Paweł Błaszczyk

Cyganie w kulturze zachodniej

Cyganie pochodzą najprawdopodobniej ze wschodu, a dokładniej z Indii. Niestety nie wiadomo dokładnie z którego miejsca się wywodzą. Występują 3 teorie ich rodowodu. W 1987 roku na Harvardzie przeprowadzono badania grup krwi, które wykazały iŜ pochodzą oni z północno– środkowych Indii z PendŜab z plemienia Dźat (Zott). Analizy lingwistyczne i etnograficzne dowiodły z kolei ich pokrewieństwa z hinduistyczną kastą Domba, z którą do dziś dzielą zakres tradycyjnie wykonywanych profesji oraz od której najprawdopodobniej pochodzi ich nazwa własna - Rom. Natomiast dane, pochodzące z przeprowadzonych na róŜnych populacjach Romów badań genetycznych, zdają się sugerować, Ŝe pierwotna grupa zamieszkiwała Indie około 32 - 40 pokoleń temu i była stosunkowo mała, licząc prawdopodobnie około 1000 osób. Kluczowym elementem etnogenezy Romów były wojny w IX-X wieku pomiędzy muzułmańskimi najeźdźcami, a Radźputami, w wyniku których przodkowie Romów opuścili Indie. Sami Cyganie twierdzą, Ŝe wywodzą się właśnie z północno – środkowych Indii z tego wojowniczego plemienia. Teorię tę wspierają teŜ dane pochodzące z analizy języka romani, w którym większość słów odnoszących się do wojaczki (np. bust - "włócznia", tover - "topór", xanro - "miecz" itd.) naleŜy do najstarszej warstwy leksykalnej. Określenie czasu, w którym przybyli do Europy jest jeszcze trudniejsze. Nie wiadomo więc, czy pochodzące z perskich kronik wzmianki o wędrujących społecznościach Indusów odnoszą się właśnie do Romów. Często przywołuje się jednak fragment poematu Shah Name autorstwa Ferdousiego, mówiący o 10-12 tysiącach induskich muzykantów z plemienia Luri podarowanych szachowi Bahramowi V Gurowi w latach 420 – 430. Luri, podobnie jak współcześni Cyganie, byli bardzo uzdolnieni muzykalnie, grali głównie na berbecie. MoŜna więc powiedzieć, Ŝe pierwszy dialog między protoplastami Romów, a zachodem odbył się poprzez muzykę w V wieku. Z kolei w latach 820-834 grupa etniczna Zott próbowała utworzyć niepodległe państwo na mokradłach w rejonie Basry, dokąd jej członkowie trafili jako hodowcy bawołów wodnych. Kalif Al-Mutasim nie wyraził na to zgody i przesiedlił ich w okolicę Antiochii do miejscowości Ain Zarba, która z kolei w 855 roku została zdobyta przez Bizantyjczyków. Kolejne wzmianki o przodkach pochodzą z okolic roku 1000. Mahmud z Ghazni pojmał wtedy 500 tysięcy jeńców podczas inwazji na Sindh i PendŜab, których następnie uprowadził z dala od ich ojczyzny. Zostali więc rozproszeni po świecie. 1

Z dalszej historii wynika, iŜ przodkowie Romów musieli przemieścić się przez Persję i Armenię. Odzwierciedla to duŜa liczba zapoŜyczeń pochodzących z licznych uŜywanych tam języków. Jest tak na przykład w przypadku większości słów związanych z koczownictwem (jak: vurdon "wóz" pochodzące z osetyjskiego lub kurdyjskiego czy grast "koń" z ormiańskiego), co zdaje się sugerować, iŜ właśnie tam nastąpiła reorganizacja niehomogenicznej dotąd społeczności romskiej i wytworzenie nowych, jednolitych wzorców kulturowych (które, jak np. koczownictwo, są przez innych często kojarzone właśnie z narodem romskim). Kolejny dłuŜszy pobyt Romów miał miejsce w granicach Cesarstwa Bizantyjskiego, o czym znów świadczy duŜa ilość zapoŜyczeń językowych, np. terminów związanych z pokrewieństwem (jak kirvo - ojciec chrzestny), co moŜe sugerować istnienie głębszych relacji z resztą miejscowego społeczeństwa. W XI i XII wieku dochodzą do Konstantynopola, gdzie wprowadzili kilka zawodów, które były dla miejscowych całkowitą nowością, jak ujarzmianie dzikich zwierząt czy szczurołapstwo. Pomimo, Ŝe prace te nie są zbyt chwalebne, to Cyganie cieszyli się sporym szacunkiem, gdyŜ na ich prace było duŜe zapotrzebowanie. Niestety pod naporem Turków seldŜuckich, a potem osmańskich migrują na zachód. Przemieszczali się głównie w kierunku Bałkanów, osiedlając się w szczególności na kontrolowanych przez Wenecję obszarach Grecji. Dzięki polityce miejscowych władz powstawały tam liczne romskie osiedla. W XIV wieku moŜna juŜ ich spotkać w wielu miejscach Europy. Traktowani byli z wielkim zainteresowaniem jako, Ŝe podawali się za lud pokutujący za grzechy przeciwko przykazaniom chrześcijańskim. Jako pokutników przyjmowano ich serdecznie, pomagając im, goszcząc ich nawet na dworach ksiąŜęcych. Wzbudzali zaciekawienie odmienną odzieŜą i sposobem Ŝycia, uprawianiem wróŜby, pokazami tresowanych zwierząt. Na Korfu zajmowali się kowalstwem, kotlarstwem, szewstwem czy handlem końmi. Na Węgrzech, na Zamku Spiskim, otrzymali od cesarza Zygmunta Luksemburskiego glejt, który okazywali później innym władcom chrześcijańskim gdy przybywali do ich ziem. W 1417 roku byli juŜ w Niemczech, w 1422 roku we Włoszech, zaś w 1427 roku we Francji. W tym samym czasie część Romów poprzez Bliski Wschód i kraje Maghrebu dotarła na Półwysep Iberyjski i do południowej Francji. Do Polski przybyli od południa, na przełomie XIV i XV w. od strony Węgier - którędy wiódł szlak handlowy do Krakowa, i od strony Mołdawii - przez którą biegła droga kupieckich wędrówek z Wołoszczyzny i Siedmiogrodu do Lwowa i Przemyśla. Pierwszy dokument, poświadczający obecność Cyganów w Polsce, datowany na rok 1401, pochodzi z Krakowa. Kolejne wiadomości dotyczą lat 1405 i 1408 i pochodzą ze Lwowa. W roku 1411 pojawia się znów w Krakowie notatka o Cyganie. Te najdawniejsze wzmianki 2

zdają się wskazywać, Ŝe Cyganie byli wówczas ludźmi zamoŜnymi, zajmującymi się prawdopodobnie kupiectwem i handlem końmi. Jednak w XVI wiecznej Europie styl Ŝycia Cyganów nie był do końca rozumiany. Dziwiono się im, Ŝe nie chcą przejść na osiadły tryb Ŝycia i korzystać w pełni z ich dorobku kulturowego oraz nie pojmowano uwielbienia do kontaktów z przyrodą i zwierzętami. Mimo to, Ŝe byli nacją, która bardzo szybko przejmowała miejscowe zwyczaje, wiarę czy muzykę to i tak stali się włóczęgami, oskarŜanymi o kradzieŜe i rozboje. Niezrozumienie działało w obie strony. W ksiąŜce Barbary Smith „Cyganka” główna bohaterka teŜ nie akceptowała Ŝycia obcych: „Nie cierpiała gorgios za to, Ŝe uwaŜali ziemię za swoją własność. Rościli sobie prawo do powietrza, wody, i owoców tego terenu, jakby Bóg stworzył świat na ich uŜytek.”1 albo „Nie rozumiała tej popularnej u gorgios potrzeby ścisłego określenia czasu, chociaŜ nauczyła się juŜ odczytywać tajemniczy ruch wskazówek zegara.”2. W 1539 roku wydalono ich z Francji na mocy edyktu. Podobnie było w Anglii, gdzie w roku 1530 nakazano Romom opuszczenie kraju pod groźbą więzienia, co cztery lata później zamieniono na karę śmierci. W Rumunii zostali oni sprowadzeni do roli niewolników. W tym samym wieku za sprawą Hiszpanów i Portugalczyków trafili do Ameryki Południowej i Środkowej, a dzięki Brytyjczykom do Ameryki Północnej lub z powrotem do Indii. Zapoczątkowane na zachodzie Europy zmiany nastawienia, dotarły niestety równieŜ do Polski. Bardziej sprzyjające warunki egzystencji mieli na Węgrzech, gdzie tradycyjnie wykonywane przez nich zawody, takie jak metalurgia, kowalstwo, rozrywka czy muzyka, pozwoliły im szybko znaleźć dogodną niszę ekonomiczną w ówczesnym społeczeństwie feudalnym. Od początku XVII wieku próbowano Cyganów osiedlać. Naciski asymilatorskie, łącznie z przymusem osiedlania, nasiliły się pod koniec wieku następnego. Takie akcje podjęto m.in. w Austrii, Rosji, Hiszpanii. Wydano dekrety nakazujące zaniechania koczownictwa i tradycyjnych zajęć, odbierano włóczącym się Cyganom dzieci, aby je oddać na wychowanie chłopom, zakazano uŜywania języka cygańskiego. Ciągle prześladowani, szukali dogodniejszych dla przeŜycia krain, uciekając przed pogromami, toczonymi wojnami, głodem. W XIX wieku nadeszły lepsze czasy dla Cyganów. W wielu państwach zniesiono niewolnictwo i nastąpiły migracje ludności. Romowie przemierzali transkontynentalne przestrzenie wielkimi taborami, liczącymi kilkadziesiąt wozów. W taki sposób ze Starego Świata podróŜowali aŜ do Nowego. W latach 20-tych XX wieku, w czasie Republiki Weimarskiej Romów ponownie prześladowano. Zabroniono im korzystać z parków i 1 2

B. Dawson Smith, Cyganka, strona 10 B. Dawson Smith, Cyganka, strona 51

3

publicznych łaźni. Wszyscy Romowie musieli być zarejestrowani na policji. Wielu wysłano do katorŜniczych obozów pracy z powodu „bezpieczeństwa narodowego". Kiedy naziści przejęli władzę - prześladowani byli jeszcze silniej — podpadali bowiem pod ustawę „Norymberskie Prawo dla Ochrony Niemieckiej Krwi i Honoru". W 1937 roku Heinrich Himmler wydał dekret „Walka Przeciw Pladze Cygańskiej", który wzmocnił prześladowania Romów przez policję niemiecką. W okresie `Holocaustu` Romów uznano za „podludzi". W lipcu 1941 roku rozkazano zabijać „kaŜdego śyda, Cygana i osoby chore psychicznie". Kilka miesięcy później Himmler rozkazał deportację wszystkich Cyganów do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau, w celu eksterminacji. Po wojnie zakazywano im podróŜy i chociaŜ z czasem sytuacja zaczęła się polepszać to i tak nastroje nie były najlepsze. Ówczesny stan ducha dobrze oddaje wiersz „Smutek Leśny” „…Ptaki piosenki swoje śpiewały nam do snu, dzisiejszy wiatr porwał nam słodkie sny, i tak mi cięŜko dziś…”. W 1971 roku pod Londynem odbył się Światowy Kongres Cyganów. Zaprezentowano wówczas po raz pierwszy flagę cygańską i hymn. Wtedy teŜ powołano Światowy Związek Cyganów - Romani Unia. Uzyskał on prawo posiadania przedstawicielstwa w ONZ. W 1981 roku odbył się kolejny kongres w Getyndze. Zwrócono się wówczas do krajów, członków ONZ o uznanie Cyganów za odrębny naród i traktowanie jako pełnoprawnej mniejszości narodowej. Zalecono teŜ uŜywanie w językach narodowych określenia cygańskiego Rom w miejsce terminu Cygan, który z czasem nabrał cech określenia pejoratywnego. Czwarty Kongres Romów odbył się pod Warszawą w 1990 roku, a jednym z głównych tematów obrad była standaryzacja języka romani i wybór prezydenta. Z czasów najnowszych, juŜ w 2008 roku odbyła się 66. rocznica likwidacji "obozu cygańskiego" utworzonego przez hitlerowców na terenie łódzkiego getta. Na przełomie 1941 i 1942 roku Niemcy wymordowali tam około 5 tysiące Romów, deportowanych z Austrii. Dzisiaj Romowie muszą walczyć głównie ze stereotypami. Wszystko, co obce, jest dziwne. To zaś, co jest dziwne, budzi fascynację, ale przede wszystkim lęk i negację. Trzeba niestety przyznać, Ŝe nasza fascynacja kulturą cygańską jest dość płytka, niemal jednowymiarowa. Według badań CBOS-u 69% Polaków deklaruje niechęć wobec Cyganów. Nacja ta znajduje się równieŜ na szarym końcu w rankingu sympatii Polaków do przedstawicieli innych narodów. Sami Cyganie pytani o powody takiej sytuacji najczęściej odpowiadają, Ŝe są wobec obcych podejrzliwi i nieufni, poniewaŜ mają za sobą długą historię prześladowań, co równieŜ jest czynnikiem negatywnym. Usłyszeć jednak teŜ moŜna: „Cygana się nie bój niby psa czarnego, choć psy szczekać mogą, nie gryzą nikogo”.

4

Obecnie w Polsce mieszkają 4 większe grupy cygańskie. Są to - osiedli na południu kraju - Cyganie Karpaccy czyli Bergitka Roma oraz 3 grupy koczujące do czasu ostatecznego zakazu: Polska Roma - którzy zamieszkują głównie w małych miastach w niewielkich grupach, oraz Kalderari i Lovari - mieszkający z reguły w duŜych miastach. UwaŜa się, Ŝe obecnie na świecie jest około 10-15 mln Romów, rozrzuconych po całej kuli ziemskiej. Jest niemoŜliwe ustalenie dokładnej ich liczby, poniewaŜ wiele rządów nie uznaje za stosowne ująć ich w badaniach demograficznych. Jednocześnie wielu nie przyznaje się do swego etnicznego pochodzenia z powodu lęku przed dyskryminacją. W ciągu wieków Cyganie Ŝyjący w odmiennym otoczeniu róŜnicowali się, zmieniały się ich obyczaje i język. Z czasem róŜnice stały się tak wielkie, Ŝe dziś Cyganie z odległych rejonów Europy nie są w stanie porozumieć się między sobą. Najbardziej tradycyjnie Ŝyją w krajach bałkańskich i w Europie Wschodniej. Wynika to głównie z poziomu Ŝycia i tradycjonalizmu społeczności miejscowych, wśród których przebywają. Najbardziej zmodernizowani są Ci mieszkający w krajach skandynawskich i w Europie Zachodniej. Mimo znacznego zróŜnicowania, większość Cyganów nadal przestrzega tradycyjnego cygańskiego kodeksu, który określa ogół romskiej tradycji, zwany romanipen. Dotyczy on w głównej mierze idei rytualnej czystości-nieczystości – mageripen, a takŜe związków społecznych, ze szczególnym uwzględnieniem relacji rodzinnych, wewnątrz- i międzygrupowych oraz relacji z obcymi czyli gadziami. Przykładowo kodeks ten mówi o jednym z waŜniejszych tytułów, jakie moŜe otrzymać nie-Rom w cygańskim klanie, „kiriwo”, co oznacza mniej więcej „ziomka, kuzyna, ojca chrzestnego”. Nieprzestrzeganie zasad powoduje skalanie, stanie się człowiekiem nieczystym - magerdo. Stać się nim moŜna nie zachowując naleŜytej czystości pokarmów, zachowując się niewłaściwie w stosunku do kobiet, zdradzając innego Cygana, i w wielu innych przypadkach. Romskie prawo określa oraz, sprawy wynikłe z jego nieprzestrzegania, rozstrzyga – rada starszych albo sędzia zwany Szero Rom. Bardzo uroczyście świętuje się róŜnego rodzaju okazje związane z przyjściem na świat nowego członka społeczności, z nawiązywaniem związków partnerskich oraz ze śmiercią. Mniejsze znaczenie mają doroczne uroczystości, przypadające z okazji powszechnych świąt religijnych.

Wiele

romskich

zwyczajów

oraz

tradycyjnych

wartości

jest

często

niezrozumianych lub niewłaściwie interpretowanych przez ludzi z zewnątrz, toteŜ są one w niektórych grupach objęte zwyczajowym tabu. Np. idea rytualnej czystości jest zupełnie obca większości europejskich społeczeństw, podobnie jak liczne obostrzenia wiąŜące się z ludzką seksualnością, porodem itd.

5

Istotnym aspektem cygańskiej kultury są wykonywane przez przedstawicieli tej grupy profesje, które nie tylko stanowią źródło dochodów zapewniających podstawy bytu materialnego, lecz są takŜe waŜnym czynnikiem kulturotwórczym, a w dodatku w znaczącym stopniu wpływają na kształtowanie się wizerunku Cyganów i ich pozytywnego lub negatywnego stereotypu wśród nie-cygańskiego otoczenia. System ten, odziedziczony najprawdopodobniej z hinduistycznego podziału kastowego, obejmuje wiele zawodów, które dziś

praktykują zarówno

europejscy Romowie, bliskowschodni

Domowie, jak

i

przedstawiciele indyjskich grup Domba. Większość tych tradycyjnych zajęć pozwala zachować dość duŜy zakres ekonomicznej niezaleŜności od trendów w gospodarce reszty społeczeństwa, co teŜ często staje się przyczyną oskarŜeń o czerpanie dochodów ze źródeł "niewiadomego" pochodzenia. Z drugiej strony związki ekonomiczne z gadziami oraz świadczenie im rozmaitych usług są zasadniczą formą zarabiania pieniędzy czyli podstawą dochodu dla większości tradycyjnych grup Romów, będąc często jedyną okazją kontaktu dla obu społeczności. Spektrum owych tradycyjnych zajęć moŜna ogólnie poklasyfikować w 3 kategorie: rzemiosła, handlu i rozrywki ale popularne jest teŜ wróŜbiarstwo i Ŝebractwo. Praca zawsze była wyŜej ceniona niŜ nauka, a więc specjalizacja dla Romów jest waŜniejsza niŜ wykształcenie. Z czasem to muzykę, a nie kowalstwo, zaczęto uwaŜać za najszlachetniejszą z cygańskich profesji. Za jej pośrednictwem Romowie wnieśli ogromny wkład w kulturę wielu narodów. Z cygańskim taborem wędrowała od zawsze. Ta cicha, nastrojowa, pełna tęsknoty, zadumy i marzeń. I ta rozpędzona, jak tabun dzikich koni, eksplodująca w nocne niebo rojem rozpalonych iskier. Taborowej muzyce niezmiennie towarzyszył taniec - bajecznie kolorowy, urzekający, porywający, radosny. Kiedyś grywali w karczmach, na weselach, pogrzebach, w pałacach, jednak przewaŜnie we własnym gronie - śpiewali dla siebie. To właśnie muzyka sprawiała, iŜ znikał rysujący się na twarzach smutek, muzyka pozwalała im zapomnieć o krzywdzie i nieszczęściu - była jakby wyzwoleniem ze świata pełnego kłamstwa i nienawiści. Bez względu na to, jak okrutna rzeczywistość ich otaczała podczas wspólnych śpiewów i gry na instrumentach tworzyli zadziwiającą solidarność i jeszcze mocniej czuli, Ŝe są razem. I tak jest zapewne do dziś. Szczególny talent muzyczny i taneczny, skłonił część Cyganów do organizowania się w amatorskie czy półprofesjonalne zespoły artystyczne. Ich folklor nie ma charakteru jednorodnego, wiele w nim jest treści przejętych i zaadaptowanych z kultury ludności, wśród której Ŝyją i wędrują. Kontakty róŜnych grup cygańskich prowadzą do wzajemnego zapoŜyczania motywów. Stąd teŜ folklor wykonywany na estradzie staje się

6

coraz bardziej zunifikowany. W Polsce szczególnie znani soliści cygańscy to m.in. Randia, Michaj Burano, Masio Kwiek, Edward Dębicki, Don Wasyl i inni. Trzeba jednak powiedzieć, Ŝe nie ma czegoś takiego jak typowa muzyka cygańska czy wspólny język muzyczny. KaŜda grupa romska ma swoją specyficzną muzykę. Cyganie gdy usłyszą piosenkę to później wykonują ją po swojemu, improwizując. Zwłaszcza kobiety mają świetną pamięć do melodii. Często słowa nie są w ogóle zapisywane. Przejmują więc oni zwyczaje muzyczne mieszkańców terenów, na których aktualnie przebywają i dokładają coś swojego. Często byli teŜ zmuszeni grywać jako zawodowi artyści, skłaniali się więc wtedy ku muzyce typowej dla ich otoczenia, raczej ją utrwalając i adaptując niŜ tworząc. Posługiwali się przy tym instrumentami typowymi dla danego regionu czy miejscowości. Dzięki temu łatwiej zdobywali akceptację i przychylność rdzennych mieszkańców. Muzykę romską moŜna zakwalifikować do trzech grup. Pierwsza to grupa nordycka, która dzieli się na trzy style: Cygański jazz przekształcony później w swing i rumbę, popularny we Francji i w Niemczech. Flamenco, które obecnie dla wielu jest formą artystycznej ekspresji, sposobem na Ŝycie, filozofią, a przede wszystkim śpiewem, tańcem i grą na instrumentach - popularne zwłaszcza w Hiszpanii. Muzyka rosyjska lubiana głównie w środowisku wiejskim Rumunii i Rosji ale i w państwach ościennych charakteryzująca się chóralnymi śpiewami, siedmio strunową gitarą, akordeonem czy perkusją. Druga grupa nosi nazwę wołowska i dzieli się na dwa style: Rumuński z muzyką rytmiczną i harmonijną wykonywaną na cymbałach, skrzypcach, kontrabasach i akordeonie. W krajach byłej Jugosławii muzykę, graną przez cyganów, wyróŜniały skrzypce, tamburica, kontrabas, bałałajka, banjo i przede wszystkim zespoły z występami solistów. Kolejny styl - Karpacki, rozciągał swoje wpływy głównie na Węgry ale teŜ i na Polskę, Czarnogórę, Czechy i Słowacje. Ostatnia to grupa bałkańska dzieląca się na trzy style: Albański, Bułgarski i Macedoński. Grupa ta ma muzyczne wpływy greckie, jest bardzo Ŝywa, grana na weselach, urodzinach czy pogrzebach. Występuje w filmach E. Kusturicy. W obecnych czasach jak i przed wiekami wiele milionów Cyganów na całym świecie, którzy nigdy nie mieli swojego państwa, oddziałują na ludność terenów, które zamieszkują. Przykładowo na ich temat powstały sztuki teatralne („falsa des ciganes” juŜ w 1475 roku w Lucernie), filmy („Lacho Drom”), ksiąŜki („Cyganka” B. Smith), wiersze („Pod gołym Niebem” E. Dębickiego) czy przeróŜne opracowania naukowe. Coraz częściej spotkać moŜna romskie konferencje i stowarzyszenia. Unia Europejska daje spore dotacje, a szkoły wyŜsze organizują Podyplomowe Studia Romologiczne (Akademia Pedagogiczna w Krakowie). Powstało równieŜ kilka ciekawych przysłów: w Rosji „Cygan raz w Ŝyciu prawdę mówi, a i 7

to skłamie.”, w Polsce „Ucieka, jak cygan na kradzionym koniu.” Najciekawsze zaś przysłowia cygańskie to: „Dopóki lis ma choćby jeden ząb, nie ma mowy o Ŝadnej moralności.”, „MoŜna obliczyć, ile jest jabłek na drzewie, ale nie moŜna obliczyć, ile jest drzew w jabłku.”, „Nadzieja pozwala ci spodziewać się, ale Ŝycie nie zawsze pozwala ci Ŝyć.”, „Nie porzucaj wielkiej drogi dla malutkiej.”, „Przyjdzie czas, kiedy zima zapyta nas, co robiliśmy przez całe lato.”, „Utnij sobie język, zanim język utnie ci głowę.”.

8

Bibliografia KsiąŜki 1. Bartosz A., Cyganie, Muzeum Etnograficzn, Tarnów 1998 2. Bartosz A., Nie bój się Cygana, Pogranicze, Sejny 2004 3. Dębicki E., Pod gołym niebem, Wyd. promocyjne „Albatros”, Szczecin 1993 4. Dawson Smith B., Cyganka, Wyd. Da Capo, Warszawa 2001 5. Fraser A., Dzieje Cyganów, PIW, Warszawa 2001 Artykuły 6. Joanna Talewicz – Kwiatkowska w Dialog – Pheniben, Numer 3/4, 1998 r., artykuł 6. Strony internetowe 7. http://www.caz-romowie.pl/index.php?option=com_frontpage&Itemid=1, 31 grudnia 2007 8. http://www.dlastudenta.pl/nz/?act=show_ar&id=5533, 31 grudnia 2007 9. http://www.ke.1lo-brodnica.pl/diversity/cygan.htm, 31 grudnia 2007 10. http://www.muzeum.tarnow.pl/cyganie/przewodnik_rom.html, 31 grudnia 2007 11. http://www.muzyka-cyganie.pl/index.htm, 31 grudnia 2007 12. http://www.olszowka.most.org.pl, 31 grudnia 2007 13. http://www.stowarzyszenieromow.hg.pl/ogolne/wydawn/czasopismo/artukuly/34_98/6.ht m#gora, 31 grudnia 2007 14. http://stowarzyszenie.romowie.net, 31 grudnia 2007 15. http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1441, 31 grudnia 2007 16. http://wiadomosci.onet.pl/1669264,16,66_rocznica_likwidacji_obozu_cyganskiego,item.h tml, 10 stycznia 2008 17. http://pl.wikipedia.org/wiki/Muzyka_cyga%C5%84ska, 31 grudnia 2007 18. http://pl.wikipedia.org/wiki/Romowie, 31 grudnia 2007 19. http://pl.wikiquote.org/wiki/Przys%C5%82owia_cyga%C5%84skie, 31 grudnia 2007 20. http://pl.wikiquote.org/wiki/Romowie, 31 grudnia 2007

9