Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 15, Nr 2/2011 Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach

Ludzie, zarządzanie, gospodarka

Oliwia Trojnar1

EKSPANSJA GOSPODARCZA CHIN W AFRYCE Wstęp

Chińskie wpływy na kontynencie afrykańskim mają ogromne znaczenie dla analizy stosunków międzynarodowych minionej dekady. Ekspansja Państwa Środka nasila się, o czym mogą świadczyć kolejne kontrakty i inwestycje. Chiny dąŜą do zmonopolizowania pozycji inwestora w Afryce, wykorzystując nie tylko instrumenty powszechnie uznane za naleŜące do polityki ekonomicznej. Obok tak szeroko komentowanego wyścigu po surowce, jakimi obdarzony jest Czarny Ląd, zauwaŜyć moŜna takŜe inne oblicza współpracy na linii Pekin – Afryka. Przebieg oraz charakter współpracy postaram się pokazać w niniejszym artykule. Zostanie takŜe opisane oddziaływanie Chin na wydarzenia w Sudanie po 2005 roku. 1. Współpraca Chiny – Afryka od 2001 roku

Od września 2001 roku, czyli daty zamachów na World Trade Center i Pentagon moŜemy zauwaŜyć nowy charakter współpracy między gospodarkami Chin i Afryki. Wtedy to aspekty bezpieczeństwa międzynarodowego rzuciły nowe wyzwania światowym mocarstwom. Kwestie związane z terroryzmem, szybkością rozwoju i przemieszczania się chorób zakaźnych, handlem nielegalną bronią i narkotykami oraz przestępczość zorganizowana nie mogły zostać zignorowane przez jedno z najpręŜniej rozwijających się państw na świecie – Chiny. W odpowiedzi na wyŜej wymienione zagroŜenia, kilka lat później, w 2006 roku powstał dokument o współpracy wymiarów sprawiedliwości oraz o ekstradycji podejrzanych pomiędzy Chinami a kilkoma krajami Afryki. Ponadto, zawarto porozumienie, na mocy którego Pekin zobowiązał się do zacieśniania stosunków z Afryką,

1

Mgr Oliwia Trojnar.

295

w oparciu o ośmiopunktowy plan kooperacji, mający na celu wsparcie idei rozwoju państw Trzeciego Świata: 1. Podwojenie poziomu pomocy do 2009 roku, 2. Przyznanie 5 miliardów dolarów poŜyczek na preferencyjnych warunkach w ciągu 4 lat (2007–2010), 3. Przyznanie 5 miliardów dolarów pomocy w ramach zachęty dla chińskich przedsiębiorstw do inwestowania w Afryce, 4. Utworzenie centrum konferencyjnego dla Unii Afrykańskiej, 5. Umorzenie długów krajom najbardziej potrzebującym, 6. Powiększenie zakresu zerowej taryfy eksportowej ze 190 rodzajów produktów do 440, 7. Utworzenie Chińsko – Afrykańskiej strefy ekonomicznej, 8. Wymiana siły roboczej pomiędzy krajami, szkolenia profesjonalistów afrykańskich w Chinach w tematyce rolnictwa, edukacji, nauki i technologii2. Plan działania wydaje się być bardzo ambitny i finansowo wymagający. Nie wolno jednak zapominać, Ŝe w zglobalizowanym świecie, gdzie kaŜda gospodarka ma swoje wewnętrzne priorytety i zajmuje określone miejsce w światowym układzie sił, Chiny nie podejmują Ŝadnych działań bez zbadania moŜliwości skoku na pierwsze miejsce wśród krajów rozwijających się (według klasyfikacji Międzynarodowego Funduszu Walutowego). Ich celem zainteresowania i obiorcą ogromnej pomocy stały się państwa Afryki. Kontynent afrykański jest drugim co do wielkości zamieszkałym obszarem lądowym Ziemi. Liczba ludności w 2010 roku przekraczała 900 milinów, a od czasów dekolonizacji Afryka boryka się z wieloma problemami: − Głód, ubóstwo, nędza, − Skorumpowane rządy, − Choroby typu: AIDS, malaria, − Liczne wojny domowe, − Zanieczyszczenie środowiska naturalnego, − Degradacja ziemi, − Wysoki przyrost naturalny połączony z duŜą umieralnością noworodków. Wszystkie powyŜsze kwestie powodują, Ŝe Afryka jest zbiorem krajów, które potrzebują ogromnych przemian strukturalnych, środków finansowych i zainteresowania międzynarodowego, aby polepszyć skomplikowaną rzeczywistość i perspektywy rozwojowe. Takim partnerem w ostatnich latach wydają się być Chiny. Powody współpracy Chin i Afryki wydają się być oczywiste i jasne dla wszystkich obserwatorów międzynarodowych. Pierwsi oferują pomoc finansową oraz swe produkty, drudzy udostępniają ogromny rynek zbytu dla chińskich towarów. Nierzadko ceną za tę „wymianę” jest dostęp do cennych złóŜ surowców naturalnych, które wcześniej nie spotkały się z zainteresowaniem USA czy Zachodu z powodów takich, jak: 2

H. Wenping, „The Balancing Act of China’s Africa Policy”, China Security, wydanie 3, World Institute, 2007, s. 23–26.

296

Uznanie ich (złóŜ) wielkości za nieznaczną, Uznanie ich (regionów występowania złóŜ) za zbyt odległe geograficznie, Uznanie ich (regionów występowania złóŜ) za zbyt niebezpieczne politycznie. PowyŜsza charakterystyka ukazuje cechy obszarów, którymi zainteresowany jest teraz rząd w Pekinie. Istotnym faktem, o którym naleŜy wspomnieć, jest wymóg ogromnych nakładów finansowych i inwestycyjnych w kopalnie, eksploatację ropy oraz cały obszar infrastruktury pomocniczej typu: rurociągi, drogi, autostrady, przewody energetyczne, aby strategia ta przyniosła sukces. Przy okazji wyŜej wymienionych posunięć cennym przykładem obrazującym takie zachowanie Chin w Afryce jest Sudan. Kraj, który od dziesiątek lat jest regionem ogromnych napięć etnicznych i religijnych, stał się jednym z największych partnerów Chin. Aby wspomóc tak waŜną rolę sojusznika i eksportera ropy, jakim stało się to pogrąŜone w chaosie państwo, Chińczycy zainwestowali w ropociągi, rafinerie, autostrady, kilka cieplnych i wodnych elektrowni (Merowe Dam). To jednak początek polityki Pekinu. Kolejnymi krajami, będącymi odbiorcami podobnej „pomocy” są: Angola, Kongo, Etiopia, Gabon i Zambia. Kraje Czarnego Lądu bardzo chętnie podejmują dialog gospodarczy z Chinami widząc w nich swoją przyszłość, a postęp jaki stał się ich udziałem imponuje tak bardzo zacofanym gospodarkom. Jednak waŜną cechą jest to, iŜ Państwo Środka to nadal kraj rozwijający się i niektóre problemy mogą stać się wspólnym obszarem do rozwiązania, stąd Afrykańczycy chętniej słuchają porad i wskazówek Chin, albowiem duŜo bardziej pasują one do ich rzeczywistości aniŜeli wskazówki krajów rozwiniętych. Obszary, które powodują spójność interesów obu stron to między innymi: − Technologie źródeł odnawialnych energii, − Cena oraz dostępność chińskich produktów dla przeciętnego Afrykanina, − Chińskie poŜyczki i pomoc są bardziej atrakcyjne i osiągalne od środków oferowanych przez Bank Światowy oraz Międzynarodowy Fundusz Walutowy. Jednak jest teŜ druga strona tej współpracy, którą podkreślają społeczeństwa i naukowcy, aniŜeli rządy krajów Afryki. Zaplecze surowcowe, jakim zapewne jest ten kontynent nieraz stało się przyczyną wieloletniej dominacji i okupacji, na przykład w epoce kolonializmu. Wydaje się, Ŝe teraz rysuje się podobny scenariusz, tylko z jednym „beneficjentem” – Chinami? Wszystko wskazuje na to, Ŝe strategia, którą obrał Pekin powiela „wzorzec” sprzed lat umacniając swą gospodarczą pozycję na arenie międzynarodowej kosztem „tradycyjnej” roli Afryki jako zaopatrzeniowca. Bardzo często zwraca się uwagę na środowiskowe aspekty działalności Chin. Powstał raport (opracowany przez Swedish International Development Cooperation Agency and Department for International Development) ukazujący w 5 punktach cechy oraz wpływ wyŜej wymienionych działalności na środowisko naturalne Afryki. Wśród najwaŜniejszych stwierdzeń zawartych w raporcie naleŜy wskazać następujące: − − −

297

1. Inwestycje Chin skupiają się wokół sektorów niszczących środowisko; rafinerie, gazociągi, kopalnie, elektrownie wodne i tartaki, 2. Inwestycje są prowadzone na terenach ekologicznie wraŜliwych, często do tej pory chronionych jako parki narodowe, w krajach o niestabilnych i słabych strukturach, 3. Chiny podniosły rangę wzrostu ekonomicznego nad ochronę środowiska; stosowaną praktyką jest eksport inicjatyw nieprzyjaznych ekologii na odległe tereny (na przykład afrykańskie) ukazując je jako zagraniczną inwestycję, 4. Większość chińskich inwestorów nie przyjęło ani nie zastosowało międzynarodowych wytycznych dotyczących wpływu działań na środowisko, nierzadko stosując niŜsze standardy, 5. Ekspansja Chin i ich ogromny wzrost gospodarczy niepokoi zagranicznych obserwatorów, pod względem ochrony środowiska i zasobów naturalnych Afryki. Początkowo większość rządów afrykańskich na rosnące wpływy chińskich inwestorów reagowało z wielką przychylnością. Wiele jednak się zmieniło, kiedy na rynki Afryki zaczęli przybywać kupcy, pozbawiający tubylczą ludność źródeł utrzymania. Niepokojącą kwestią były praktyki zatrudniania tylko chińskich robotników, co bezpośrednio przekładało się na wzrost (lub brak poprawy) stopy bezrobocia, a jeśli juŜ zatrudniano ludność miejscową, to nie przestrzegano obowiązujących przepisów prawa pracy. Tylko 2 kraje wezwały Chiny do poprawy jakości technologii wpływających na środowisko, były to: Gabon i Sierra Leone. Na międzynarodowe zarzuty o niekorzystnym wpływie działalności Chin na sytuację ekologiczną regionów, w których inwestują, rząd w Pekinie odpowiada, Ŝe nie ingeruje w wewnętrzne sprawy innych krajów i podkreśla, iŜ szanuje wszystkie państwa Afryki, niezaleŜnie od tego jaką drogę rozwoju wybrały. Jak powiedział w 2004 r. ówczesny Minister Spraw Zagranicznych Chin Zhou Wenzhong: „Biznes to biznes. Staramy się oddzielić politykę od biznesu” (org. „Business is business. We try to separate politics from business”). WaŜną wypowiedzią jest takŜe ta z 2006 roku – rzecznika Ministra Spraw Zagranicznych: „(...) Chiny nie akceptują narzucania im (przez inne kraje) wartości, systemu socjalnego czy ideologii. Więc Chiny równieŜ nie pozwolą sobie na to w stosunku do innych (krajów)” (oryg. „(...) China does not accept any country imposing its values, social systems and ideology upon China. Neither will China allow itself to do so to others”)3. 2. Relacje Chiny – Sudan od 2005 roku

Przypadek Sudanu jest poddawany wielu analizom w naukowych opracowaniach. Oba kraje – Chiny i Sudan wiąŜą ekonomiczne interesy, a co za tym idzie obustronna polityczna „przyjaźń”. W latach 2000-2010 Pekin stał się najbliŜszym 3

P. Bosshard, “China’s Environmental footprint in Africa”, South African Institute of International Affairs, “China in Africa policy”, wydanie 3, kwiecień 2008 (10.11.2011).

298

ekonomicznym partnerem Chartumu; do Chin trafia dwie trzecie sudańskiego eksportu. Dodatkowo Chiny zbudowały większość infrastruktury tego zniszczonego kraju, odgrywając znaczącą rolę w rozwoju rolnictwa, przemysłu kopalnianego, systemu opieki medycznej i sektora edukacji. W lutym 2007 roku państwa podpisały takŜe kontrakt o wartości 1,15 miliardów dolarów na budowę kolei łączącej Chartum z największym miastem portowym – Port Sudan. Wszystkie te inwestycje spowodowały 11-sto procentowy wzrost ekonomiczny Sudanu w 2006 roku. JuŜ sześć miesięcy później, handel między gigantami zwiększył się ponad dwukrotnie; od stycznia do czerwca 2007 roku wynosił 2,4 miliarda dolarów. Jednak tak wysoki rozwój gospodarczy nie wszędzie przyniósł poprawę sytuacji społeczno-ekonomicznej. Wręcz przeciwnie, obszar Darfuru, nękany wieloma latami działań wojennych, nie tyle nie zyskał na poprawie sytuacji w kraju, ale powaŜnie rozwaŜał moŜliwość sfinansowania przez rząd zakupu sprzętu militarnego i broni. Według Ministra Finansów Sudanu, około 70% przychodów uzyskanych ze sprzedaŜy ropy przeznaczane było na zakup broni i wzmocnienie armii. W tym miejscu pojawia się rola Chin jako donatora i dostawcy arsenału zbrojnego dla rządu w Chartumie. Chińska dystrybucja tego towaru wzrosła ponad dwudziestopięciokrotnie w latach 2002–20054. Ponadto, na Sudan nałoŜone było embargo według którego, jeŜeli nie będzie wykorzystywał nabytej broni w Darfurze, ma on prawo ją zakupić. Sprowadzało się to do tego, iŜ Chartum zdeklarował, Ŝe broń nie pojedzie do Darfuru i tym samym nie złamał międzynarodowego prawa5. Jak alarmowały róŜne, międzynarodowe agencje do spraw obserwacji przestrzegania praw człowieka, proceder łamania, albo raczej obejścia embarga był wciąŜ aktualny. Dowodem miała być znaleziona na terenie Darfuru amunicja, wyprodukowana przez Chiny. Reakcją Sudańskiego deputowanego przy Banku Centralnym było stwierdzenie: „kiedy uŜytkuje (wydobywa) się ropę i surowce naturalne i nic nie poprawia sytuacji społeczeństwa (Sudanu), to tak naprawdę finansuje się wojnę przeciwko nim (...) (oryg. „When you exploit oil and resources and nothing goes to the population, then you are financing the war against them with resources and that is negative”, Maj 2007). Pomimo fali krytyki, w latach 2002–2007 odbyło się kilka spotkań wojskowych urzędników wysokiego szczebla, a po ostatnim z wymienionych, w 2007 roku, Chiński Minister Obrony, Cao Gangchuan stwierdził, iŜ „jego rząd jest chętny do rozwoju współpracy militarnej (i nie tylko) Chin i Sudanu” (oryg. „my government is willing to further develop cooperation between [Sudan and China’s] two militaries in every sphere”). Dla pozornej równowagi Chiny wysłały w sierpniu 2007 roku czwarty z pięciu transportów pomocy humanitarnej dla Darfuru, zawierający pompy, namioty i koce o łącznej wartości 2,6 milionów dolarów. Piąta przesyłka zawierała pomoc dla szkół, generatory prądu oraz narzędzia, warte 5,1 milionów dolarów. Cała 4 5

“China in Sudan: Having it Both ways”, The save Darfur Coalition, paŜdziernik 2007, (10.11.2011), raport koalicji: “Save Darfur Coalition”. http://sudaninfo.wordpress.com/tag/darfur/, [online], (10.11.2011).

299

pomoc humanitarna wyceniona została na łączną kwotę około 11 milionów dolarów. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, iŜ w tym samym roku, podczas wizyty chińskiego prezydenta Hu Jintao w Chartumie, prezydent Sudanu – Omar al– Bashir, podpisał siedem nowych porozumień, na mocy których: − Chiny zagwarantowały kwotę 13 milionów dolarów nieoprocentowanej poŜyczki na budowę nowego pałacu prezydenckiego (więcej niŜ wyŜej opisana pomoc humanitarna!), − Chiny zobowiązały się do budowy szkół, − Chiny podpisały zerową taryfę celną na 44 sudańskie towary, − Chiny przyznały 77 milionów dolarów poŜyczki na inwestycje infrastrukturalne (w tym 40 milionów dolarów dotacji), − Chiny umorzyły 80 milionów dolarów długu Sudanu. Ponadto, w odpowiedzi na falę nacisków, chiński koncern CNPC (China National Petroleum Corporation) wziął udział w kilku przedsięwzięciach charytatywnych, które przy całokształcie inwestycji prowadzonych przez CNPC w Sudanie cechuje skromny poziom: − Podpisano umowę z Sudańskim Ministerstwem Społecznego Dobrobytu i Rozwoju Społecznego, opiewającą na milion dolarów, które miały być przeznaczone na poprawę sytuacji socjalnej społeczeństwa, − CNPC ofiarowało dziewięćset tysięcy dolarów na szkolenia sudańskich robotników, pracujących przy wydobyciu ropy. Jednak waŜną kwestią była zwiększająca się świadomość Pekinu, jak waŜną rolę mógł odegrać w sprawie zakończenia wojny domowej i rzezi w Darfurze. Jako ekonomiczny, polityczny i militarny sojusznik Sudanu, Chiny miały ogromny wpływ na posunięcia rządu w Chartumie. Wydaje się, Ŝe Chiny zrozumiały swą „misję”, jaką mogły spełnić jako jeden z głównych graczy w Afryce. Pomocne było zademonstrowanie kilku, jakŜe waŜnych działań, aby tragedia w Darfurze nigdy się nie powtórzyła: − Dostarczenie helikopterów i sprzętu cięŜkiego, aby wspomóc międzynarodową misję w Sudanie – UNAMID, − Danie do zrozumienia rządowi w Chartumie, iŜ kontynuacja polityki wobec Darfuru nie będzie akceptowana przez Pekin i wywrze negatywny wpływ na obustronne relacje, − Zawieszenie dostaw broni i sprzętu wojskowego do Sudanu, − Współpraca międzynarodowa w celu utrzymania pokoju w Darfurze, − Publiczne przyznanie, iŜ podczas wojny w Darfurze miało miejsce ludobójstwo, łamanie praw człowieka i liczne przesiedlenia, − Zapewnienie większej pomocy humanitarnej. Podsumowanie

Przypadek Sudanu pokazuje jak wielkie są wpływy Chin na afrykańskim kontynencie. Współpraca, jeśli oparta na uczciwych zasadach i przestrzeganiu międzynarodowych konwencji moŜe okazać się dla Afryki ogromnym krokiem na300

przód w kierunku zrównowaŜonego rozwoju. Jako odpowiedzialny, międzynarodowy gracz, Chiny we własnym interesie powinny wprowadzać zasady, które wspomogą rozwój ekonomiczny, socjalny, bez naruszania środowiska naturalnego i równowagi politycznej. Z drugiej strony, afrykańskie rządy powinny zdawać sobie sprawę, iŜ selektywne dobieranie projektów inwestycyjnych przyczynia się do wzmocnienia własnych gospodarek. Oby słowa sudańskiego ministra finansów okazały się owocnym początkiem współpracy, ku lepszej przyszłości Afryki: „Dostajemy (od Chin) wsparcie bez Ŝadnych warunków... powoduje to poczucie braterstwa i równowagi” oryg. „We are getting support without conditions from China... there is a feeling of fraternity and equality with them”)6. Bibliografia:

1.

2. 3. 4.

Bosshard P., “China’s Environmental footprint in Africa”, South African Institute of International Affairs, “China in Africa policy”, wydanie 3, kwiecień 2008 (10.11.2011), “China in Sudan: Having it Both ways”, The save Darfur Coalition, październik 2007, (10.11.2011), raport koalicji: “Save Darfur Coalition”, http://sudaninfo.wordpress.com/tag/darfur/, [online], (10.11.2011), Wenping H., „The Balancing Act of China’s Africa Policy”, China Security, wydanie 3, World Institute, 2007, s. 23 – 26.

Abstrakt

Chiny odgrywają coraz bardziej znaczącą rolę na arenie międzynarodowej. Wielki postęp cywilizacyjny, będący udziałem Państwa Środka jest imponujący dla większości zacofanych i borykających się z nędzą krajów Afryki. Są one obarczone pamięcią o kolonizacyjnej przeszłości, stąd obecność Chin na owym kontynencie spotyka się z ogromnym zainteresowaniem i obserwacją. Na naszych oczach moŜe wyrastać nowe supermocastwo – Chiny, zabierając tym samym chwalebną pozycję Stanom Zjednocznonym. The Economic Expansion of China in Africa

China plays an increasingly important role in the international arena. The great economic progress, which this country has made, is impressive for most of the under-developed countries and those struggling with poverty in Africa. They are burdened with the memory of the colonization of the past, hence the presence Of China on this continent meets with great interest and observation. Before our very eyes a new superpower is likely to develop - China, taking away the glorious position from the United States of America.

6

Ibidem.

301