!ISSN 2147-8422!

GAZiOSMANPAŞA ÜNiVERSiTESi •

•

••

•

ILAHIYAT FAKUL TESI •

•

DERGISI

GAZIOSMANPASA UNIVERSITY THE JOURNAL OF FACULTY OF THEOLOGY

Cilt: II,

Sayı:

1, Yıl: 2014/1

RISALET DÖNEMİ SA V AŞLARININ BAŞLAMASlNDA MEKKE DÖNEMİNDE MÜSLÜMANLARA YÖNELİK SALDIRILARlN ROLÜ

Cafer ACAR*

Özet

Bu makalede Hz. PeygamberinMedine'de küçük asker! faaliyetler şeklinde başlayan

silahlı

ve büyük

savaşlara dönüşen Müşriklere karşı

mücadelesinin Mekke' de

yaşananlada ilişkisi

ele

aktif

alınmıştır.

Hz.

Peygamber neden savaştı? sorusuna cevaplar, genelde Medine döneminde ve tek tek olaylarda savaş

sebeplerini

aranmıştır.

Halbuki Mekke döneminde

oluşturma bakımından

yeteri kadar gerekçe içermektedir. başlayan

dönemin gelenekleri itibariyle

Dolayısıyla

Müşrikler

tek

şartlarının

taraflı savaş

Medine döneminde

Müşrikleri

ilk askeri faaliyetlerin sebebi, Mekke

arasında savaş

ile Müslümanlar

daha Mekke döneminde iken ilan

yaşananlar,

etmişlerdir.

Hicret de

oluşmasıdır.

savaş şartlarında

gerçekleşmiştir.

Anahtar

Kelimeler:

Cahiliye,

Kıtal,

Cihad,

Akabe

Biatleri,

Eyyamü'l-Arab. ·Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, [email protected]

441Cafer ;\CAR

The Role of Attacks Against Muslims in Period of Macca at the Beginning of the Wars the Times of Prophethood

Abstract In this article, the relationship between Prophet Muhammed' s armed struggle in Madina, which first began as minor military activities but developed into larger battles, and the events in Macca has been investigated. The question why the Prophet fought has been studied by generally focusing on the single events that happened during the Madina period. However, the events that happened during the Meccan period include adequate evidence as well in terms of the reasons for waging a war. Accordingly, the reasons for the initial military activities of the Madina period were related to the fact that the conditions for the battle between MeccanMushriks (Polytheists) and the Muslims were already established during the Meccan Period. Accordingly, the hijra (the Prophet' s migration) happened under the battle circumstances.

Key Words: Jahiliya, W ar, Jihad, Aqaba, Eyyamü'l-Arab.

Giriş

Savaş, insanoğlunun şiddet içerikli ilişki biçimlerinden biridir. İki

topluluk

arasında

meydana gelen

silahlı çatışmaya savaş denilmiştir. 1

İnsanlık tarihi kadar eski bir geçmişe sahiptir. 2 Savaşlar

topluluklar

bazen tek

kendilerine

ı Ahmet Yaman,

taraflı

bazen

yönelik

karşılıklı

saldırılara

olabilmektedir.

karşı

duracak

Zayıf

güçte

"Savaş", DİA, İstanbul 2009, XXXVI, 189; Fulya A. Ereker, ,

"İlkçağlardan Günümüze Haklı Savaş Kavramı", Uluslararası İlişkiler, I, sy. 3 (Güz 2004),

s.l-36. 2 İbn Haldun, Mukaddime, (Trk. Tre. Zakir Kadiri Ugan), İstanbul1990, II, 37.

R i s a 1e t D ö n e m i olmadıklarında,

kalmaktadır.

tek

Sa v a

taraflı saldırı

Ta ki bu

ş

1a r ı n ı n B a

ş

1 a m a s ı n d a ...

1

45

ve tecavüzlere katlanmak durumunda

saldırılara

mukabelede bulunacak bir duruma

gelinceye kadar. Hz. Peygamber ve

arkadaşlarının varlık

mücadelesinde

bu durumları görmek mümkündür. Hz. Peygamber'in illeretle

başlayan

Medine

hayatı,

hayatına

Mekke

göre daha çok araştırma konusu edilmiştir. Özellikle Medine'de yaşanan askeri olaylar, hem ilgi

çekmiş

tartışılmıştır. 3

hem de

Medine'ye hicretinden sonra niçin askeri faaliyetlere savaşın

sorudur. Burada dönemi

ilişkilerini

makalede,

önemli bir

değerlendirirken

Mekke

askeri faaliyetlerine

kaynaklık

ettiğini

bazı

örnekler

Mekke dönemi hadiseleri içinde yeralan

durulmuştur.

İslam

öncesi Arap toplumundaki savaşlar,

kavramıyla

ifade

saiklerle

başiayabildiği

edilmiştir.

gerçekleşebilmiştir.

gibi

Kabile

Cahiliye dönemindeki gerçekleştiği hayatın

"Eyyamü'l-Arab"

Bu hadiseler sudan sebepler ciddi

hadiseler

geleneklerinin

duygusu, bu savaşlarda temel bir faktör

gibi

başladığı

derinlemesine analiz etmek gerekmektedir. Bu

Medine dönemi

düşündüğümüz,

üzerinde

nedensel zeminini

Hz. Peygamber'in

diyebileceğimiz

nedeniyle

şekillendirdiği

de

asabiyyet

sayılır. 4

savaşların

görülmektedir. Birincisi bu

iki temel nitelik üzerinden

savaşlar;

deve, at, mera, kuyular

idame ettirilmesinde zaruri olan maddi etkenler nedeniyle

yapılmıştır. İkincisi ise liderlik, intikam, övünme, kızgınlık, antlaşmayı

bozma, birine civar

hakkı tanıma

ve gurur gibi manevi nedenlerle

yapılmıştır. 5

Leone Caetani, İslam Tarihi, (Trk. Tre. H. Cahit Yalçın), İstanbul, 1925, V, 228, III, 192; Cari Brockelrnann, İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, (Trk. Tre. Neşet Çağatay), TTK. Yay. Ankara 1992, s. 19. 4 Ali Mazhar, Asabiye İnde'l-Arab hattaZevali Benf Ümeyye, Mısır 1924, s. 6-7. 5 Afife Abdurrahman, eş-Şi'ru ve Eyyamü'l-Arab fi'l-Asri'l-Cahilf, Daru'l-Endelüs, Beyrut 3

1984, s. 75.

46

1

C a !' e r ll. C A R

Hz. Peygamber ve savaş

Müşrikler,

yokluk

açısından

savaş

Müşrikler

gerek

oluştuğunu

zemininin

gerekse Hz.

göstermektedir.

Hz. Peygamber'in risalet mücadelesini kendileri için bir

meselesi

çalışmışlardır. karşısında

reva görülen eziyetler, cahiliye dönemi

karşılaştırıldığında

sebepleri ile

Peygamber

ashabına

yapıp

Müslümanları

varlıklarına

Müslümanlar ise

kendi

varlıklarını

tesirsiz

koruyup

hale

varlık­

getirmeye

yönelik bu hareketler

düşmanlarının

kendilerine yönelik

çabalar içerisine girmesinin önüne geçerek önleyici

meşru

müdafaa 6

yapmak istemişlerdir.

1.

Hicret Öncesi Mekke'de Savaş Ortamının Oluşması

1.1.

Varaka b. Nevfel'in Tespiti

Hz. Peygamber, kendisine ilk vahiy başka

Hz. Hatice'nin bir

rivayete göre ise Hz. Ebu Bekr'in refakati ile Varaka b. Nevfel'e

gitmiştir. 7

Varaka ile Hz. Peygamber'in

savaşlar açısından geleceğine

dair

demiştir:

Musa'ya

"Bu

gördüğün Allah'ın

O günlerde genç

hayatta

geldiğinde,

olsaydım! Keşke!

bulunsaydım."

"Onlar beni buradan getirdiğin ulaşırsam

şeyi

ipuçları

indirdiği

getiren herkes, bu

diye

Cebrail'dir(Namus).

sormuş

düşmanlığa

ederim"

şeklinde

davasının

vermektedir. Varaka

Varaka' nın bu sözlerini

yardım

nübüvvet

Kabilenin seni yurdundan

çıkaracaklar mı?"

sana mutlaka

görüşmesi,

çıkaracağı

işiten

şöyle Keşke!

günlerde

Hz. Peygamber:

o da: "Evet, çünkü senin

uğramıştır.

cevap

Eğer

o günlere

vermiştir. 8

Bu durum

Ereker, 36. İbn Asakir, Ebu'I-Kasım Ali b. el-Hasen, Tarihu Dimeşk, Darü'l-fikr, Beyrut 1995, LXIII, 3-28; krş. Bünyamin Erul, Varaka b. Nevfel, DİA, İstanbul2012, XLII, 518. 8 İbn İshak, Muhammed, Siyer, (Trk. Tre. Sezai Özel), Akabe Yay. İstanbul 1988, s. 257; Buhar!, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhar!, Sahih, Çağrı Yayınları, İstanbul 1992, "Kitabü bedi'l-vahy", 1; İbn Hişam, Siret-i İbn Hişam, (Trk. Tre. Hasan Ege), Kahraman Yayınları, İstanbul 1994, I, 315; İbn Sa'd, Muhammed b. Sa'd, Müni', Tabakiitü'l-Kübrii, (thk. Riyad Abdullah), Beyrut ty. I, 190-7; Taberi, Ebu Cafer, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, (Trk. Tre. Zakir Kadiri Ugan-Ahmet Temir), MEB Yay. İst. 1991, N, 98; İbn Abdi'l-berr, ed-Dürer fi ihtisari'l-meğazi ve's-siyer, (thk. Şevki Dayf), Kahire 1966, s. 31-33; Erul, XL, II, 518. 6

7

R i s a 1e t

D ö n e m i Sa v a

geçmiş

peygamberlerin

yaşadıkları

olarak

değerlendirilebilir. Ayrıca

sebebi

sayılacağının

bir

ilişkin bazı

1a r 1 n : n 8 a

ş

1 a m a s 1 n d a ...

üzerinden bir tecrübenin

işaretidir.

yüklendiği

1

47

hatırlatması

risalet mücadelesinin Araplarca

Varaka, Hz. Peygamber'e "kavmiyle Peygamber'in zihninde,

ş

savaş

Nitekim Taberi'deki bir rivayette savaşacağı" uyarısını yapmıştır. 9

görevin ne gibi tepkilere yol

Hz.

açacağına

izler mevcut gibidir.

Varaka b. Nevfel'in bu tespitini teyid eder mahiyette Ebu Leheb'in de bir beyanı

vardır.

Ebu Leheb,

duyurduğunda

Hz. Peygamber davetini alen1 olarak

davetin Arap toplumunda

karşılaşacağını öngörmüş

ve kendince

ve onlarla birlikte bütün Araplar

savaşa

varan bir tepkiyle

şu uyarıyı yapmıştır: "Kureyş

ayaklandığı

karşı

zaman, onlara

ne gücümüz var? Vallahi biz onlar katında ancak bir lokmayız."

10

koyacak bizim Ebu Leheb de

Mekke'nin ileri gelenlerinden birisi olarak risalet mücadelesinin ortamı yorumlamış

ile ilgili Mekke' deki

ve

savaşın

aileleri

gidişatı

ayak seslerini haber

vermiştir.

1.2.

Ebu Talib'e Yapılan Müracaatlar ve

Risalet mücadelesine destek veren

şahıslardan

vefat edinceye kadar Hz. Peygamber'in özellikle içeren bir müdahale

Kureyş

ölünceye kadar Talib ile

olmamıştır.

Müşriklerin

verememişti."

görüşmeler olmuştur.

Hz.

Peygamber

noktasındaki bakışını

biri Ebu Talib'tir. O

şahsına

yönelik

şiddet

Hz. Peygamber de bu durumu "Ebu Talip

Kureyş Müşrikleri arasında

davetiyle ilgili

9

bana zarar

Savaş

ve

sözüyle ifade

etmiştir.U

Ebu

müteaddit kereler Hz. Peygamber ve Bu

görüşmelerde

Müslümanlara

geçen

konuşmalar,

yönelik

savaşlar

ortaya koyan mesajlar içermektedir. Daha davetin

Krş. Taberi, Tarih, IV, 98-99; Çağatay, Neşet, "Varaka b. Nevfel", İA, MEB Yayınları,

Eskişehir

1997, XIII, 207. Belazuri, Ebü'l-Abbas Aluned b. Yahya b. Cabir (279/892), Ensfibü'l-eşraf (thk. Süheyl Zekkar), Beyrut 1997, I, 119; Halebi, İıısanü'l-uyuıı, Mısır Matbaası, Beyrut 1964, I, 459. ıı İbn İshak, 302; İbn Hişam, II, 72; Taberi, Tarih, IV, 161; Yakubi, Aluned b. Yakub, Tarilıu Yakubf, Daru sadrr, Beyrut 1995, II, 35; İbnü'l-Esir, el-Kamil, II, 92. 10

481Cafer ACAR açıklandığı

ilk ortamda gelen tepkiler üzerine Ebu Talib'in "And olsun ki

etrafını kuşatıp

seni korumaktan bir an geri

hem gelebilecek tehlikeyi

sezdiğini

durmayacağım." 12

sözleri, onun alacağını

hem de ne gibi tedbirler

ortaya koymaktadır. 13 Risalet operasyonların

Medine

planına ışık

tutan bir

Müşriklerinin diyaloglarında

Mekke yaşın,

arka

döneminin

şerefin

diğer

edeceğiz

Ya yok

dinimizi

ya da

eleştirmekten

ilalılarımıza

istemezdik. Tek

çıkar

yeğenini

Müşriklerin

mesajı, açık

bu

çağırtıp Müşriklerin

Kavmimiz bana gelip

Düşün

taşın

Bana ve kendine

acı.

bu halde atalarımıza

savaş,

ve

kararını

dilersen

düşman

olmak

bize bildir." 14

bir tehdittir. Ebu Talib Hz. Peygamber'i

tehditlerinin ne anlama bunları

küfretmekten,

savaşmak

aramızda

"Senin

vaz geçsin. Dilersen bizimle

yolumuz bu.

askeri

husus da, Ebu Talib ile

şu mesajdır:

geçen

onu terk et. Biz sana durumumuzu arz ettik. Seninle

tanıdılar.

başlayan

ve mevkiin itibariyle bir yerin varsa da

bırakmayacağız. saldırmaktan

ayağında

söyledi.

geldiğini

"ey

Savaşa girişmeden

Benim ve senin

kardeşimin oğlu!

önce bana mühlet

kaldıramayacağın

yükü bana

yükleme" 15 sözleriyle izah etmeye çalışmıştır. İbnü'l-Esir bunu, Müşriklerin birbirlerini

savaş

yorumlamıştır. 16

için

tahrik

etmeye

başladıkları

Ebu Talib, Hz. Peygamber ile

Kureyş

bir

an

gençlerinden birinin

takas edilerek Hz. Peygamber'in teslim edilmesini teklif eden öfkeyle

12

reddetmiştir. Gelişen

olarak

gerginlikte mübarezelerin17

Kureyş'i

yaşandığını

dile

Belazfıri, Ensfibü'l-eşraf, I, 119; İbnü'l-Esir, el-Kamil, II, 62.

Krş. Köksal, M. Asım, İslam Tarihi, Şamil Yayınevi, İstanbul 1987, V, ll; Ünal, Ömer, "Ebu Talib: Hayatı ve Edebi Kişiliği", EKEV Akademi Dergisi, sayı: 17, by. 2003, s. 115. 14 İbn İshak, 211-212; Taberi, Tarih, IV, 129; İbnü'l-Esir, el-Kamil, II, 64-66. İbnü'l-Esir'in ifadelerinde Hz. Peygamber' e yönelik açık savaş ve öldürme tehdidi söz konusudur; Krş. Daryal, Ali Murat, İslfim'm Doğuşu Ve İlk Yayılışının Psikososıral Açıdan Tahlili, M.Ü. ilahiyat Fak. Vakfi Yay. İstanbul 1993, s. 42 13

15 16

İbn İshak, 211. İbnü'l-Esir, el-Kamil, II, 65.

17 Mübareze, savaşlar öncesinde yapılan ikili çarpışmalardır. Bk. Muhammed b. Mükrim, Lisanü '1-Arab, Darü sadır, Beyrut by., V, 309.

İbn Manzur,

R i s a 1e t D ö n e m i

getiren

İbn

Hişam,

Sa v a

ş

1a r 1 n ı n S a

kızıştı"

"harb

ş

1 a m a s 1 n d a ...

sözleriyle

mevcut

1

49

durumu

yorumlamıştır .18 Kureyş,

eleştirdiği

ifade

ve

etmiştir.

Hz. Peygamber'in

onların ilahiarına

onları akılsızlıkla

itharn

Bunun

çekilmesi ve böylelikle

gereği

ettiği

hakaret ettiği, dinlerini rahatsızlıklarını

yolundaki

olarak "ya vazgeçmesi ya da Ebu Talib'in aradan

Kureyş'in

sunulması,

Hz. Peygamber'le

açısından

olgunlaştığını

Hz. Peygamber'i bertaraf etmesi"

seçeneğinin

Kureyş arasındaki savaş şartlarının, Kureyş

düşündürmektedir.

Peygamber' i öldürmek üzere Ebu Talib' e

Kureyş'in

Ancak yaptığı

Hz.

teklifler neticesiz

kalmıştır. 19

Kureyş'in

Hz. Peygamber'i yok etme

kararlılığını

gören Ebu Talib,

oğullarım

toplayarak onlara Hz. Peygamber'i

etmiştir. 2 °

Kureyş'i

olmamaları

hususunda uyarmıştır. 21 Ebu Talib'in vefatıyla Mekke hem Hz.

ise

sonuçları

acı

korumalarını

olabilecek bir

savaşa

Peygamber hem de Müslümanlar için hayati tehlikelerin kol ortam haline 1.3.

vasiyet neden

gezdiği

bir

gelmiştir. 22

Hz. Peygamber ve

Müslümanların

Himayeye Muhtaç Hale

Gelmesi Hz. Peygamber, Ebu Talib ve Hz. Hatice'nin vefatıyla çok müteessir olmuştur. olmalarını

Taif'teki Sakif kabilesinden, kendisine iman edip isteyerek bir

çıkış

yolu

aramıştır.

göremeyince tekrar Mekke'ye dönmeye karar

1s

23

Orada

vermiştir.

yardımcı

beklediği

ilgiyi

Ancak Zeyd b.

İbn Hişam, I, 354,

İbn Hişam, I, 285; İbn Sa' d, I, 202; Belazuri, Ensab, I, 229; Yakubi, II, 25-31; Taberi, Tarih, II, 220; İbnü'l-Eslr, el-Kamil, II, 65; Zehebl, Muhammed b. Ahmed b. Osman, es-Siretü'nnebeviyye, (thk. Hüsamüdddin el-Kudsi, Darü'l-kütübü'l-ilmiyye), Beyrut 1988, s. 87; İbn Kesir, Ebu'l-Fida, el-Bidaye ve'n-nihaye, Daru'l-fikr, Beyrut 1992, III, 4. 20 Belazuri, Ensab, ı, 230; İbn Kesir, el-Bidaye, III, 84. 21 İbn Hişam, I, 354; Köksal, İslam Tarihi, V, ll. 22 Köksal, İslam Tarihi, V, 63. 23 İbnü'l-Esir, el-Kamil, II, 92. 19

SO 1 C a f e r A C A R

Harise'nin nasıl

"Kureyş Müşrikleri

çıkarmışken şimdi onların yanına kalmıştır. 24

Bir elçi

ile kendisini himaye 25 ederek Mekke'ye kabul edecek

kişileri

gireceksin?"

aracılığı

seni Mekke'den

araştırmıştır.

uyarısı

Ahnes b.

ile durup

düşünmek

Şüreyk'ten

zaman; "Ben halifim26 benim böyle bir o bu himayeye

yanaşmamıştır.

ancak o da kabul

zorunda

kendisini hakkım

emanına almasını istediği

yok"27

cevabı aynı

Süheyl b. Amr'a da

etmemiştir. 28

Uzak bir

ile

karşılaşmış

teklif

akrabalık bağı

götürülmüş

olan Mut'im b.

Adiy, Hz. Peygamber'i

emanına almış

ve Hz. Peygamber, Taif

Mekke'ye ancak üçüncü

teşebbüsünden

sonra bu himaye ile

Mut'im bu

işi

yapmak için,

ve

dönüşü

girebilmiştir.

kılıcını kuşanıp silahlı adamlarıyla

Hz.

Peygamber' i karşılamıştır. 29 Bu vaka, Mekke' de Hz. Peygamber'le ortamının

varlığını

Peygamber'in bu tebliğde

gösteren bir

emanı

başka

Kureyş arasındaki savaş

örnektir. Hamidullah, Hz.

almak için muhtemelen Mekke'de urouma

bulunmamak üzere söz vermiş

olduğundan bahsetmektedir. 30

Yine bu rivayette yer alan Zeyd b. Harise'nin

Mekke' den

çıkarmışken şimdi onların yanına nasıl

Kureyş

ilişkilerin

ile

İbn Sa' d,

"Kureyş Müşrikleri

seni

gireceksin ?" sözü de 31

mahiyetini bizlere ifade etmektedir. Buna göre, Hz.

Tabakat, I, 212. Nebi Bozkurt, "Himaye", DİA, İstanbul 1998, XVIII, 56; Mehmet Ali Kapar, Hz. Peygamber'in Müşriklerle Münasebeti, Esra Yayınları Konya 1993, s. 82; krş. Tevbe 9/6. 2 6 Halif, Anlaşma yoluyla bir kabileye katılan kimse demektir. Kabilenin himayesine giren kimsenin himaye verme hakkı olmadığı anlaşılmaktadır. Bk. Nadir Özkuyumcu, "Hilf", DİA, İstanbul1998, XVIII, 29. 2 ' İbn Hişam, II, 27-8; Taberi, Tarih, II, 231; İbn Kesir, lll, 137; Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, (Trk. Tre. Salih Tuğ), İrfan Yay. İstanbul 2001, II, 917; Köksal, İslam Tarihi, V, 78; Aycan, İrfan, "Sakif Kabilesi ve Taif Şehrine İslam Tarihi Açısından Bir Bakış", AÜİF Dergisi, Ankara 1993, c. XXXIV, s.222. 28 Taberi, Tarih, II, 231; İbn Kesir, III, 137 29 İbn Hişam, II, 28; İbn Sa' d, Tabakat, I, 212; Taberi, Tarih, II, 231; İbnü'l-Esir, Ebi'ı'l-Hasan İzzettin Ali b. Ebi'I-Kerem Muhammed eş-Şeyban el-Cezeri, el-Kamil fi't-tarih (Trk. Tre. Ahmet Ağırakça) (III. Cilt), İst. 1989, II, 94. 30 Hamidullah, İslam Peygamberi, II, 917. 31 İbn Sa' d, Tabakat, I, 212. 24 25

R i s a 1 e t D ö n e m i S a v a ş 1a r 1 n 1 n B a ş 1 a m a s 1 n d a "'

Peygamber'in

Taif'e

gitmesinin

bir

zorunluluk

gerçekleştiğini düşünmek

mümkündür. Malum

da grubun yurdundan

çıkmak

olduğu

51

çerçevesinde

üzere bir

bırakılması,

zorunda

1

meşru

kişi

ya

savaş

sebeplerinden sayılmaktadır. 32 Taif

dönüşünde

Hz. Peygamber'in Mekke'ye, ancak himaye ile

girebilmesi, bunun öncesinde şekilde savaş

Habeşistan' dan

Müslümanların aynı

Mekke'ye himaye ile girebilmeleri, 33 Cahiliye toplumu

hukukuna

ortamı,

gelmiştir

ki

Mekke' den

açısından

ilişkin uygulamalardır. 34

karşılaşmıştır.

Benzer bir durumla Hz. Ebu Bekir de Mekke

dönen

Müslümanlar

sığınacak

ayrılmak

açısından

bir yeri,

zorunda

öylesine zor bir atmosfer haline

emanına

kalmıştır.

Hicret öncesi

girecek kimsesi olmayanlar

Hz. Ebu Bekir de Mekke' den izin

alarak çıkmış, yolda karşılaştığı İbn Düğunne'nin rumayesiyle Mekke'ye girebilmiştir. İbn Düğunne, Ehabiş'in efendisidir. Bundan sonra Kureyş,

Hz. Ebu Bekr' e dokunmamıştır. Ancak bir müddet sonra İbn Düğunne bu kefaletten vazgeçmiştir. 35 1.4.

Savaş

Psikolojik görünce fiili

Sebebi Olarak

Şiddet

ve Ambargo

savaşı başlatan Müşrikler,

saldırılar başlatmış

bunun yeterli

olmadığını

ve Ebu Talib'e verilen ültimatomda

zikredilen savaş tehdidini uygulamaya koymuşlardır. İlk kanın akıtılması işte

böyle

bir

zamana

rastlamaktadır.

mahallelerinden birinde gizlice namaz yaşanan tartışmada,

Müslümanların

kılarken

Sa' d b. Ebi Vakkas

Mekke'nin

görülmeleri üzerine

Müşriklerden

birinin

başını

Bakara, 2/246. Taberi, Tari/ı, IV, 166; İbnü'l-Esir, el-Kiimil, II, 79. 34 Acar, Cafer, Ca/ıiliyede ve Risalet Döneminde Savaş Olgusu, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2008. 35 İbn Hişam, II, 16-7; Bııhari, "Menakıbü'l-Ensar", 45; İbn Kesir, el-Bidfiye, III, 94; Köksal, 32 33

İslam Tarihi, VI, 194.

52 1 C a i' e r A C A R

yarmıştır. 36

Yine bu süreçte Yasir ailesinden şehid edilenler, Müslümanlara

yönelik şiddetin boyutu ile ilgili fikir vermektedir. 37 savaş

Bu olaylardan sonra başlamıştır.

Kureyş'in,

psikolojik harp antlaşma

ambargo

emareleri kararı

artık

ile Müslümanlar üzerindeki

uygulamaları yoğunlaşmıştır. kavuşturulmuştur. 38

ile resmiyete

tarafından işitilmiş

savaş şartları

ve

somutlaşmaya

daha

Bu ambargo

yazılı

bir

Bu durum Müslümanlar

nedeniyle Ebu Talib de dahil olmak

üzere Allah' a dua etmeye başlamışlardır. 39 İbrahim Sarıçam, Müşriklerin Hz. Peygamber'i öldürmeye karar vermelerinden sonra, Hz.

Peygamber'in,

yerleştiklerini düşman

amacıyla

korunma

belirtir.

40

Bu

aşamadan

yaptırımların

kadarıyla

mahallesine

sonra Hz. Peygamber ve kabilesi

nedeni,

Müşriklerce

Müslümanların

öldürmek üzere Kabe avlusunda yardıma koşmuş

ve "Rabbim

diyerek müdahale

Hz.

Talib

ve

ilan edilmiştir.

Anlaşıldığı

namaz

Ebu

Haşimoğulları

etmiştir.

kılarken ayağı

Peygamber'in

ile

inançlarıdır.

bu

ağır

Hz. Peygamber'i Hz. Ebu Bekir

diyen bir kimseyi öldürecek misiniz?"

Ebu Cehil'in, Hz. Peygamber'in boynuna

bastığı

çocukları

görülen

yapılan girişime karşı

Allah'tır

41

reva

da rivayet da

ayrı

edilmiştir.

Bu muamelelerden

tutulmamış

Fatıma'nın

başı

İbn İshak 203; İbn Hişam, I, 350; Taberi, Tarih, IV, 122; İbnü'l-Esir, el-Kamil, II, 61; Hüseyin Al gül, "Akabe Hadisesi Hicret ve Getirdikleri", Diyaııet Dergisi Hicret Özel Sayısı, Ankara 1981, s. 36; Şükrü Balıkçı, "Mekke Döneminde Müşriklerin Müslümanlara Uyguladığı Ambargo", Harran Ünv. ilh. Fak. Dergisi, sy. III, Şanlıurfa 1997, s. 368. 37 İsmail Altun, "Hz. Peygamber'in Şehit Aileleri ile Münasebetleri", EKEV Akademi Dergisi, sy. 44, Yaz 2010, s.229. 38 İbn İshak, 213; Taberi, Tarih, IV, 148; Belazfıri, Eıısfib, I, 230; Yakubi, Ahmed b. Ebi Yakub, Tarihu Yakubf, Darü sadır, Beyrut 1995, II, 31; İbn Seyyidinnas, I, 222; İbn Kesir, elBidfiye, III, 84; Halebi, İıısanü'l-Uyuıı, II, 26. 3 9 İbn İshak, 14; Mehmet Azimli, "Mekke Dönemindeki Boykot Yılları Üzerine Bazı Mülahazalar", istem, Yıl:4, Sayı:7, 2006, s. 58. 40 İbrahim Sarıçam, Hz. Peygamber'in Evrensel Mesajı, DİB Yayınları, Ankara 2003, s. 106. 41 İbn Hişam, I, 385; Taberi, Tarih, IV, 143-4; İbnü'l-Esir, el-Kamil, II, 80. 36

R i s a 1e t yarılmıştır.

D ö n e m i Sa v a

Yine Hz. Ebu Bekr'in

tarafından

3 ş

1 3 m a s 1 n d a .. ,

1

başı yarılıp saçları yolunmuştur. 42

bir

şiddettedir.

nitelikte ve

sürecinde; Ebu Cehil

1a r 1 n ı n 8

davranışlar,

dönem kültürü için tüm bu oluşturabilecek

ş

savaşın meşru

Hamza'nın

Hz. Peygamber' e

cariye, Hz. Peygamber'in hakaretlere bir mukabelede

O

zeminini

Müslüman

yapılanları

53

oluş

haber veren

bulunmadığını

belirtmiştir. 43

Müslümanlara başlamış, başlıca

zayıf

şiddetle

üç

savaş

hukukunun

şiddet

yıl

devam

uygulanmıştır.

dövme, zarar verme,

devam

etmiştir. 44

ettirilmiştir

açlık

ki,

dayanamamış

uygulamanın

ve sözü edilen

Ancak genel politika devam gelmişken

Müslümanların

Müslümanlara olarak pek

farklı

tatbik

Bu durum

Müşriklerce

bazı Müşriklerin

son

etmiştir.

yönelik

ettiği

değildir. 46

algılanan muhatabın, Zayıf,

engelleme ve

o kadar

bulması

bile

için

Mekke vicdanı

girişimler

45

ifade etmek gerekir ki, Medine döneminde

kervanlara karşı

şiddetin

Bu

çocukların çığlıkları

nedeniyle

Bu duruma,

Yeri

alış verişi

Bu uygulama,

sokaklarından işitilir olmuştur.

olmuştur.

kuralları işlemeye

imkanlarının kısıtlanması şeklinde sıralanabilir.

idame

yaklaşık

Cahiliye

durumda olanlara şekilleri,

tezahür

hayatı

karşı,

askeri

hareketleri,

Müşriklerin

ticari ve ekonomik ambargodan nitelik

Zira her iki uygulama da tehdit olarak

lojistik imkanlarının sınırlanmasından ibarettir.

köle veya köle kökenli

muameleleri daha rahat bir

şekilde

kişilere

karşı,

bu gibi

savaş

uygulanmıştırY Kur'an'ı açıktan

okuyan Abdullah b. Mesud'un, kan revan içinde kalacak

şekilde

İbn İshak, 292, 294, 296; İbn Hişam, I, 385. İbn Hişam, I, 387-8. 44 İbn İshak, 216; İbn Sa' d, Tabalcit, I, 188; Yakubi, II, 31. 45 İbn İshak, 219; İbn Kes!r, Ebi'l Fida, el-Bidfiye ve'ıı-nilıfiye, Daru'l-fikr, Beyrut 1992, c.

42 43

II/ın,

47.

Krş. Polat, Selahattin, "Hz. Peygamber'in İttifak, Teminat ve Antlaşmalarmdaki Diplomatik Taktikler", EÜİFD, Kayseri 1988, V, 118. 47 İbn İshak, 246, 252-3; İbnü'l-Es!r, el-Kamil, II, 66. 46

54jCai'er ACAR

dövülmesi, yine mevcut dini oluşmaya başlayan karşısında

zayıf

yeni

ortamı

yapı,

yeterince güçlü

gösterememiştir.

gerekli direnci

durumda olan Müslümanlar

katılması,

izah eden örneklerdendir. Risaletle

arasına,

saldırgan davranışların

olmadığı

yapılanlar

için,

Mekke döneminde genelde Hamza gibi güçlü kimselerin olmuştur.

hafiflemesine vesile

Hz.

Ömer'in Müslüman olması ile de aleni olarak ibadet edebilme imkanı doğmuştur. 48

ağır baskı, bazılarını

Müslümanlar üzerindeki

gizlerneleri gibi bir mecburiyede

karşı

kendilerini

karşıya bırakmıştır.

Bununla

birlikte Hz. Ömer de müslüman olduğunu ilan eder etmez saldınya uğramış,

civarda bulunan insanlar onun üzerine

çullanmışlar

ve

yarım

gün devam eden bir kavga, -İbn Hişam'ın deyişiyle "savaş" (ikteteh1)yaşanmıştır.49 Öyle ki Hz. Ömer bitap düşüp şu sözü söylemiştir: "İstediğinizi yapınız eğer üç yüz kişi olsaydık ya biz size bu şehri bırakır giderdik

yahut siz burayı

bırakıp

Mekke' de olduğu,

yaşanan

bu gergin

yine bu gerilimin

Kureyş'in

tarafı

ortamın,

olan

nihayet

Müşriklerce

açık

ortaya

bir

savaş ilanı

konulmuştur.

ileri gelenleri son olarak Hz. Peygamber' e "ya sen bizi yok edersin

ya biz seni"

demişlerdir.

yaptırılmıştır. 51

geleneklerden devreye

giderdiniz. "50

takımından kişilere

Ayak

Akabinde kaynağını

bu

alan

ilanın

gereği

buna dönük hareketler olan

davranışlar

savaş uygulamaları yaygın

bir

ve

şekilde

girmiştir.

1.5.

Akabe Biatları ve

Hicret öncesi biatlarıdır.

Akabe

Savaş

savaş ortamına ilişkin biatlarında

önemli bir gösterge de Akabe

hem Müslümanlar hem de

olayların gelişiminin farkındadır. Müşrikler

Peygamber'in

Kureyş'e

karşı

savaşmak

bu

üzere

biatı işittiklerinde, toplandığı

48

İbn İshak, 230, 244; Sarıçam, Hz. Muhammed'in Evrensel Mesajı, s.lOO.

49

İbn Hişam, I, 457.

so İbnü'l-Esrr,

el-Kamil, II, 88.

sı İbn Hişam, I, 384, 396.

Müşrikler

Hz.

yorumunu

R i s a 1e t yapmıştırY

Biata

D ö n e rn i

katılan

savaş

Peygamber'in anlaşılmaktadır.

şartlarını

İkinci

Kureyş Müşrikleri

dikkate

beni

korumanız

SS

Hz.

sözleştiği

"Çocuklarınızı

ve

biatleşiyorum."

mukabele

bazı

adamlar arasında

bağlar vardır.

kılarsa

onları keseceğiz. Eğer

Biz

etmiş

ve

düşünür

"Hayır,

barış yaptıklarınızla barış yaparım"55

koymuştur.

biatlarında etrafındakilere şöyle seslenmiştir:

Bu adamla niçin

biatlaştığınızı

devam

bilakis

etmiştir:

"Siz onunla

biatlaşıyorsunuz ... "

56

doldururuz."

emrolunmadık,

teskin

etmiştir.

kadar

Müşriklerle

"Ey Hazrec

ve siyahıyla harb

Hz. Peygamber' e dönüp: "Seni hak ile eğer

demiştir.

dilersen

yarın

Mina

halkının etrafını

Bunun üzerine Hz. Peygamber,

anlaşılmaktadır

Müslümanlar

topluluğu!

cevabını aldıktan

insanların kırmızısı

yolculuk eşyalarınızın

Buradan

sözleriyle

Yine Abbas b. Ubade,

biliyor musunuz?", "Evet"

gönderen Allah'a yemin ederim ki kılıçlanınızla

ve "Ya

dönmeyi ve bizi terk etmeyi

bir ortamda biat yapıldığını ortaya

etmek üzere

Bu

hareminiz haremim, ben sizdenim ve siz de bendensiniz. Sizin

harb ettikleriniz/e harb ederim,

şöyle

etmiştir.

girmiş

sürerken araya Ebu Heysem b. Teyyihan

kanınız kanım,

"Bununla

1

savaşmak

incelendiğinde,

üzere sizinle

müsün?" Bunun üzerine Hz. Peygamber tebessüm

sonra

ile

alarak Akabe'de

kalmıştır." şeklinde

miras

bunu yaparsak ve Allah seni galip

Akabe

1 a rn a s 1 n d a ...

Akabe'de Hz. Peygamber;

ecdadımızdan

Rasülallah bizimle

nasıl

ş

Onlardan Bera b. Marur da "Biz harb ehliyiz ve silah sahibiyiz.

Bunlar bize konuşma

1a r 1 n 1 n B a

Konuyla ilgili rivayetler

kadmlarınızı koruduğunuz şeyden, demiştir. 54

ş

Müslümanlar da

istemişlerdir. 53

için izin

Sa v a

yanına

dönünüz." diyerek onu

ki, Akabe

arasında

biatlarına

zaten bir

gelinceye

savaş vardır.

Hz.

5ı İbn Hişam, II, 109; İbnü'l-Es!r, el-Kamil, II, 101. 53

Mahmud

Şit

Hattab, Komutan Peygamber, (Trk. Tre. Ahmet

Ağırakça),

Bir

Yayıncılık,

İstanbul 1988, 41; Hamidullah, Muhammed, Mecmuatü vesaikü's-siyasiyye li ahdi'n-nebevf ve'l-Jıilafeti'r-raşide, 54

Beyrut 1985, 37.

İbn Hişam, II, 103; İbn Sa' d, Tabaktit, I, 219; Belazı1ri, Ensab, I, 239; Tab eri, Tarih, IV, 186;

Ahmet Önkal, "Akabe Biatları", DİA, II, 211; Algül, "Akabe Hadisesi Hicret ve Getirdikleri", s. 36. 5s İbn Hişam, II, 104; İbnü'l-Es!r, el-Kamil, II, 99-100. 56 İbn Hişam, II, 105-6; Taberi, Tarih, IV, 188; İbn Kesir, III, 165.

56

1

C a f e r /J. C A R

Peygamber de bunu bilmekte ancak savaş için emir almadığından,

karşılık

verme noktasında bir karar vermemiştir. 57 İkinci Akabe biatının bir adı da

"Harb" biatidir. Burada

düşmanlık

biatlaşılmıştır. Sa' d b. Ubade de "İkinci

ettik"

savaşmak

gösteren herkesle

üzere

Akabe Biatında harb biatıyla biat

demiştir. 58

biatından

Akabe

haberdar olan

Mekke'ye hareket edip biat edenleri

Müşrikler,

aramış,

hemen Mina' dan

Sa' d b. Ubade'yi

yakalayıp

dövmüşlerdir. İbn Ubade esir alınmıştır. Onu esaretten ve işkenceden, antlaşmalısı

daha önce

olan Cubeyr b. Mutim ve Haris b. Hars

kurtarmıştır. 59

2.

Hicret Süreci V e Mekke' de

2.1.

Hicret ve

Savaş Ortamı

Savaş

Mekke, Müslümanlar için yaşanılabilir bir şehir olmaktan çıktğında, Cahiliye gelenekleri açısından önemli bir savaş nedeni olarak kabul edilen; "insanların

yurdundan

çıkmak

Müslümanlar için Mekke' de durumdan

şikayet

silahlarımızı

bırakıp

sorusunu

gelmeyecek" çıkış

şartlarının

silahsız dolaşmak imkansız

güven içinde

yanında

yüzleşilmiştir.

hale

gelmiştir.

Bu

günler gelmeyecek mi?"

ağlayacağız,

nihayet sizden biri pek çok

hiçbir demir alet olmadan oturacak ve kalbine korku Bu süreçte Müslümanlar,

görmüşlerdir. 61

nasıl

ile

yaşayacağımız

o da "biraz daha

buyurmuşlardır. 60

yolu olarak

bırakılmaları"

eden bir sahabi Hz. Peygamber' e: "ya Rasülallah,

yöneltmiş,

insan içinde,

durumunda

cereyan

Tek başına bu

ettiğini

arayış

gösterir. 62

Habeşistan'ı

bile Mekke'de

Habeşistan

bir

savaş

hicretine

57 İbn Hişam, II, 109; Taberi, Tarih, IV, 189; İbnü'l-Es1r, el-Kamil, Il, 101. ss İbn Hişam, II, 115; Taberi, Tarih, IV, 187-191; Zehebi, Tarih, 202. 59 İbn Hişam, II, 110-111; İbn Sa' d, Tabakat, I, 223; Belazuri, Ensiib, I, 254; Haleb1, II, 179. 6o İbn İshak, 232; 6ı İbn İshak, 232; İbn Hişam, I, 434; Taber1, Tarih, IV, 138; İbnü'l-Esir, el-Kiimil, Il, 77; İbn Kes1r, 11/ııı, 64; krş. Vehbi İrnamoğlu, "Mekke Putperestlerinin İslam'la Yüzleşmesi-Tarihl ve Psikolojik Süreç Analizi-", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı: 2/9 2009, s. 354. 62 Başka örnekler için bk. İbn İshak, 259, 269, 271-2; İbn Ebi Şeybe, Ebi Bekr Abdullah b.

D ö n e m i S a v a ş 1a r 1 n 1 n B a ş 1 a m a s 1 n d a ...

R i s a i e t. katılamayan

Müslümanlar ise

1

57

durumlarını gizlemişlerdir. Habeşistan'a

hicret kararını yormnlayan Ümmü Seleme, "Mekke bize dar geldiği zaman" ifadesini kullanmıştır. 63 Müşrikler, Müslümanları başarı sağlayamayınca,

yine

zora sokma taktiklerinde yeteri kadar

savaş uygulamalarının

kaldırma planları yapmışlardır.

Peygamber'i ortadan

sıkı

Ebu Talib, Hz. Peygamber'i daha bunu bir şiirle dile

bir

bir

parçası

olarak, Hz.

Bu durumu gören

şekilde korumasına almış

ve

taşkın

ve

getirmiştir. 64

Hz. Peygamber, kendisine ve Müslümanlara yönelik bu saldırgan davranışlar karşısında, direneceğine

bir

işaretler vermiştir.

dair

duruş sergiiemiş

yapılanlara

ve

Nitekim Ebu Cehil'in, ona

yaptığı

eziyetler mukabilinde: "ey Ebu Cehil çok geçmeden az gülecek çok ağlayacaksınız ... " demiştir. 65 algılanabilir.

Ayrıca

Bu, Hz. Peygamber'in

Müslümanların

artık

karşı

bir tehdidi olarak

fiili

tepki

vermeye

hazırlandıklarının işareti sayılabilir.

Görünen

odur

Müşrikler,

ki

bu

tektaraflı

Müslümanların

güçlendiklerini ve kendileri için tehdit olabileceklerini

düşünmüşlerdir. Karşı

Bu güne, öneminden değerlendirirken;

tabi

"zahmet günü"

lazıın"

67

demiştir.

Kureyş,

gibi

gelişiyor.

değiliz. Artık

onun

davranışlarının

bir

emin

toplanmışlardır.

adı verilmiştir. 66 Kureyş

adaının işi, gördüğünüz

olanların saldıracağından

yapmışlardır.

olarak

strateji için de Darü'n-Nedve' de

dolayı

"Bu

parçası

yönelik

uygulamaları,

bir

savaşın

Müslümanlara

bu işi

Biz onun ve ona

hakkında birleşmemiz karşı

bir

savaşı

Muhammed, Kitabü'l-megiizf, (thk. Abdulaziz İbrahim Umeri), Daru'l-İşbiliyye, Riyad 1999, s. 172. 63 İbn İshak, 232, 273; İbn Kesir, III/m, 66. 64 İbn İshak, 217-8. 6s Taber'i:, Tarih, IV, 166-7. 66 İbn Hişam, Il, 144. 67 İbn Hişam, ll, 146; Algül, "Akabe Hadisesi, Hicret ve Getirdikleri", s. 44; Hayrani Altıntaş, "Akabe Hadisesi Hicret ve Getirdikleri", Diyanet Dergisi Hicret Özel Sayısı,

58 1 C a ı: e r A C A R gerektirdiğinin saldırısıyla

farkındadır.

olacaktı.

katılan

Bu durum Kur'an'da

herkesle

şöyle

savaşamayacak

ifade

edilmiştir:

tutuklamak veya öldürmek veya Mekke' den sürüp kuruyorlardı. "69 Kureyş, arkadaşım

sonra

kişinin

Hz. Peygamber' i öldürmek istemiştir. Böylece Hz. Peygamber' i

koruyan Abdimenaf, plana 68

Bu nedenle, her kabileden bir

Hz. Peygamber'in hicret

yakalayana yüz deve

onu takip

vadetmiştir? 0

ve diyete

razı

"Hani kafirler seni

çıkarmak

için tuzak

ettiğini anlayınca,

Hz. Peygamber,

ayrıldıktan

savaş

etmek ve yakalamak istemeleri,

onu ve şartları

nedeniyledir. Hicret eden Müslümanlar gizlilik içinde Yakalananlar eziyetle

karşılaşmış

ve

yolculuğa çıkmışlardır.

hapsedilmiştir. 71

Ebu Selerne

habersizce hicret edebiimiş ancak eşi Ümmü Selerne başaramamıştır. Beni Müğire' den

birinin

yardımıyla

yıl

bir

Hz. Peygamber de hicretini gizlice varlıklarıru

şeylerini

geride

bırakmak

Ebi Rebia

bunlardandır.

saldırısına

uğramış,

Müşriklerin

bu

O

yapmıştır.

mecburiyetinde

almak isteyenler ise

ağır

eli kolu

Hicret edenler, hertürlü

kalmışlardır.

muamelelerle

dönüş

ulaşabilmiştir. 72

sonra Medine'ye

Geri dönüp bir

karşılaşmıştır. Ayyaş

yolunda Ebu Cehil ve

bağlanmış

sonra da

çabaları kısmen başarılı olmuş, bazı

b.

adamlarırun

hapsedilmiştir. 73

insanlar dinlerinden

dönmek zorunda kalmışlardır. 74

Ankara 1981, s. 118. İbn Hişarn, II, 146-147; Taberi:, Tarih, N, 195; İbn Kesrr, el-Bidaye, III, 176. 69 Enfal 8/30. 70 İbn Hişarn, II, 152; Belazı1r1, Ensab, I, 260; krş. Sarıçarn, 120. 71 İbn Hişarn, II, 137; İbn Eb1 Şeybe, s. 107; İbn Sa' d, Tabakat, I, 228; İbnü'l-Esrr, el-Kamil, II, 100-105. n İbn Hişarn, II, 129-130. 73 İbn Hişarn, II, 137-9 74 İbn Hişam, II, 144. 68

R i s a 1e t

D ö n e m i Sa v a

birkısım

Hz. Peygamber ve

Mekke' deki bazı uygularnalar savaş niteliktedir. Hicret konulmuştur.

malları

1 ıı ı

1a r

n

8a

ş

1a m a s 1 n d a ...

1

59

Hicret Sonrası Mekke

2.2.

el

ş

esnasında

Kureyş

tarafından

Mekke' deki evinden b. Alkame'ye

çıkınca,

satmıştır.

Medinelilerin

ortarnını

hicretinden sonra

farketmemize imkan verecek

geri kalan mallara adeta ganirnet

sonrası

Hicret

Müslümanların

Mekke' deki

malı

olarak

Müslümanların

evleri ve

Nitekim

Cahş

b. Riab,

saldırmış

ve evlerini Amr

yağrnalanrnıştır.

Ebu Süfyan onlara

75

Hz.

Peygarnber'i

himaye

etmesi

nedeniyle,

Mekkelilerce Abdullah b. Übeyy b. Selül'e gönderilen tehditvari uyarı mektubu, ilan edilen tek "Kaçmış

taraflı savaşı

arkadaşımıza

bulunan

daha iyi ortaya

bir eman

bulunuyorsunuz. Allah'a yemin ederiz ki ona veya onu ülkenizden

sığınma

ve

karşı

bir

çıkarıp atmazsanız, savaşçılarınızı

koymaktadır:

hakkı

tanımış

çatışmaya kalkmazsanız

öldürmek ve

kadınlarınızı

da kendimize almak üzere hepimiz kalkıp üzerinize yürüyeceğiz. "76 başka

Buna benzer bir Peygamber' e kucak Şayet

o

doğru

bize aittir.

açtığı

için

karşı duruş dışında nasıl

edemez. "

7s

ve " ... Bizimle onun

Ensarı

arasına

çıkarılacak

Hz.

girmeyin.

saadet

payı

kötü biriyse onu ele geçirmede biz herkesten daha çok hak

sahibiyiz." sözleri ile tehdit

yansırnıştır:

kınarnış

yolda ve iyi bir tutuma sahip ise bundan

Şayet

Mekke

mektupta Ebu Süfyan,

etmiştir. 77

bir tavır beklenebilir?

Müşrikleri

ile

savaş

"Medine'deki hiçbir müşrik,

denilrniştir.7 8

Böyle bir ortamda Müslümanlardan

Buradan

hali Medine

Kureyşin

ulaşılan

Sözleşmesine

ne malını ne de

canını

de

himaye

netice odur ki Müslümanlar,

İbn Hişam, II, 169; Hamidullah, 40.

İbn Habib, Muhammed, Kitabü'l-Muhabber, (Thk Eliza Lichten-Stadter), Haydarabad, 1942, s.271; Hamidullah, İslam Peygamberi, l, 21; Özdemir, 18. 77 İbn Habib, Kitabü'l-Muhabber, s. 271; Abdürrezzak, V, 358; Hamidullah, İslam Peygamberi, l, 217; Talat Koçyiğit, "Abdullah b. Übeyy b. Selül", DİA, İstanbul1988, I, 140. 78 İbn Hişam, II, 173. 76

.ı-ICAR

GOlCafer Kureyş

savaş

ile

olduğu

da

olduğu

tanınmamıştır.

himaye yetkisi muhatapların

halinde

bir

için Medine

Ayrıca

düşman

burada

inancın mensupları değil düşmanlık

olarak seçilen

gösteren insanlar

anlaşılmaktadır.

Mekkelilerin yaptıklarının

bir

Hz.

başka

Peygamber' e

Peygamber

ve

savaşacaklarım

2.3.

karşı

arkadaşlarım

ilan etmiştir.

tektaraflı

Süfyan'ın

göstergesi de Ebu

mektuptur. Ebu Süfyan bu mektupta,

Ensarı

tehdit

etmiş

ve

savaş

yazdığı

Ensara

çıkarmazlar

Medine'den

bir

eğer

Hz.

ise

onlarla

doğru,

bunca

79

Askeri Operasyonlar

Risaletin takriben on üçüncü yaşanan

Müşriklerine, Kureyş'i

olumsuzluklar

oluşuturulan

Müslüman

geliştirebilmek adına

doğmuştur.

karşısında

yılımn

sonlarına

büyük bir özveri ve varlığını

toplumun

fedakarlıkla

koruyabilmek

ve

ilk defa fiilen mukabil hamlede bulunmak imkarn

Risaletten on üç

yıl

sonra

Müşriklerle savaş

için

hazırlıklar

başlamıştır. 80

Hicret Müslümanlar için bir olmuştur.

Nitekim bu

sevincinden şartları

ağırlıktan kurtuluş

ağlamıştır. 81

ve tereddütlerin yol

kurtuluş

açtığı

am

Hicret çok da kolay

ve rahatlama vesilesi

geldiğinde

Hz. Ebu Bekir,

gerçekleşmemiştir.

zorluklarla tamamlanmıştır. 82 Bu,

Gizlilik

yaşanan savaş

nedeniyle olsa gerektir.

Mekke' de yaşananlar ve hicret sonrasında gelen tehditler karşısında hala sessiz kalmak,

Müslümanların

hicretle

yakalamış oldukları yaşam

Hamidullah, Mecmuatü Vesaikü's-Siyasiyye, 70. İbn Hişam, II,317; krş. Ahmet Özel, İslam Hukukunda Milletlerarası Münasebetler ve Ülke Kavramı, s. 44-5; Yaman, İslam Devletler Hukukunda Savaş, s. 64-70; Elşad Mahmudov, Sebep ve Sonuçları Bakımından Hz. Peygamber'in Savaşlan, İsam Yayınları, İstanbul 2010, s. 28. sı İbn Hişam, II, 151. sı İbn Hişam, II, 153. 79

80

R i s a ı e t. D ö ortamını

rı

e m i S a v a ş 1a r 1 n 1 n B a

ş ı

a m a s 1 rı d a ...

da kaybetmelerine neden olabilirdi ki buna izin

Kureyş kervanlarına

savaş

"Haksız

verildi .. ." 83

61

verilmemiştir.

yönelik askeri hareketler, bu gayretin bir ifadesi

olarak yorurnlanabilir. Adeta eden; "Kendilerine

1

savaşın meşuriyyet

ilan edilenlere, zulme

yere, sadece

yurtlarından çıkarılmışlardır"

84

Rabbımız

zemininini de ifade

uğrarnaları

Allah'tır

nedeniyle izin

demeleri nedeniyle

ayetleriyle, daha risaletin ilk

yıllarında

arama mecburiyetinde kalan ve sürgün hayatına mahkum olan, zulüm gören insanlara, pasif

direnişten

aktif

direnişe

geçerek

yurt

işkence

ve

savaşmak

için izin verilmiştir. 85 Artık bu zeminde oluşan savaşın meşruiyeti, "Müslümanların

ifadesiyle

ortadan

yalnızca Allah'ın

anlamındaki 86

dinden döndürülmeleri"

kaldırılması, 87 "insanların

İbn Hişam'ın

fitnenin

özgürce ibadet edecekleri" yönüyle "Din

oluncaya kadar" 88

savaşın

devam

edeceği

ilan

edilmiştir.

İbn Hişam, bu ilanın hicret öncesi yapıldığını ifade etmektedir ki bu yapılan

kervanlara

önleyici

saldırıların

nedenlerine de

işaret

eder. 89

Dolayısıyla

bu askeri hareketleri anlamak için Mekke döneminde

yaşananları

gözardı

Müşriklerle yapılan

etmemek gerekir. Zira daha hicret öncesinde diyaloglar,

hicreti ile elde edilen

savaş şartlarında yürümüştür.

kazanıının

Medine

muhafaza edilebilmesi, askeri bir

potansiyelin sürekli aktif olması ile mümkündür. Önleyici meşru müdafaa yapmanın

yolu da budur. 90

Kervanlara Devletinin,

yönelik

yaşanan

ilk

saldırılar

tecrübeler ve siyasi

yeni şartlar

oluşturulan

Medine

içerisinde, kendisini

İbn Hişam, Il, 127; Hacc 22/39. Hacc 22/40. 85 Mehmet Özdemir,"Hz. Peygamber'in Bazı Siyasi Uygulamalarının Ahlaki Arka Planı", İslfimiyat, c. VI, s. 20; Özdemir, Mehmet, "Fetih ve Tebliğ ilişkisi", s.90. 86 İbn Hişam, II, 128. 87 Bakara 2/193. 88 İbn Hişam, Il, 128. 89 İbn Hişam, II, 128. 90 Krş. Ereker, 3, 36. 83

84

62 1 C a f e r A C /\ R

emniyete alma gayretlerinin bir

parçası

olarak uygulanan taktikler

durumundadır.

Hz. Peygamber, seriyyeleri her zaman

göndermemiştir.

Abdullah b.

Seriyyedekilerin

savaş

göstermektedir ki

savaş

konusudur.

Dolayısıyla

Cahş

seriyyesi haram ayda

yapmasım

öncelik

ise

değildir.

savaş

gönderilmiştir.

etmemiştir. 91

tasvip

Aksine bir güvenlik

kervanlara yönelik hareketleri,

için

Bu

da

endişesi

söz

yağma kavramıyla

izah etmek de ikna edici olmaktan çok uzaktır. 92 Müslümanlara yönelik hareketler, oluşturmuş

ve

Kur' an da bu

Müslümanlara izin çıkmadan

verildiğini

artık savaşın meşruiyet

gerçeği

beyan

dile

etmiştir. 93

önce hiçbir askeri faaliyet içerisinde

getirerek

olduğu

lojistik

motive

bir ortamda değer

caydırma

iktisadi

gibi

olmamıştır. 94

91

etmiştir.

etkin bir

Seriyyelerin

çıktıktan

şekilde

sonra

sonrası

hicret

savaş şartlarının

Medine Devleti,

geçerli

oluşumunu tamamlamıştır. Sonrasında düşmana

amaçlarla

giderken Medine

kaynağım oluşturan

yakırundan

bu kervanlar,

oluşturmaktadır.

bakımdan zayıflaması

sımr güvenliği

çalışılmıştır.

örselenmeye

Müslümanlara bu anlamda bir

potansiyelini de askeri

yaşananlar,

ifade eden her hedef, bir anlamda

kervanların, Şam'a olmaları, 95

için

ifade etmek gerekir.

Mekke döneminde yaşananları

savaş

Hz. Peygamber, bu izin

ve kervanlara yönelik askeri hareketlerin, bu izin gerçekleştiğini

zeminini

düşmam

Kureyş' e

ait

geçmek durumunda

fırsat vermiştir.

doğal

ve

ait

Mekke'nin

olarak Mekke'nin askeri

Bu kervanların engellenmesi, Mekke'nin

ve kontrol edilmesi

anlamına

gelmektedir. 96

İbn Hişam, II, 332, 333.

Mahınudov, s. 40. Hac 22/39-40. 94 Muhammed Seyyid Tantavi, es-Serfiya el-harbiyye fi'l-ahdi'n-nebevl, Kahire 1990, s. 27. 95 Vakidi, Ebu Abdiilah Muhammed Umer b. Vakidi, , Kitfibü'l-megfizl, (thk. Marsten Jones), Alemü'l-kütüb, Beyrut 1984. I, 12, I, 35; Taberi, Tarih, IV, 359; Kapar, Hz. Peygamber'in Müşriklerle Münasebeti, 181; Mehmet Özdemir, "Hz. Peygamber'in Bazı Siyasi Uygulamalarının Ahlaki Arka Planı", İsltimiyat, c. 6 (Ocak-Mart 2003) s. 16. 96 Taberi, Tarih, IV, 360-1. 92

93

R i s a 1 e t D ö n e m i S a v a ş 1a r 1 n ı n 8 a ş 1 a rn a s 1 n d a ... Kervanların aynı

Uhud

savaşı

zamanda

öncesi Ebu

malı olarılardan yardım

savaş

Süfyan'ın

için lojistik imkan

hedef

Bedir'in intikamını almak için kervanda

istemesidir. 97

ait her türlü ticari ve ekonomik

olabildiğini

sınırların güvenliği

olduğu

63

sağladığımn kanıtı,

Kervanlara yönelik askeri faaliyetler, günümüzde düşmana

1

göstermektedir.

Ayrıca

değer

devlet

ve kontrolü bir ihtiyaçtır. Hele

olduğu

ifade eden

gibi98

unsurların

olmanın gereği

olarak,

savaş şartlarının

geçerli

bir durumda fazlasıyla geçerlidir.

ilisalet döneminde kabileler, her zaman durumudaydı. Saldırının

ne zaman ve kimden

savaşa

geleceği

hazır

belli

olmak

değildi.

Bu

nedenle Müslümanlar gözciller ve sürekli askeri seriyyelerle önleyici görev yapmışlardır. İkinci Vadi'I-Kura ve Beni Fezare savaşı/ 9 böylesine örnekler olarak görülebilir. Bu

hassas

kervarılarımn,

ortamda

Müslümarılar,

Medine kontrolündeki alanlardan

istemişlerdir.

Bunda da

başarılı olmuşlardır.

Kureyş'in

arılamdaki

durumunu

bu

Müşriklere

yansıtan

geçişine

ait

Mekke

engel olmak aktardığı

Yakidi'nin

rivayet dikkate

ve

değerdir.

Safvan b. Ümeyye'nin şikayetinin aktanldığı bu haberde, Müslümanların kervanları artık geçirmediğine arayışlarına işaret edilmiştir.

ve Mekke

kervarılarırun

alternatif yol

100

Sonuç İnsanlık tarihi adeta bir savaşlar tarihidir. İslam Tarihi de bu

kabulün

dışında

Müşriklere

karşı

Müslümanların

gözükmemektedİr. yapmış

maruz

olduğu

kaldığı şiddet

Hz. Peygamber'in hicret askeri

faaliyetler,

ve tehditlerle

Mekke' de

yakından ilişkilidir.

Taberi, Tari/ı, IV, 371. Şakir Altay, Hukuk ve Sosyal Bilimler Sözlüğü, Bilgi Yayınevi, Ankara 1983, s. ll. 99 Vakidi, II, 564; İbn Sa' d, Tabakat, II, 90. ıoo Vakidi, I, 197; krş. Özdemir, 29. 97 98

saması

641Cafer ACAR

Mekke toplumu gelenekleri olan bir toplumdur. Gurur ve kibirlerine savaş

yönelik her hareket,

öncelikle upeygamberlik görülmüştür.

olarak

başlangıçta

sebebi olabilmektedir.

iddiasının"

Müşrikler tarafından savaş

bizatihi kendisi bir

nedeni

Varaka b. Nevfel ve Ebu Leheb bu durumu daha

Hz. Peygamber' e bildirmiştir.

Ebu Talib, vefat edinceye kadar, Hz. Peygamber'in görevini yapmasında

arasındaki

en önemli

yardımcısı

Hz. Peygamber'le ilgili

olmuştur.

Kureyş

Ebu Talib ile

görüşmelerde savaşa

giden süreç

izlenebilmektedir. Buna göre Hz. Peygamber'in söylemleri cahiliye toplumunu

rahatsız

etmekte ve

Ebu Talib vefat edinceye kadar

kaçınılmaz

sonrası

savaşı

Kureyş, savaşı

Peygamber' e karşı fiili bir saldırıya Ebu Talip

bir

tahrik etmektedir. alamadığı

göze

geçememiştir.

Mekke,

hem

Hz.

Peygamber

Müslümanlar için tehlikeli olmaya

başlamış

yaşanmıştır.

Habeşistan seçeneği

bu dönemde

sağlamıştır.

A ym amaçla Taif' e giden Hz. Peygamber,

bulamayınca

himaye ile ancak Mekke'ye

Taif ziyaretinin sonuçsuz Müslümanların

Akabe

biatları,

Hicret

büyük

Müslümanların

ve

kısmen

de

saldırılar

bir rahatlama beklediğini

dönebilmiştir.

kalması,

bunun Mekkelilerce

işitilmesi

sokmuştur. Şiddet

gelmiştir.

Hz. Peygamber'in ve

bunun için gerektiğinde

hem

ve bu süreçte fiill

ve Hz. Peygamber'in durumunu zora

ve baskılar çekilmez hale

için Hz.

savaşılması

bir

geride kalan

gizilik

Müslümanların korunması

ve

için bir anlaşma niteliğindedir. içinde

mallarına

yapılmıştır.

ganimet

malı

Hicret

olarak el

eden

konulmuş

satılmıştır.

Hicret edilmiş

sonrası

ve onlara

Medineliler,

Müslümanları korudukları

karşı savaş ilanı yapılmıştır.

için tehdit

Gerekçe ise Medinelilerin

Ri s a i e t Kureyşin düşman

Dö

ilan

rı

e m i

ettiği

Sa v a

ş

1a r

1

n ı n B 3 ş 13 m a s 1 n d

3

.. ,

1

65

Hz. Peygamber ve Müslümanlara kucak

açmaları dır.

varlıklarıru

Müslümanlar Medine'de öncelikle çevrelerini kontrol

altında

gelişen

sağlamak

tutup güvenliklerini

denilebilecek gözcü birlikler

oluşturmuşlardır.

sürdürebilmek ve için devriye

Bu faaliyetler

esnasında

olaylar bir dizi savaşların da yolunu açmıştır.

Nihai olarak ifade edilmelidir ki, Risaletin Medine döneminde Mekkeli

Müşriklere

yaşananlardan

karşı

bağımsız

yapılan

değildir.

savaşlar,

Mekke

Müslümanlara yönelik sistematik bir tacizlede başlayan, fiili şehri

saldırılada

Mekke

döneminde

döneminde

savaşım vermişlerdir.

Müşrikler,

Bu sözlü

devam eden ve sonuçta Müslümanların

terketmesi ile sonuçlanan bir savaştır. Medine'ye hicret eden Müslümanlar ve onlara kucak açan Ensar

saldırılada

tehdit

edilmiştir. Doğal

doğmuştur. Müşriklere

olarak

karşı

yönelik Risalet dönemi

hadiseleri önemli ölçüde motive

bir mukabele zarureti

savaşlanın

Mekke dönemi

etmiştir.

Kaynakça

Abdurrahman, Afife, eş-Şi'ru ve Eyyamü'l-Arab fi'l-Asri'l-Cahilf, Daru'lEndelüs, Beyrut 1984. Abdürrezzak b. Hemmam es-San' am, el-Musanııef (Mamer b. Raşid'in elCami' adlı eseriyle birlikte) thk. Habiburrahman el-A'zami, Beyrut 1983. Acar, Cafer, Cahiliyede ve Risalet Döneminde Savaş Olgusu, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2008. Algül, Hüseyin, "Akabe Hadisesi Hicret ve Getirdikleri", Diyaııet Dergisi Hicret Özel Sayısı, Ankara 1981, s. 39. Altıntaş, Hayrani, "Akabe Hadisesi Hicret ve Getirdikleri", Diyaııet Dergisi Hicret Özel Sayısı, Ankara 1981, s. 118. Altun, İsmail, "Hz. Peygamber'in Şehit Aileleri ile Münasebetleri", EKEV Akademi Dergisi, sy. 44, (Yaz 2010). Aycan, İrfan, "Sakif Kabilesi ve Taif Şehrine İslam Tarihi Açısından Bir Bakış", AÜİF Dergisi, Ankara 1993, c. XXXIV, s.222.

66 1 C a f e r A C A R

Azimli, Mehmet, "Mekke Dönemindeki Boykot Yılları Üzerine Bazı Mülahazalar", istem, Yıl:4, Sayı:7, 2006, s. 58. Belazfı.ri, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cabir, Ensabü'l-Eşraf, (thk. Süheyl Zekkar), Beyrut ı997. Bozkurt, Nebi, "Himaye", DİA, İstanbul ı998, XVIII, 56. Broekelmann, Carl, İslam Ulusları ve Devletleri Tarihi, Trk. Tre. Neşet Çağatay, TTK Yay. Ankara ı992. Buhar!, Ebu Abdullah Muhammed b. İsmail el-Buhar!, Sahih, Çağrı Yayınları, İstanbul ı 992. Caetani, Leone, İslam Tarihi, (Trk. Tre. H. Cahit Yalçın), İstanbul, ı925. Çağatay, Neşet, "Varaka b. Nevfel", İA, MEB Yayınları, Eskişehir ı997, XIII, 207. Daryat Ali Murat İslam'ın Doğusu Ve İlk Yayılısının Psikososyal Açıdan Tahlili, MÜİF. Vakfi Yay. İstanbul ı993. İbn Kesir, Ebu'l-Fida, el-Bidaye ve'n-Nihdye, Daru'l-fikr, Beyrut ı992. Ereker, Fulya A., "İlkçağlardan Günümüze Haklı Savaş Kavramı", Uluslararası İlişkiler, Cilt ı, Sayı 3 (Güz 2004), s. ı-36. Erul, Bünyamin, "Varaka b. Nevfel", DİA, İstanbul 2012, XLit 5ı8. Halebi:, İnsanül Uyun, Mısır Matbaası, Beyrut ı964. Hamidullah, Muhammed, İslam Peygamberi, (Trk.Tre. Salih Tuğ), İrfan Yay. İstanbul 2001. Hamidullah, Muhammed, Mecmuatü Vesaiki's-Siyasiyye li Ahdi'n-Nebevf ve'l-Hilafeti'r-Raşide, Beyrut ı985. Hattab, Mahmud Şit, Komutan Peygamber, Trk. Tre. Ahmet Ağırakça, Bir Yayıncılık, İstanbul ı988. İbn Abdi'l-Berr, ed-Dürer fi İhtisari'l-Meğazi ve's-Siyer, (thk. Şevki Dayf),

Kahire

ı966.

İbn Asakir, Ebu'I-Kasım Ali b. El-Hasen, Tarihu Dimaşk, Darü'l-fikr, Beyrut ı995.

İbn Ebi Şeybe, Ebi Bekr Abdullah b. Muhammed, Kitabü'l-Megazf, (thk. Abdulaziz İbrahim Umeri), Daru'l-İşbiliyye, Riyad ı999. İbn Habib, Muhammed, Kitabü'l-Muhabber, (Thk. Eliza Liehten-Stadter),

Haydarabad ı942. İbn Haldun, Mukaddime, (Trk. Tre. Zakir Kadiri Ugan), İstanbul ı990. İbn Hişam, Siret-i İbn Hişam, (Trk. Tre. Hasan Ege), Kahraman Yayınları, İstanbul ı 994. İbn İshak, Muhammed, Siyer, (Trk. Tre. Sezai Özel), Akabe Yay. İstanbul ı988. İbn Manzur, Muhammed b. Mükrim, Lisanül Arab, Daru sadır, Beyrut by., V, 309.

R i s a 1 e t D ö n e rn i

S a v a ş 1a r

1

n

1

n

8 a ş 1 a ın a s ı n d a ...

1

67

İbn Sa'd, Muhammed b. Sa'd, Müni', Tabakatü'l-Kübrıi; thk. Riyad

Abdullah, Beyrut ty. İbnü'l-Esir, Ebli'l-Hasan İzzettin Ali b. Ebi'I-Kerem Muhammed eş-Şeyban

el-Cezeri, el-Kamil fi't- Tarih (Trk.Trc. Ahmet Ağırakça) (III. Cilt)İst. 1989. İmamoğlu, Vehbi, "Mekke Putperestlerinin İslam'la Yüzleşmesi -Tarihi ve Psikolojik Süreç Analizi", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, sayı: 2/9 2009. Kapar, M. Ali, Hz. Peygamber'in Müşriklerle Münasebeti, Esra Yay. İst. 1993. Koçyiğit, Talat, Abdullah b. Übeyy b. Selül, DİA, İstanbul 1988, I, 140. Köksal, M. Asım, İslam Tarihi, Şamil Yayınevi, İstanbul 1987. Mahmudov, Elşad, Sebep ve Sonuçları Bakımından Hz. Peygamber'in Savaşları, İsam Yayınları, İstanbul2010.

Mazhar, Ali, Asabiye İnde'l-Arab hatta Zevali Beni Ümeyye, Mısır 1924. Önkal, Ahmet, "Akabe Biatları", DİA, II, 211. Özdemir, Mehmet, "Hz. Peygamber'in Bazı Siyasi Uygulamalarımn Ahlaki Arka Plam", İsliimiyat, c. 6 (Ocak-Mart 2003) s. 16. Özdemir, Mehmet, "Tebliğ-Fetih ilişkisi", TDV İslam'ın Güncel Sunumu Sempozyumu, Ankara 15-16 Mayıs 2003. Özdemir, Mehmet, "Hz. Peygamber'in Bazı Siyasi Uygulamalarının Ahlaki Arka Plam", İslamiyat, c. VI, s. 20. Nadir Özkuyumcu, "Hilf", DİA, İstanbul1998, XVIII, 29. Özel, Ahmet, İslam Hukukunda Milletlerarası Münasebetler ve Ülke Kavramı, Marifet Yayınları, 1982 by. Polat, Selahattin, "Hz. Peygamber'in İttifak, Teminat ve Antlaşmalarındaki Diplomatik Taktikler", EÜİF Dergisi, Kayseri 1988, V, 118. Sarıçam, İbrahim, Hz. Peygamber'in Evrensel Mesajı, DİB Yayınları, Ankara 2003. Şakir, Altay, Hukuk ve Sosyal Bilimler Sözlüğü, Bilgi Yayınevi, Ankara 1983. Taberi, Ebu Cafer, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, (Trk. Tre. Zakir Kadiri Ugan-Ahmet Temir), MEB Yay. İst. 1991. Tantavi, Muhammed Seyyid, es-Seraya el-Harbiyye fi'l-Ahdi'n-Nebevı, Kahire 1990. Ünal, Ömer, "Ebu Talib: Hayatı ve Edebi Kişiliği", EKEV Akademi Dergisi, sayı: 17, by. 2003. Vakidi, Ebu Abdiilah Muhammed Umer b. V akim, , Kitabü'l-Megazi, (thk. Marsten Jones), Alemü'l-kütüb, Beyrut 1984. Yakubi, Ahmed b. Ebi Yakub, Tarilıu Yakubi, Darü Sadır, Beyrut 1995.

68ICafer i~CAR

Yaman, Ahmet, "Savaş", DİA, İstanbul2009, c. XXXVI, s. 189. Yaman, Ahmet, İslam Devletler Hukukunda Savaş, Beyan Yay, İstanbul 1988. Zehebi, Muhammed b. Ahmed b. Osman, es-Siretü'n-Nebeviyye, (thk. Hüsamüdddin el-Kudsi), Daru'l-kütübi'l-ilmiyye, Beyrut 1988.