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, 2011, s. 64.

5

kształtowaniu wartości eksportu. W tym miejscu zamieszczono identyfikację 100 największych eksporterów z województwa lubelskiego – tabela 12. Rozdział drugi poświęcony jest specyfice rynków krajów Unii Celnej i Ukrainy. Omówione zostały kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego i wynikający z nich popyt na dobra importowane. Wskazane zostały także założenia polityki poszczególnych państw w zakresie regulacji popytu i podaży importu. Szerzej potraktowano zagadnienie gospodarczej integracji euro-azjatyckiej i konsekwencjom wejścia Rosji do Światowej Organizacji Handlu (WTO). Zarysowano też problem stosowania przez władze rosyjskie embarga jako narzędzie kształtowania wielkości i struktury importu. W tej części w dużym stopniu wykorzystane zostały źródła rosyjskie oraz analizy rządowego Ośrodka Studiów Wschodnich. Rozdział trzeci zawiera analizę SWOT potencjału eksportowego Lubelszczyzny, podsumowania, prognozy na lata 2013-2017 i wnioski końcowe. Spośród nich wskazania pożądanego wsparcia eksportu ze strony instytucji unijnych i krajowych oraz prognoza przewidująca wzrost importu do krajów Unii Celnej i Ukrainy średniorocznie do 2017 roku o 10-15% z perspektywą na zwiększenie udziału województwa lubelskiego w wartości całego polskiego importu. Podkreślona została rola usług transportowo-logistycznych i eksportu realizowanego poprzez indywidualne zakupy w ramach małego ruchu przygranicznego. Wielkość tego eksportu mogłaby znacznie urosnąć, gdyby weszła w życie umowa polskobiałoruska o bezwizowym ruchu przygranicznym.

6

1. Charakterystyka eksportu z województwa lubelskiego w latach 2006-2011 1.1.

Zmiany wartości eksportu na tle udziału w eksporcie Polski i porównania z pozostałymi województwami.

Eksport towarów z Polski w 2011 roku w cenach bieżących wyniósł 558,7 mld zł. W porównaniu z 2010 rokiem zwiększył się o 16,1%. Jego wartość wyrażona w euro wyniosła 136,7 mld EUR i zwiększyła się w stosunku do roku poprzedniego o 13,6%. Odnotowano również znaczący wzrost importu o 16,3% do kwoty 623,4 mld zł. Wyrażony w walucie europejskiej osiągnął on poziom 152,6 mld EUR i był większy o 13,7% wobec poziomu z roku poprzedniego. W konsekwencji spowodowało to wzrost ujemnego salda w handlu zagranicznym z 55,1 mld zł w 2010 roku do 64,7 mld zł w 2011 roku. W euro wartości te wyniosły odpowiednio: 13,8 mld EUR w 2010 roku i 15,9 mld EUR w 2011 roku.2 Trend wzrostowy w eksporcie powrócił w 2010 roku i był kontynuowany w roku następnym po załamaniu w roku 2009 na skutek spadku popytu spowodowanego światowym kryzysem finansowym, który następnie przeniósł się na realną gospodarkę. Wielkości eksportu Polski w poszczególnych latach 2006-2010 wyrażone w euro przedstawia Rysunek 1. Zostały one zestawione z wielkością eksportu z województwa Rysunek 1 Wartość eksportu woj. lubelskiego i Polski w latach 2006-2011 w mln euro 160 000 136 693

140 000

101 838 100 000

120 373

116 243

120 000

98 218

87 925 Polska

80 000

woj. lubelskie

60 000

2 031

1 726

1 408

1 820

1 610

20 000

1 410

40 000

0 2006

2007

2008

2009

2010

2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i statystyk handlu zagranicznego. 2

„Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 2012”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, tabl. 2, s. 4447

7

lubelskiego w analogicznych latach. W 2006 roku wartość eksportu wyniosła 87,9 mld euro i w kolejnych latach odnotowywała znaczący przyrost osiągając poziom ponad 116 mld euro w roku 2008. W ostatnich miesiącach tego roku doszło do wybuchu kryzysu finansowego w USA, który bardzo szybko przeniósł się na inne rejony świata, a następnie zaczął negatywnie oddziaływać na funkcjonowanie realnej gospodarki. Spowodowało to zahamowanie handlu międzynarodowego. Polski eksport odczuł te negatywne zjawiska i jego wartość w roku następnym spadła o ok. 15% do wysokości 98,2 mld euro. Jednak polska gospodarka dość dobrze poradziła sobie z nową sytuacją i skutecznie zareagowała na nowe zjawiska na rynkach światowych. Spadek został przełamany i już w 2010 roku nastąpiło znaczące odbicie, a wartość sprzedanych za granicę dóbr wyniosła 120,4 mld euro przekraczając o ok. 5% wartość eksportu sprzed kryzysowego załamania. Tabela 1. Udział eksportu z woj. lubelskiego w eksporcie Polski w latach 2006-2011 (w %) Rok woj. lubelskie

2006 1,61%

2007 1,58%

2008 1,57%

2009 1,43%

2010 1,43%

2011 1,49%

Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk handlu zagranicznego.

Udział eksportu z województwa lubelskiego w ogólnej wartości polskiej sprzedaży za granicę w latach 2006-2011 oscylował w granicach od 1,61% do 1,43%. Dane za poszczególne lata prezentuje tablica 1. Porównując dynamikę zmian wartości eksportu z Polski i wartości eksportu z województwa lubelskiego w tym okresie pokazaną na rysunku 2 zauważamy pewne istotne różnice. W latach 2006-2008 eksport z województwa lubelskiego zwiększał się Rysunek 2. Dynamika wartości eksportu Polski i woj. lubelskiego w latach 2006-2011 w mln euro 160 000

2 500 136 693

140 000 116 243 1 820 101 838 98 218 1 610

120 000 100 000

87 925 1 410

120 373

2 0312 000

1 726 1 500

1 408

Polska

80 000 1 000

60 000 40 000

500 20 000 0

0 2006

2007

2008

2009

2010

2011

Źródło: opracowanie własne na podstawie statystyk handlu zagranicznego.

woj. lubelskie

8

w miarę proporcjonalnie do wzrostu całości polskiego eksportu. Jednak załamanie w roku 2009 było w przypadku województwa lubelskiego wyraźnie większe i wyniosło ok. 23%, gdy spadek w całej Polsce wyniósł ok. 15%. A z kolei odbicie w roku następnym chociaż wystąpiło w wielkości adekwatnej do ogólnokrajowej tendencji (o ok. 18%) to jednak wobec wcześniejszego większego spadku nie wyrównało poziomu sprzed załamania. Wielkość eksportu z województwa lubelskiego w 2010 roku nie osiągnęła poziomu z roku 2008. Pułap ten udało się przekroczyć dopiero w 2011 roku. Oznacza to, że eksporterzy z województwa lubelskiego odczuli skutki kryzysu na rynkach światowych z okresu lat 2008/2009 boleśniej niż średnio w Polsce. Wynika to z potencjału gospodarczego Lubelszczyzny. Z większym trudem przychodzi też tym przedsiębiorstwom odbudowywanie pozycji na rynkach zewnętrznych. Wiąże się to ze specyfiką tych rynków, na których dotąd prowadzona była sprzedaż oraz specyfiką struktury oferowanych dóbr. Województwo lubelskie na tle pozostałych województw nie wypada zbyt dobrze. Pod względem wartości eksportu zajmowało trzecie miejsce od końca wyprzedzając jedynie województwa świętokrzyskie i podlaskie. Wartość eksportu z poszczególnych województw w latach 2008-2010 została pokazana na rysunku 3. Wynika z nich, że spośród wszystkich województw objętych programem dla Polski Wschodniej województwo lubelskie znajduje się w środku grupy. Ma większą wartość eksportu niż ostatnie dwa województwa, ale też jest wyraźnie zdystansowane przez województwo podkarpackie i nieco mniej przez warmińskomazurskie. Porównując natomiast do liderów w postaci województw śląskiego i Rysunek 3. Wartość eksportu województw w latach 2008-2010 (w mln euro)

1 110

2009 1 263

1 726

1 866

2 034

3 304

3 554

3654

3 663

5 678

12 014

2008

4 135

5 000

6 689

10 000

16 908

14 333

15 000

17 649

20 000

18 769

25 000

2010

0

Źródło: na podstawie danych pochodzących z Izby Celnej w Warszawie opublikowanych w „Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce 2010”, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Departament Polityki Regionalnej Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, 2011, s. 13, rys. 11.

9

mazowieckiego Lubelszczyzna ma jedynie około jednej dziesiątej wartości przez nie generowanej. Jednak biorąc pod uwagę dynamikę wzrostu eksportu w latach 2006-2010 zaprezentowaną na rysunku 4 to województwo lubelskie wypada dużo lepiej, bo znajduje się w środku stawki z wynikiem 18%. Powyżej średniej dla całego kraju wynoszącej 28% przyrostu w 2010 roku w stosunku do roku 2006 znalazły się tylko trzy województwa: kujawsko-pomorskie (32%), lubuskie (31%) i łódzkie (30%). Dużo słabszą dynamiką wykazują się liderzy udziału w ogólnej wartości eksportu: śląskie (przyrost o 22%) i mazowieckie (o 15%). Co zasługuje na szczególne podkreślenie województwo lubelskie osiągnęło największą dynamikę przyrostu eksportu w tym okresie spośród wszystkich województw objętych Programem dla Polski Wschodniej. Następne w zestawieniu województwo warmińskomazurskie miało 15% przyrostu, a najsłabiej z tej grupy rozwinęło swój eksport województwo świętokrzyskie – tylko o 8%. Rysunek 4 Dynamika wzrostu eksportu w Polsce i w województwach (w %) - wartość w 2010 roku w stosunku do wartości z 2006 roku 35 30 25 20 15 10

32

31

30

28

26 22

22 18

17

17

15

15 12 9

9

8

5

1

0

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i statystyk handlu zagranicznego

Nie zmienia to faktu, że województwo lubelskie na tle pozostałych województw eksportuje wyraźnie mniej niż wskazywałby jego potencjał gospodarczy. Pod względem udziału w wielkości Produktu Krajowego Brutto (PKB) Polski liczonego w cenach stałych w mln złotych zgodnie z zestawieniem zaprezentowanym na rysunku 5 województwo lubelskie

10

w 2009 roku plasowało się na 10 miejscu w kraju. Z udziałem w wysokości 51 082 mln zł, co w układzie procentowym dawało wielkość 3,8%3. Natomiast jego wkład w eksport Polski w Rysunek 5 Wartość PKB w województwach w 2009 roku w mln PLN

300 000 250 000 200 000 150 000 100 000 50 000 0

2009 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

tym samym roku wyniósł 1,43%, a województwo zajmowało w porównaniu z innymi województwami dopiero 14 pozycję. Co więcej analiza wielkości udziału Lubelszczyzny w PKB i eksporcie Polski w latach 2008-2010, której wartości zostały zestawione w tabeli 2 wskazują na: 1. występowanie korelacji między wielkością udziału w PKB a wielkością udziału w eksporcie, (w 2008 roku udział w PKB był większy niż w latach następnych i jednocześnie większy był także udział w eksporcie w porównaniu z późniejszymi latami); 2. udział w eksporcie jest znacznie niższy od udziału w PKB, także w porównaniu z innymi województwami, np. województwo opolskie zajmowało pod względem wkładu w krajowy PKB ostatnie, 16 miejsce, ale pod względem udziału w eksporcie zajmowało 13 miejsce wyprzedzając m.in. województwo lubelskie4.

3

„Rocznik Statystyczny RP 2011”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 76. Do podobnej obserwacji na podstawie danych statystycznych za 2008 rok doszli Krystyna GawlikowskaHueckel i Stanisław Umiński - autorzy rozdziału o handlu zagranicznym województwa lubelskiego w opracowaniu „Uwarunkowania krajowej i międzynarodowej konkurencyjności województwa lubelskiego”, Wydawnictwo Ernst & Young, Warszawa 2011, s. 143-144. 4

11

Niestety w ostatnich latach 2009-2010 nastąpiła stabilizacja, ale na nieco niższym poziomie. W 2009 roku zwiększyła się co prawda bezwzględna wartość PKB wypracowana na Lubelszczyźnie, ale zmalał procentowy udział z 3,95% w 2008 roku do 3,8% i pozostał na tym poziomie w roku 2010. Eksport najpierw zmalał zarówno w wartości bezwzględnej, jak i procentowej. Następnie w latach 2009-2010 wartość bezwzględna wzrastała, ale nie na tyle Tabela 2 Porównanie udziału województwa lubelskiego w PKB i eksporcie Polski w latach 2008-2010 Wartość w mln PLN

Udział w %

Rok 2008 Udział w PKB Polski Udział w eksporcie Polski

50 233

3,95

6 347

1,57

Rok 2009 Udział w PKB Polski Udział w eksporcie Polski

51 082 6 067

3,8 1,43

Rok 2010 Udział w PKB Polski Udział w eksporcie Polski

54 042

3,8

6 898

1,43

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

dynamicznie, aby zmienić udział procentowy. Pozostał on na tym samym poziomie zarówno w latach 2009-2010, jak i w 2011 roku zgodnie z danymi zawartymi w tabeli 1. Na tej podstawie można sformułować wniosek, że województwo lubelskie dysponuje znacznie większym potencjałem wytwórczym niż wskazuje wartość udziału województwa w polskim eksporcie. A to stwarza podstawy dla możliwości proporcjonalnego zwiększenia tego udziału w przyszłości.

12

1.2.

Opis struktury geograficznej eksportu

Odnotowany w 2011 roku wzrost eksportu Polski dotyczył wszystkich największych partnerów handlowych. Sprzedaż skupiona była aż w 67% na rynkach dziesięciu największych odbiorców5. Szczegółowe dane zawiera tabela 3. Zdecydowanie największym odbiorcą polskiej wytwórczości za granicą są Niemcy, które nabywają ponad jedną czwartą całości (26,1%). Jednak obok krajów będących tak jak Polska członkami Unii Europejskiej w czołówce naszych partnerów znajduje się także Rosja z udziałem w całości eksportu 4,5% i Ukraina z udziałem 2,5%. Sprzedaż na rynek rosyjski liczona w euro wzrosła w 2011 roku o 22% w stosunku do roku poprzedniego osiągając poziom 6,1 mld euro, a na rynek ukraiński o 13,3% uzyskując wartość 3,4 mld euro. Duże tempo wzrostu eksportu na rynek rosyjski było utrzymane także w pierwszej połowie 2012 roku. Przyrost w tym okresie w stosunku do analogicznego okresu z roku wcześniejszego liczony w euro wyniósł 22,8%, a udział w całości eksportu zwiększył się do 5,1%. Rosja odgrywa jeszcze większą rolę w imporcie, gdzie jest drugim partnerem po naszym zachodnim sąsiedzie. Stosunkowo znaczący udział ma także Tabela 3 Eksport Polski w 2011 roku do największych odbiorców według państw Eksport w 2011 roku w:

Nazwa kraju mln PLN

1. Niemcy

mln USD

mln EUR

2010 2010=100

2011

struktura w %

PLN

USD

EUR

145764,2

49687,8

35664,3

116,1

118,9

113,5

26,1

26,1

2. W. Brytania

36014,2

12265,9

8805,3

119,2

121,7

116,5

6,3

6,4

3. Rep. Czeska

34837,1

11884,5

8533,8

121,1

124,1

118,5

6,0

6,2

4. Francja

34205,6

11645,3

8371,0

105,0

107,3

102,6

6,8

6,1

5. Włochy

29752,6

10156,8

7293,7

104,3

106,8

102,1

5,9

5,3

6. Rosja

25109,2

8531,5

6138,6

124,7

128,9

122,0

4,2

4,5

7. Holandia

24405,1

8310,5

5968,4

115,7

118,2

113,1

4,4

4,4

8. Szwecja

15930,7

5437,4

3902,2

111,9

114,7

109,5

3,0

2,9

9. Węgry

14314,4

4882,2

3501,9

105,1

108,4

102,9

2,8

2,6

10. Ukraina

13854,0

4688,0

3377,2

116,2

119,7

113,3

2,5

2,5

22. Białoruś

5470,0

1856,2

1340,0

112,0

115,6

109,6

1,0

1,0

… Kazachstan 1452,7 493,5 355,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

116,1

113,5

119,7

0,3

0,3

eksport do Białorusi, który liczony w euro w 2011 roku wyniósł 1,34 mld euro. Był to przyrost o 9,6% w stosunku do poziomu z roku 2010. Dało to udział w wysokości 1% w całej polskiej sprzedaży za granicą.6 Najmniejszą wartość spośród krajów objętych tą analizą miał 5

Biuletyn „Informacje Bieżące” Departamentu Handlu i Usług Wydział Zagraniczny Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa, 01.08.2012, s. 3. 6 „Polska 2012 – raport o stanie handlu zagranicznego”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012, s. 42-43 i tabl. 17 na s. 59.

13

polski eksport do Kazachstanu. Jego wartość w 2011 roku zamknęła się kwotą 0,36 mld euro. Ale dynamika wzrostu jest wysoka i osiągnęła pułap prawie 20% w stosunku do roku poprzedniego. Był to 0,3% udziału w całości eksportu z Polski. Natomiast czołowa grupa odbiorców eksportu z województwa lubelskiego pokazana w tabeli 4 na podstawie danych z lat 2007-2008 nie różni się znacząco od zestawu partnerów dla całego kraju. Głównym nabywcą są także Niemcy, chociaż z nieco mniejszym udziałem. Rośnie natomiast znacząco rola Ukrainy, która plasuje się na drugim miejscu z wartością eksportu mniej więcej równą połowie niemieckiej i udziałem ponad czterokrotnie większym niż w eksporcie ogólnokrajowym. Większą rolę odgrywa też sprzedaż do Słowacji czemu Tabela 4 Główni odbiorcy eksportu z województwa lubelskiego w latach 2007-2008 Kraj odbioru eksportu

2008 Wartość EUR

w

mln

2007 Udział %

w

Wartość EUR

w

mln

2007=100 Udział %

w

Ogółem

1812,5

100,0

1614,3

100,0

112,3

1. Niemcy

384,8

21,2

337,9

20,9

113,9

2. Ukraina

186,7

10,3

147,4

9,1

126,7

3. Francja

133,5

7,4

111,4

6,9

119,8

4. Włochy

131,9

7,3

118,0

7,3

111,8

5. Holandia

101,1

5,6

117,8

7,3

85,8

6. Belgia

86,0

4,7

64,0

4,0

134,4

7. Wlk. Brytania

82,2

4,5

76,5

4,7

107,5

8. Czechy

77,2

4,3

68,6

4,2

112,5

9. Słowacja

61,4

3,4

59,9

3,7

102,5

10. Rosja

57,0

3,1

46,3

2,9

123,1

11. Białoruś

53,8

3,0

45,4

2,8

118,5

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych opublikowanych w Gawlikowska-Hueckel K., Umiński S. – „Handel zagraniczny województwa lubelskiego” [w:] „Uwarunkowania krajowej i międzynarodowej konkurencyjności województwa lubelskiego”, Wydawnictwo Ernst & Young, Warszawa 2011, tabela 5.5. s. 164.

14

sprzyja bliskość terytorialna i mniejsze koszty transportu w porównaniu do województw zachodnich i północnych. Ten sam czynnik może też wpływać na odwrotne zjawisko w przypadku Szwecji, której udział jest znacząco mniejszy w porównaniu z eksportem ogólnokrajowego. Obok dużo większej roli rynku ukraińskiego również Białoruś ma trzykrotnie większy udział w odbiorze eksportu z województwa lubelskiego niż z całej Polski. W przypadku sprzedaży do Rosji udział jest nieco mniejszy od wskaźnika ogólnopolskiego. Natomiast eksport do Kazachstanu ma minimalne znaczenie. Wynosi ok. 0,3% i pokrywa się z danymi dla całego kraju. W relacjach handlowych ze wschodnimi partnerami istotna jest dynamika sprzedaży. W 2008 roku eksport w stosunku do jego wartości w 2007 roku wzrósł w przypadku Ukrainy o 26,7%, Rosji o 23,1% a Białorusi o 18,5%. Były to jedne z najwyższych przyrostów sprzedaży spośród wszystkich rynków zagranicznych odbierających produkty z Lubelszczyzny. W okresie lat 2000-2006, które charakteryzowały się najpierw przystosowaniem polskiej gospodarki i handlu do wymogów integracji z Unią Europejską, a następnie otwarciem rynku na unijnych partnerów, systematycznie wzrastał import i eksport do krajów UE. W latach 1998-2008 eksport z województwa lubelskiego do „starych” członków UE wzrósł o 195%, a do nowych członków UE o 420%. Udział tych rynków w ogólnym eksporcie z Lubelszczyzny zwiększył się z 7,8% w 1999 roku do 14,7% w 2008 roku. Proces ten odbywał się w dużej mierze kosztem wymiany handlowej ze wschodnimi partnerami. W tych samych latach eksport do Rosji, Ukrainy i Białorusi zmniejszył się z 25,5% w 1999 roku do 16,4% w roku 2008. Ale w ostatnich latach tendencja ta została przełamana i następuje zjawisko odzyskiwania przez eksporterów z województwa lubelskiego wschodnich rynków. Jeszcze w 2004 roku udział tych trzech krajów razem wynosił 15,4%. W 2007 roku zmalał do 14,8%, aby już w następnym roku zyskać 1,6%.7 Badania ilościowe metodą CAPI przeprowadzone w 2010 roku w ramach projektu „Badania i analizy zapotrzebowania na miejsca pracy w kontekście wspierania potencjału eksportowego województwa lubelskiego” na próbie 761 eksporterów z województwa lubelskiego8 pokazują, że najbardziej popularnym dla nich rynkiem jest Ukraina (zestawienie wyników prezentuje rysunek 6). Swoją aktywność w tym kraju ulokowało aż 41,2% spośród nich. Tak duża grupa podmiotów gospodarczych prowadzących działalność eksportową na rynku ukraińskim w zestawieniu z dużo mniejszym udziałem w łącznej wartości eksportu (stosunek 1 do 4) wskazuje, że są to w przeważającej części małe i średnie przedsiębiorstwa. Podobny wniosek można wysnuć w odniesieniu do Rosji i Białorusi. Odsetek firm aktywnych na tamtejszych rynkach jest jeszcze większy w stosunku od udziału sprzedaży do tych krajów w ogólnej wartości eksportu (1 do 5).

7

Gawlikowska-Hueckel K., Umiński S. – „Handel zagraniczny województwa lubelskiego” [w:] „Uwarunkowania krajowej i międzynarodowej konkurencyjności województwa lubelskiego”, Wydawnictwo Ernst & Young, Warszawa 2011, s. 161-162. 8 „Uwarunkowania działalności eksportowej firm z województwa lubelskiego w świetle wyników badań terenowych”, Wydawnictwo Ernst & Young i PBS DGA, Warszawa 2012, s. 102

15

Autorzy tego badania stwierdzili jeszcze jedną ważną prawidłowość. Polega ona na tym, że eksporterzy działający na określonym kierunku są skłonni poszerzać swoją aktywność o ościenne rynki w tym samym obszarze geograficznym. Czyli jeśli ktoś już funkcjonuje na jednym z rynków wschodnich jeśli zdecyduje się w przyszłości na poszerzenie zbytu swoich produktów o nowe zagraniczne rynki to najprawdopodobniej wybierze któryś z następnych krajów Europy Wschodniej. Podobnie zachowują się przedsiębiorcy eksportujący na Zachód. Atrakcyjne dla nich nowe rynki to rynki państw zachodnich. Wyjątkiem są Niemcy, które są atrakcyjne także dla firm sprzedających na Wschód. Dlatego wiele przedsiębiorstw z Lubelszczyzny wiąże swoje nadzieje właśnie z aktywnością w Rosji, Ukrainie i na Białorusi, a Rysunek 6 Odsetek eksporterów z województwa lubelskiego sprzedających do poszczególnych krajów w 2010 roku (powyżej 10% wskazań)

45

41,2

40 35 30

27,8

25 20 15

15

14,3 11,5

10,4

10 5 0 % eksporterów Ukraina

Niemcy

Rosja

Białoruś

Francja

Wlk. Brytania

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z badania PBS DGA, Ernst&Young opublikowanych w „Uwarunkowania działalności eksportowej firm z województwa lubelskiego w świetle wyników badań terenowych”, Warszawa 2012, s. 102.

w mniejszym stopniu także w Kazachstanie. Ci, którzy są już obecni na Ukrainie za najbardziej obiecujące oprócz tego kraju widzą Rosję (26%) i Białoruś (25%). Eksporterzy działający w Rosji za najbardziej przyszłościowe poza tym rynkiem widzą Białoruś (46%) i Ukrainę (42%). Z kolei ci działający na Białorusi najlepsze perspektywy rozwoju dostrzegają w Rosji (54%) i na Ukrainie (48%). Wszyscy w dalszej kolejności wskazują też na Niemcy (odpowiednio: 15%, 19% i 15% wskazań). Kazachstan, chociaż wymieniany jest w odpowiedziach nie jest

16

spostrzegany jako atrakcyjny ze względu na dużą odległość. Niewielka jest też znajomość tamtego rynku nawet wśród eksporterów obecnych już na Wschodzie.9 Biorąc pod uwagę realny znaczący przyrost wielkości eksportu do Rosji, Ukrainy, Białorusi i Kazachstanu mierzony jego wartością, ilość podmiotów prowadzących działalność na tych rynkach oraz nastroje eksporterów obecnych tam trzeba stwierdzić, że kierunek wschodni jest jednym z najważniejszych obszarów potencjalnego zwiększenia eksportu z województwa lubelskiego.

9

Tamże, s. 102-103, tabela 18.

17

1.3.

Znaczenie wybranych branż oraz głównych produktów w eksporcie na rynki krajów Unii Celnej i Ukrainy

Spośród krajów będących przedmiotem analizy największym odbiorcą polskiego eksportu jest Rosja. Tabela 5 zawiera zestawienie pięciu najważniejszych grup towarowych tworzących strumień sprzedawanych na tamtejszy rynek produktów w latach 2010-2011. Dominują w nim maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy mający prawie 40% udział w całości eksportu. Towary sklasyfikowane do tej grupy odnotowują też bardzo dużą dynamikę wzrostu. W 2011 roku był to przyrost o 46,4% w stosunku do roku poprzedniego. Druga grupa z prawie 20% udziałem to towary przemysłowe odnotowujące także dynamikę wzrostu o 14,7%. Sprzedaż na podobnym poziomie do roku wcześniejszego występowała przy chemikaliach i produktach pokrewnych, które stanowiły trzecią grupę pod względem wartości sprzedaży. Ponad 10% udział mają też żywność i zwierzęta żywe (przyrost o 6,1%) oraz inne wyroby przemysłowe (przyrost o 22,2%). Tabela 5 Główne grupy towarów eksportowane z Polski do Rosji w 2011 roku (wg sekcji SITC)

Rosja (wg sekcji SITC)

Wartość

Struktura w % Dynamika

w mln EUR

2010=100

1. Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy

2 391,5

39,0

146,4

2. Towary przemysłowe sklasyfikowane głównie

1 202,3

19,6

114,7

3. Chemikalia i produkty pokrewne

923,9

15,1

101,9

4. Różne wyroby przemysłowe

775,2

12,6

122,2

5. Żywność i zwierzęta żywe

755,5

12,3

106,1

wg surowca

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

O połowę mniejszą wartość ma eksport do Ukrainy, ale zawiera podobną strukturę towarową zestawioną w tabeli 6. Tu liderem jest grupa towarów przemysłowych sklasyfikowanych głównie wg surowca z prawie 30% udziałem w całości i dynamiką wzrostu 8,4%. Ale wyprzedza część obejmującą maszyny, urządzenia i sprzęt towarowy, która dominuje w eksporcie do Rosji, tylko nieznacznie - 27,4% udziału. Wykazuje się za to dużo większą dynamiką przekraczającą 30% . Jeśli się ta tendencja utrzyma w roku 2012 ten dział stanie się główną częścią sprzedaży na Ukrainę. Podobnie jak w eksporcie do Rosji na dalszych miejscach znajdują się chemikalia, inne wyroby przemysłowe oraz żywność. Jednak w tej ostatniej grupie w 2011 roku obserwowano stagnację. Wzrost był jedynie o 0,2%.

18

Tabela 6 Główne grupy towarów eksportowane z Polski na Ukrainę w 2011 roku (wg sekcji SITC)

Ukraina (wg sekcji SITC)

1. Towary przemysłowe sklasyfikowane głównie

Wartość

Struktura w % Dynamika

w mln EUR

2010=100

996,6

29,5

108,4

2. Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy

926,3

27,4

131,0

3. Chemikalia i produkty pokrewne

528,7

15,7

103,5

4. Różne wyroby przemysłowe

378,7

11,2

116,4

5. Żywność i zwierzęta żywe

323,4

9,6

100,2

wg surowca

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Sytuacja z produktami żywnościowymi przedstawia się zupełnie inaczej w przypadku rynku białoruskiego. Dane z tabeli 7 wyraźnie pokazują, że akurat w tej grupie produktów nastąpił największy przyrost w stosunku do roku 2010 – prawie o 60%. Napędzają one wzrost eksportu do Białorusi ponieważ w innych sekcjach jest albo stabilizacja albo regres. Mające największy udział w sprzedaży maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy (36,8%) Tabela 7 Główne grupy towarów eksportowane z Polski do Białorusi w 2011 roku (wg sekcji SITC)

Białoruś (wg sekcji SITC)

Wartość

Struktura w % Dynamika

w mln EUR

2010=100

1. Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy

492,4

36,8

104,5

2. Towary przemysłowe sklasyfikowane głównie

276,8

20,7

95,6

3. Żywność i zwierzęta żywe

235,6

17,6

159,9

4. Chemikalia i produkty pokrewne

202,3

15,1

107,4

5. Różne wyroby przemysłowe

82,2

6,1

95,5

wg surowca

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

odnotowały w 2011 roku wzrost jedynie o 4,5%. Nieco lepiej było w części obejmującej chemikalia i produkty pokrewne, których wartość zwiększyła się o 7,4%. Natomiast regres

19

wystąpił w dziale towarów przemysłowych sklasyfikowanych głównie według surowca (4,4%) i innych wyrobów przemysłowych (-4,5%). Jak wynika z danych zawartych w tabeli 8 chemikalia i produkty pokrewne to podstawowa grupa produktów z zestawu polskiego eksportu do Kazachstanu obejmująca ponad 30% udział w całości oraz wyróżniająca się dobrą dynamiką wzrostu w wysokości 13%. Ponad 20% udziału mają jeszcze maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy (25,8% ze wzrostem 9,8%) oraz towary przemysłowe sklasyfikowane głownie według surowca (21,3%, wzrost o 13,6%). Znaczący udział mają też produktu żywnościowe (11,1%, wzrost o 17,2%) i inne wyroby przemysłowe (9,4%, wzrost o 14%). Tabela 8 Główne grupy towarów eksportowane z Polski do Kazachstanu w 2011 roku (wg sekcji SITC)

Kazachstan (wg sekcji SITC)

Wartość

Struktura w % Dynamika

w mln EUR

2010=100

1. Chemikalia i produkty pokrewne

107,3

30,2

113,0

2. Maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy

91,6

25,8

109,8

3. Towary przemysłowe sklasyfikowane głównie

75,8

21,3

113,6

4. Żywność i zwierzęta żywe

39,6

11,1

117,2

5. Różne wyroby przemysłowe

33,3

9,4

114,0

wg surowca

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Cechą charakterystyczną struktury towarowej polskiego eksportu do Rosji, Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy jest jej jednorodność. Do wszystkich czterech krajów ponad 95% całej sprzedaży obejmuje towary z tych samych pięciu grup klasyfikacji. Są to maszyny, urządzenia i sprzęt transportowy, chemikalia i produkty pokrewne, różne wyroby przemysłowe oraz żywność razem z żywymi zwierzętami. Struktura ta pasuje do charakteru gospodarki województwa lubelskiego, gdzie występuje znacząca produkcja przemysłowa związana z maszynami i chemikaliami oraz silna pozycja sektora rolno-spożywczego.10 Pasuje również do struktury towarowej eksportu z województwa lubelskiego. Zestawienie głównych grup towarów wysłanych za granicę w latach 2006-2008 przedstawia tabela 9. W strukturze tej dominują produkty przetwórstwa przemysłowego (91,4% w 2008 roku). Wśród nich wyróżniają się chemikalia i produkty pochodne (23,9%), maszyny i urządzenia (11,6%) oraz 10

Patrz m.in. Bawół M., Opala P., „Gospodarka województwa lubelskiego” [w:] „Uwarunkowania krajowej i międzynarodowej konkurencyjności województwa lubelskiego”, Wydawnictwo Ernst & Young, Warszawa 2011, s. 19-64.

20

sprzęt transportowy (10,2%). Produkty rolnictwa oraz artykuły spożywcze to też mocny punkt oferty eksportowej z województwa lubelskiego obejmujący w 2008 roku łącznie prawie 30%. Tabela 9 Struktura towarowa eksportu z województwa lubelskiego w latach 2006-2008

Eksportowane produkty

2008

2007

2006

mln EUR

%

mln EUR

%

mln EUR

%

Produkty rolnictwa, łowiectwa i leśnictwa

154,8

8,5

142,4

8,8

108,5

7,7

Produkty przetwórstwa przemysłowego,

1656,9 91,4 1471,2 91,1 1297,4 92,2

w tym: − chemikalia, wyroby chemiczne i włókna 396,3 sztuczne

23,9 344,1

23,4 292,2

22,5

− artykuły spożywcze, napoje i wyroby tytoniowe

354,2

21,4 296,7

20,2 283,4

21,8

− maszyny i urządzenia, gdzie indziej

192,6

11,6 160,8

10,9 142,2

11,0

− sprzęt transportowy

169,2

10,2 143,1

9,7

142,1

11,0

− metale i podstawowe wyroby z metali

147,7

8,9

8,7

77,4

6,0

− pozostałe produkty przetwórstwa

396,9

24,0 399,1

27,1 360,2

27,8

0,8

0,0

0,0

0,0

niesklasyfikowane

127,4

przemysłowego Pozostałe produkty i usługi

0,7

0,5

Źródło: Gawlikowska-Hueckel K., Umiński S. – „Handel zagraniczny województwa lubelskiego” [w:]

„Uwarunkowania krajowej i międzynarodowej konkurencyjności województwa lubelskiego”, Wydawnictwo Ernst & Young, Warszawa 2011, s. 150, tablica 5.1.

Producenci z województwa lubelskiego mogą się też poszczycić znaczącymi osiągnięciami w eksporcie niektórych towarów. Wielkość sprzedaży za granicę tych produktów ma duże znaczenie w skali ogólnokrajowej mimo małego udziału Lubelszczyzny w całości polskiego eksportu. W największym stopniu dotyczy to nawozów i związków azotowych, gdzie udział województwa lubelskiego wyniósł w 2008 roku 20,3%, owoców i warzyw przetworzonych i zakonserwowanych - 18,1% oraz chemikaliów organicznych podstawowych - 15,2%. Godny odnotowania jest też udział w sprzedaży maszyn dla górnictwa i budownictwa – 9%, wyrobów stolarskich i ciesielskich dla budownictwa – 7% i mięsa świeżego i

21

zakonserwowanego (bez drobiu i królików) – 6%.11 Jak z tego widać oferta eksportowa województwa lubelskiego znana jest nie tylko z artykułów rolno-spożywczych. Co z jednej strony wskazuje na dużą różnorodność potencjału wytwórczego, który może pracować na eksport. A z drugiej sygnalizuje duże rezerwy w tym zakresie tkwiące w lubelskim rolnictwie i przetwórstwie spożywczym. W ofercie eksportowej obok towarów znajdują się też usługi. W polskim eksporcie w tym zakresie w 2011 roku dominował transport – 29,1%, podróże (turystyka) – 28,3% i usługi gospodarcze (reklama, doradztwo prawne, księgowe itp.) - 26,5% oraz w dużo mniejszym stopniu usługi informatyczne i informacyjne – 5,7% i usługi budowlane - 4,3%.12 Z dostępnych danych Głównego Urzędu Statystycznego zestawionych w tabeli 10 wynika, że największym odbiorcą polskich usług z krajów Unii Celnej i Ukrainy jest ta ostatnia. Ich wartość znacznie przekroczyła miliard euro (1,18 mld EUR). W tym ponad 88% to wydatki na podróże, czyli głównie usługi turystyczne. Podobna sytuacja ma miejsce w wypadku Tabela 10 Struktura eksportu usług z Polski do krajów Unii Celnej i Ukrainy w 2011 roku Nazwa usługi

Ogółem, a w tym:

Białoruś Kazachstan Ukraina

(mln EUR)

(mln EUR)

958,3

Transport kolejowy

663,6

(mln EUR)

36,4

(mln EUR)

1179,4

8,6

Transport samochodowy Transport rurociągiem elektrycznej

Rosja

146,6 i

przesył

energii

253,7

Podróże

236,9

Usługi budowlane

140,5

Patenty i licencje

15,9

607,1

1046,4

34,0

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Białorusi, gdzie wydatki na podróże wyniosły ponad 0,6 mld euro. Drugim po Ukrainie z tego grona krajów odbiorcą polskich usług jest Rosja. Obok znaczących wydatków na podróże

11

Gawlikowska-Hueckel K., Umiński S. – „Handel zagraniczny województwa lubelskiego” [w:] „Uwarunkowania krajowej i międzynarodowej konkurencyjności województwa lubelskiego”, Wydawnictwo Ernst & Young, Warszawa 2011, s. 153, wykres 5.17. 12 „Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 2012”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, tabl. 32, s. 232.

22

(0,24 mld euro) istotną rolę odgrywają usługi transportowe: rurociągowe, samochodowe i kolejowe (razem ponad 0,4 mld euro) oraz usługi budowlane (0,14 mld euro). Znaczący udział usług transportowych w eksporcie do Rosji wynika w dużej mierze z tranzytowego położenia Polski i potrzeby korzystania z usług naszych przewoźników w obrocie handlowym z krajami UE. Wartość sprzedanych usług na Ukrainę i Białoruś stwarza dodatkową okazję na zwiększenie udziału w tym zakresie przedsiębiorstw z Lubelszczyzny, gdyż przez ten region prowadzi znaczna część korytarzy transportowych i szlaków turystycznych z tych państw do Polski i reszty Unii Europejskiej. Badania ilościowe metodą CAPI przeprowadzone w 2010 roku w ramach projektu „Badania i analizy zapotrzebowania na miejsca pracy w kontekście wspierania potencjału eksportowego województwa lubelskiego” objęło także 73 przedsiębiorstwa świadczące usługi transportu samochodowego. Większość spośród nich sprzedawała swoje usługi na rynki dwóch lub trzech krajów. W 2010 roku były to: Rosja (44,3%), Ukraina (42,9%), Białoruś (35,7%), Niemcy (22,9%) i Kazachstan (12,3%).13 Największym przedsiębiorstwem transportu kolejowego, którego centrala znajduje się na terenie województwa lubelskiego (Zamość) jest Linia Hutnicza Szerokotorowa sp. z o.o. Posiada ona wyjątkowy atut w postaci linii kolejowej o rozstawie torów 1520 mm. Rozstaw ten jest właściwy dla krajów Unii Celnej i Ukrainy. Linia ta biegnie od granicy z Ukrainą (Hrubieszów) do Sławkowa koło Katowic i stwarza możliwość świadczenia unikalnych usług przewozowych bez potrzeby zmiany rozstawu kół pod wagonami. Przedsiębiorstwo to jest wręcz dedykowane do współpracy z przedsiębiorstwami przewozowymi ze Wschodu. Zarówno w relacjach dwustronnych, jak i tranzytowych w relacji Azja-Europa. W 2010 roku LHS sp. z o.o. sprzedał usługi transportowe za kwotę ok. 305 mln zł. Z tego eksport wyniósł ok. 11,5 mln zł. Głównym odbiorcą byli przewoźnicy ukraińscy, ale także rosyjscy i w niewielkim stopniu kazachscy.14 W przypadku analizowania eksportu z województwa lubelskiego nie sposób pominąć ruchu przygranicznego. Województwo to ma bowiem znaczącą długość granicy państwowej z Ukrainą i Białorusią, która jednocześnie jest zewnętrzną granicą Unii Europejskiej. Na lubelskim odcinku granicy polsko-białoruskiej funkcjonują dwa przejścia drogowe (w Terespolu i Sławatyczach) oraz jedno kolejowe (w Terespolu). Natomiast na granicy polskoukraińskiej są trzy drogowe (Dorohusk, Zosin, Hrebenne) i jedno kolejowe (w Dorohusku). Tabela 11 przedstawia liczbę cudzoziemców, którzy w 2011 roku wjechali przez nie do Polski. Łącznie było to 3,72 miliona osób. Szacunkowa wartość zakupionych w Polsce towarów i usług przez cudzoziemców przekraczających zewnętrzną granicę Unii Europejskiej w 2011 roku wyniosła 5,3 mld zł. W porównaniu z rokiem 2010 wydatki cudzoziemców były wyższe o 38,2%. 13

„Uwarunkowania działalności eksportowej firm z województwa lubelskiego w świetle wyników badań terenowych”, Wydawnictwo Ernst & Young i PBS DGA, Warszawa 2012, s. 326-328. 14 „Strategia PKP LHS sp. z o.o. w perspektywie do 2015 roku”, kwiecień 2011, s. 29 i 89.

23

Wartość i struktura wydatków cudzoziemców w Polsce przekraczających poszczególne odcinki granicy była zróżnicowana. Najwięcej wydatków ponieśli cudzoziemcy przekraczający granicę z Ukrainą - 59,3% wydatków ogółem, mniej przekraczający granicę polsko-białoruską – 37,1% , a wydatki przekraczających granicę z Rosją stanowiły 3,6%. Przyjeżdżający najwięcej środków przeznaczyli na zakup towarów –5,2 mld zł. W strukturze wydatków cudzoziemców stanowiło to aż 98,3%. Zdecydowanie przeważały wydatki na zakup towarów nie żywnościowych - wyniosły one 4,6 mld zł (86,8% ogółu wydatków). Tabela 11 Liczba cudzoziemców wjeżdżających do Polski przez przejścia graniczne w województwie lubelskim w 2011 roku. Nazwa przejścia granicznego

Liczba cudzoziemców wjeżdżających do Polski (w tys.)

Granica polsko-białoruska Terespol (drogowe)

1 041,6

Terespol (kolejowe)

353,3

Sławatycze (drogowe)

220,5

Razem:

1 615,4 Granica polsko-ukraińska

Dorohusk (drogowe)

699,9

Dorohusk (kolejowe)

65,1

Zosin (drogowe)

448,3

Hrebenne (drogowe)

889,3

Razem:

2 102,6

Łącznie wszystkie przejścia w województwie lubelskim: 3 718 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS

Spośród towarów nie żywnościowych największym zainteresowaniem cudzoziemców, w szczególności Ukraińców, cieszyły się materiały budowlane. W 2011 r. wydatki na te materiały osiągnęły wartość 1,4 mld zł, a ich udział w strukturze wydatków cudzoziemców wyniósł 26,4%. Znaczące były również wydatki na zakup części i akcesoriów do środków transportu – 618,1 mln zł, (11,8%), sprzętu gospodarstwa domowego – 602,8 mln zł (11,5%), artykułów radiowo-telewizyjnych – 531,6 mln zł, (10,1%) oraz odzieży i obuwia – 399,5 mln

24

zł, tj. 7,6%. Na towary żywnościowe cudzoziemcy przeznaczyli łącznie 603,9 mln zł co stanowiło 11,5% ogółu ich wydatków. W stosunku do 2010 r. wydatki te były wyższe o 28,4%. Spośród towarów żywnościowych najwięcej (5,0% wartości wydatków ogółem) wydatkowano na zakup mięsa i wyrobów mięsnych, a także na zakup warzyw, owoców i ich przetworów (2,1% wydatków ogółem).15 Cudzoziemcy przekraczający granicę polsko-ukraińską najwięcej wydawali na materiały budowlane (40,3%), części i akcesoria do środków transportu (14,5%) oraz sprzęt gospodarstwa domowego (13,2%). Z kolei wśród cudzoziemców przekraczających granicę polsko-białoruską największym zainteresowaniem cieszyły się artykuły radiowo-telewizyjne (20,0% wydatków), odzież i obuwie (12,7%) oraz środki czystości i artykuły kosmetycznotoaletowe (10,5%). W 2011 r. średnie wydatki poniesione w Polsce przez cudzoziemca przekraczającego polski odcinek zewnętrznej granicy UE ukształtowały się na poziomie ok. 558 zł i w porównaniu z 2010 r. były wyższe o 15,0%. Występuje zróżnicowanie średnich wydatków poniesionych w Polsce przez cudzoziemców przekraczających poszczególne odcinki granicy. Przeciętnie największe wydatki ponieśli w Polsce cudzoziemcy przekraczający granicę polsko-ukraińską – 598 zł, następnie granicę polsko-białoruską – 554 zł i polsko-rosyjską – 275 zł. Z analizy wydatków według odległości od granicy miejsca dokonania zakupów wynika, że najwięcej wydano na zakup towarów i usług w pasie do 50 km od granicy. Wydatki cudzoziemców w tym pasie wyniosły w 2011 roku ponad 3,6 mld zł (68,6%). Na podstawie tych danych statystycznych16 można oszacować wpływy ze sprzedaży towarów i usług cudzoziemcom w ruchu przygranicznym w województwie lubelskim na ok. 2 mld zł (z tego cudzoziemcy przyjeżdżający z Białorusi wydali ok. 0,8 mld zł, a z Ukrainy ok. 1,2 mld zł). Jest to znaczący wkład w eksport, którego zdecydowana większość umyka oficjalnym statystykom handlu zagranicznego. W przypadku województwa lubelskiego jest to ok. 25,3% wartości całego eksportu podawanego w statystykach Izby Celnej i GUS. Był to największy udział ze wszystkich województw mających zewnętrzną granicę UE. Analogiczny wskaźnik w przypadku województwa podlaskiego wyniósł 18%, podkarpackiego – 12,1%, a warmińskomazurskiego – 2%.17

15

„Ruch graniczny oraz przepływ towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w 2011 roku, Główny Urząd Statystyczny i Urząd Statystyczny w Rzeszowie, Warszawa-Rzeszów 2012, s. 33-38. 16 Tamże, s. 36-38. 17 Tamże, s. 58.

25

1.4.

Rola poszczególnych przedsiębiorstw w kształtowaniu wartości eksportu.

Zdecydowanymi liderami eksportu z województwa lubelskiego mierzonego jego wartością są: 1. Zakłady Azotowe „Puławy” Spółka Akcyjna – wiodące przedsiębiorstwo przemysłu nawozowo-chemicznego na skalę ogólnopolską, a w niektórych produktach także światową. Jego roczne przychody ze sprzedaży znacznie przekraczają kwotę 3 mld zł rocznie, a wartość eksportu regularnie przekracza kwotę 0,35 mld euro. Produkty zakładu są obecne na rynkach wszystkich krajów Unii Celnej oraz Ukrainy. 2. Grupa Black Red White SA z Biłgoraja to z kolei największy polski producent i dystrybutor mebli oraz artykułów wyposażenia wnętrz dysponujący ok. 20% udziałem w rynku krajowym pod względem wielkości sprzedaży. Przedsiębiorstwo uzyskuje ok. 30% sprzedaży z rynków zagranicznych, w tym z Rosji, Białorusi, Ukrainy i Kazachstanu. 3. Zakłady Mięsne Łmeat-Łuków SA to jeden z największych producentów branży mięsnej w Polsce prowadzący znaczącą sprzedaż eksportową. Posiada niezbędne certyfikaty i dopuszczenia, aby oferować swoje produkty m.in. do wszystkich krajów Unii Celnej i Ukrainy. 4. PKP Linia Hutnicza Szerokotorowa Sp. z o.o. pełni funkcję przewoźnika i zarządcy kolei na szerokotorowej linii 1520 mm o długości około 400km od polsko-ukraińskiego przejścia granicznego Hrubieszów – Izov do stacji Sławków położonej 30km od Katowic. Poprzez szerokotorowy system kolei ukraińskich – LHS uzyskuje bezpośredni dostęp do kolei we wszystkich państwach WNP, w tym Magistrali Transsyberyjskiej, a także Nowym Jedwabnym Szlakiem poprzez Kazachstan do Chin. Eksportu usługi transportu kolejowego głownie do Ukrainy i Rosji. 5. Spółdzielcza Mleczarnia SPOMLEK jest jednym z największych w Polsce producentów serów dojrzewających – liderem w kategorii serów szlachetnych. Ponadto, wytwarza też artykuły proszkowane (m.in. mleko i serwatka), mleko spożywcze, masło, jogurty. Jest obecna na rynkach wszystkich krajów Unii Celnej i Ukrainy. Tych pięciu wiodących eksporterów zakreśla charakterem swojej produkcji i sprzedaży ramy oferty eksportowej z województwa lubelskiego. W gronie stu głównych przedsiębiorstw z tego regionu prowadzących aktywną działalność handlową na rynkach zagranicznych, zestawionych w tabeli 12, dominują przedstawiciele następujących branż: 1. spożywczej (48 podmiotów) ze znaczącym udziałem: - owoców i warzyw świeżych, jak i przetworzonych, - mięsa i artykułów wytworzonych z mięsa (w tym handel żywymi zwierzętami), - wyrobów mleczarskich: sery, jogurty itp.; 2. produkcji maszyn i urządzeń (11 podmiotów), 3. meblarskiej i drzewnej (7 podmiotów), 4. chemicznej (5 podmiotów), 5. odzieżowej (5 podmiotów), 6. wyrobów metalowych (10 podmiotów),

26

7. różnych wyrobów przemysłowych (9 podmiotów). Tabela 12 Główni eksporterzy z województwa lubelskiego w 2011 roku w kolejności alfabetycznej L.p.

Nazwa przedsiębiorstwa

Miejscowość siedziby

Charakterystyka produktów

Szacunkowa wartość w tys. EUR

1.

"AGBO" PPHU B. NAWROTEK

Dęblin

Artykuły odzieżowe

powyżej 250,0

2.

„AGRAM” S.A.

Lublin

Przetwory owoc-warz

powyżej 2 075,0

3.

"AGROMIX" S.C. M. i R. PRZĄDKA

Ryki

Maszyny rolnicze

powyżej 450,0

4.

AGROSTAR SPÓŁKA JAWNA A.STAROWNIK J.STAROWNIK

Stary Uścimów

Mięso, pochodne i żywe zwierzęta

powyżej 2 000,0

5.

"AGRO-POLI" Sp. z o.o.

Stróża

Włókna syntetyczne

powyżej 325,0

6.

ALIPLAST Sp. z o.o.

Lublin

Wyroby metalowe

powyżej 950,0

7.

"ALLMIZ" Sp. z o.o.

Dęblin

Owoce i warzywa

powyżej 1 125,0

8.

"AMEX" Sp. z o.o.

Tomaszów Lub.

Owoce

powyżej 625,0

9.

BIM Sp. z o.o.

Biłgoraj

Meble

powyżej 400,0

10.

"BIMIZ FOOD" Sp. z o.o.

Radzyń Podl.

Przetwory owoc-warz

powyżej 450,0

11.

BIURO HANDLOWE "HANDFOOD" KRZYSZTOF SZEWCZUK

Chełm

Mięso i pochodne

powyżej 775,0

12.

"BLACK RED WHITE" S.A.

Biłgoraj

Meble

powyżej 150 000,0

13.

BURY Sp. z o.o.

Lublin

Owoce i warz. świeże

powyżej 2 650,0

14.

CBM POLSKA Sp. z o.o.

Mełgiew

Maszyny i urządzenia

powyżej 1 425,0

15.

CENTRUM HANDLOWE "NEXA" Sp. z o.o.

Zamość

AGD i urządzenia

powyżej 2 725,0

16.

CHŁODNIA ŁUKÓW Sp. z o.o.

Łuków

Przetwory owoc-warz

powyżej 725,0

17.

"CHŁODNIA-MORS" Sp. z o.o.

Zamość

Przetwory owoc-warz

powyżej 425,0

18.

D & D RESORY POLSKA Sp. z o.o.

Lublin

Wyroby metalowe

powyżej 1 075,0

19.

DRUKARNIA DAKO KOZIOŁ WSPÓLNICY SPÓŁKA JAWNA

Lubartów

Wyroby papierowe

powyżej 550,0

20.

"EUROPARQUET" Sp. z o.o.

Krasnobród

Wyroby z drewna

powyżej 400,0

21.

Fabryka Łożysk Tocznych S.A.

Kraśnik

Wyroby metalowe

powyżej 4 700,0

I

art.

inne

27 22.

FIRMA CUKIERNICZA "SOLIDARNOŚĆ - ROK ZAŁOŻENIA 1952" Sp. z o.o.

Lublin

Art. spożywcze

powyżej 975,0

23.

FTK Sp. z o.o.

Krasnystaw

Wyroby tytoniowe

powyżej 775,0

24.

"GUEST COMPANY" Sp. z o.o.

Lublin

Artykuły odzieżowe

powyżej 1 050,0

25.

HANYANG POLSKA Sp. z o.o.

Świdnik

Art. z tworzyw sztucz.

powyżej 850,0

26.

"HERBAPOL-LUBLIN" S.A.

Lublin

Przetwory owoc-warz

powyżej 575,0

27.

HUTTENES-ALBERTUS POLSKA Sp. z o.o.

Lublin

Wyroby metalowe

powyżej 650,0

28.

"IPACO" Sp. z o.o.

Międzyrzec Podl.

Artykuły odzieżowe

powyżej 400,0

29.

JB Multimedia Jerzy Bielecki

Biała Podlaska

Maszyny i urządzenia

powyżej 1 300,0

30.

"JOBON" Sp. z o.o.

Zwierzyniec

Meble

powyżej 925,0

31.

"KAM-POL" EXPORT-IMPORT FIJAŁKOWSKI JERZY

Chełm

Mięso mięsne

wyroby

powyżej 850,0

32.

KAZIMIERZ KOŁODZIEJCZYK "KABAKO-GRUPPE"

Łaziska

Przetwory owoc-warz

powyżej 725,0

33.

KOMAS Sp. z o.o.

Janów Lubelski

Maszyny i urządzenia

powyżej 1 050,0

34.

"KONTUR" Sp. z o.o.

Konstantynów

Artykuły chemiczne i maszyny

powyżej 650,0

35.

"LEMONEX" S.A.

Lublin

Artykuły spożywcze

powyżej 1 225,0

36.

LUBELLA Sp. z o.o. SPÓŁKA KOMANDYTOWO-AKCYJNA

Lublin

Artykuły spożywcze

powyżej 625,0

37.

"LST-POLSKA" Sp. z o.o.

Nałęczów

Przetwory owoc-warz

powyżej 1 025,0

38.

MAKORE IMPORT-EKSPORT MIZERSKA Z. MIZERSKI

Kazimierz Dolny

Drzewo i drzewne

powyżej 550,0

39.

MATERNE-POLSKA Sp. z o.o.

Wąwolnica

Przetwory owoc-warz

powyżej 2 675,0

40.

"MASTERMEDIA" Sp. z o.o.

Lublin

Artykuły spożywcze

powyżej 1 575,0

41.

"MONDI CONDEX" Sp. z o.o.

Karczmiska

Przetwory owoc-warz

powyżej 1 325,0

42.

"MONDI POLSKA" Sp. z o.o.

Karczmiska

Przetwory owoc-warz

powyżej 950,0

43.

"NERO" Sp. z o.o.

Lublin

Mięso i pochodne

powyżej 950,0

44.

„NICOLAS POLSKA” Sp. z o.o.

Trawniki

AGD i wyroby przem.

powyżej 1 750,0

J.

i

wyroby

28 45.

"NIKA" Sp. z o.o. W LIKWIDACJI

Chełm

Wyroby metalowe

Pow. 425,0

46.

OBRÓT ZWIERZĘTAMI B. ŚWIDERSKI, K. ŚWIDERSKI SPÓŁKA JAWNA

Ostrów Lubelski

Żywe zwierzęta

Pow. 600,0

47.

ODLEWNIA ŻELIWA LUBLIN Sp. z o.o.

Lublin

Wyroby metalowe

Pow. 500,0

48.

"OSMOFROST" Sp. z o.o.

Strzyżewice

Przetwory owoc-warz

Pow. 1 600,0

49.

P.H.U. "SABA" TROCHYM B. A.

Mełgiew

Mięso i pochodne

Powyżej 375,0

50.

PKP Linia Hutnicza Szerokotorowa sp. z o.o.

Zamość

Usługi transportu kolejowego

powyżej 2 500,0

51.

POLDAN L.MONICELLI, R.SMANIA SPÓŁKA JAWNA

Lublin

Artykuły odzieżowe

Pow. 700,0

52.

"POL-KRES AGRA" Sp. z o.o.

Biała Podlaska

Przetwory owoc-warz

Pow. 650,0

53.

"POL-OWOC" Sp. z o.o.

Opole Lubelskie

Przetwory owoc-warz

Pow. 650,0

54.

"POLSET" Sp. z o.o.

Chełm

Mięso i pochodne

Pow. 925,0

55.

"POL-SKONE" Sp. z o.o.

Lublin

Okna i mat.budow.

Pow. 550,0

56.

PPH "STEL" ST. KOWALSKI

Lublin

Maszyny i urządzenia

Pow. 875,0

57.

PPH EUROTEX Sp. z o.o.

Radzyń Podlaski

Artykuły odzieżowe

Pow. 2 250,0

58.

"PROFESJONAL" PW Sp. z o.o.

Adamów

Przetwory owoc-warz

Pow. 500,0

59.

PRZEDSIĘBIORSTWO AGNES Sp. z o.o.

Lublin

Leki, produkty farmaceutyczne

Pow. 500,0

60.

PRZEDSIĘBIORSTWO HANDLOWO USŁUGOWE "FORTECH" Sp. z o.o.

Biała Podlaska

Maszyny i urządzenia

Pow. 1 700,0

61.

PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWE "MIKA" KAZIMIERZ MIKOŁAJCZAK

Janów Lubelski

Przetwory owoc-warz

Pow. 750,0

62.

PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWE "WAY-POL" WAŚ I WAŚ SPÓŁKA JAWNA

Końskowola

Przetwory owoc-warz

Pow. 875,0

63.

PRZEDSIĘBIORSTWO PRODUKCYJNO-HANDLOWOUSŁUGOWE "ALBATROS" M.CZYŻ SPÓŁKA JAWNA

Chełm

Mięso i pochodne

Pow. 575,0

J.I

art.

art.

29 64.

PRZEDSIĘBIORSTWO PRZEMYSŁOWO-HANDLOWE "STANDARD" Sp. z o.o.

Lublin

Artykuły chemiczne

Pow. 3 450,0

65.

PRZEDSIĘBIORSTWO WIELOBRANŻOWE "CENTROCHEM" H. BORKOWSKA, D. MANDZIUK - SPÓŁKA JAWNA

Lublin

Artykuły chemiczne

Pow. 1 175,0

66.

RAVEN-POL FIRMA PRYWATNA JAN MARIAN KRUK

Lublin

Przetwory owoc-warz i art. przemysłowe

Pow. 725,0

67.

ROBERT WERESA - "ANWER"

Biała Podlaska

Owoce i warzywa

Pow. 725

68.

"ROTO FRANK" Sp. z o.o.

Lubartów

Art. przemysłowe

Pow. 2 025,0

69.

ROTO FRANK OKNA DACHOWE Sp. z o.o.

Lubartów

Art. budowlane

Pow. 725,0

70.

"ROZTOCZE" ZAKŁAD USŁUGOWO PRODUKCYJNY RAK ROMAN

Tomaszów Lub.

Wyroby metalowe

Pow. 775,0

71.

S.V.Z. POLAND Sp. z o.o.

Tomaszów Lub.

Owoce i warzywa

Pow. 3 475,0

72.

"SEDAR" S.A.

Międzyrzec Podl.

Mięso drobiowe

Pow. 575,0

73.

SIPMA S.A.

Lublin

Maszyny i urządzenia

Pow. 1 025,0

74.

"SOFTLAND" Sp. z o.o.

Lublin

Urządzenia medyczne

Pow. 550,0

75.

SOKPOL-KONCENTRATY Sp. z o.o.

Zagłoba Wilków

Soki owocowe

Pow. 550,0

76.

SPIŻARNIA S.C. K. WROŃSKI, D. JELENIEWSKI

Lublin

Art. spożywcze

Pow. 1 650,0

77.

SPÓŁDZIELCZA "SPOMLEK"

Radzyń Podlaski

Art. spożywcze

Pow. 20 000,0

78.

SPÓŁDZIELNIA MLECZARSKA RYKI

Ryki

Art. spożywcze

Pow. 275,0

79.

SPÓŁDZIELNIA OGRODNICZA W BOBACH

Urzędów

Owoce i warzywa

Pow. 400,0

80.

STALMA S.A.

Lublin

Wyroby metalowe

Pow. 1 075,0

81.

STANCHEM SPÓŁKA JAWNA PRZEDSIĘBIORSTWO CHEMICZNE D.KRAWCZYK I Z.MĄCZKA

Lublin

Art. chemiczne

Pow. 4 950,0

82.

STELLA PACK S.A.

Lubartów

Art. przemysłowe

Pow. 1 725,0

83.

"STOCK POLSKA" Sp. z o.o.

Lublin

Napoje alkoholowe

Pow. 575,0

MLECZARNIA

Gm.

30 84.

TOMASZUK D POL-KRES EDWOOD

Biała Podlaska

Wyroby z drewna

Pow. 500,0

85.

"TRANSTOOLS" Sp. z o.o.

Lublin

Wyroby maszynowe

Pow. 550,0

86.

"TSUBAKI-HOOVER POLSKA" Sp. z o.o.

Kraśnik

Wyroby metalowe

Pow. 350,0

87.

"UREN COLDSTORES" Sp. z o.o.

Tomaszów Lub.

Przetwory owoc-warz

Pow. 1 050,0

88.

UREN NOVABERRY Sp. z o.o.

Lublin

Owoce i warzywa

Pow. 975,0

89.

"WELMAX" ZAKŁAD PROD.HANDLOWY W. ADAMOWICZ

Wohyń

Wyroby papierowe

Pow. 525,0

90.

WENTWORTH TECH Sp. z o.o.

Poniatowa

Maszyny i art. przem.

Pow. 1 250,0

91.

WYTWÓRNIA KOMUNIKACYJNEGO ŚWIDNIK" S.A.

Świdnik

Maszyny i urządzenia

Pow. 725,0

92.

YBBSTALER FRUIT POLSKA Sp. z o.o.

Chełm

Soki owocowe

Pow. 750,0

93.

"ZAK" Sp. z o.o.

Chodel

Przetwory owoc-warz

Pow. 850,0

94.

ZAKŁAD MIĘSNY "WIERZEJKI" J.M.ZDANOWSCY SPÓŁKA JAWNA

Trzebieszów

Mięso i pochodne

Pow. 1 000,0

95.

ZAKŁADY AZOTOWE "PUŁAWY" S.A.

Puławy

Nawozy sztuczne i art. chemiczne

Pow. 350 000,0

96.

ZAKŁADY "MEBLOTAP" S.A.

Chełm

Meble

powyżej 525,0

97.

ZAKŁADY MIĘSNE "DOBROSŁAWÓW" AMANOWICZ H.

Puławy

Mięso i pochodne

art.

Pow. 1 500,0

98.

ZAKŁADY MIĘSNE ŁUKÓW" S.A.

Łuków

Mięso i pochodne

art.

Pow. 14 775,0

99.

ZAKŁADY TYTONIOWE LUBLINIE S.A.

W

Lublin

Wyroby tytoniowe

Pow. 325,0

100.

"ZOMECH - ZAKŁAD OBRÓBKI MECHANICZNEJ" Sp. z o.o.

Lublin

Wyroby metalowe

Pow. 475,0

SPRZĘTU "PZL-

MEBLARSKIE

"ŁMEAT-

artykuły

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Izby Celnej w Warszawie oraz własnych ankiet.

Poza kilkunastoma firmami dużymi w tym gronie większość to przedsiębiorstwa średnie i małe. Dotyczy to w szczególności dominującej branży spożywczej, a zwłaszcza skupu i przetwórstwa owocowo-warzywnego, gdzie mamy do czynienia wyłącznie z takimi

31

podmiotami. Rodzi to określone ograniczenia przy możliwości poszerzania obecności na kolejnych rynkach zbytu w związku z kosztami takich działań.

32

2. Specyfika rynków krajów Unii Celnej i Ukrainy. 2.1.

Kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego

Na skutek przemian po rozpadzie Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w Rosji, Białorusi, Kazachstanie i na Ukrainie ukształtował się specyficzny model społecznogospodarczy mający wiele wspólnych cech, takich jak: 1. Silne polityczne centrum reprezentowane przez prezydenta państwa mające wpływ na stosunki własnościowe i główne kierunki polityki gospodarczej. 2. Występowanie nowej wąskiej elity nazywanej oligarchami, która przejęła od państwa możliwość dysponowania znaczną częścią środków produkcji18. 3. Olbrzymie rozwarstwienie społeczne i brak silnej klasy średniej. 4. Oparcie rozwoju na eksporcie surowców, zwłaszcza energetycznych takich jak ropa naftowa i gaz ziemny – dotyczy to Rosji i Kazachstanu. 5. Problemy z rozwojem nowoczesnych technologii i przemysłu atrakcyjnych dóbr konsumpcyjnych. 6. Wspólnota kulturowa oparta na dominującej pozycji języka rosyjskiego, integrującym czynniku powszechnej społecznej świadomości historycznej wynikającej z udziału w II wojnie światowej i zbudowanym na tym etosie, a także wspólnota losu będąca pokłosiem doświadczeń z okresu ZSRR. Tabela 13 Wielkość PKB państw Unii Celnej i Ukrainy w latach 2006-2011 w mld USD 2006

2007

2008

2009

2010

2011

989,9

1299,7

1660,8

1222,0

1479,8

1885,0

Białoruś

37

45

61

49

55

59,3

Kazachstan

81

105

133

115

147

186,1

Ukraina

108

143

180

117

138

165

Rosja

Źródło: opracowanie własne na podstawie http://www.ereport.ru/stat.php?razdel=country&count=russia&table=grecia, http://www.be5.biz/makroekonomika/gdp/gdp_belarus.html#t1, 18

danych

GUS

i

15 kwietnia 2011 roku w rosyjskim wydaniu miesięcznika „Forbes” opublikowano listę rosyjskich miliarderów, ich liczba wzrosła do 101 wobec 62 rok wcześniej. Zgodnie z rankingiem większość najbogatszych Rosjan związanych jest z branżą surowcową, wzrost wyceny aktywów zawdzięczają oni głównie wysokim cenom bogactw naturalnych. Wartość aktywów stu najbogatszych Rosjan wyceniono na 432 mld USD (wobec 297 mld USD rok wcześniej). Obecnie na tej liście najwyższe pozycje zajmują metalurdzy z Władimirem Lisinem (majątek szacowany na 24 mld USD), właścicielem Nowolipieckiego Kombinatu Metalurgicznego na czele. Ustępują im przedstawiciele branży naftowej, co jest efektem wysokich obciążeń podatkowych nałożonych na tę gałąź gospodarki. „Wysokie ceny ropy poprawiają wskaźniki finansowe Rosji”, Tydzień na Wschodzie, Warszawa, 20.04.2011, Ośrodek Studiów Wschodnich.

33 http://www.be5.biz/makroekonomika/gdp/gdp_kazakhstan.html#t1, http://www.be5.biz/makroekonomika/profile/profile_ukraine.html.

W tabeli 14 zestawiono wartość PKB państw Unii Celnej i Ukrainy w latach 2006-2011. Suma PKB Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy to zaledwie ok. 20% wartości PKB Rosji. W 2011 roku relacja ta wynosiła 21,7%. W tabeli 15 wskazane zostały dane odnośnie powierzchni i ludności tych krajów w 2010 roku. Dane te wskazują na potencjał czterech gospodarek. Najsilniejszym państwem w tym gronie zarówno pod względem politycznym, jak i ekonomicznym jest Rosja, której potencjał gospodarczy dominuje nad pozostałymi. Do kryzysu finansowego z przełomu lat 2008-2009, gospodarka rosyjska, mając silne wsparcie w rekordowo sprzyjających uwarunkowaniach zewnętrznych, tj. wysokich cenach ropy, gazu i innych surowców, rozwijała się bardzo dynamicznie. Średnioroczne ceny ropy eksportowanej przez Rosję wzrosły z 21,4 dol./bar. w 2001 r. do 95,3 dol./bar. w 2008 r., czyli prawie 4,5 razy, ceny gazu zaś z 98,3 dol./1000 m3 do 353,7 dol./1000 m3 – prawie 4 razy. PKB w latach 2001-2008 zwiększył się o przeszło 66,3 proc. , wzrastając średniorocznie w tempie zbliżonym do 7 proc. Rekordowy był tu rok 2007 ze wzrostem o 8,5 proc., najsłabszy zaś rok 2002 ze wzrostem na poziomie 4,7 proc. oraz rok 2008 ze wzrostem na Tabela 14 Powierzchnia i ludność państw Unii Celnej i Ukrainy w 2010 roku.

Rosja Białoruś Kazachstan Ukraina

Powierzchnia (w tys. km2)

Ludność (w tys.)

17 098,2

141 892

207,6

9 457

2 724,9

16 310

603,6

45 858

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

poziomie 5,2 proc. Równie dynamicznie wzrastały również inne wskaźniki, jak inwestycje, dochody i płace realne ludności, produkcja przemysłowa, rezerwy walutowe itp. Rosja dyskontowała rekordowo sprzyjające uwarunkowania zewnętrzne poprzez dynamicznie rosnący eksport paliw i surowców, w tym przede wszystkim ropy i gazu ziemnego. Wzrost ten wynikał jednak w poszczególnych latach głównie ze wzrostu cen tych surowców. W efekcie takich tendencji dodatnie saldo w obrotach handlu zagranicznego odnotowywało kolejne rekordowe poziomy, wzrastając z 60,2 mld dol. w 2000 r. do 179,7 mld dol. w 2008 r.19 Kryzys finansowy, a następnie gospodarczy z lat 2008-2009 spowodował, że Rosja odnotowała znaczący spadek PKB o 7,8 proc., przy jednoczesnym przekształceniu się 19

Rutkowski J. „Rosja 20 lat po rozpadzie ZSRR”, http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/analizy/rosja-20-lat-po-rozpadzie-zsrr/ (odczyt: 22.12.2012)

34

wysokiej nadwyżki budżetowej w równie wysoki deficyt (5,9 proc. w 2009 r., 4,0 proc. w 2010 r.), a o głębokości i strukturalnych uwarunkowaniach kryzysu może świadczyć to, że w odniesieniu do większości wskaźników rozwoju gospodarczego ich poziom przedkryzysowy osiągnięty zostanie dopiero w latach 2012-2013. Na stan gospodarki Rosji w 2011 roku kluczowe znaczenie miały następujące zjawiska ekonomiczne:  średnioroczna cena ropy Urals wzrosła o 40%, gazu o 28%;  PKB w roku 2011 wzrósł o 4,3% porównaniu z rokiem 2010 i o 0,3% w porównaniu z przedkryzysowym rokiem 2008;  odtworzenie PKB do poziomu przedkryzysowego zapewnił wewnętrzny popyt konsumpcyjny;  dobre zbiory w rolnictwie dały punkt procentowy w końcowym efekcie wzrostu PKB w roku 2011;  w roku 2011 można było zaobserwować przyspieszenie wzrostu inwestycji i rynku detalicznego, bardzo wolno jednak wzrastały dochody ludności;  istotne spowolnienie wzrostu w przemyśle uwarunkowały takie czynniki jak baza, temperatura i pogorszenie się w drugiej połowie roku popytu na niektóre rodzaje produkcji przemysłowej;  mimo istotnej podwyżki cen benzyny, inflacja spadła do rekordowego minimum;  dzięki drogiej ropie dochody budżetu w roku 2011 rosły czterokrotnie szybciej od wydatków;  kwotowo eksport i import osiągnęły maksimum historyczne. Wskaźniki ekonomiczne roku 2012 zależeć będą od stanu rynku ropy, wszystko jednak wskazuje na to, że następować będzie raczej pogorszenie się dynamiki we wszystkich prawie wskaźnikach, z wyjątkiem dochodów ludności. Cechą charakterystyczną roku 20011 była nierównowaga pomiędzy dynamiką rynku detalicznego i dynamiką realnych dochodów ludności, które praktycznie nie wzrastały (0,8% w skali roku a w II kwartale nawet spadły). Na słabe tempo wzrostu dochodów (nawet w roku 2009, kryzysowym, było ono wyższe) wpłynął wzrost składek ubezpieczeniowych do 34% oraz wzrost o 35,9% kredytów konsumpcyjnych, jakie banki rosyjskie przyznały. Pozytywny wpływ na rynek detaliczny, oprócz kredytów konsumpcyjnych, wywrzeć mogło zmniejszenie się o 11% w stosunku do roku 2010 poziomu bezrobocia - wyniosło ono 5,02 mln ludzi. W porównaniu jednak z okresem przedkryzysowym bezrobocie pozostaje na wyższym poziomie - o 4,6% wyższe niż w roku 2008 i o 9,1% niż w roku 2007. Rysunek 7 Dynamika wielkości handlu detalicznego i realnych dochodów ludności w Rosji w latach 2002-2011.

35

Na strukturę handlu detalicznego miał wpływ wzrost kredytów konsumpcyjnych. Udział wyrobów przemysłowych w rynku detalicznym wyniósł w roku 2011 – 52,2% wobec 51,4% rok wcześniej. Wskaźnik ten jest jednak jeszcze znacząco niższy niż w okresie przedkryzysowym. Na przykład w roku 2008 udział artykułów przemysłowych w wartości handlu detalicznego wyniósł 54,4% a w roku 2007- 55%. Dynamikę wielkości handlu detalicznego i realnych dochodów ludności w Rosji w latach 2002-2011 przedstawia rysunek 7. Rosyjscy eksperci ekonomiczni prognozują, że tempo wzrostu obrotów rynku detalicznego wyniesie w roku 2012 około 6.5-7%. Równocześnie wzrost dochodów ludności ulegnie przyspieszeniu i wynieść może około 5%. W roku 2011 zarówno eksport, jak i import Rosji osiągnęły wartości rekordowe. Dane liczbowe za lata 2002-2011 prezentuje rysunek 8. Wynika z nich, że wzrost oprócz załamania w 2009 roku był systematyczny i mniej więcej w jednakowym tempie. Eksport wzrósł o 30,2% (wobec 32% w roku 2010), a import o 30% (wobec 29.7% w roku 2010). Rysunek 8 Wielkość eksportu i importu Rosji w latach 2002-2011.

36

W dużej mierze wzrost eksportu zapewniały korzystne ceny na rynku paliw i zwiększenie ilości dostaw gazu. W wartościach bezwzględnych eksport ropy zmalał o 1,3% , podczas gdy gazu (wg danych Ministerstwa Energetyki) wzrósł o 10,9%. W odróżnieniu od eksportu istotny wzrost importu osiągnięty został nie tyle przez wzrost cen ile przez fizyczny wzrost dostaw. Przy czym wyraźnie wzrósł udział dostaw przemysłu maszynowego - w ciągu 11 miesięcy roku 2011 maszyny i urządzenia stanowiły 47,8% całego importu, wobec 44% rok wcześniej. Ilość importowanych traktorów wzrosła 2,1 razy, samochodów osobowych 1,5 razy, ciężarówek - 1,8 razy. Wzrost importu maszyn i urządzeń był uwarunkowany przez większy popyt inwestycyjny i konsumencki w Rosji. Rosyjscy eksperci ekonomiczni prognozują, że w roku 2012 eksport i import rosnąć będą w tempach porównywalnych, tempo wzrostu niższe jednak będzie niż w roku 2011. Oczekiwane zmniejszenie wzrostu popytu inwestycyjnego i konsumenckiego w Rosji powstrzymywać będzie zwiększanie importu. W porównaniu z rokiem 2011 tempo wzrostu eksportu i importu wyniesie około 2025%.20 Biorąc jednak pod uwagę zmiany polityczne, jakie nastąpiły w roku 2012 w Rosji, można przypuszczać, że dynamika rozwoju gospodarczego tego państwa będzie wyższa, niż wyżej wymienieni analitycy przypuszczają. Dwa wskaźniki określone w grudniowym orędziu prezydenta Władimira Putina mogą za tym przemawiać: do roku 2020 zostanie utworzonych i zmodernizowanych 25 milionów miejsc pracy, a ilość kilometrów dróg ma zostać podwojona. 5 grudnia 2012 roku został zatwierdzony przez prezydenta Rosji budżet Federacji na rok 2013 i plan finansowy na lata 2014-2015. Planowane wydatki w 2013 roku mają wynieść ok. 446 mld USD. Zestawienie najważniejszych dochodów i wydatków Rosji w latach 2013-2015 zawiera tabela 15. Połączenie tych dwóch wydarzeń może oznaczać, że na rynku pojawi się dużo większa ilość pieniądza, a więc może nastąpić znaczący wzrost popytu na dobra konsumpcyjne i inwestycyjne, co otworzyć powinno nowe możliwości m.in. dla polskich eksporterów. Tabela 15 Najważniejsze dochody i wydatki budżetowe w latach 2013-2015 (w mld USD, przy założeniu 1 USD=30 Rbl)

2013/ % udział Dochody ogółem

2014/ % udział

2015/ % udział

429/100

469/100

520/100

- dochody sektora naftowo-gazowego

197/46

209/44

231/44

- pozostałe dochody

231/54

259/56

289/56

w tym:

20

Biuletyn analityczny „Tendencje w gospodarce rosyjskiej w roku 2011”, Ośrodek Badań Ekonomicznych „RIAAnalitika” Rosyjskiej Agencji Informacyjnej „RIA NOWOSTI”, Moskwa 2012.

37

Wydatki ogółem

446/100

462/100

495/100

132/30

137/30

152/31

71/16

83/18

103/21

68/15

70/15

71/14

w tym: - socjalne - obrona - bezpieczeństwo wewnętrzne i ochrona porządku prawnego

Źródło: Ewa Fischer „Rosja: budżet stagnacji”, Tydzień na Wschodzie, Warszawa, 5.12.2012, Ośrodek Studiów Wschodnich.

Dużo gorzej wyglądają perspektywy drugiej pod względem wielkości gospodarki w tym zestawie. W trzecim kwartale 2012 roku Ukraina po raz pierwszy od kryzysu 2009 roku odnotowała ujemny wzrost gospodarczy (-1,3%). Poza pogarszającymi się wskaźnikami makroekonomicznymi przed Ukrainą stoi szereg innych problemów gospodarczych: powiększający się deficyt handlowy, ujemny wzrost produkcji przemysłowej, kurczenie się rezerw walutowych i słabnąca hrywna. Niższy wzrost gospodarczy przekłada się na mniejsze od planowanych dochody budżetu. Kondycja ukraińskiej gospodarki w znacznym stopniu zależy od sytuacji sektorów ukierunkowanych na eksport. Mimo negatywnego wyniku PKB za trzeci kwartał z uwzględnieniem rezultatów pierwszego i drugiego kwartału (wzrost odpowiednio o 2% i 3%) realne wciąż pozostaje osiągnięcie wzrostu gospodarczego za cały mijający rok. Będzie to jednak wzrost niewielki – większość prognoz niezależnych ukraińskich ekspertów ekonomicznych oraz międzynarodowych instytucji finansowych szacuje go w przedziale 0,5–1,9%. Niezależnie od Rysunek 9 Dynamika PKB Ukrainy w latach 2000-2012.

Źródło: Sarna A., „Ukraińska gospodarka na progu recesji”, Aneks 1, Komentarze OSW, Warszawa, 21 listopada 2012, Ośrodek Studiów Wschodnich

ostatecznych wyników czwartego kwartału, mijający rok okaże się najgorszy pod względem wyników makroekonomicznych od czasu najgłębszego w historii niepodległej Ukrainy kryzysu z 2009 roku, kiedy PKB obniżył się o niemal 15%. Dynamikę zmian ukraińskiego PKB w latach

38

2000-2012 przedstawia rysunek 9. Słabnący wzrost gospodarczy przekłada się na niższe od planowanych dochody budżetu i rosnący jego deficyt, który po 9 miesiącach przekroczył 24 mld UAH (3 mld USD). Złe wyniki makroekonomiczne związane są z pogorszeniem koniunktury na rynkach zagranicznych, od których uzależniona jest ukraińska gospodarka (PKB Ukrainy wytwarzane jest w ok. 60% przez sektory ukierunkowane na eksport). Spadek cen na światowym rynku stali przyczynił się do głębokiego spadku wartości eksportu ukraińskiego sektora metalurgicznego po dziewięciu miesiącach 2012 roku – o niemal 12%, tj. ok. 2 mld USD. Ponieważ 70–80% produkcji tego sektora trafia na eksport, spadek sprzedaży zagranicznej przełożył się na zmniejszenie produkcji w metalurgii o 4,5% po trzech kwartałach 2012 roku. Słabsze wyniki odnotowuje również rolnictwo. Po rekordowych w 2011 roku zbiorach zbóż na poziomie 56,7 mln ton, w 2012 roku spodziewane są one na poziomie niższym o około 20%. Spadek wartości produkcji w budownictwie, zapoczątkowany jeszcze w pierwszej połowie roku, znacznie przyspieszył po turnieju Euro 2012; większość inwestycji budowlanych z nim związanych miała jednak miejsce w poprzednich latach. Spadek eksportu hutniczego przełożył się na wzrost deficytu handlowego. Wyniósł on po trzech kwartałach br. aż 11,5 mld USD i był o 2,1 mld wyższy niż w analogicznym okresie 2011 roku. Strukturalnym problemem determinującym deficyt jest uzależnienie od importu gazu ziemnego z Rosji i obowiązującego Ukrainę kontraktu z Gazpromem z 2009 roku. Wydatki na import tego surowca do końca września 2012 roku przekroczyły 10,4 mld USD. Mimo znaczącego spadku ilości sprowadzonego gazu o ok. 30% kosztował on Ukrainę niemal tyle samo, ile w analogicznym okresie 2011 roku (10,3 mld USD). Dzieje się tak ze względu na wysoką cenę rosyjskiego gazu dla Ukrainy, która w ciągu minionych dwóch lat niemal podwoiła się. W 2011 roku Ukraina wydała na import tego surowca ponad 14 mld USD, co stanowiło aż 17% ogólnej wartości ukraińskiego importu. W związku z utrzymywaniem niskich cen gazu dla ludności i sektora komunalnego, ich dotowanie obciąża finanse państwa i prowadzi do wzrostu jego zadłużenia, zarówno wewnętrznego, jak i zagranicznego. Władze regularnie dofinansowują w ostatnich latach państwowy Naftohaz emitowanymi obligacjami, które koncern odsprzedaje następnie bankom, głównie państwowym, aby za uzyskane w ten sposób środki móc płacić za dostawy Gazpromowi. Tylko w 2012 roku w celu pokrycia deficytu w bilansie finansowym Naftohazu, wsparcie budżetowe koncernu sięgnęło ponad 1 mld USD. Poza obiektywnymi czynnikami zewnętrznymi i krajowymi negatywnie na sytuację gospodarczą wpływa też polityka gospodarcza władz. W 2010 roku i pierwszych miesiącach 2011 uruchomiono kilka znaczących reform, jednak zostały one faktycznie wyhamowane. Pospieszne przyjęcie Kodeksu Podatkowego (2010), który m.in. ograniczył liczbę podatków krajowych i lokalnych oraz wprowadził stopniową redukcję stawek CIT i VAT, wymuszało wielokrotne jego poprawki, m.in. ze względu na niedopracowanie w pierwotnej wersji Kodeksu kwestii opodatkowania małych i średnich przedsiębiorstw. Po przyjęciu ustawy o kadastrze ziemskim (2011) wyhamowały prace nad reformą rolną i ustawą o rynku ziemi. Wbrew deklarowanej liberalizacji gospodarki, polityka gospodarcza władz doprowadziła do

39

pogorszenia klimatu biznesowego. Jedną z głównych przyczyn był faktyczny wzrost presji fiskalnej, traktowany w okresie dekoniunktury przez ukraińską administrację jako remedium na spadek dochodów budżetowych. Przejawiał się m.in. wzmożoną akcją wymuszania przedpłat podatku dochodowego od przedsiębiorstw czy w manipulacjach ze zwrotem należnego przedsiębiorcom podatku VAT. Według European Business Association (EBA), obciążenia podatkowe wzrosły w 2011 roku do najwyższego poziomu w historii Ukrainy (25% udziału podatków w PKB) i w dalszym ciągu rosną (zgodnie z oczekiwaniami do 26% w 2013 roku). W latach 2008–2011 o 70% wzrósł również poziom korupcji, mierzony wielkością wydatków przedsiębiorców na łapówki w stosunków do ogólnej wartości przychodów firm[9]. Negatywnie na klimat inwestycyjny i możliwy wzrost napływu kapitału zagranicznego wpływała też realizowana w ostatnich kilkunastu miesiącach prywatyzacja. Wbrew deklarowanej polityce otwartości na inwestycje zagraniczne sprzedaż państwowych aktywów w sektorach energetycznym i gazowym (regionalnych przedsiębiorstw dystrybucji gazu) ustawiona była pod konkretny, związany z otoczeniem Wiktora Janukowycza wielki biznes. Poza psuciem klimatu inwestycyjnego negatywnym skutkiem takiej prywatyzacji były ograniczone wpływy z jej tytułu. Rozbieżność opinii co do przyszłorocznej dynamiki ukraińskiego wzrostu PKB jest jednak duża (od 0,5% prognozowanych przez Agencję Fitch do 3,8% przez Ernst&Young). Ponieważ kondycja ukraińskiej gospodarki w znacznym stopniu zależy od kondycji sektorów ukierunkowanych na eksport – a perspektywy na rynkach zagranicznych są dziś mocno nieprzewidywalne – prognozy na przyszły rok obarczone są sporym ryzykiem błędu. Tym samym obecny spadek gospodarczy może mieć jedynie przejściowy charakter lub być początkiem dłuższego kryzysu.21 Natomiast gospodarka Białorusi jest silnie powiązana i uzależniona od Rosji. W 2011 r. przeżyła ona kilka poważnych wstrząsów wywołanych prowadzoną w ciągu ostatnich lat populistyczną polityką makroekonomiczną. Na koniec roku rynek walutowy ustabilizował się, do kraju napłynęły środki walutowe zarówno z tytułu kredytu rosyjskiego Sberbanku, jak i ze sprzedaży należącego do państwa pakietu 50% akcji w spółce akcyjnej „Beltransgaz", po szczytowych skokach w drugim i trzecim kwartale zaczęła wyhamowywać inflacja, czemu w pewnym stopniu sprzyjało zmniejszenie tempa wzrostu dochodów ludności oraz zachowanie przez władze kontroli nad ustalaniem cen na szereg towarów konsumpcyjnych. Jednocześnie stopy procentowe kredytów nadal były na bardzo wysokim poziomie, nie pozwalając szerokiemu gronu konsumentów - osobom fizycznym i podmiotom prawnym na bezmyślne korzystanie ze środków. Polityka drogich pieniędzy na koniec roku pomogła zmniejszyć apetyt inwestycyjny. Jednocześnie mimo kryzysu gospodarczego, PKB RB za 2011 r. wyniósł 274,3 bln BYR (ok. 59,3 mld USD), co oznacza wzrost o 5,3% w porównaniu z 2010 r. Ponadto wyniki finansowe przedsiębiorstw Białorusi (wg danych za 11 mies. 2011 r.) również wyglądają optymistycznie. Wg danych Belstatu, utarg ze sprzedaży towarów, produkcji, robót i usług przedsiębiorstw w 21

Sarna A., „Ukraińska gospodarka na progu recesji”, Komentarze OSW, Warszawa, 21 listopada 2012, Ośrodek Studiów Wschodnich.

40

okresie styczeń-listopad 2011 r. w cenach bieżących wyniósł 562,3 bln BYR, czyli 1,8-krotnie więcej niż w analogicznym okresie 2010 r. przy 1,5-krotnym wzroście cen konsumpcyjnych za ten okres. Zysk netto przedsiębiorstw wyniósł 36,5 bln BYR, czyli 2,8-krotnie więcej niż w analogicznym okresie 2010r. Rentowność sprzedaży w okresie styczeń-listopad 2011 r. wyniosła 10,6% wobec 6,5% za styczeń-listopad 2010 r. Znaczny wzrost zysku białoruskich przedsiębiorstw głównie jest spowodowany inflacją: w 2011 r. ceny producentów produkcji przemysłowej wzrosły 2,5-krotnie przy prawie 2,1-krotnym wzroście cen konsumpcyjnych (wobec grudnia 2010 r.). W okresie styczeń-listopad 2011 r. nierentownych było 10,8% białoruskich przedsiębiorstw. Ok. 62% przedsiębiorstw wykazywało rentowność od 0 do 10%. Z kolei ogólna wielkość dochodów pieniężnych ludności w okresie styczeń-listopad 2011 r., wg wstępnych danych, wyniosła 143,1 bln BYR (ok. 17 mld USD), co stanowi wzrost o 49,5% w porównaniu z analogicznym okresem 2010 r. przy wzroście cen konsumpcyjnych na towary i usługi za ten okres o 47,9%. W rezultacie realne dochody ludności wzrosły o 0,1%. Dochody pieniężne w przeliczeniu na 1 mieszkańca w okresie styczeń-listopad 2011 r. wyniosły 1,37 mln BYR (ok. 163 USD) miesięcznie.22 Podobnie jak w Rosji gospodarka Kazachstanu oparta jest na wydobyciu i eksporcie surowców. Jednak celem polityki państwa jest doprowadzenie do wzrostu produkcji towarów gotowych, w tym w oparciu o nowoczesne technologie. W dalszej perspektywie Kazachstan pragnie stać się głównym ogniwem łączącym ekonomiczne regiony Europy, Azji obszaru Oceanu Spokojnego i Azji Południowej. Realizacji tego planu ma służyć m.in. dywersyfikacja gospodarki (odejście od modelu surowcowego) i realizacja przyjętych strategii rozwojowych. Najważniejszą z nich jest Strategia Przemysłowo-Innowacyjnego Rozwoju Kazachstanu do 2015 roku, opublikowana 19 marca 2003 roku. Strategia przewiduje prowadzenie aktywnej polityki państwa w sferze nauki i innowacji, mającej na celu stymulację nauki oraz działalności innowacyjnej. Zakłada się dalszy rozwój rynku finansowego Kazachstanu, doskonalenie polityki fiskalnej, kształcenia, polityki antymonopolowej oraz infrastruktury. W ramach polityki standaryzacji, strategia zmierza do przejścia na standardy światowe we wszystkich dziedzinach gospodarki i zarządzania. Za kluczowe dla rozwoju gospodarki uznano następujące dziedziny: produkcja materiałów budowlanych, przemysł tekstylny, metalurgia, przemysł spożywczy, budowa maszyn i urządzeń dla kompleksu naftowo-gazowego oraz biotechnologie, technologie jądrowe i kosmiczne. Póki co zamierzenia te nie przyniosły jeszcze oczekiwanych rezultatów. Sukcesem władz jest natomiast ograniczenie korupcji. Wg opublikowanego w 2010 roku raportu organizacji „Transparency International", Kazachstan ma najniższy wskaźnik korupcji wśród państw WNP (105-ta pozycja w rankingu światowym wśród 178 badanych krajów). Wspomnieć należy, iż w stosunku do rankingu z roku 2007, wskaźnik poziomu korupcji znacznie spadł (ze 150 miejsca).

22

Na podstawie informacji podanych przez Wydział Promocji, Handlu i Inwestycji Ambasady RP w Mińsku: http://minsk.trade.gov.pl/pl/analizy_rynkowe/article/detail,381,Przeglad_bialoruskiej_gospodarki_za_2011_ro k.html oraz Национальный правовой Интернет-портал Республики Беларусь (odczyt: 22.12.2012).

41

W ostatnich latach Kazachstan odnotowywał dynamiczny wzrost m.in. dzięki korzystnym czynnikom zewnętrznym (wysokie ceny na ropę naftową, która jest najważniejszym towarem eksportowym, dobra koniunktura gospodarcza w krajach sąsiadujących z Kazachstanem np. w Federacji Rosyjskiej, będącej głównym parterem handlowym i gospodarczym) oraz realizacji wyważonej polityki makroekonomicznej. Pod względem zaawansowania reform rynkowych Kazachstan jest liderem w regionie Azji Centralnej. Gospodarka tego kraju mogła dynamicznie rozwijać się również dzięki znacznemu napływowi bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Pod względem atrakcyjności inwestycyjnej Kazachstan zajmuje 59 miejsce (na 183 kraje) na liście opublikowanej przez Bank Światowy (źrodło: Doing Business 2011) i jest wymieniany wśród państw o wysokiej atrakcyjności inwestycyjnej. Według Banku Światowego - Kazachstan - dobrze wypada we wszystkich analizowanych wskaźnikach: łatwość zakładania firm (47 miejsce w światowym rankingu opublikowanym przez Bank Światowy - Doing Business 2011), ochrona praw inwestorów (44 miejsce), opodatkowanie przedsiębiorców (39 miejsce), rejestrowanie własności (28 miejsce) czy bezpieczeństwo zawieranych kontraktów (36 miejsce). Gospodarka Kazachstanu wzrasta co roku przeciętnie o 7-8%. Wielkość PKB w 2011 roku była 2,3 razy większa niż w 2006 roku (patrz tabela 14). Systematyczny i bardzo dynamiczny wzrost został zahamowany jedynie w kryzysowym 2009 roku, gdy odnotowano spadek o 13,5%. Ale już w następnym roku 2010 wielkość PKB znacznie przeskoczyła poziom sprzed kryzysu. A w roku 2011 Kazachstan po raz pierwszy wypracował znacznie większą wartość PKB niż Ukraina. Prognozy rozwoju gospodarczego Kazachstanu w najbliższych latach przewidują dalszy systematyczny wzrost, co podkreśla się zwłaszcza w podejmowanych działaniach zmierzających do wejścia tego kraju do grupy 50 najbardziej konkurencyjnych gospodarek świata. W projekcie budżetu na lata 2011-2015 założono wzrost gospodarczy o 4,1%. Według Banku Światowego wzrost gospodarczy w Kazachstanie wyniesie w 2011 r. ok. 4,5%, w 2012 r. - 5,1%. (według kazachskiego Ministerstwa Rozwoju Gospodarczego i Handlu prognozowane tempo wzrostu gospodarczego wyniesie w 2011r.: 5-7%).23 Prognoza dochodów (bez uwzględniania wpływów z transferów) budżetu na rok 2013 określona jest w kwocie 3828,426501 mld tenge lub wyniesie 116,2% szacowanego dochodu w roku 2012, przekraczając go o 533,958752 mld tenge. Do priorytetów w sferze wydatków budżetowych w latach 2013- 2015 należeć będą : - wzrost zatrudnienia ludności; - zwiększenie dostępności mieszkań dla ludności; - rozwój regionalny; - jakościowy wzrost kapitału ludzkiego; - polepszenie warunków życia ludności;

23

Na podstawie informacji podanych przez Wydział Promocji, Handlu i Inwestycji Ambasady RP w Astanie: http://almaty.trade.gov.pl/pl/kazakhstan/article/detail,1090,Gospodarka.html (odczyt: 23.12.2012)

42

-rozwój industrialno- innowacyjny oraz spełnienie w pełnym zakresie zobowiązań socjalnych państwa. Według ustawy budżetowej wzrost PKB Kazachstanu w roku 2013 ma wynieść 6,0%, w 2014- 6,1%, w 2015- 7,6%. 24

24

„Budżet Republiki Kazachstan na lata 2013-2015 skierowany zostanie na podniesienie jakości życia ludności”, WWW.bnews.kz

43

2.2.

Zapotrzebowanie na dobra importowane.

Gospodarki wszystkich analizowanych czterech krajów systematycznie zwiększają import. Zestawienie danych szczegółowych zawiera rysunek 10. W 2010 roku w stosunku do roku 2005 Rosja zwiększyła zakupy zagraniczne o 233%, Białoruś o 209%, Kazachstan o 144% (w stosunku do roku 2006) i Ukraina o 167%. Największy przyrost importu występuje w Rosji. Zwraca też uwagę duża wartość zagranicznych zakupów w stosunku do wielkości gospodarki dokonywana przez rynek białoruski i ukraiński. Proporcje te w 2010 roku wyniosły 63,5% dla Białorusi i 44% dla Ukrainy. Dla porównania wskaźnik ten dla Rosji wyniósł 15,5%, a dla Kazachstanu – 21,2%. Rysunek 40 Porównanie wartości importu według cen bieżących państw Unii Celnej i Ukrainy z lat 2005 i 2010 (w mld USD) 250

229,7

200

150 2005 100

98,7

2010 60,9

50

34,9 16,7

21,6

31,1

36,1

0 Rosja

Białoruś

Kazachstan

Ukraina

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS i http://www.stat.kz/publishing/20121/kazahstan%202011.pdf (dane importu Kazachstanu z lat 2006 i 2010).

W liczbach bezwzględnych największym nabywcą zagranicznych dóbr jest Rosja. W strukturze importu dominują maszyny, urządzenia i środki transportu. W roku 2011 była to prawie połowa całości – 48,1% przy dużej dynamice wzrostu o 44,1% w stosunku do roku wcześniejszego. Znaczący udział mają również wyroby przemysłu chemicznego(16,3% w 2010 roku, wzrost o 33,5%) artykuły spożywcze i surowce rolne ( 15,9% w 2010 roku i przyrost o 21,5%) oraz tekstylia, wyroby włókiennicze i obuwie (5,5% w 2010 roku, wzrost o 18,1%). Udział w imporcie Rosji poszczególnych grup towarów wraz z dynamika w latach 2007-2011 prezentuje tabela 16. Zawiera ona także prognozę dynamiki w tych grupach na lata 2012-2015 zgodną z załącznikiem do ustawy budżetowej Federacji Rosyjskiej na rok 2013 z perspektywą na 2014-2015. Wynika z niej, że ogólna wartość importu w tych latach będzie rosła co roku w granicach między 5-10%. Największy przyrost ma wystąpić w

44

maszynach i urządzeniach – o 10-13%, wyrobach chemicznych – o 13-15%, tekstyliach i wyrobach włókienniczych o 6-10%, artykułach spożywczych i rolnych po spadku w 2012 roku o ok. 10% ma nastąpić wzrost co roku o 3-5,5%. Tabela 16 Dynamika importu Rosji w rozbiciu na strukturę towarową w latach 2007-2011 wraz z planem na lata 2012-2015. Grupa towarowa

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Import (zgodnie z metodologią bilansu płatniczego) w % w stosunku do r. poprzedniego

136,0

130,6

65,7

129,6

130,2

105,8

109,5

108,5

108,0

144,9

133,7

62,7

136,8

133,3

106,2

110,0

108,9

108,4

13,8

13,2

17,9

15,9

14,0

12,0

11,5

11,0

10,5

127,7

127,4

85,3

121,5

117,1

90,9

105,2

104,4

103,4

2,3

3,1

2,4

2,7

3,3

2,5

2,6

2,6

2,6

141,8

176,9

49,3

152,4

162,8

81,4

110,6

109,5

108,3

13,8

13,2

16,7

16,3

15,2

14,6

14,4

14,1

13,9

126,4

127,9

79,2

133,5

124,5

102,2

108,2

107,0

106,6

0,3

0,4

0,5

0,5

0,5

0,4

0,4

0,4

0,4

160,5

148,9

74,3

161,3

122,0

90,5

107,1

106,0

105,9

2,7

2,4

3,0

2,6

2,2

1,9

1,8

1,8

1,8

133,9

122,5

78,5

115,5

114,6

89,2

108,4

107,4

107,8

4,3

4,4

5,7

6,2

5,5

5,7

5,6

5,4

5,3

157,1

135,1

81,9

148,6

118,1

110,0

107,7

106,6

105,9

8,2

7,2

6,7

7,5

7,6

6,7

6,4

6,3

6,0

153,9

118,0

58,2

152,4

134,8

93,3

106,1

107,5

103,2

0,3

0,3

0,3

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

0,2

Import (wg statystyk celnych )w % w stosunku do r. poprzednieego Artykuły spożywcze i surowce rolne (oprócz włókienniczych) % importu % roku poprzedniego Minerały % importu % roku poprzedniego Wyroby przemysłu chemicznego, kauczuk % importu % roku poprzedniego Surowce do produkcji wyrobów ze skóry i futer i wyroby z nich % importu % roku poprzedniego Drewno i wyroby celulozowopapiernicze % importu % roku poprzedniego Tekstylia, wyroby włókiennicze i obuwie % importu % roku poprzedniego Metale, kamienie szlachetne i wyroby z nich % importu % roku poprzedniego Kamienie szlachetne, metale i wyroby z nich % importu

45 Grupa towarowa

% roku poprzedniego

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

172,8

134,4

58,4

117,2

131,4

101,5

106,2

110,0

102,0

7,9

7,0

6,5

7,3

7,4

6,5

6,2

6,1

5,8

153,4

117,5

58,2

153,7

134,9

93,1

106,1

107,4

103,2

50,9

52,7

43,4

44,5

48,1

52,4

53,6

54,6

55,8

154,8

138,4

51,6

140,2

144,1

115,7

112,6

110,9

110,8

147,8

127,6

66,1

143,2

128,2

112,0

108,8

107,9

107,2

Metale i wyroby z nich % importu % roku poprzedniego Maszyny, urządzenia i środki transportu % importu % roku poprzedniego Wyroby inne % roku poprzedniego

Źródło:http://asozd.duma.gov.ru/work/dz.nsf/ByID/56F13635BA8FFC8F43257A8A0035993D/$File/%D0%A2%D 0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%80%D0%BD%D0%B0%D1%8F%20%D1%81%D1%82%D1%80%D1%83%D0%BA%D1 %82%D1%83%D1%80%D0%B0%20%D0%B8%D0%BC%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%B0%20%D0%A0 %D0%BE%D1%81%D1%81%D0%B8%D0%B8.doc?OpenElement

W strukturze importu Białorusi także dominują maszyny, urządzenia i środki transportu23, 1% w 2011 roku, wyroby przemysłu chemicznego, kauczuk (z włóknami chemicznymi i nićmi łącznie) - 11,7%, surowce w tym ropa naftowa i gaz ziemny - 41,7%, metale (w tym kolorowe) - 10% i artykuły spożywcze oraz surowce rolnicze - 7%.25 Szczegółowe dane za lata 2006-2011 prezentuje tabela 17. Zwraca uwagę znaczący przyrost w 2011 roku zakupu wyrobów z ropy oraz samochodów osobowych. Tabela 17 Wielkość importu Białorusi według ważniejszych rodzajów dóbr w latach 20062011 Ropa surowa, mln ton Wyroby z ropy, tys. t. Gaz ziemny, mld 3 m Energia el. mld kWh Metale tys. t Spiryt. acykliczne tys. ton Kauczuk syntetyczny tys. ton Silniki spalania wewnętrznego 25

2006

2007

2008

2009

2010

2011

20,9

20,0

21,5

21,5

14,7

20,4

1 233,6

908,8

2 516,8

3795,7

1 577,

5 731,8

20,8

20,6

21,1

17,6

21,6

20,0

5,5

4,3

2,4

4,5

3,0

5,7

3 180,7

3 287,6

3 402,7

2 712,6

3 537,7

3 512,9

72,0

73,8

92,3

74,8

86,9

96,4

58,9

65,0

86,3

67,7

80,1

66,5

48,0

56,9

65,2

50,6

75,8

115,7

Na podstawie: http://belstat.gov.by/homep/ru/indicators/main1.php (odczyt: 27.12.2012)

46 tys. sztuk Maszyny i urządzenia do zbioru i młócki 14,7 14,4 16,5 kultur rol. tys. szt. Samochody osobowe, tys. 157,0 180,4 199,9 szt. Maszyny do autom. przetw. 1 138,4 1 747,4 1 892,5 danych tys. szt. Oleje roślinne, 136,9 138,8 107,6 tys. ton Źródło: http://belstat.gov.by/homep/ru/indicators/main1.php

21,0

20,6

15,0

163,4

201,8

284,1

1 332,0

1 857,4

1 389,7

115,2

123,2

108,1

W imporcie Kazachstanu, którego strukturę towarową w latach 2006-2011 przedstawia tabela 18 główną pozycję zajmują także maszyny i urządzenia(udział w całości w 2011 roku – 39,4% i wzrost o 176% w stosunku do roku poprzedniego), wyroby chemiczne (udział 13,4%, wzrost o 15,4%), tłuszcze roślinne (udział 0,5%, wzrost o 70%) i napoje alkoholowe (udział 0,5%, wzrost o 59,3%). Tabela 18 Struktura towarowa importu Kazachstanu w latach 2006-2011 (w mln USD). 2006

2007

2008

2009

2010

2011

23 676,9

32 756,4

37 889,0

28 408,7

31 126,7

37 055,7

Herbata

57,3

74,5

93,9

90,4

121,6

121,3

Tłuszcze roślinne, z margaryną włącznie

90,9

125,9

273,2

168,8

135,0

193,6

Cukier

239,6

183,7

270,6

208,7

388,0

344,4

Wyroby cukiernicze

217,6

319,9

390,3

302,7

379,1

270,3

Napoje alkoholowe, włącznie ze spiryt. etylowym

121,1

203,8

203,6

127,2

105,3

177,6

Węgiel

17,1

28,0

35,2

16,3

24,8

29,4

113,0

130,0

252,3

110,7

239,2

310,0

1 493,3

1 826,4

2 772,9

1 446,1

2 402,2

2 502,4

Wyroby przeróbki ropy naft.

808,2

1 063,9

1 563,4

779,8

913,8

1 335,6

Gaz ziemny

470,3

376,4

479,3

282,0

314,3

301,3

Import ogółem Ważniejsze importowane:

Koks i półkoks kamiennego

wyroby

z

węgla

Ropa naft. i gaz skroplony

47 Energia elektryczna

70,6

95,9

134,6

80,3

114,8

176,7

2 567,1

3 474,0

3 971,0

3 446,3

4 309,3

4 974,1

w tym opony nowe

205,2

309,8

297,0

216,0

274,0

386,4

Rury metalowe

959,4

1 077,8

2645,5

3 009,1

849,6

908,4

Maszyny i urządzenia

6 479,1

8 807,7

10 052,5

7 728,6

5 276,6

14 581,2

Środki transportu

3 717,3

5 702,3

4 584,7

2 860,5

3 041,7

1 993,5

samochody osobowe

1407,4

2 392,1

1 228,3

771,3

440,7

655,3

samochody ciężarowe

408,4

738,1

385,0

206,6

247,4

416,0

Wyroby przemysłu chem. tworzywa sztuczne, kauczuk

w tym:

Źródło: http://www.stat.kz/publishing/20121/kazahstan%202011.pdf

Strukturę towarową importu Ukrainy w latach 2006-2011 przedstawia tabela 19. Największy udział w 2011 roku w całości miał zakup surowców (36,5%, wzrost do roku poprzedniego o 42,1%). Maszyny i urządzenia miały 15,5% udziału przy wzroście o 56,5%. Wyroby chemiczne 9,7% i wzrost o 24%. Natomiast artykuły spożywcze odnotowały udział w wysokości 7,7% przy wzroście o 10,1%. ` Tabela 19. Struktura towarowa importu Ukrainy w latach 2006-2011 (w mln USD). 2006 Ogółem Zwierzęta żywe i wyroby ze zwierząt Wyr. poch. roślinnego Tł. poch. zwierz. lub roślinnego Wyr. spoż. gotowe Surowce Wyr. przem. chem. i gałęzi z nim związanych Mat. polimerowe, tw. szt. i wyroby z nich Skóry niewyprawione i gotowe Drewno i wyroby z dr. Masa z drewna lub z in. włóknistych mat. celuloz. Tekstylia i wyr. włókiennicze Obuwie,czapki,

2007

2008

2009

2010

2011

45038,6 648,9

60618,0 771,3

85535,3 1702,0

45433,1 1267,5

60742,2 1242,0

82608,2 1035,4

671,7

860,8

1462,5

1259,9

1563,9

1815,9

191,1

388,2

612,9

374,3

451,6

468,7

1854,5 13506,2 3888,6

2091,2 17219,2 5316,5

2679,2 25441,3 6959,1

2034,3 15695,1 5319,3

2506,1 21127,9 6471,5

3026,7 30029,6 8020,8

2527,5

3413,5

4476,6

2663,8

3666,2

4498,4

136,3

159,5

232,5

124,2

177,4

199,8

265,0

374,5

545,8

281,2

341,6

393,0

1173,3

1523,0

1835,2

1373,4

1665,4

1836,7

1365,5

1487,0

2099,2

1416,9

1984,4

1989,9

269,6

217,9

531,1

286,5

491,5

361,5

48 parasole Wyr. kamienia, 738,1 991,6 1276,5 gipsu i cem. Perły naturalne lub 173,5 269,2 1032,0 hodowl. kamienie szlachetne Metale nieszlachetne 3327,4 4743,1 6390,1 i wyr. z nich Maszyny, urządzenia 7877,7 10578, 13379,8 i mechanizmy Środki transportu 5147,3 8216,6 12091,4 Przybory i aparaty 695,9 1008,5 1222,6 opt. I fotograf. Wyr. przem. różne 443,2 595,2 1011,0 (meble, zab.) Dzieła sztuki 27,5 41,5 59,4 Wyroby nabyte w 268,1 323,5 515,0 portach Źródło: Ukraine’s Foreign Trade Rocznik statystyczny, Kijów 2012

635,2

890,1

1156,1

159,7

302,7

743,4

2676,6

4128,7

5697,1

6254,6

8174,4

12795,1

2163,8 670,8

3664,5 905,0

6204,2 1047,0

500,1

689,1

847,5

35,8 186,1

2,4 252,2

24,3 373,7

49

2.3.

Założenia polityki państw w zakresie regulacji popytu i podaży importu.

Mimo systematycznego wzrostu przeciętnych wynagrodzeń realnych brutto we wszystkich analizowanych krajach26 rozwarstwienie społeczne jest głównym wyzwaniem dla wewnętrznej polityki społeczno-gospodarczej. Dochody ludności determinują zjawisko popytu wewnętrznego, który z jednej strony jest ciągle na stosunkowo niskim poziomie w stosunków do krajów najlepiej rozwiniętych, ale z drugiej strony stale realnie rośnie. Skalę zjawiska obrazuje tabela 20. Wynika z niej, że odsetek ludności o średnich lub dużych dochodach to w Rosji i Białorusi zaledwie między 3% a 4,5%. Na Ukrainie i w Kazachstanie ten odsetek wynosi drastycznie mało 0,1%. Jeśli polityka nastawiona na podnoszenie realnych dochodów ludności w tych państwach będzie kontynuowana należy spodziewać się stałego i znaczącego przyrostu popytu wewnętrznego, co będzie nakręcać m.in. tempo wzrostu importu. Tendencja ta powinna być wzmocniona także przez prowadzone działania na rzecz poprawy sytuacji demograficznej.27 Tabela 20. Dochody ludności w krajach Unii Celnej i Ukrainy w 2008 roku w % całej populacji. Rosja

Ukraina Kazachstan Białoruś

Znajdujący się w największej 20,5 25,6 26,7 12,1 potrzebie < 4,6 tys. r./miesiąc O niskich dochodach- 4,6 tys. r.52,9 67 66,8 55,2 13,8 tys.r./ miesiąc Względnie biedni- 13,8 tys. r.- 32,2 22,5 7,3 6,4 28,2 tys.r./miesiąc O średnich dochodach- 32,2, tys. r.3,1 0,1 0,1 3,6 50.6 tys. r/ miesiąc O wysokich dochodach>50,6 tys. 1 ~0 ~0 0,9 r./miesiąc Źródło: Anastasija Baszkatowa, „Zamiast Związku Radzieckiego ukształtował się sojusz państw antysocjalnych”, „Niezawisimaja Gazieta” 2. 06. 2011, dane oparte są na opracowaniu, sporządzonym przez socjologów z narodowych instytutów zajmujących się badaniem poziomu dochodów ludności: W. Bobkowa, dyr. naczelnego Ogólnorosyjskiego Centrum Poziomu Dochodów, Ludmiłę Czereńko- eksperta Instytutu Demografii Ukrainy, Swietłanę Kunicę - naczelnego menedżera Ośrodka Badań „Sandż” (Kazachstan), Swietłanę Szewczenko - dyr. Instytutu Pracy (Białoruś) i innych. Opracowane zostały dane z poszczególnych krajów dotyczące dochodów i minimum potrzebnego do przeżycia za rok 2008 i zamieszczono je w czerwcowym numerze branżowego periodyku ROSSTAT-u „Problemy Statystyki” z roku 2011.

Dalszemu rozwojowi gospodarek oraz stałej poprawie warunków życia ludności ma służyć proces integracji euro-azjatyckiej prowadzony na wzór integracji europejskiej. Prezydenci Rosji, Białorusi i Kazachstanu – Dmitrij Miedwiediew, Alaksandr Łukaszenka i 26

„Rocznik Statystyczny RP 2011”, GUS, Warszawa 2012, s. 789, tabl. 29. Patrz m.in.: Jarzyńska K., „Wyniki spisu powszechnego 2010 – pogłębiający się kryzys demograficzny w Rosji”, Tydzień na Wschodzie, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 21.12.2011. 27

50

Nursułtan Nazarbajew – podpisali 18 listopada 2011 roku w Moskwie dokumenty, prowadzące do stworzenia Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej (EaUG). Nowy projekt integracyjny ma służyć zacieśnianiu realnych więzi ekonomicznych państw-członków tego porozumienia i jest uwieńczeniem wieloletnich prac na stworzeniem wspólnego rynku. Zestawienie najważniejszych wydarzeń tworzących ten proces znajduje się w tabeli 21. W Moskwie podpisano trzy dokumenty: Deklarację o eurazjatyckiej integracji gospodarczej, w której zapowiedziano powstanie w roku 2015 Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, porozumienie o Euroazjatyckiej Komisji Gospodarczej, powołujące organ koordynujący integrację trzech państw oraz Regulamin Euroazjatyckiej Komisji Gospodarczej. Proklamowanie przez prezydentów Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej ma być kolejnym etapem integracji Rosji, Białorusi i Kazachstanu, które od lipca 2010 roku tworzą unię celną, a od 1 stycznia 2012 mają zacząć funkcjonować w ramach wspólnej przestrzeni gospodarczej (WPG). Podpisana deklaracja zakłada, że WPG będzie jedynie etapem przygotowawczym do powstania w 2015 roku Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej. Od 1 stycznia 2012 roku proces integracji na obszarze WPG koordynuje Euroazjatycka Komisja Gospodarcza – stały ponadnarodowy organ, składający się z rady (w której zasiądą wicepremierzy trzech państw) i kolegium wykonawczego (w skład którego wejdą ministrowie lub wiceministrowie resortów gospodarczych państw sygnatariuszy). Decyzje w Komisji mają zapadać na zasadzie konsensusu. Procesy integracyjne mają objąć wszystkie sfery gospodarki (od energetyki przez transport po rolnictwo i politykę klimatyczną) na wzór Unii Europejskiej. Do ambitnych planów integracyjnych nie załączono jednak harmonogramu działań. Osiągnięcie zakładanego poziomu integracji pozwalającego na utworzenie Unii Gospodarczej w ciągu trzech lat wydaje się mało realne. Choć trzeba zaznaczyć, że Euroazjatycka Unia Gospodarcza ma się opierać na państwach, które łączą realne interesy i więzi gospodarcze i którym udało się stworzyć rzeczywiście funkcjonującą unię celną, co zwiększa szanse na przynajmniej częściową realizację projektu.28 Tabela 21. Geneza Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej.

28

Grudzień 1991

rozpad ZSRR, powstanie Niepodległych Państw

Wspólnoty

Wrzesień 1993

osiem państw WNP podpisuje układ o unii gospodarczej, przewidujący stopniową realizację etapów integracji gospodarczej (cele nigdy nie zostały zrealizowane)

Źródło: Wierzbowska-Miazga A., „Kolejny etap integracji na obszarze postradzieckim”, Tydzień na Wschodzie, Warszawa 23.11.2011, Ośrodek Studiów Wschodnich.

51

Kwiecień 1994

podpisanie porozumienia o utworzeniu strefy wolnego handlu WNP (nie weszło w życie)

Styczeń 1995

Rosja i Białoruś, a następnie Kazachstan podpisują porozumienie o tworzeniu unii celnej (w 1996 roku dołącza Kirgistan, a w 1999 – Tadżykistan; tworzona jest stopniowo strefa wolnego handlu z licznymi wyłączeniami)

Październik 2000

uczestnicy porozumienia o unii celnej powołują Euroazjatycką Wspólnotę Gospodarczą (EAWG, do której dołącza w 2006 roku Uzbekistan)

Wrzesień 2003

Rosja, Ukraina, Białoruś i Kazachstan podpisują porozumienie o powołaniu Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej (planowane dokumenty nie zostały przyjęte wobec faktycznego wycofania się Ukrainy z projektu w 2005 roku)

Sierpień 2006

Rosja, Białoruś i Kazachstan deklarują przygotowanie bazy prawnej unii celnej (co potwierdza porozumienie z października 2007; jednak brak istotnego postępu)

Czerwiec 2009

premier Putin ogłasza intensyfikację przygotowań do utworzenia unii celnej Rosji, Białorusi i Kazachstanu od roku 2010

27 listopada 2009

trzy państwa podpisują część dokumentów o utworzeniu unii celnej (wejście w życie Kodeksu Celnego zostaje przesunięte z 1 stycznia 2010 na 1 lipca 2010)

5 lipca 2010

Rosja, Białoruś i Kazachstan podpisują oświadczenie o wejściu w życie kodeksu celnego (powstaje unia celna)

52

9 grudnia 2010

trzy państwa podpisują 17 głównych porozumień o utworzeniu od 1 stycznia 2012 roku Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej

4 października 2011

premier Rosji Władimir Putin w artykule w dzienniku Izwiestia przedstawia wizję tworzenia Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej (w kolejnych dniach artykuły popierające projekt publikują prezydenci Białorusi, Alaksandr Łukaszenka i Kazachstanu, Nursułtan Nazarbajew)

18 października 2011

8 państw WNP podpisuje Porozumienie o strefie wolnego handlu, które zakłada zniesienie barier w handlu pomiędzy stronami (obecnie na etapie ratyfikacji).

Źródło: Wierzbowska-Miazga A., „Kolejny etap integracji na obszarze postradzieckim”, Tydzień na Wschodzie, Warszawa 23.11.2011, Ośrodek Studiów Wschodnich.

Głównym organem koordynującym bieżące funkcjonowanie Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej ma być, istniejąca już w ramach Unii Celnej, Komisja UC. W jej skład wchodzą wicepremierzy Rosji Igor Szuwałow (szef komisji), Białorusi Andriej Kobiakow i Kazachstanu Umirzak Szukiejew. To właśnie ta Komisja opracowała 17 porozumień dotyczących zasad funkcjonowania WPG. Dotyczą one: 1. wypracowania wspólnej polityki gospodarczej, w tym: - założeń polityki makroekonomicznej m.in. poprzez wyznaczenie (na wzór unijnych kryteriów z Maastricht) maksymalnego dopuszczalnego poziomu inflacji, długu publicznego, deficytu budżetowego czy stóp procentowych; - zasad działalności wybranych monopoli naturalnych, jednak z wyłączeniem m.in. rynków gazu, elektroenergetyki, energii cieplnej, farmakologicznego, produktów naftowych, alkoholowego i energetyki jądrowej; - zasad konkurencji, przy czym strony zrezygnowały z planu etapowego ograniczania udziału państwa w konkretnych sferach gospodarki na rzecz zapisu mówiącego o dążeniu do redukowania ilości przedsiębiorstw z udziałem państwa do 10% w roku 2015; - zasad subsydiowania przemysłu i rolnictwa przez państwo; - zamówień państwowych, m.in. poprzez wprowadzenie list towarów czy usług, które mogą być zamawiane bez procedury konkursowej; - zasad handlu usługami i polityki inwestycyjnej (strony zdecydowały jednak, że te kwestie w większości regulowane będą przez prawo narodowe poszczególnych państw); - reguł ochrony własności intelektualnej.

53

2. swobody przepływu kapitału i wspólnej polityki walutowej (na razie nie przewidziano jednak wprowadzenia wspólnej waluty); 3. energetyki, transportu i łączności, w tym organizacji, zarządzania, funkcjonowania i rozwoju wspólnego rynku ropy i produktów naftowych, a także dostępu do usług i kształtowania cen i taryf w elektroenergetyce, transporcie gazu i transporcie kolejowym; 4. swobody przepływu siły roboczej, w tym przeciwdziałania nielegalnej migracji zarobkowej z państw trzecich oraz określenia statusu prawnego pracujących migrantów i członków ich rodzin (strony zdecydowały, że te kwestie w większości regulowane będą przez prawo narodowe poszczególnych państw); 5. ujednolicenia standardów technicznych.29

Komisja ma status ponadnarodowego organu zarządzania i nie jest podporządkowana jakiemukolwiek z rządów trzech krajów. Decyzje Komisji, jeśli chodzi o ich realizację, obowiązują na terytorium trzech państw. Jej podstawowym zadaniem jest zapewnienie warunków do funkcjonowania i rozwoju Unii Celnej i Wspólnej Przestrzeni Ekonomicznej, oraz wypracowanie propozycji dalszego rozwoju integracji. Komisja składa się z dwóch poziomów - Rady i Kolegium. Do Rady wchodzi jeden przedstawiciel każdego kraju w randze wicepremiera - są to urzędnicy narodowi i odpowiednio reprezentują interesy swoich krajów. Jeśli chodzi o członków Kolegium - ministrów, których jest dziewięciu, są to urzędnicy ponadnarodowi, międzynarodowi, mianowani na mocy decyzji trzech prezydentów, przy czym decyzji wspólnej i działają, kierując się całościowymi interesami wspólnoty. Aktualny skład Kolegium Komisji wygląda następująco: Przewodniczący Kolegium Członek Kolegium (Minister) ds. podstawowych kierunków integracji i makrogospodarki Członek Kolegium (Minister) ds. gospodarki i polityki finansowej Członek Kolegium (Minister) ds. przemysłu i kompleksu rolno- przemysłowego Członek Kolegium (Minister) ds. handlu Członek Kolegium (Minister) d/s regulacji technicznych Członek Kolegium (Minister) ds. współpracy celnej Członek Kolegium (Minister) ds. energetyki i infrastruktury Członek Kolegium (Minister) ds. konkurencji i 29

Christenko Wiktor Borisowicz Wałowaja Tatjana Dmitrijewna

Sulejmienow Timur Muratowicz Sidorskij Siergiej Siergiejewicz Sliepniew Andriej Alieksandrowicz Korieszkow Andriej Alieksandrowicz Goszin Władimir Anatoljewicz Achmietow Daniał Kienżetajewicz Ałdabiergienow Nurłan Szadibiekowicz

Jarosiewicz A., Kłysiński K., Wiśniewska I., „Wspólna Przestrzeń Gospodarcza: kolejny etap integracji wokół Rosji”, Tydzień na Wschodzie 15.12.2010, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich.

54

regulacji antymonopolowych

Natomiast organami, które w praktyce realizują zadania w zakresie przestrzegania zasad strefy wolnego handlu w poszczególnych krajach Unii Celnej to: w Federacji Rosyjskiej- Federalna Służba Celna Federacji Rosyjskiej, w Republice Białoruś - Państwowy Komitet Celny Republiki Białoruś, a w Republice Kazachstanu - Komitet Kontroli Celnej Ministerstwa Finansów Republiki Kazachstan. Organy te zobowiązane są do przestrzegania zapisów Kodeksu Celnego Unii Celnej jak i kodeksów celnych krajów członkowskich Unii, oraz do stosowania Taryfy Celnej Unii Celnej jak i taryf celnych krajów członkowskich. Funkcjonowanie od 1 lipca 2010 roku Unii Celnej łączącej Rosję, Białoruś i Kazachstan i plany dalszego pogłębiania integracji nie tylko handlowej, ale także gospodarczej oznaczają, że wzajemne potrzeby będą w pierwszej kolejności zaspakajane przez import z kraju-członka Unii. Co prawda wszyscy uczestnicy tego porozumienia o strefie wolnego handlu mają podobne potrzeby w zakresie importu i nie są w stanie nawzajem siebie uzupełniać. Ale z czasem należy spodziewać się powolnego uzupełniania tych braków i rozwijania praktyk protekcjonistycznych, chroniących wspólny rynek obecnej Unii Celnej. Drugim ważnym wydarzeniem o charakterze polityczno-gospodarczym mającym daleko idące konsekwencje dla kształtowania na tym obszarze popytu i podaży na import jest wejście z końcem sierpnia 2012 roku Rosji do Światowej Organizacji Handlu (WTO). Zgodnie z wynegocjowanymi warunkami Rosja wprowadzi okresy przejściowe (nawet 8-letnie). Rosyjska średnioważona importowa stawka celna obniżać się będzie stopniowo z 10% w 2011 do 7,8% w 2018 roku. Zmiany te wprowadzone zostaną również do wspólnotowej taryfy Unii Celnej, którą Rosja utworzyła wraz z Kazachstanem i Białorusią. Federacja Rosyjska będzie mogła również wspierać swoje rolnictwo subsydiami w wysokości 9 mld USD rocznie, tj. ponad dwukrotnie więcej aniżeli wydano na ten cel w 2011 roku. Wprowadzone zostaną mechanizmy ochrony rosyjskich sektorów bankowego, ubezpieczeń i telekomunikacyjnego przed nadmiernym napływem zagranicznych inwestycji. Według ekspertów rządowego Ośrodka Studiów Wschodnich „oceny konsekwencji wstąpienia Rosji do WTO nie są jednoznaczne. Z jednej strony zgodnie z ocenami rosyjskiego rządu straty poniesie rosyjski budżet, w związku z obniżeniem ceł, choć będą one zapewne częściowo rekompensowane wzrostem handlu. Wprowadzenie ułatwień w handlu i inwestycjach oznaczać będzie również wzrost konkurencji na rosyjskim rynku, co może uderzyć w niektóre branże gospodarki, np. rolnictwo, przemysł spożywczy i lekki. Zgodnie jednak z analizami Banku Światowego dzięki akcesji rosyjska gospodarka w ciągu kolejnych 10 lat wzrośnie nawet o dodatkowe 11%. Będzie to efektem wzrostu handlu i inwestycji. To,

55

na ile Rosja zdoła wykorzystać swoje członkostwo w WTO dla rozwoju gospodarczego, zależeć będzie jednak od tego, na ile zdecyduje się poprawić swój klimat inwestycyjny”. 30 Obecność Rosji w WTO rodzi implikacje dla innych członków Unii Celnej, zwłaszcza Białorusi, która do WTO nie należy. Ale zgodnie z przyjętymi zobowiązaniami w ramach Unii Celnej Białoruś jest objęta zmianami taryf celnych wynikającymi z rosyjskiego członkostwa w tej organizacji. W rezultacie z powodu wymuszonej obniżki stawek celnych rynek białoruski stanie się bardziej dostępny dla wielu zagranicznych towarów, w tym m.in. pojazdów ciężarowych i maszyn rolniczych, które są (obok produktów naftowych i nawozów sztucznych) jednymi z głównych produktów białoruskiego przemysłu. Jednocześnie eksport Białorusi do państw WTO nie będzie objęty preferencyjnymi taryfami celnymi, dostępnymi dla państw członkowskich, w tym Rosji. Ponadto, w związku ze zmniejszeniem części barier taryfowych białoruscy eksporterzy (głównie producenci artykułów spożywczych i wyrobów maszynowych) mogą stracić część rosyjskiego rynku ze względu na napływ bardziej konkurencyjnych i lepszych jakościowo towarów z państw trzecich. Stawia to władze Białorusi przed koniecznością podjęcia niezbędnych reform gospodarczych oraz przyspieszenia negocjacji w sprawie członkostwa w WTO31, a dla producentów tych dóbr, w tym z Polski stwarza dodatkową okazję na poszerzenie rynku zbytu.

30

Wiśniewska I., „Rosja członkiem WTO”, Tydzień na Wschodzie 25.07.2012, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich. 31 Kłysiński K., „Konsekwencje wejścia Rosji do WTO dla białoruskiej gospodarki”, Tydzień na Wschodzie 12.09.2012, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich.

56

2.4.

Embargo jako narzędzie kształtowania wielkości i struktury importu.

Embargo wykorzystywane jest przez Rosję nie tylko do ochrony rodzimych konsumentów i przedsiębiorców, ale przede wszystkim jako instrument polityki zagranicznej w celach represyjnych, prewencyjnych bądź też do testowania gotowości do ustępstw swoich partnerów zagranicznych. W ocenie ekspertów Ośrodka Studiów Wschodnich efekty tej polityki mają przede wszystkim znaczenie doraźne dla Moskwy, brak im natomiast celu strategicznego. W konsekwencji stosowanie embarga przynosi jej więcej szkody, aniżeli korzyści. Ale może to mieć daleko idące konsekwencje dla przedsiębiorstw zajmujących się eksportem na ten rynek, które mogą stać się ofiarą tego typu działań. Na przełomie maja i czerwca 2011 roku rosyjska Federalna Służba Nadzoru Ochrony Praw Konsumentów (Rospotriebnadzor) w związku z wybuchem w Europie epidemii wywołanej mutacją bakterii E.coli wprowadziła zakaz importu świeżych warzyw i owoców, początkowo z Niemiec i Hiszpanii, a następnie ze wszystkich państw Unii Europejskiej. Komisja Europejska zaprotestowała przeciwko decyzji Moskwy, uznając ją za nieproporcjonalną w stosunku do zagrożenia, zażądała natychmiastowego zniesienia embarga i rozpoczęła negocjacje. Wstępne porozumienie dotyczące zasad dopuszczania produktów unijnych na rynek rosyjski strony osiągnęły na szczycie Rosja–UE (10 czerwca), jednak szczegóły zostały określone dopiero w porozumieniu z 22 czerwca. Zgodnie z tym dokumentem, każde z państw członkowskich eksportujących warzywa do Rosji będzie czasowo certyfikować pochodzenie produktu i niewystępowanie w nim mutacji bakterii E.coli. Unia przekazała Moskwie listę służb i laboratoriów kompetentnych do wydawania certyfikatów. Strony uzgodniły również, że 10 dni po ostatnim odnotowanym przypadku zarażenia tą bakterią w UE, konieczność certyfikacji wygaśnie. Po podpisaniu porozumienia część państw członkowskich potwierdziło Moskwie swoją chęć eksportu warzyw do Rosji. Jednak proces decyzyjny po stronie rosyjskiej okazał się niejasny (zwłaszcza dotyczy to kryteriów doboru państw, wobec których znoszono zakaz) i długotrwały. Zdaniem Iwony Wiśniewskiej, eksperta OSW, zakaz importu warzyw można rozpatrywać nie tylko jako instrument ochrony rosyjskich konsumentów (oficjalnym powodem wprowadzenia embarga była ochrona ludności przed zakażeniem bakterią), ale również w kontekście rosyjskiej polityki wewnętrznej i zagranicznej. Negocjacje z Brukselą posłużyły m.in. demonstracji niechętnemu zagranicznej konkurencji (w tym członkostwu w Światowej Organizacji Handlu WTO) rosyjskiemu lobby agrarnemu, że władze występują jako obrońca ich interesów. Moskwa prowadząc dwustronne negocjacje z państwami członkowskimi dotyczące wznowienia importu podważała ponadto kompetencje KE do prowadzenia wspólnotowej polityki handlowej. Jednocześnie odmiennie traktując poszczególne państwa członkowskie przy wznawianiu dostaw, Moskwa starała się po raz kolejny zdyskredytować jednolitość Unii. Zakaz importu artykułów rolno-spożywczych jest instrumentem często stosowanym przez Rosję. Zazwyczaj drobne naruszenia po stronie dostawców stanowią pretekst dla strony rosyjskiej do wprowadzenia embarga. W wielu przypadkach głównym celem embarga jest ochrona rodzimego rynku przed infekcjami (np. zakaz importu: drobiu z

57

Polski i Wielkiej Brytanii w związku z „ptasią” grypą; wieprzowiny z Meksyku i niektórych stanów USA w związku ze „świńską” grypą; czy drobiu i wieprzowiny z Niemiec po tym, jak wykryto w tym mięsie dioksyny). Jednak często nieproporcjonalność i selektywność stosowania tego instrumentu świadczy o wykorzystywaniu go również jako narzędzia polityki zagranicznej. Zakaz importu (rzadziej zaporowe cła) stosowany jest przez Rosję przede wszystkim jako represja polityczna (np. wobec Estonii, Gruzji, Mołdawii czy Białorusi) lub też prewencyjnie (Polska) wobec państw prowadzących politykę niezgodną z interesami Rosji (więcej zob. Aneks). Jest on również stosowany przez Moskwę dla wzmocnienia pozycji negocjacyjnej Rosji w jej kontaktach z najważniejszymi partnerami. Przykładem jest podjęta 13 lipca 2011 roku decyzja o ograniczeniu przez państwa Unii Celnej (Rosję wraz z Białorusią i Kazachstanem) importu produkcji zwierzęcej z Ukrainy. Jest ona motywowana formalnie naruszeniem norm sanitarnych, w praktyce jednak jest to środek rosyjskiej presji na Kijów w celu zmuszenia Ukrainy do przystąpienia do Unii Celnej. Z kolei w wymiarze wewnętrznym, bezpośrednim efektem każdego ograniczenia importu do Rosji był wzrost dochodów rosyjskich producentów, zmiany dostawców na rosyjski rynek, a także wzrost roli rosyjskich służb (sanitarnych i fitosanitarnych czy ochrony konsumenta), co prowadziło do zwiększania ryzyka korupcyjnego.32 Tabela 22. Wybrane przykłady instrumentów ochrony rynku stosowanych przez Rosję w ostatnich latach. Kraj, wobec którego zastosowano embargo

Rok

Czego dotyczyło embargo?

Ukraina Białoruś Finlandia Gruzja

2011 2009 2007 2006

Łotwa Holandia

2006 2007

ograniczenie importu produkcji zwierzęcej zakaz importu produktów mlecznych zaporowe cła eksportowe na drewno zakaz importu wina, wszelkich produktów pochodzenia roślinnego oraz wód mineralnych zakaz importu szprotek zakaz importu produkcji roślinnej

Mołdawia

2005

zakaz importu mięsa, produktów roślinnych zakaz importu wina zakaz importu owoców i warzyw

2006 2010 32

Wiśniewska I., „Embargo w rosyjskiej polityce handlowej – taktyka bez strategii”, Tydzień na Wschodzie 13.07.2011, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich.

58

Polska USA

2005 2002

zakaz importu mięsa i produkcji roślinnej mięso drobiowe

2010 Źródło: Wiśniewska I., „Embargo w rosyjskiej polityce handlowej – taktyka bez strategii”, Tydzień na Wschodzie 13.07.2011, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich.

Stosowanie takiej metody regulacyjnej, która ściśle wiąże decyzje polityczne z działaniami na polu gospodarczym rodzi daleko posunięte ryzyko prowadzenia działalności eksportowej skoncentrowanej wyłącznie na rynku rosyjskim i rynkach zależnych. Ponieważ embargo wyłącznie dotyczy szerokiej palety artykułów spożywczych trzeba uznać, że z tego powodu ich eksport do Rosji jest obarczony tego typu ryzykiem.

59

3. Ocena możliwości eksportowych województwa lubelskiego do krajów Unii Celnej i Ukrainy w latach 2013-2017. 3.1.

Analiza SWOT lubelskiego.

potencjału

eksportowego

województwa

Mocne strony Do mocnych stron potencjału eksportowego województwa lubelskiego w kontekście możliwości poszerzania zbytu na rynkach krajów Unii Celnej i Ukrainy zaliczyć należy różnorodność oferty oraz dopasowanie jej głównych elementów do największych potrzeb importowych tych gospodarek. Na pierwszym miejscu wymienić trzeba szeroką gamę wysokiej jakości artykułów spożywczych. A wśród nich owoce i warzywa w wersji świeżej, mrożonej i przetworzonej. Dalej żywe zwierzęta, mięso i wyroby mięsne oraz produkty mleczarskie ze światowej klasy serami na czele. W ofercie znajdują się też maszyny i urządzenia oraz wyroby chemiczne. W tych zakresach oferta jest trochę szczuplejsza i wymaga dopasowania do konkretnych potrzeb. Możliwa jest też produkcja odzieżowa oraz innych wyrobów przemysłowych. Akurat te segmenty produktów są najbardziej poszukiwane przez kraje Unii Celnej i Ukrainę na co wskazuje analiza struktury ich importu. Znaczący wzrost zapotrzebowania tego rodzaju dóbr sygnalizowany nawet planami na lata 2013-2015 zapisanymi w ustawie budżetowej Federacji Rosyjskiej oraz stały wzrost siły nabywczej ludności, która jest odbiorcą głównie artykułów spożywczych, są optymistyczną perspektywą dla możliwości eksportowych Lubelszczyzny. Analiza porównawcza potencjału gospodarczego z wielkością sprzedaży za granicę województwa lubelskiego z innymi województwami wskazuje na znaczne rezerwy eksportowe tkwiące w tym regionie. Atutem Lubelszczyzny jest też położenie i bezpośrednia granica z Ukrainą i Białorusią. Tworzy to warunki do znaczącego udziału ok. 25% w wartości eksportu ruchu przygranicznego i indywidualnych zakupów. Daje okazję do łatwiejszych kontaktów gospodarczych i handlowych. Umożliwia sprzedaż usług transportowych zarówno w tranzycie na osi Europa-Azja, jak i w relacjach dwustronnych. Stwarza też okazję do znaczącego udziału w turystyce i usługach pokrewnych związanych z podróżami obywateli z państw Unii Celnej i Ukrainy do Europy. Słabe strony Niewątpliwą słabością z punktu widzenia możliwości ofensywnej aktywności handlowej na olbrzymich rynkach wschodnich jest brak dużych przedsiębiorstw w branży spożywczorolnej. Oparta jest ona na podmiotach średnich i małych, których nie stać na ponoszenie dużych kosztów związanych z promocją i chociażby obecnością na targach oraz imprezach wystawienniczych. Zanim się zdobędzie pierwsze kontrakty eksportowe trzeba sporo zainwestować i w większości firmy te nie są w stanie sprostać temu zadaniu. Dodatkowo

60

sprzedaż produktów spożywczych zwłaszcza na rynku rosyjskim wiąże się z dodatkowym ryzykiem możliwości zastosowania embarga niezawinionego przez przedsiębiorcę. Aby móc ponieść ryzyko z tym związane trzeba dysponować odpowiednim potencjałem finansowym i odpowiednim ubezpieczeniem. Dodatkowo zwłaszcza rynek ukraiński wiąże się z potrzebą sprostania takim wyzwaniom jak korupcja i niepewność obrotu gospodarczego. Słabością lubelskich eksporterów, poza nielicznymi wyjątkami, jest brak znaczących zasobów kapitałowych, które pozwoliłyby na podstawowe inwestycje umożliwiające poszerzanie eksportu, takie jak magazyny, pakowanie itp. Przedsiębiorcy w większości przypadków działają na Wschodzie w pojedynkę. Nie są wystarczająco zorganizowani, aby przynajmniej część tych problemów rozwiązać poprzez samoorganizację. Różne formy zrzeszenia się eksporterów mogłyby być elementem samopomocy, ale też mogłyby wytwarzać presję na władze polityczne w celu podejmowania działań sprzyjających zwiększenie sprzedaży polskich, a w tym także lubelskich produktów na rynkach krajów Unii Celnej i Ukrainy. Szanse Szczególną szansę na zwiększenie sprzedaży na Wschodzie tworzy lubelskim przedsiębiorcom bliskie położenie. Ułatwia to nawiązywanie kontaktów, oswojenie z kulturą i językiem potencjalnych partnerów, obniża koszty transportu oraz tworzy warunki do tranzytu. Dużych możliwości rozwojowych należy upatrywać w sektorze usług: transportowych, logistycznych, turystycznych, gastronomicznych. Dla lokalnej wytwórczości (produkcja na małą skalę mebli i wyrobów z drewna, artykułów budowlanych, ceramiki itp.) i lokalnego handlu dobre perspektywy stwarza rozwój ruchu przygranicznego. Pewne możliwości wiążą się z powiązaniem działalności na rynkach zewnętrznych dużych przedsiębiorstw takich jak Zakłady Azotowe „Puławy” SA, Grupa Black Red White SA, Zakłady Mięsne Łmeat-Łuków SA i PKP Linia Hutnicza Szerokotorowa spółka z o.o. ze średnimi i małymi firmami, które mogą uzupełniać i poszerzać ich ofertę eksportową. Bardzo duże rezerwy tkwią np. we współpracy PKP LHS sp. z o.o. z małymi przewoźnikami samochodowymi w konstruowaniu wspólnej oferty usług transportowych. Główna część podróży ładunków odbywałaby się koleją, a funkcje dowozowo-rozwozowe mogliby pełnić przewoźnicy samochodowi. Również rozbudowa infrastruktury logistycznej w postaci terminali przeładunkowych i magazynów stworzy szanse na włączenie lubelskich 33 przedsiębiorców w eksport usług transportowo-logistycznych . Lubelszczyzna ma szansę na wykorzystanie swego tranzytowego położenia nie tylko na osi Wschód-Zachód, ale także Północ-Południe. Lubelszczyzna dysponuje jeszcze dodatkowymi możliwościami zbudowania zachęt dla kapitału zagranicznego do inwestowania w regionie i zwiększania konkurencyjności oraz nowoczesności potencjału eksportowego. Szanse te wynikają m.in. z wdrażanego unijnego 33

Na temat perspektyw dla rozwoju transportu intermodalnego patrz m.in.: Kowalski B., Polityka Unii Europejskiej w zakresie logistyki w świetle Białej księgi do roku 2020, [w:] Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Toruniu nr 10 (10) 2011, WSB w Toruniu, Toruń 2011.

61

Programu dla Polski Wschodniej, który w całości obejmuje także województwo lubelskie. Według wstępnych zapowiedzi program tego typu będzie kontynuowany w nowej perspektywie finansowej UE na lata 2014-202034. Dodatkowym wzmocnieniem dla ruchu przygranicznego i zwiększenia z tym związanej sprzedaży towarów byłoby wprowadzenie w życie umowy o małym ruchu bezwizowym z Białorusią. Wskazują na to doświadczenia z analogiczną umową ze stroną ukraińską. Zagrożenia Przeszkodą w rozwoju eksportu na Wschód mogą być relacje polityczne między Rosją i pozostałymi krajami a Unią Europejską i Polską. Próby wprowadzenia unijnych sankcji gospodarczych wobec Białorusi w związku z sytuacją wewnętrzną w tym kraju, jak na razie w bardzo ograniczonym zakresie, sygnalizują takie zagrożenia. Możliwa jest też politycznogospodarcza destabilizacja, która zwiększy ryzyko z obecności handlowej na tych rynkach. Analiza sytuacji gospodarczej wskazuje, że najgorzej z kryzysem radzą sobie Białoruś i Ukraina. W tych krajach ryzyko działalności jest większe niż w Rosji i Kazachstanie. Pogorszenie sytuacji społeczno-gospodarczej po drugiej stronie wschodniej granicy na pewno spowoduje administracyjne ograniczenia ruchu przygranicznego ze szkodą dla eksportu towarów realizowanego w ten sposób. Zagrożenia wiążą się także z polityką wewnętrzną krajów Unii Celnej i Ukrainy. Brak reform, zahamowanie realnego wzrostu płac, narastanie korupcji i innej przestępczości gospodarczej, niestabilność walut krajowych i inflacja to realne zagrożenia, które mogą wystąpić na tym obszarze.

34

„Programowanie perspektywy finansowej 2014-2020 – uwarunkowania strategiczne”, Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa listopad 2012, s. 23.

62

3.2.

Atrakcyjność eksportowa wybranych branż i dóbr.

Biorąc pod uwagę: - aktualną strukturę towarową i geograficzną oraz dynamikę polskiego eksportu oraz eksportu z województwa lubelskiego, - udział województwa lubelskiego w wypracowaniu eksportu i PKB Polski na tle pozostałych województw, - aktualną strukturę towarową i dynamikę importu krajów Unii Celnej i Ukrainy, - dynamikę wzrostu PKB krajów Unii Celnej i Ukrainy z lat 2006-2011 oraz prognozy wzrostu PKB tych krajów na najbliższe lata, - tendencje konsumpcyjne i perspektywy realnego wzrostu płac ludności Rosji, Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy, - tendencje w rozwoju społeczno-politycznym tych krajów, można sformułować wstępne prognozy na lata 2013-2017. Możliwe jest utrzymanie dynamiki corocznego wzrostu polskiego eksportu do krajów Unii Celnej i Ukrainy na poziomie 10-15%. Uwzględniając silne strony potencjału eksportowego województwa lubelskiego sprzedaż pochodząca z tego regionu może mieć większy udział od średniego ogólnopolskiego. Znaczący wkład w taki wynik może mieć mały ruch graniczny. Indywidualne zakupy wywożone za granicę mogą wzrosnąć o 30-50% rocznie jeśli zostanie uruchomiony mały ruch bezwizowy między Polską i Białorusią. Najbardziej atrakcyjne z punktu widzenia potrzeb importowych Rosji, Białorusi, Kazachstanu i Ukrainy są produkty z województwa lubelskiego wchodzące do grup towarowych: - artykuły spożywcze i rolne, - maszyny i urządzenia, - wyroby chemiczne, - odzież i tekstylia oraz - inne artykuły przemysłowe w tym meble, wyroby z drzewa i z metalu. Przy kontynuowaniu polityki rozbudowy infrastruktury transportowej oraz logistycznej może nastąpić znaczący wzrost sprzedaży usług transportowo-logistycznych. Główne przedsiębiorstwo z tej branży – PKP LHS sp. z o.o. w swojej strategii rozwoju zakłada wzrost eksportu usług kolejowych z 11,6 mln PLN (5,8%) w 2011 roku do 42,5 mln PLN (14,3%) w roku 2015. W świetle przeprowadzonej analizy istniejących trendów plan taki powinien być realny do osiągnięcia. Potencjał rozwojowy mają też usługi turystyczne i towarzyszące podróżom.

63

3.3.

Bariery w rozwoju eksportu.

Ograniczenia w możliwości rozwoju eksportu z województwa lubelskiego można podzielić na te o znaczeniu makroekonomicznym i mikroekonomicznym. W pierwszej grupie znajdują się m.in.: - czynniki mające wpływ na konkurencyjność całej polskiej gospodarki, a w tym także na konkurencyjność przedsiębiorstw z Lubelszczyzny (ceny energii, obciążenia podatkowe, koszty pracy, ceny surowców i materiałów, organizacja i wydajność pracy, jakość kapitału ludzkiego, stan infrastruktury itp.) – najczęściej wymieniane w badaniu ankietowym (73% wskazań w otrzymanych odpowiedziach), - czynniki polityczne wpływające na klimat inwestycyjny i intensywność obrotów handlowych, ma to szczególne znaczenie w krajach Unii Celnej i Ukrainy, gdzie działalność gospodarcza na dużą skalę jest ściśle powiązana z interesami politycznymi ośrodka lub ośrodków władzy (9% wskazań)35, - światowe ceny surowców energetycznych takich jak ropa naftowa i gaz ziemny, które mają bezpośredni wpływ na siłę nabywczą gospodarek Rosji i Kazachstanu, a pośredni także na gospodarki Białorusi i Ukrainy (6% wskazań), - przerosty biurokratyczne i przestępczość gospodarcza w tym korupcja (12% wskazań). Do barier o charakterze mikroekonomicznym należą: - ograniczenia organizacyjno-kompetencyjne wynikające ze zbyt małej wielkości przedsiębiorstw chcących i mających produkty nadające się na eksport (27% wskazań), - ograniczenia finansowe wynikające z braku wystarczającego kapitału do promocji i niezbędnych inwestycji na rynkach zewnętrznych (56% wskazań), - brak wiedzy, kompetencji i determinacji wśród właścicieli i/lub kadry kierowniczej przedsiębiorstw mających zdolność eksportową koniecznej do podjęcia aktywności na rynkach zewnętrznych (7% wskazań), - brak środków na unowocześnienie produkcji (6% wskazań), - wysokie koszty ubezpieczenia transakcji eksportowych (4% wskazań). Za najważniejsze zagrożenia, które są przeszkodą w ofensywnym podejściu do sprzedaży zagranicznej, potencjalni eksporterzy uznają także: 1/ zbyt silną konkurencję ze strony firm z różnych krajów, przeprowadzone badania ilościowe wskazują, że najgroźniejsza jest konkurencja krajowa i ze strony przedsiębiorstw z UE, tylko 11,2% obawia się rywalizacji z firmami z Rosji, Białorusi i Ukrainy36,

35

Własne badanie ankietowe autorów opracowania przeprowadzone drogą korespondencji pocztowej w grudniu 2012 roku. Niestety o małej próbie. Na 486 wysłanych ankiet do przedsiębiorstw eksportujących z województwa lubelskiego otrzymano jedynie 38 odpowiedzi. W ankiecie bariery makro- i mikroekonomiczne zostały wymienione. Zadaniem odpowiadającego było zakreślenie po jednej odpowiedzi w każdej części. 36 Wyniki badań z listopada 2011 roku opublikowane w „Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce 2010”, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Departament Polityki Regionalnej Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, 2011, s. 60.

64

2/ niewypłacalność zagranicznego partnera, 45% polskich eksporterów stwierdziło, że miało tego typu problemy; dotyczyły one partnerów handlowych z Niemiec (19,9%), Rosji (8,4%) i Ukrainy (7,8%).37 Polscy eksporterzy w znacznej części działają intuicyjnie, bez długofalowego planu. Prawie połowa nie posługuje się strategią rozwoju eksportu (47,1%). A z tego grona, aż 72,5% deklaruje, że nie planuje opracowania takiej strategii w najbliższej przyszłości.38

37 38

Tamże, s. 61. Tamże, s. 66.

65

3.4.

Pożądany zakres zaangażowania unijnych i polskich instytucji państwowych we wspieranie eksportu.

Bariery w rozwoju eksportu o charakterze makroekonomicznym nie mogą zostać usunięte lub ograniczone bez właściwego zaangażowania odpowiednich organów Unii Europejskiej i państwa polskiego. Decyzje wzmacniające konkurencyjność całej gospodarki muszą być podejmowane na tych szczeblach i należą do głównego nurtu polityki gospodarczej. Konieczne są działania: - deregulacyjne uwalniające działalność gospodarczą od przerostów biurokratycznych i zbędnych procedur, - rozbudowujące i modernizujące infrastrukturę energetyczną, telekomunikacyjną, logistyczną i transportową, - obniżające koszty pracy i poprawiające wydajność pracy, - zmieniające system podatkowy w kierunku obniżenia obciążeń w tym zakresie, - podnoszące jakość i profil kształcenia dostosowany do realnych potrzeb gospodarki. Niezbędne są odpowiednie działania polityczne wiążące politykę zagraniczną UE i Polski ze wsparciem dla rozwoju eksportu w zakresie: - budowania dobrych relacji z krajami Unii Celnej, w tym zwłaszcza Rosją i Ukrainą, - wpływania na te kraje, aby prowadziły konsekwentnie reformy poprawiające klimat inwestycyjny i sprzyjające wymianie handlowej, - udzielania pomocy rozwojowej szczególnie dla przeżywających poważne problemy Ukrainy i Białorusi, a następnie wiązanie wydatkowania tej pomocy z obecnością polskich eksporterów na tych rynkach, - przeciwdziałania stosowania embarga na produkty importowane, - egzekwowania od Rosji i całej Unii Celnej przestrzegania przepisów i standardów postępowania przyjętych przez WTO, - wprowadzaniu na rynki wschodnie wiodących polskich producentów oraz organizacje polskich producentów. Na poziomie mikroekonomicznym pomoc organów państwowych (centralnych i regionalnych) wskazana jest w zakresie: - budowy narzędzi finansowych i ubezpieczeniowych obniżających ryzyko związane z prowadzeniem transakcji eksportowych, - wspomagania finansowania wprowadzania nowoczesnych technologii w związku z potrzebami eksportowymi, - dostarczania niezbędnej wiedzy i doradztwa o funkcjonowaniu rynków wschodnich, w tym zwłaszcza rynku kazachstańskiego – najsłabiej znanego w Polsce, a bardzo chłonnego i atrakcyjnego dla producentów, w tym także z województwa lubelskiego, - pomocy przy organizacji wystaw i udziału w targach, - organizowania misji gospodarczych z doborem polskich uczestników adekwatnym do lokalnych potrzeb rozpoznanych wcześniej przez Wydziały Handlu, Promocji i Inwestycji polskich placówek dyplomatycznych,

66

- wspierania przez polskich dyplomatów przedsiębiorców mających problemy na lokalnym rynku, zwłaszcza wobec tamtejszych organów państwowych, - przeprowadzania szkoleń i różnego rodzaju zachęt do tworzenia przez małych i średnich przedsiębiorców stowarzyszeń eksportowych, wspierania organizacyjnego i promowania takich inicjatyw, - w przypadku województwa lubelskiego dalszego rozwijania potencjału marki „Lubelskie”, wprowadzania i promowania jej na rynkach krajów Unii Celnej i Ukrainy oraz organizowania wokół niej jak największej grupy przedsiębiorców i produktów z regionu, - inicjowania projektów studialno-szkoleniowych podnoszących kwalifikacje przedsiębiorców i menedżerów w zakresie wiedzy o rynkach wschodnich oraz o tamtejszych możliwościach eksportowych, - organizowania spotkań i konferencji informacyjnych dla przedsiębiorców z regionu z udziałem przedstawicieli polskich placówek dyplomatycznych na Wschodzie zajmujących się wsparciem dla eksportu oraz przedstawicielami firm, które odniosły sukces w sprzedaży na tamtejszych rynkach, - w porozumieniu z wyspecjalizowanymi pracownikami z polskich placówek dyplomatycznych na Wschodzie organizowanie na poziomie regionalnym doradztwa dla firm zainteresowanych eksportem w zakresie dostosowania produkcji i oferty handlowej do potrzeb popytowych na tamtejszych rynkach.

67

Spis rysunków i tabel Rysunek 1. Wartość eksportu woj. lubelskiego i Polski w latach 2006-2011 w mln euro. Rysunek 2. Dynamika wartości eksportu Polski i woj. lubelskiego w latach 2006-2011 w mln euro. Rysunek 3. Wartość eksportu województw w latach 2008-2010 (w mln euro). Rysunek 4. Dynamika wzrostu eksportu w Polsce i w województwach (w %) - wartość w 2010 roku w stosunku do wartości z 2006 roku. Rysunek 5. Wartość PKB w województwach w 2009 roku w mln PLN. Rysunek 6. Odsetek eksporterów z województwa lubelskiego sprzedających do poszczególnych krajów w 2010 roku (powyżej 10% wskazań). Rysunek 7. Dynamika wielkości handlu detalicznego i realnych dochodów ludności w Rosji w latach 2002-2011. Rysunek 8. Wielkość eksportu i importu Rosji w latach 2002-2011. Rysunek 9 Dynamika PKB Ukrainy w latach 2000-2012. Rysunek 10. Porównanie wartości importu według cen bieżących państw Unii Celnej i Ukrainy z lat 2005 i 2010 (w mld USD). Tabela 1. Udział eksportu z woj. lubelskiego w eksporcie Polski w latach 2006-2011 (w %). Tabela 2. Porównanie udziału województwa lubelskiego w PKB i eksporcie Polski w latach 2008-2010. Tabela 3. Eksport Polski w 2011 roku do największych odbiorców według państw. Tabela 4. Główni odbiorcy eksportu z województwa lubelskiego w latach 2007-2008. Tabela 5. Główne grupy towarów eksportowane z Polski do Rosji w 2011 roku (wg sekcji SITC). Tabela 6. Główne grupy towarów eksportowane z Polski na Ukrainę w 2011 roku (wg sekcji SITC). Tabela 7. Główne grupy towarów eksportowane z Polski do Białorusi w 2011 roku (wg sekcji SITC). Tabela 8. Główne grupy towarów eksportowane z Polski do Kazachstanu w 2011 roku (wg sekcji SITC). Tabela 9. Struktura towarowa eksportu z województwa lubelskiego w latach 2006-2008. Tabela 10. Struktura eksportu usług z Polski do krajów Unii Celnej i Ukrainy w 2011 roku. Tabela 11. Liczba cudzoziemców wjeżdżających do Polski przez przejścia graniczne w województwie lubelskim w 2011 roku. Tabela 12. Główni eksporterzy z województwa lubelskiego w 2011 roku w kolejności alfabetycznej. Tabela 13. Wielkość PKB państw Unii Celnej i Ukrainy w latach 2006-2011 w mld USD. Tabela 14. Powierzchnia i ludność państw Unii Celnej i Ukrainy w 2010 roku. Tabela 15. Najważniejsze dochody i wydatki budżetowe w latach 2013-2015 (w mld USD, przy założeniu 1 USD=30 Rbl).

68

Tabela 16. Dynamika importu Rosji w rozbiciu na strukturę towarową w latach 2007-2011 wraz z planem na lata 2012-2015. Tabela 17. Wielkość importu Białorusi według ważniejszych rodzajów dóbr w latach 20062011. Tabela 18. Struktura towarowa importu Kazachstanu w latach 2006-2011 (w mln USD). Tabela 19. Struktura towarowa importu Ukrainy w latach 2006-2011 (w mln USD). Tabela 20. Dochody ludności w krajach Unii Celnej i Ukrainy w 2008 roku w % całej populacji. Tabela 21. Geneza Eurazjatyckiej Unii Gospodarczej. Tabela 22. Wybrane przykłady instrumentów ochrony rynku stosowanych przez Rosję w ostatnich latach.

69

Bibliografia 1. Baszkatowa A., „Zamiast

Związku Radzieckiego ukształtował się sojusz państw antysocjalnych”,

„Niezawisimaja Gazieta” 2. 06. 2011.

2. Biuletyn analityczny „Tendencje w gospodarce rosyjskiej w roku 2011”, Ośrodek Badań Ekonomicznych „RIA-Analitika” Rosyjskiej Agencji Informacyjnej „RIA NOWOSTI”, Moskwa 2012. 3. Biuletyn „Informacje Bieżące” Departamentu Handlu i Usług Wydział Zagraniczny Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa, 01.08.2012. 4. Fischer E., „Rosja: budżet stagnacji”, Tydzień na Wschodzie, Warszawa, 5.12.2012, Ośrodek Studiów Wschodnich.

5. „Handel zagraniczny w Polsce i Małopolsce 2010”, Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, Departament Polityki Regionalnej Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, 2011. 6. Jarosiewicz A., Kłysiński K., Wiśniewska I., „Wspólna Przestrzeń Gospodarcza: kolejny etap integracji wokół Rosji”, Tydzień na Wschodzie 15.12.2010, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich. 7. Jarzyńska K., „Wyniki spisu powszechnego 2010 – pogłębiający się kryzys demograficzny w Rosji”, Tydzień na Wschodzie, Ośrodek Studiów Wschodnich, Warszawa 21.12.2011. 8. Kłysiński K., „Konsekwencje wejścia Rosji do WTO dla białoruskiej gospodarki”, Tydzień na Wschodzie 12.09.2012, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich. 9. Kowalski B., Polityka Unii Europejskiej w zakresie logistyki w świetle Białej księgi do roku 2020, [w:] Roczniki Naukowe Wyższej Szkoły Bankowej w Toruniu nr 10 (10) 2011, WSB w Toruniu, Toruń 2011. 10. „Polska 2012 – raport o stanie handlu zagranicznego”, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2012. 11. „Programowanie perspektywy finansowej 2014-2020 – uwarunkowania strategiczne”, Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, Warszawa listopad 2012. 12. „Rocznik Statystyczny RP 2011”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011. 13. „Rocznik Statystyczny Handlu Zagranicznego 2012”, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012. 14. „Ruch graniczny oraz przepływ towarów i usług na zewnętrznej granicy Unii Europejskiej na terenie Polski w 2011 roku, Główny Urząd Statystyczny i Urząd Statystyczny w Rzeszowie, WarszawaRzeszów 2012. 15. Rutkowski J. „Rosja 20 lat po rozpadzie ZSRR”, http://www.obserwatorfinansowy.pl/forma/analizy/rosja-20-lat-po-rozpadzie-zsrr/(odczyt: 22.12.2012) 16. Sarna A., „Ukraińska gospodarka na progu recesji”, Aneks 1, Komentarze OSW, Warszawa, 21 listopada 2012, Ośrodek Studiów Wschodnich.

17. „Strategia PKP LHS sp. z o.o. w perspektywie do 2015 roku”, kwiecień 2011. 18. Ukraine’s Foreign Trade Rocznik statystyczny, Kijów 2012 19. „Uwarunkowania krajowej i międzynarodowej konkurencyjności województwa lubelskiego”, Wydawnictwo Ernst & Young, Warszawa 2011. 20. Wierzbowska-Miazga A., „Kolejny etap integracji na obszarze postradzieckim”, Tydzień na Wschodzie, Warszawa 23.11.2011, Ośrodek Studiów Wschodnich.

70 21. Wiśniewska I., „Rosja członkiem WTO”, Tydzień na Wschodzie 25.07.2012, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich. 22. Wiśniewska I., „Embargo w rosyjskiej polityce handlowej – taktyka bez strategii”, Tydzień na Wschodzie 13.07.2011, Warszawa, Ośrodek Studiów Wschodnich.