RADOMYŚL WIELKI
2006
SPIS TREŚCI: Wstęp
3
Rozdział I Przegląd literatury przedmiotu
4
1. Alkohol a młodzież lat dziewięćdziesiątych
4
2. Polska młodzież na tle innych krajów Europy
7
3. Wybrane aspekty wieku dorastania
9
4. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące
10
5. Rodzinne uwarunkowania zachowań ryzykownych
12
Rozdział II Analiza materiału empirycznego
14
1. Używanie i postawy młodzieży wobec substancji psychoaktywnych na podstawie wyników badań szkolnych (ESPAD) 1.1. Cel badania
14 14
1.2. Metoda i materiał badawczy
15
1.3. Wyniki
16
1.3.1. Doświadczenia alkoholowe
16
1.3.2. Doświadczenia respondentów z pozostałymi substancjami psychoaktywnymi
21
1.3.3. Postawy wobec alkoholu i innych substancji psychoaktywnych
23
2. Używanie i postawy dorosłych wobec substancji psychoaktywnych na podstawie wyników badań społecznych w gminie Radomyśl Wielki 2.1. Cel badania
25
2.2. Metoda i materiał badawczy
25
2.3. Wyniki
26
2.3.1. Wiedza respondentów nt. zespołu uzależnieni alkoholowego
26
2.3.2. Strategie wobec osoby nadużywającej alkohol
29
2.3.3. Postawy badanych wobec sprzedaży alkoholu nieletnim
30
2.3.4. Doświadczenia badanych z substancjami psychoaktywnymi
33
Wnioski i zalecenia profilaktyczno - interwencyjne
36
25
WSTĘP
Z początkiem lat dziewięćdziesiątych rozpoczął się w Polsce głęboki proces przemian ustrojowych i gospodarczych. Tempo tych przemian, nakładanie się różnych procesów, powodują, że niektóre wartości i ideały humanistyczne zostają osłabione lub całkowicie zanikają. Zmienia się także filozofia codziennego życia. Kształtują się nowe systemy wartości. Coraz częściej zdarza się, że zakres tych przemian zaczyna zbliżać się do pewnego poziomu, określanego jako krytyczny, zaczynają się coraz silniej ujawniać niektóre zjawiska uważane za dewiacyjne lub patologiczne w stosunku do ogólnie przyjętych norm, zachowań społecznych. Cały współczesny świat znajduje się w ciągłym dysonansie społecznym, kulturowym, edukacyjnym i wychowawczym. Zakładając, że dysonanse te nakładają się i przenikają wzajemnie w pewnych zakresach możemy mówić o dysonansie pedagogicznym, rozumianym jako brak harmonii pomiędzy założonymi celami a rzeczywistymi skutkami wychowawczymi. Ponadto coraz częściej występujące kryzysy powodują nasilanie się zagrożeń takich jak: brak tolerancji, agresja, wszelkiego rodzaju uzależnienia, przestępczość. Niniejszy raport składa się z trzech części. W części teoretycznej przedstawiono przegląd literatury i badań na temat skali zjawiska używania alkoholu przez młodzież lat 90. Opisano również najważniejsze prawidłowości rozwojowe wieku dorastania wraz z wpływem czynników ryzyka i czynników chroniących, które m.in. warunkują zachowania abstynencie lub pro alkoholowe jednostki. Rozdział drugi stanowi prezentację materiału empirycznego uzyskanego w badaniach dwóch grup respondentów: dorosłych i młodzieży szkolnej z gminy Radomyśl Wielki. Celem był pomiar natężenia zjawiska używania i dostępności młodzieży do substancji psychoaktywnych oraz postaw i znajomości procedur interwencyjnych przez dorosłych. Wprawdzie punktem wyjścia i głównym przedmiotem naszych zainteresowań były napoje alkoholowe, tj. psychoaktywne substancje legalne, to jednak nie pominięto również innym środków legalnych tj: papierosów oraz psychoaktywnych substancjom nielegalnym - narkotyków. Uzyskany materiał badawczy stanowi punkt wyjścia do planowania działań profilaktyczno – interwencyjnych.
ROZDZIAŁ I
PRZEGLĄD LITERATURY PRZEDMIOTU
1. Alkohol a młodzież lat dziewięćdziesiątych.
Od kilku lat obserwujemy coraz bardziej nasilające się zjawisko związane z eskalacją spożycia alkoholu przez polską młodzież. Towarzyszy temu widoczny wzrost szkód i zagrożeń wynikających z tego faktu. Potwierdzenie dynamiki owego procesu możemy odnaleźć w wynikach tzw. badań mokotowskich, realizowanych cyklicznie co 4 lata począwszy od 1984 r. – wśród 15latków warszawskiego Mokotowa. Wyniki ukazują systematyczny, ponad dwukrotny spadek odsetka uczniów, którzy nigdy nie pili alkoholu. W 1984 r. stanowili oni 22% badanych, zaś w 1996 r. jedynie 10%. Jeszcze większe różnice w tym zakresie odnotowano w populacji dziewcząt. W 1988 r. abstynentkami było niemal 30% respondentek, zaś w ostatnich badaniach z 1996 r. odnotowano tylko 11% wskaźnik. Szczegółowe zestawienie zmian w populacji badanej młodzieży, która nie piła jeszcze alkoholu przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Abstynenci wśród uczniów I klas szkół ponadpodstawowych Mokotowa w latach 1984, 1988, 1992, 1996.
Rok badania
Chłopcy
Dziewczęta
Ogółem
1984
21,5%
23,1%
22,3%
1988
19,8%
29,2%
24,8%
1992
10,4%
15,6%
13,2%
1996
8,4%
11,7%
10,1%
Źródło za: Alkohol i młodzież. Zarys problemów oraz działań profilaktyczno-naprawczych realizowanych przez PARPA w latach 1996-1999 „biuletyn Informacyjny” nr 3, Warszawa 1999
Wraz ze spadkiem liczby abstynentów odnotowano dramatyczny wzrost częstości picia oraz ilości jednorazowo wypijanego alkoholu przez młodzież. Najbardziej niekorzystne zmiany w tym zakresie stwierdzono w populacji dziewcząt pijących głównie piwo i wódkę, gdzie wskaźnik wzrósł 4-krotnie. Również w ciągu ostatnich czterech lat (tj. 1992 i 1996) o ponad 1/3 podniósł się odsetek chłopców upijających się piwem, zaś w grupie dziewcząt wzrost ten był jaszcze wyższy i wynosił 66%. Zdaniem ekspertów jednym z głównych powodów tak dramatycznego wzrostu upijającej się młodzieży jest rozwijający się w latach 90-tych ekspansywny marketing i reklama tego napoju adresowana przede wszystkim do młodego pokolenia.
Dokonując przeglądu badań dotyczących zakresu rozpowszechnienia picia i upijania się nastolatków warto zwrócić uwagę na badania ankietowe zrealizowane w Polsce w 1995, 1999 i 2003 roku w ramach Europejskiego Programu Badań Szkolnych na Temat Alkoholu i Innych Narkotyków – ESPAD, wśród 15/16-latków oraz 17/18-latków koordynowanych przez Instytut Psychiatrii i Neurologii z Warszawy, z których wynika, iż napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną używaną przez młodzież. Do picia napojów alkoholowych przyznaje się ponad 92% 15/16-latków i ponad 96% 17/18-latków (tabela 2). Tabela 2. Zestawienie wyników badań SPAD na przełomie 1995-2003 w kategorii napoje alkoholowe. wiek
kategorie
17/18latkowie
15/16latkowie
kiedykolwiek w życiu W czasie 12 miesięcy przed badaniem W czasie 30 dni przed badaniem Kiedykolwiek w życiu W czasie 12 miesięcy przed badaniem W czasie 30 dni przed badaniem
1995
1999
2003
92,8
90,3
92,5
77,3
82,0
84,9
50,4
61,1
65,8
96,5
96,6
96,7
88,0
93,8
93,4
65,6
78,1
78,9
W czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem piło jakiekolwiek napoje alkoholowe 84,9% młodszych uczniów i 93,4% uczniów starszych. Warto zauważyć, że odsetki konsumentów alkoholu, definiowanych jako osoby, które piły jakikolwiek napój alkoholowy w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem, w przypadku uczniów młodszych nie odbiegają znacznie od odsetków konsumentów stwierdzanych w badaniach na populacji osób dorosłych. W tych badaniach, zrealizowanych w 2002 r. odnotowano 86% tak zdefiniowanych konsumentów napojów alkoholowych. Na tym tle nie dziwi wyższy odsetek konsumentów w klasach starszych - większość uczniów z tych klas w momencie badania była już pełnoletnia lub zbliżała się do wieku dorosłości. Niewiele niższy odsetek konsumentów alkoholu wśród uczniów klas trzecich gimnazjów - głównie piętnastolatków wskazuje na przemiany obyczajowe w zakresie używania alkoholu przez młodzież i może budzić niepokój spoglądając na rzecz, czy to z perspektywy zdrowia publicznego, czy norm prawnych. Jak pokazują wyniki badania, wśród piętnastolatków picie alkoholu stało się normą, przynajmniej w sensie statystycznym. Zestawienie wyników z 2003 r. z wynikami z 1999 r. pokazuje na lekki wzrost odsetka konsumentów napojów alkoholowych, wśród uczniów młodszych oraz stabilizację wśród uczniów starszych. Wzrost obserwowany obecnie w młodszej grupie jest mniejszy od wzrostu między 1999 i 1995r.. Trzeba dodać, że w starszej grupie w latach 1995-1999 także notowano zwiększenie się odsetka konsumentów alkoholu. W sumie oznaczać to może, pojawienie się tendencji stabilizacyjnej. Za wskaźnik względnie częstego używania alkoholu
przyjęto picie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. Jakiekolwiek napoje alkoholowe w tym czasie piło 65,8% uczniów z grupy młodszej i 78,9% uczniów z grupy starszej. Trzeba przypomnieć, że badanie było realizowane w maju i czerwcu - okres ostatnich 30 dni przypadał zatem na kwiecień i maj, w zależności od tego kiedy, który z badanych wypełniał ankietę. Okres ten nie obejmował zatem świąt, karnawału, czy wakacji, które jak można przypuszczać szczególnie sprzyjają okazjom do picia. Wyniki uzyskane w 2003 r. w zestawieniu z wynikami z 1999r. wskazują na stabilizację odsetka często pijących w starszej grupie i wzrost analogicznego odsetka w młodszej grupie. Wzrost ten jest jednak mniejszy niż odnotowany w poprzednim czteroleciu. Warto zatem zauważyć, że wskaźnik częstego picia także wykazuje tendencje do stabilizacji. Rozpowszechnienie picia alkoholu okazało się zróżnicowane ze względu na płeć tylko, gdy analizujemy picie w czasie ostatnich 12 miesięcy i ostatnich 30 dni przed badaniem (tabela 3). Wartości wskaźnika picia kiedykolwiek w życiu dla chłopców i dziewcząt są niemal identyczne. Prawidłowość ta dotyczy zarówno 15/16-latków jak i 17/18-latków. Różnice miedzy chłopcami dziewczętami są większe, gdy rozpatrujemy picie w czasie ostatnich 30 dni, niż gdy analizujemy picie w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem. Jednak nawet wyniki odnoszące się do częstego picia pokazują, że różnice między chłopcami i dziewczętami nie są zbyt wielkie. Nie przekraczają one wartości 12 punktów procentowych. Wyniki te zdają się wskazywać na postęp procesu emancypacji dziewcząt. Picie alkoholu w naszej kulturze to raczej domena mężczyzn. Wśród dorosłych mieszkańców naszego kraju spotykamy wielokrotnie więcej niepijących kobiet, niż mężczyzn abstynentów. Wśród nastolatków proporcje te są niemal wyrównane.
17/18latkowie
15/16latkowie
Tabela 3. Picie napojów alkoholowych wg płci wiek kategorie Chłopcy 1995 1999 Kiedykolwiek w życiu 94,4 93,1 W czasie 12 miesięcy przed badaniem W czasie 30 dni przed badaniem Kiedykolwiek w życiu W czasie 12 miesięcy przed badaniem W czasie 30 dni przed badaniem
2003
1995
Dziewczęta 1999
2003
93,7
91,2
87,6
91,4
80,9
86,2
87,5
73,8
78,0
82,5
55,5
68,4
71,5
45,3
54,1
60,3
97,4
96,5
96,6
95,6
96,8
96,9
89,9
93,8
94,2
86,3
93,8
92,6
72,8
82,5
84,6
58,8
74,3
73,2
W badaniach z 1995 r. w starszym roczniku rozpowszechnienie picia w czasie ostatnich 12 miesięcy było większe u chłopców niż u dziewcząt. Lata 1995-1999 przyniosły większy wzrost rozpowszechnienia picia wśród dziewcząt niż wśród chłopców i w efekcie różnice związane z płcią zatarły się. Można powiedzieć, że starsze dziewczęta dogoniły chłopców pod względem tego wskaźnika. W 2003 roku nie nastąpiły tu większe zmiany Wydaje się, że można traktować to jako
jeden z sygnałów unifikacji stylów życia kobiet i mężczyzn w młodym pokoleniu. Konsumpcję poszczególnych typów napojów alkoholowych prześledzimy najpierw na przykładzie doświadczeń alkoholowych zebranych w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem (tabela 4). Zarówno w trzecich klasach gimnazjów, jak wśród młodzieży starszej najwyższe odsetki konsumentów ma piwo, na drugim miejscu jest wódka a dopiero na trzecim wino. Każdy z trzech typów napojów jest bardziej popularny w klasach gimnazjalnych w porównaniu z klasami ponadgimnazjalnymi. Wódkę pił, co najmniej raz w ciągu ostatnich trzydziestu dni więcej niż co trzeci badany gimnazjalista i więcej niż co drugi uczeń szkoły wyższego poziomu.
17/18latkowie
15/16latkowie
Tabela 4. Picie poszczególnych napojów alkoholowych w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem wiek kategorie 1995 1999 2003 Picie piwa
45,6
52,8
68,8
Picie wina
32,8
24,4
23,7
Picie wódki
29,9
25,0
36,7
Picie piwa
55,9
66,2
78,6
Picie wina
40,5
31,0
30,7
Picie wódki
46,0
42,0
52,0
W czasie ostatnich ośmiu lat, zarówno wśród gimnazjalistów, jak i uczniów szkół ponadgimnazjalnych obserwujemy stały trend wzrostowy popularności piwa. Odsetki pijących wino spadły w 1999r. i w 2003r. nie uległy większym zmianom. Odsetek pijących wódkę po lekkim spadku w 1999r., w 2003r. istotnie wzrósł i to do poziomu większego niż w 1995r. Płeć wprowadza istotne różnice w obrazie popularności poszczególnych trunków. W trzecich klasach gimnazjów, zarówno wśród chłopców jak i wśród dziewcząt na pierwszym miejscu jest piwo potem wódka i wino. W przypadku każdego z trunków odsetki pijących są wyższe wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Podobnie jest w klasach starszych. /Opracowanie na podstawie badań zrealizowanych w Polsce w ramach Europejskiego Programu Badań ESPAD./Sierosławski J., 2003/
2. Polska młodzież na tle innych krajów Europy. Głównym celem podjęcia europejskich badań w szkołach na temat używania alkoholu i narkotyków (ESPAD) było dostarczenie obrazu używania substancji psychoaktywnych przez młodzież szkolną na naszym kontynencie. Badanie to zostało przeprowadzone trzykrotnie w 1995, 1999 i 2003 roku, a dane zostały zebrane w 26 krajach europejskich wśród populacji 15/16-latków i 17/18-latków, według wspólnej, wystandaryzowanej procedury. W Polsce w 2003 roku badania przeprowadził Instytut Psychiatrii i Neurologii. Badania te wykazały, że w zakresie picia napojów
alkoholowych większość wskaźników wzrosła. Zaobserwowano zwiększenie popularności piwa wśród młodzieży naszego kraju i relatywny spadek popularności napojów spirytusowych. Najbardziej niepokojące jest nasilenie się zjawiska częstego picia przez młodzież w Polsce. Chociaż wskaźnik ten wzrósł także w większości krajów uczestniczących w badaniu, to w Polsce wzrost należał do najsilniejszych, w efekcie czego miejsce polskiej młodzieży w rankingu wzrosło. Nadal jednak Polska pod względem większości wskaźników lokuje się w drugiej dziesiątce krajów uczestniczących w badaniu. Pod względem częstego picia lokujemy się na 11 pozycji, pod względem picia piwa na 12 pozycji. Podobnie miejsce zajmujemy pod względem częstego upijania się. Tabela 5. Picie napojów alkoholowych w czasie 30 dni przed badaniem (odsetki badanych) w poszczególnych krajach uczestniczących w badaniach ESPAD. Napoje alkoholowe 10 Piwo 3 razy lub razy lub częściej częściej
Wino 3 razy lub częściej
Wódka 3 razy lub Nietrzeźwość co częściej najmniej 3 razy
Bułgaria Chorwacja Cypr Czechy Dania Estonia Wyspy Owcze Finlandia Francja Macedonia Grecja Grenlandia Węgry Islandia Irlandia Włochy Łotwa Litwa Malta Norwegia Polska Portugalia Rumunia Rosja (Moskwa) Słowacja Słowenia Szwecja
5 6 8 14 18 4 4 1 8 3 13 3 5 1 16 7 2 8 20 3 8 6 8 4 7 8 2
27 23 27 40 53 25 25 17 25 16 35 45 12 17 35 31 30 28 31 17 28 18 20 40 21 27 21
14 14 8 18 13 13 5 5 12 12 17 5 13 4 8 19 13 15 37 6 8 4 15 10 20 22 8
22 15 24 28 40 8 23 9 23 14 29 21 19 13 34 15 12 10 44 20 9 20 6 14 20 22 20
8 7 3 13 30 8 9 18 6 5 3 19 7 12 24 3 7 9 5 14 10 4 2 8 9 11 14
Ukraina Wielka Brytania
5 16
22 37
16 16
17 32
11 24
Uzyskany materiał empiryczny w badaniach ESPAD daje możliwość porównania oszacowań na temat picia alkoholu i używania narkotyków wśród uczniów w Europie. Jednak najważniejszym, długoterminowym celem jest porównanie trendów w różnych krajach.
3. Wybrane aspekty wieku dorastania Nie możemy pominąć nowej rzeczywistości szkolnej, która powstała w wyniku wprowadzenia reformy oświaty. Powstał nowy typ szkoły – gimnazjum do którego uczęszczają uczniowie w wieku 12/16 lat czyli ujmując rzecz rozwojowo w okresie dojrzewania. Jak wiadomo jest to trudny czas dla młodego człowieka pełen nagłych zmian i „zwrotów akcji”. Dynamicznie rozwija się wiele obszarów osobowości (dojrzewanie fizyczne, intensywny rozwój umysłowy, emocjonalny i społeczny) kształtują się zainteresowania, poglądy i przekonania. Ten przełomowy okres obfituje w wiele uniesień twórczych, sukcesów ale także w konflikty, bunt przeciw autorytetom dorosłych, szukanie aprobaty wśród rówieśników, podejmowanie samodzielnych decyzji wpływających na późniejsze życie. Warto pamiętać, iż gotowość demonstrowania niezależności i krytycyzmu występuje przede wszystkim w odniesieniu do wartości, norm i reguł obowiązujących w świecie dorosłych. Natomiast w grupie rówieśników większość dorastających zachowuje daleko posunięty konformizm /Żebrowska M.,1976/. Aby lepiej zrozumieć to zjawisko należy odwołać się do psychologii społecznej, nie zapominając przy tym o prawidłowościach rozwojowych wieku dojrzewania. Nastolatek usiłuje określić swoją tożsamość, kim jest?; jaki jest?. Poszukuje ciągle informacji na swój temat, obserwuje zachowania osób z bliskiego otoczenia. Buduje „swój obraz” na podstawie tego jak spostrzegają go inni. Teoria porównań społecznych głosi, że „...dokonujemy porównań, gdy nie mamy pewności, jacy jesteśmy (...) zazwyczaj za przedmiot porównań wybieramy sobie tych, którzy są do nas podobni, ponieważ ma to dla nas największą wartość diagnostyczną”. /cyt. za Aronson E. i inni, 1997, s.258/ Nastolatek sprawdza jak reagują na niego rówieśnicy i obserwując zachowania kolegów w różnych sytuacjach, porównując się z nimi a także próbując ich naśladować. Grupa rówieśnicza ma w okresie dorastania duży wpływ na zachowania jej członków. Od tego jakie wzorce w niej panują oraz jakie obowiązują normy (jawne lub ukryte reguły postępowania) w znacznym stopniu warunkuje zachowanie jej członków. Wpływ grupy na zachowanie jednostki jest tym większy, im bardziej grupa jest dla niej ważna /op. cit. 1997/. Jeśli jednostka dostaje się do nowej grupy (tak jak uczniowie I klasy gimnazjum) zaczyna się „rozglądać” – szukając odpowiedzi na pytania: jaka jest grupa?; kim są jej członkowie?; jakie obowiązują normy?. Opierając się na własnych spostrzeżeniach i informacjach pochodzących z różnych źródeł, buduje swoje własne przekonania
normatywne nt. różnych zachowań. Są to przekonania dotyczące rozpowszechnienia („wszyscy to robią”) i społecznej akceptacji („to jest OK”) jakiegoś zachowania np. palenia, picia alkoholu. Inaczej mówiąc, nabiera przekonania, iż takie zachowanie (palenie, picie) jest normą. Porównując się z innymi (pomimo wewnętrznej słuszności we własną abstynencję) może uznać, że różni się od innych i nie jest normalny. Młody człowiek, który znalazł się dodatkowo w nowej sytuacji (zmiana klasy a często i budynku szkoły) powoduje znaczny dyskomfort psychiczny i może doprowadzić do chęci upodobnienia się do większości. Amerykański badacz, Hansen W.B. stwierdził, że przekonania normatywne związane z alkoholem (wszyscy piją i akceptują to) są najczęstszym bezpośrednim impulsem do inicjacji alkoholowej. Zwraca on przy tym uwagę, iż najczęściej są to błędne przekonania normatywne ponieważ w rzeczywistości nie wszyscy piją i nie wszyscy to akceptują. Ale im wyżej nie pijący nastolatek szacuje rozpowszechnienie picia wśród swoich rówieśników, tym sam jest bliższy sięgnięcia po alkohol /Hansen W. B.1993; Izdebski Z.,1993; Stępień E., 1996/. Nie występuje tu bezpośrednia presja grupy,
niemniej jednak przekonania normatywne uruchamiają tzw.
mechanizm
autoprzymusu. Aby temu zapobiec Hansen przetestował 12 strategii zapobiegających piciu alkoholu przez młodzież stosowanych w programach profilaktycznych. Okazało się, że najbardziej skuteczne są działania nakierowane właśnie na „rozbijanie” błędnych przekonań normatywnych poprzez konfrontowanie młodzieży mającej błędne sądy z ich rówieśnikami, którzy nie piją i są zadowoleni z tego faktu /Hansen W. B.,1993/. Z badań nad konformizmem społecznym wynika, że obserwowanie, jak inna osoba opiera się normatywnemu wpływowi grupy, zachęca ją do podobnego zachowania zwłaszcza, gdy ma wokół siebie kilku sprzymierzeńców.
4. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące. Ostatnimi czasy obserwujemy eskalację zachowań ryzykownych podejmowanych przez młodych ludzi w wieku dorastania. Jak potwierdzają badania pojawienie się w tym okresie dysfunkcji, może utrzymywać się przez resztę życia, przekształcając się w poważne zaburzenia kliniczne /Kazdin A.,1996/. Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się:
Palenie tytoniu
Używanie alkoholu
Używanie innych środków psychoaktywnych (narkotyków)
Wczesną aktywność seksualną
Zachowania agresywne i przestępcze
Podjęcie zachowań ryzykownych może mieć poważne konsekwencje w życiu dorosłym. Większość dorosłych alkoholików to osoby, które rozpoczęły picie przed 16 rokiem życia. Proces uzależniania się u nastolatków przebiega szybciej, niż u ludzi dorosłych, szybciej (czasem natychmiast) pojawiają się negatywne konsekwencje zdrowotne. Młody organizm w okresie intensywnego wzrostu, jest mało odporny, ma mniejszą tolerancję na alkohol jak również słabszą zdolność kontrolowania własnych zachowań i oceny rzeczywistości, a co za tym idzie znacznie częściej przekraczają „bezpieczne granice przy piciu /Hawkins J. D.,1995; Pacewicz A.,1994; Stępień E.,1994/. Tak, więc wczesny wiek inicjacji (alkoholowej, narkotykowej) uznawany jest za podstawowy czynnik ryzyka (im młodszy wiek, tym większe zagrożenie). Zwrócono uwagę, iż niektóre cechy jednostki i jej środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań ryzykownych, a inne je hamują. Stworzono listę, wśród, których za najważniejsze czynniki ryzyka i chroniące uważa się: /Hawkins J.D., 1992; Kazdin A.,1996/ Związane z sytuacją rodzinną Związane z sytuacją szkolną Czynniki osobowościowe Związane z grupą rówieśniczą Zaangażowanie religijne Z badań nad czynnikami ryzyka i czynnikami chroniącymi wynika kilka przesłanek dla niniejszej pracy, otóż: •
Zaburzona więź z rodzicami jest predyktorem sięgania po używki, wczesnej inicjacji seksualnej, nerwic, bulimii, samobójstw i innych zaburzeń /Coie J.D. i inni, 1996/
•
Brak kontroli rodzicielskiej koreluje z zaburzeniami zachowania przez okres dzieciństwa i dojrzewania, natomiast kontakt z rówieśnikami przejawiającymi zachowania aspołeczne ma większy wpływ na przełomie dzieciństwa i dojrzewania (12 rok życia)
•
U osób podejmujących różne zachowania problemowe obserwuje się wiele wspólnych uwarunkowań osobowościowych: wysoki poziom lęku, słaba odporność na frustrację, niska samoocena, słaba kontrola wewnętrzna, niedojrzałość emocjonalna i społeczna /Cekiera C.,1994; Gaś Z.,1997/.
W literaturze znajdujemy przeciwwagę czynników ryzyka – czyli takie cechy, sytuacje i warunki, które osłabiają i zapobiegają negatywnym wpływom. Listę kilkunastu czynników chroniących przed piciem alkoholu opracował D. Hawkins. Do najważniejszych zaliczamy: /Hawkins D.J.,1992; CBOS,1994; Dalto F.,1995/ Silną więź z rodzicami Zainteresowanie nauką szkolną Regularne praktyki religijne
Poszanowanie prawa, norm, wartości i autorytetów społecznych Przynależność do pozytywnej grupy Jak łatwo zauważyć na pierwszym miejscu w obu rankingach czynników zarówno ryzyka jak i chroniących wymieniana jest rodzina. Może ona spełniać dwojaką rolę jako znaczący czynnik chroniący, ale również jako poważny czynnik ryzyka.
5. Rodzinne uwarunkowania zachowań ryzykownych
Rodzina jest pierwszą i najważniejszą grupą społeczną dla dziecka, to ona dba o niego, stymuluje jego rozwój, otacza miłością, lecz gdy nie wypełnia owych funkcji i zadań staje się miejscem sprzyjającym czynnikom ryzyka, które w konsekwencji prowadzą do powstawania zaburzeń zachowania m.in. nadużywania alkoholu przez młodzież /Hawkins D.J. i inni, 1997/. Sprzyja temu: Słabe kierowanie rodziną (brak stawianych dziecku jasnych i wyraźnych oczekiwań, co do jego zachowania, norm i reguł postępowania) Wysoki poziom konfliktów w rodzinie Brak bliskości pomiędzy rodzicami a dziećmi Tolerancja rodziców wobec używania przez dzieci alkoholu i innych środków odurzających. To, że postawy i zachowania rodziców maja znaczący wpływ na kształtowanie się zachowań dzieci jest zgodne zarówno z potocznymi obserwacjami jak i wynikami badań /Stępień E.,1996/, które potwierdzają związek postrzeganej przez dzieci częstości picia alkoholu w domu z poziomem picia alkoholu przez nich samych. Im częściej w domu pije się alkohol, tym więcej i częściej piją dzieci (w dużej mierze poprzez modelowanie zachowań). Dzieci w swym postępowaniu są bardziej skłonne wzorować się na konkretnych zachowaniach osób znaczących (rodziców, kolegów) niż na ich ustnych przekazach /Okulicz – Kozaryn K.; Borucka A.,1997/. To jak spostrzegają i oceniają dzieci swoje relacje z rodzicami, ich postawy i zachowania, a także ilość razem spędzanego czasu ma znaczący wpływ na pojawienie się zachowań związanych ze zdrowiem (w tym również z piciem alkoholu) /Stępień E., op.cit./. Kluczową rolę w procesie używania alkoholu przez młodzież odgrywają oczekiwania dotyczące bezpośrednich skutków picia. Zgodnie z koncepcją oczekiwań ludzie piją alkohol, dlatego, że spodziewają się określonych pozytywnych efektów. Im bardziej pozytywnych skutków oczekują, tym więcej i częściej piją /Okulicz – Kozaryn K.; Borucka A.,1997/ Oczekiwania tworzą się na podstawie informacji uzyskanych dzięki mediom, lekturze, obserwacji skutków i zachowań osób z otoczenia oraz na podstawie własnych wcześniejszych doświadczeń /Okulicz – Kozaryn K., Borucka A.,1999/. Informacja, iż alkohol rozluźnia i odpręża oraz widok
osób znaczących (rodziców, kolegów, idoli) zachowujących się swobodnie i wesoło po spożyciu alkoholu, tworzy pozytywne oczekiwania co do działania środka. Dla młodzieży czującej się niepewnie w nowych sytuacjach (nowa szkoła, klasa) pozytywne oczekiwania wobec alkoholu mogą stanowić impuls do inicjacji alkoholowej. Z przytoczonych badań wynika, że alkohol jest powszechnie uznawany za dobry sposób radzenia sobie ze stresem. Po alkohol będą więc sięgać osoby, które oczekują pozytywnych skutków picia, odczuwają wysoki poziom stresu oraz preferują unikanie jako metodę radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Nałożenie się tych dwóch tendencji (pozytywnych oczekiwań i strategii unikania) nie tylko toruje drogę inicjacji alkoholowej ale również motywuje do częstszego używania, a w konsekwencji nadużywania /op. cit.1999/.
Rozdział II
ANALIZA MATERIAŁU EMPIRYCZNEGO 1. Używanie i postawy młodzieży wobec substancji psychoaktywnych na podstawie wyników badań szkolnych. W problematyce alkoholowej kluczowymi pojęciami są „wzory picia” i „następstwa picia”, które maja długa tradycję w badaniach społecznych nad zjawiskiem picia alkoholu. W literaturze odnajdujemy typologię wzorów picia A. Podgóreckiego /1969/, który uważał picie alkoholu za czynność społeczną, która dokonuje się w ramach określonych wzorów społecznych, wyznaczonych przez tradycję historyczną, ale podlegających modyfikacjom kulturowym i środowiskowym. Wyróżnił on trzy wzory picia: „rytualistyczny”, „towarzyski” i „utylitarny”. Antoni Kępiński /1978/ w miejsce „wzoru picia” wprowadził termin „styl picia” i wymienia ich cztery rodzaje charakterystyczne dla naszego społeczeństwa: styl neurasteniczny, kontaktowy, dionizyjski i heroiczny. Natomiast J. K. Falewicz /1972/ odwołuje się do stosowanej w porównaniach międzynarodowych typologii wzorów picia: „romańskiego” z dominacją wina, „anglosaskiego” z dominacją piwa i „północno -wschodniego” z przewagą napojów spirytusowych. Na użytek niniejszego opracowania posłużmy się dwoma modelami młodzieżowej konsumpcji alkoholu wprowadzonej przez ekspertów włoskich z ośrodka Progetto Europa na zlecenie Komisji Europejskiej /1994/. Pierwszym modelem jest „picie towarzyskie”, kiedy alkohol pity jest w grupie z przyjaciółmi przy różnych okazjach, alkohol może być pity z intencją upicia się bądź bez niej. Picie jest elementem socjalizacji. Drugi z modeli wyróżnia „picie problemowe” – takie, kiedy pije się regularnie, żeby się upić. Obecność rówieśników jest ważna, ale nie jest konieczna. Picie problemowe może zacząć się dość wcześnie (przed 15 rokiem życia), a domeną pijących są problemy egzystencjalne i niezdolność radzenia sobie z nimi.
1.1.
Cel badania
Badania miały na celu pomiar natężenia zjawiska używania przez młodzież substancji psychoaktywnych. Podstawowymi pytaniami badawczymi były zatem pytania o ilość młodych ludzi, którzy mają doświadczenia z tego typu substancjami oraz o stopień nasilenia tych doświadczeń. Celem badania była również próba identyfikacji i pomiaru czynników wpływających na rozmiary zjawiska, zarówno po stronie popytu, jak i podaży. W badaniu zostały poruszone takie kwestie, jak dostępność substancji psychoaktywnych, przekonania na temat ich szkodliwości,
a także doświadczenia w zakresie problemów związanych z ich używaniem. Wprawdzie punktem wyjścia do podjęcia tych badań i głównym przedmiotem naszych zainteresowań były napoje alkoholowe, tj. psychoaktywne substancje legalne, to jednak wiele miejsca zajęły w nim również pozostałe środki legalne mianowicie: tytoń oraz psychoaktywne substancje nielegalne czyli narkotyki. Wszystkie te kwestie zostały poddane pomiarowi ilościowemu w celu dokonania oszacowań dla całej populacji.
1.2. Metoda i materiał badawczy Badanie objęło młodzież szkolną szóstych klas szkoły podstawowej, drugich klas gimnazjum oraz trzecich klas szkół ponadgimnazjalnych. W analizach mamy zatem trzy populacje, traktowane jako odrębne –grupa A - uczniowie w wieku ok. 12/13 lat (klasy szóste szkoły podstawowej), grupa B - uczniowie w wieku 14/15 lat (klasy drugie gimnazjum) oraz grupa C - 17/18-latkowie (młodzież z szkół ponadgimnazalnych). Doboru populacji do badania dokonano metodą podwójnej próby losowej, jednostką losowania była klasa szkolna. W wylosowanych klasach badaniu poddano wszystkich obecnych na lekcji uczniów, dzięki temu próba badawcza stanowi równocześnie prostą próbę losową uczniów tych klas. W efekcie próba uczniów poddanych badaniu liczyła 177 w klasach szóstych, 72 gimnazjum i 69 ponadgimnazjualnych, co daje razem 318 respondentów (tabela 6). Tabela 6. Liczba uczniów poddanych badaniu z podziałem na typy szkół
Typ szkoły A - Szkoła podstawowa
Liczba respondentów
Ogółem
177
B - Gimnazjum
72
C- Szkoła ponadgimnazjalna
69
318
Badanie zostało zrealizowane w października i listopada 2005 roku metodą ankiety audytoryjnej przeprowadzonej przez zespół ankieterów rekrutujących się spoza systemu szkolnictwa. Ankieterzy zostali przeszkoleni oraz wyposażeni w szczegółową instrukcję. W procedurze badania położono duży nacisk na zapewnienie respondentom maksimum poczucia bezpieczeństwa. Uczniowie w instrukcji otrzymali zapewnienie o pełnej anonimowości badań, zarówno na poziomie pojedynczych uczniów, jak również całej klasy, a nawet szkoły.
1.3.
Wyniki Prezentację
wyników
rozpoczniemy
od
rozpowszechnienia
używania
napojów
alkoholowych i problemów, jakie może rodzić picie oraz doświadczeń badanych z innymi
substancjami psychoaktywnymi. Następnie omówimy kwestie ich dostępności. W dalszej kolejności zaprezentujemy opinie o szkodliwości picia na tle poglądów o negatywnym wpływie innych substancji psychoaktywnych.
1.3.1. Doświadczenia alkoholowe Napoje alkoholowe okazały się najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród badanej młodzieży szkolnej. Takie doświadczenia deklaruje 48,1% badanej grupy (153 osoby). Analiza danych w przedziałach wiekowych dostarcza nam wiedzy, iż próby picia ma za sobą 15,3% szóstoklasistów, bez mała 70% badanych gimnazjalistów i 95,7% uczniów szkoły średniej. (wykres 1). Największy wzrost odsetka prób pozytywnych odnotowano przy przejściu pomiędzy szkołą podstawowa, a gimnazjum, gdzie wynik wzrasta trzykrotnie. W czasie przejścia na kolejnym etap edukacyjny odsetek wzrasta ok. 20%. Wysoki wskaźnik wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych spowodowany jest faktem, iż część badanych uczniów z grupy C, osiągnęła pełnoletność lub jest na jej „progu”. Wykres 1. Znajomość smaku alkoholu (odsetki badanych) 100 95,7
80
84,2
60
69,4
nie piłem nigdy
40
tak 29,2
20 15,3
0
grupa A
grupa B
4,3 grupa C
Analizując strukturę wiekową inicjacji alkoholowej badanej młodzieży za najbardziej krytyczny okres można uznać 12 i 17 rok życia, który przypada na koniec szkoły podstawowej i półmetek szkoły średniej, który można określić jako - punkt zwrotny przed dorosłością (wykres 2).
Wykres 2. Wiek inicjacji alkoholowej badanej młodzie 20 15 10 5 0 5 lat
6 lat
7 lat
8 lat
9 lat 10 lat 11 lat 12 lat 13 lat 14 lat 15 lat 16 lat 17 lat
Udzielone odpowiedzi w kategorii „tak” dostarczyły nam informacji o strukturze spożycia napojów alkoholowych, z których wynika, że najczęściej spożywanym alkoholem we wszystkich grupach wiekowych jest piwo następnie wódka i na końcu wino. Wykres 3. Struktura spożycia alkoholu przez badanych (odsetki badanych)
100 80
92,2
94,4
88,4 60
Piwo
40
Wino
51,0
Wódka
20
2,3
0
18,6
grupa A
11,1 19,4
17,6
grupa B
grupa C
Za wskaźnik względnie częstego używania alkoholu przyjęto picie w ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem. Napoje alkoholowe, w tym czasie piło 18,5% uczniów (deklarujących próby pozytywne) klas szóstych, 14% gimnazjalistów oraz 15,2% uczniów klas ponadgimnazjalnych. Należy przypomnieć, iż badanie było realizowane w październiku i listopadzie – okres ostatnich 30 dni przypadł zatem na wrzesień i październik, w zależności od tego, kiedy badany wypełniał ankietę. Okres ten nie obejmował zatem świąt i karnawału, które jak można przypuszczać sprzyjają okazjom do picia. Tabela 7. Struktura spożycia napojów alkoholowych (odsetki badanych) Spożycie napojów alkoholowych (odsetki badanych)
Szkoła podstawowa A 6 mies. 30 dni
Gimnazjum B 6 mies. 30 dni
Szkoła ponadgimnazjalna C 6 mies. 30 dni
raz w miesiącu
25,9
18,5
22,0
14,0
16,7
15,2
dwa razy w miesiącu
7,4
7,4
10,0
0,0
25,8
9,1
raz w tygodniu
3,7
3,7
4,0
5,6
9,1
12,1
dwa razy w tygodniu
3,7
0,0
0,0
1,4
1,5
7,6
więcej niż dwa razy w tygodniu
3,7
1,4
0,0
1,4
1,5
1,5
Porównując dane w poszczególnych kategoriach czasu (w całym życiu, 6 miesięcy i 30 dni) możemy zaobserwować tendencje spadkowe wśród gimnazjalistów i uczniów szkół średnich w przeciwieństwie do uczniów szkół podstawowych (kategoria czasu - 6 miesięcy). Tabela 8. Picie napojów alkoholowych (odsetki badanych) Ile razy zdarzyło ci się pić Szkoła jakiś napój alkoholowe Szkoła podstawowa Gimnazjum ponadgimnazjalna (odsetki badanych) A B C w życiu
15,3
69,4
95,7
w ciągu ostatnich 6 miesięcy w ciągu ostatnich 30 dni
25,9
22,0
16,7
18,5
14,0
15,2
Wykres 4. Kontakty badanych z alkoholem w różnym czasookresie (odsetki badanych) 100 95,7
80
w życiu
60
69,4
40 20 0
15,3
25,9 18,5
6 miesiecy 30 dni
22,0 14,0
grupa A
16,715,2
grupa B
grupa C
Na tym tle nie dziwi wyższy odsetek konsumentów w klasach starszych - większość uczniów z tych klas w momencie badania była już pełnoletnia lub zbliżała się do wieku dorosłości. Niewiele niższy odsetek konsumentów alkoholu wśród uczniów gimnazjów - głównie piętnastolatków wskazuje na przemiany obyczajowe w zakresie używania alkoholu przez młodzież i może budzić niepokój spoglądając na rzecz, czy to z perspektywy zdrowia publicznego, czy norm prawnych. Jak pokazują wyniki badania, eksperymentowanie z alkoholem przez dwunastolatków i piętnastolatków staje się normą, przynajmniej w sensie statystycznym.
Niezmiernie ważne z punktu ograniczenia używania substancji psychoaktywnych przez młodzież jest poznanie ich źródeł dostępności (wykres 5). Zadano ankietowanym pytanie: Jeśli kupowałeś alkohol dla siebie lub kogoś innego – czy sprzedano ci go? Jak wynika z poniższych danych większość badanych nie miała dużych trudności z zakupem napojów alkoholowych, mimo że według polskiego prawa sprzedaż i podawanie napojów alkoholowych nieletnim jest zabronione. „Udanego” zakupu dokonało 24,3% uczniów szkół podstawowych, 50,0% gimnazjalistów oraz 73,9% uczniów szkół średnich. Z odmową zakupu spotkało się jedynie 20,9% szóstoklasistów i 4,2% gimnazjalistów.
Wykres 5. Próby zakupy alkoholu przez respondentów (odsetki badanych).
80 60
nie kupowałem
73,9
40
54,2
50,0
tak
45,8
20
24,3 20,9
nie
4,2
26,1
0 grupa A
grupa B
grupa C
0,0
Z zebranego materiału wynika, iż znaczna rolę w inicjacji alkoholowej respondentów na wszystkich etapach edukacyjnych - odgrywają ich „koledzy i koleżanki” (grupa A – 59,3%, grupa B – 46%, grupa C – 72,7%), na drugim miejscu „własna ciekawość” i w przypadku gimnazjalistów – „rodzice” (grupa A – 29,6%, grupa B – 20%, grupa C – 16,7%). Na dalszych miejscach odnotowujemy różnice pomiędzy grupami. W grupie A – hierarchię (trzecie miejsce) otwiera „dalsza rodzinę”, kolejno „rodzice” i „rodzeństwo”; w grupie B – „dalsza rodzina” i „rodzeństwo” natomiast w grupie C – równorzędnie „rodzice” i „dalsza rodzina”. Tabela 9. Osoba uczestnicząca w inicjacji alkoholowej badanych (odsetki badanych) Szkoła Szkoła Kto po raz pierwszy poczęstował Cię podstawowa Gimnazjum ponadgimnazjalna alkoholem (odsetki badanych) A B C rodzice 18,5 20,0 6,1 rodzeństwo 11,1 6,0 0,0 dalsza rodzina 22,2 14,0 6,1 koledzy
59,3
46,0
72,7
sam
29,6
20,0
16,7
Z dokonanej analizy odpowiedzi osób deklarujących spożywanie wynika, iż miejsca, w których najczęściej badana młodzież spożywa alkohol to: „dyskoteki” i „uroczystości rodzinne”. Niepokojąco wysokie wskaźniki odnotowano w grupie A, w kategorii – „dom” (14,8%) oraz w grupie B – w kategorii „dom” (16%) i „szkoła” (8,0).
Wykres 6. Miejsca spożywania napojów alkoholowych (odsetki badanych)
50 dom
40
43,9
0
dyskoteka
30,0
20 10
szkoła
34,0
30 22,2 14,8
11,1 11,1 0,0 grupa A
21,0 16,0
8,0
10,0
grupa B
6,1
1,5
16,7
prywatka uroczystości rodzinne
grupa C
Picie napojów alkoholowych wiąże się często z powstawaniem różnych problemów. W jednym z pytań ankiety respondenci otrzymali listę takich problemów z prośbą, aby określili czy kiedykolwiek stały się ich udziałem (tabela 10).
Tabela 10. Negatywne konsekwencje spożywania alkoholu przez badanych (odsetki badanych) Szkoła Szkoła Negatywne skutki spożycia podstawowa Gimnazjum ponadgimnazjalna alkoholu (odsetki badanych) A B C bóle głowy 16,0 30,3 3,7 wymioty 3,7 10,0 22,7 „urwane filmy” 0,0 6,0 9,1 konflikty rodzinne
0,0
4,0
3,0
kłopoty w szkole (zachowanie, oceny, uwagi) kłótnie lub bójki z rówieśnikami
3,7
2,0
1,5
7,4
4,0
1,5
0,0
6,0
1,5
0,0
6,0
0,0
wypadki (potłuczenia, siniaki rany, złamania) straty materialne - rzeczowe (zniszczone ubrania, kradzież)
Generalnie uczniowie gimnazjum i szkoły średniej potwierdzili wystąpienie bez mała każdego problemu w wyższym odsetku niż młodsi rówieśnicy. Wyjątek stanowi kategoria „kłótnie i bójki z rówieśnikami”, gdzie wśród szóstoklasistów odnotowano najwyższy wskaźnik w tej kategorii 7,4%. Uczniowie w grupie C najczęściej wskazywali na „bóle głowy” (30,3%); „wymioty” (22,7%), „urwane filmy” – 9,1%. Podobny ranking zaobserwowano u gimnazjalistów tj: pierwsze miejsce „bóle głowy” – 16,0%; drugie – „wymioty” – 10,0% oraz równorzędnie „urwane filmy”, „wypadk” i „straty materialne – 6%. Z uwagi na niewielką liczbę deklaracji doznanych negatywnych skutków spożycia alkoholu w stosunku do ogólnej liczby spożywających, istnieje niebezpieczeństwo bagatelizowania tzw. „sygnałów ostrzegawczych”, co w konsekwencji może doprowadzić w przyszłości do nadużywania napojów alkoholowych, czy nawet do uzależnienia. Chcąc uzyskać pełny obraz „kontaktów” respondentów z problemami alkoholowymi odwoływało się do ich przeżyć dotyczących negatywnych skutków spożywania alkoholu przez inne osoby. Z uzyskanych danych wynika, iż respondenci z grupy A i B najwięcej przykrości, doświadczyli od „osób obcych” będących pod wpływem alkoholu, natomiast w grupie C – od „kolegów”. W drugim miejscu pojawiają się: w grupie A – „koledzy” (4%), w grupie B – „rodzice” i „koledzy” (8,3%) natomiast w grupie C – najwyższy odsetek (11,6%) odnotowano w kategorii – „rodzice”. Tabela 11. Doświadczanie negatywnych skutków spożywania alkoholu przez innych (odsetki badanych) Negatywne sutki doznane od innych Szkoła Szkoła osób będących pod wpływem podstawowa Gimnazjum ponadgimnazjalna alkoholu (odsetki badanych) A B C nie doświadczyłem 75,1 62,5 65,2 rodziców 0,6 8,3 11,6 członków dalszej rodziny 2,8 2,8 5,8 kolegów 18,8 4,0 8,3 inne obce osoby 9,0 9,7 8,7
1.3.2. Doświadczenia respondentów z pozostałymi substancjami psychoaktywnymi Chcąc uzyskać pełne obraz doświadczeń respondentów z substancjami psychoaktywnymi zadano im pytanie o osobisty kontakt z substancjami tytoniowymi. Do kontaktów z legalnymi substancjami psychoaktywnymi (nikotyna) przyznało się 10,7% szóstoklasistów, 33,3% gimnazjalistów oraz bez mała 61% uczniów szkoły ponadgimnazjalnej (wykres 7).
Wykres 7. Deklaracja używania nikotyny (odsetki badanych) 100 80
89,1
60
63,9
60,9
40
nie palilem tak
33,3
10,7
20
39,1
0 grupa A
grupa B
grupa C
Jednym z kluczowych pytań ankiety było pytanie dotyczące wieku pierwszego doświadczenia respondentów z papierosami. Jak wynika z zaprezentowanego poniżej wykresu, okresem najbardziej krytycznym dla używania nikotyny jest 9 rok życia. W mniejszym stopniu 12, 16 i 18 rok życia respondentów. Wiedza na temat krytycznego okresu, w którym najczęściej dochodzi do inicjacji jest niezmiernie ważna dla skuteczności działań profilaktycznych. Chcąc owocnie zapobiegać sięganiu przez młodzież po środki psychoaktywne działania profilaktyczne należy rozpoczynać w wieku poprzedzającym inicjację. Wykres 8. Wiek inicjacji nikotynowej badanej młodzieży 10 8 6 4 2 0 6 lat
7 lat
8 lat
9 lat
10 lat 11 lat 12 lat 13 lat 14 lat 15 lat 16 lat 17 lat 18 lat
Niezmiernie ważne z punktu ograniczenia używania substancji psychoaktywnych przez młodzieży jest poznanie ich źródeł dostępność. W tym celu zadano badanym pytanie, które
brzmiało: „Kto po raz pierwszy poczęstował Cię papierosem?”, uzyskany rozkład wyników zawiera poniższa tabela. Tabela 12. Wpływ osób na inicjację nikotynową respondentów (odsetki badanych) Kto po raz pierwszy poczęstował Szkoła Szkoła Cię papierosem (odsetki podstawowa Gimnazjum ponadgimnazjalna badanych) A B C rodzice 0,0 1,4 0,0 rodzeństwo 0,6 1,4 0,0 dalsza rodzina 1,1 5,6 2,9 koledzy
10,7
19,4
46,4
sam
1,7
16,7
14,5
Znaczącą rolę w inicjacji nikotynowej respondentów odgrywają ich „koledzy” (grupa A – 10,7%; grupa B – 19,4%; grupa C – 46,4%), „sami badani” oraz „dalsza rodzina”. Odnotowano tendencje wzrostowe używania nikotyny wraz z wiekiem badanych. Dopełniającym elementem diagnozy środowiska młodzieżowego było pytanie o substancje psychoaktywne czyli narkotyki. W ostatnim czasie w mediach wiele mówi się o ekspansywnym rozwoju rynku substancji nielegalnych i ich marketingu wśród uczniów. Intencja pytania o propozycje była weryfikacją tych doniesień. Zapytano respondentów: Czy kiedykolwiek proponowano ci spróbowanie lub nabycie środków psychoaktywnych ?
Wykres 9. Propozycje użycia narkotyku (odsetki badanych) 100 80
88,1
84,1
80,6
60
tak
40 20
nie
10,7 19,4
15,9
0 grupa A
grupa B
grupa C
Najwyższy wskaźnik odnotowano w grupie gimnazjalistów - 19,4%, następnie uczniów szkół średnich (15,9%) oraz szkół podstawowych – 10,7%. Wysoki odsetek wśród gimnazjalistów może być spowodowany pojawieniem się „na rynku” – tabaki, która przez wiele lat była środkiem nielegalnym i zakazanym w handlu ze względu na sposób użycia (wciągania przez nos tak jak amfetamina, heroina). Dostawcą środków psychoaktywnych w głównej mierze okazali się „rówieśnicy”, „sympatie” (chłopak, dziewczyna) oraz „gospodarze zabaw i imprez”.
Tabela 13. Dostawcy środków psychoaktywnych dla respondentów (odsetki badanych) Od kogo dostałeś pierwszy Szkoła Szkoła narkotyk (odsetki badanych) podstawowa Gimnazjum ponadgimnazjalna A B C kolegi, koleżanki 4,5 5,6 2,9 swojej dziewczyny, chłopaka 0,6 0,0 1,4 gospodarza imprezy 1,1 0,0 1,4 obcej osoby
0,6
0,0
0,0
rodzeństwa
0,0
0,0
0,0
kogoś z dalszej rodziny
0,0
0,0
0,0
1.3.3. Postawy wobec alkoholu i innych substancji psychoaktywnych
Używanie substancji psychoaktywnych, zarówno legalnych, takich jak napoje alkoholowe czy tytoń, jak i nielegalnych, takich jak narkotyki, niesie za sobą ryzyko pojawienia się szkód zdrowotnych i społecznych. Ryzyko to jest szczególnie duże, gdy sięgają po nie ludzie bardzo młodzi, nie świadomi ewentualnych szkód. Pewne znaczenie profilaktyczne może tu mieć zrozumienie wielorakich niebezpieczeństw związanych z ich używaniem. Nie tylko dlatego, że uświadomienie sobie ryzyka skłaniać powinno do ograniczenia konsumpcji, ale również dlatego, że stwarza ono szansę zadbania o to, aby zminimalizować niebezpieczeństwo powikłań. Zobaczymy zatem, na ile młodzież zdaje sobie sprawę z ryzyka związanego z używaniem różnych substancji.
Analizie poddano postawę badanych w stosunku do spożywania alkoholu, jego wpływu na ich kontakty zewnętrzne ze środowiskiem, jak i sferę uczuciową. Uczniowie w kafeterii negatywnych skutków używania substancji psychoaktywnych w przeważającej większości wskazują dwie kategorię: tj.: „popadają w konflikty, bójki” i „utratę znajomych i przyjaciół”. Obie kategorie uzyskały największe wskaźniki wśród szóstoklasistów (62,7%, 53,1%) i gimnazjalistów (50%, 36,1%). W grupie najstarszej najwyższy wskaźnik odnotowano wśród pozytywnych aspektów używania środków psychoaktywnych tj.: 59,4% respondentów wskazała na zmiany w samopoczucia i zachowania po spożyciu. Mniejsze ryzyko zachowań ryzykownych dostrzegają respondenci z grup starszych, to oni częściej niż ich młodsi koledzy, doszukują się pozytywnych aspektów użycia tj.: uważają, iż alkohol, nikotyna, narkotyki pomagają w stawaniu się bardziej otwartym, odważniejszym, śmielszym i weselszym.
Tabela 14. Oczekiwania respondentów względem środków psychoaktywnych (odsetki badanych) Z którymi określeniami się Szkoła Szkoła zgadzasz (odsetki badanych) podstawowa Gimnazjum ponadgimnazjalna A B C zyskują przyjaciół i znajomych
6,2
8,3
18,8
czują się odważni i silni
18,6
34,7
46,4
odnoszą sukcesy
3,4
4,2
7,2
są śmiali i weseli
24,9
43,1
59,4
stają się bardziej otwarci
8,5
31,9
50,7
chcą być doroślejsi
28,2
27,8
24,6
czują się smutni i przygnębieni
17,5
8,3
8,7
popadają w konflikty, bójki
62,7
50,0
58,0
zamykają się w sobie
15,3
11,1
4,3
tracą przyjaciół i znajomych
53,1
36,1
23,2
Ważnym zagadnieniem dla niniejszego opracowania jest posiadana wiedza respondentów nt. motywów młodych ludzi do sięgania po substancje psychoaktywne. Jak wynika z poniższych danych, głównym motorem sięgania po substancje psychoaktywne wskazywanym przez badanych we wszystkich trzech grupach - jest „ucieczka od problemów” – grupa A – 62,7%; grupa B – 63,9%; grupa C – 75,4% w następnej kolejności „fakt bycia uzależnionym”, „chęć bycia akceptowanym w grupie rówieśniczej” oraz „naśladowanie dorosłych”.
Tabela 15. Opinie badanych dotyczące motywów sięgania po środki psychoaktywne (odsetki badanych) Jak myślisz dlaczego ludzie używają Szkoła Szkoła substancji psychoaktywnych (alkohol, podstawowa Gimnazjum ponadgimnazjalna papierosy, narkotyki, leki)? A B C bo chcą się odurzyć 4,5 9,7 11,6 bo chcą uciec od swoich problemów 62,7 63,9 75,4 bo mają zaburzoną osobowość 6,8 11,1 5,8 bo buntują się przeciw społecznym normom i wartościom bo chcą być akceptowani w grupie rówieśniczej bo szukają przyjemności
7,9
15,3
18,8
14,7
37,5
44,9
19,2
37,5
40,6
bo są uzależnieni
37,3
34,7
43,5
bo naśladują dorosłych
22,0
16,7
24,6
Wysokie wskaźniki w kategorii „naśladowanie dorosłych” stanowi potwierdzenie cytowanych w części teoretycznej badań, które potwierdzają istnienie związku pomiędzy postrzeganiem przez dzieci częstości picia rodziców z częstotliwością picia alkoholu przez nie same. Reasumując, im częściej w domu pije się alkohol, tym więcej i częściej piją dzieci.
2. Używanie i postawy dorosłych wobec substancji psychoaktywnych na podstawie wyników badań społecznych w gminie Radomyśl Wielki. 2.1.
Cel badania Celem badania była próba zdiagnozowania zakresu i skali problemu alkoholowego wśród
mieszkańców gminy Radomyśl Wielki oraz ich gotowości do podejmowania działań zaradczych. Podjęto próbę oszacowania wiedzy mieszkańców na temat samego uzależnienia i jego objawów. Kolejnym aspektem badania były przekonania i postawa dorosłych wobec sprzedaży napojów alkoholowych nieletnim oraz ich gotowość do działań interwencyjnych.
2.2. Metoda i materiał badawczy Sondażem objęto 205 dorosłych mieszkańców gminy Radomyśl Wielki (tabela 16) w przedziale wiekowym od 25 do 57 lat. Badani podzieleni zostali na trzy przedziały wiekowe, tj.: 25 – 35 lat, 36 – 46 lat oraz 47 – 57 lat, w celu uzyskania reprezentatywnego przekroju społecznego. Tabela 16. Liczba dorosłych mieszkańców uczestniczących w badaniu. Przedział wiekowy
Liczba respondentów
25 -35 lat
54
36 – 46 lat
69
47 – 57 lat
82
Ogółem 205
Dobór respondentów zakładał próbę losową wśród dorosłych mieszkańców z uwzględnieniem przedziałów wiekowych. Rekrutacja jednak nie zakładała doboru ze względu na płeć, stąd też pojawiła się dysproporcja ilości badanych w tym wskaźniku: 150 - kobiet i 55 - mężczyzn. Analizując dane ze względu na poziom wykształcenia, otrzymaliśmy przekrój społeczny badanej grupy, z której wynika, iż największy odsetek badanych posiada wykształcenie wyższe – 34,6%, średnie – 33,1% oraz podstawowo- zawodowe – 32,2%. Dane zawiera poniższa tabela. Tabela 17. Wykształcenie respondentów (odsetki badanych) Poziom wykształcenia respondentów
%
podstawowe
28,3
zawodowe
3,9
średni
33,1
wyższe
34,6
Uzyskane dane przeanalizowano również pod względem aktywności zawodowej, z danych wynika, iż czynnych zawodowo (w tym rolnicy) jest 23,9% badanych respondentów, 68,9% stanowią bezrobotni, a
7,3 % nie udzieliło odpowiedzi. Badanie było realizowane w październiku
i listopadzie 2005 roku, metodą sondażu. Badania były przeprowadzone w oparciu o zapewnienie poczucia anonimowości uczestnikom, co oznacza, iż uzyskany materiał posłuży do oszacowań procentowych a nie identyfikacji.
2.3. Wyniki Prezentacje wyników rozpoczniemy od poglądów respondentów na temat zespołu uzależnienia od alkoholu, dalej zwanego chorobą alkoholową i charakterystyki samej osoby uzależnionej. Kolejnym krokiem będzie ukazanie struktury preferowanych przez mieszkańców Radomyśla Wielkiego strategii zaradczych w podejmowanych w stosunku do osób obcych i własnej rodziny mających kłopot z nadużywaniem alkoholu. Ważnym aspektem ze względu na podejmowane działania profilaktyczne jest postawa dorosłych w stosunku do sprzedaży napojów alkoholowych osobom nieletnim jak i ich gotowość do podejmowania interwencji. Ostatnia część prezentacji dotyczy własnych doświadczeń badanych z substancjami psychoaktywnymi (alkohol, nikotyna).
2.3.1. Wiedza respondentów nt. zespołu uzależnienia alkoholowego W literaturze przedmiotu funkcjonuje wiele definicji choroby alkoholowej, które na przełomie wieków ewaluowały i zmieniały punkt nacisku w diagnozie zjawiska. Eksperci Światowej Organizacji Zdrowia zaproponowali, aby zrezygnować z używania terminu „alkoholizm”, bowiem nie jest on jednoznaczny i może obejmować zarówno chorobę alkoholową jak i picie wykraczające poza normy kulturowe. Takie stanowisko spowodowało wprowadzenie w 1978r. do IX wersji Międzynarodowej Klasyfikacji terminu „zespół uzależnienia od alkoholu” (alternatywny termin to - zespół zależności alkoholowej). Jednocześnie zaproponowano, aby uzależnienie od alkoholu rozpatrywać w tych samych kategoriach co inne uzależnienia, stąd też definicja uzależnienia od alkoholu jest prawie identyczna z definicją innych uzależnień. Przez uzależnienie od alkoholu rozumieć będziemy stan psychiczny i fizyczny, wynikający ze współdziałania żywego organizmu i alkoholu. Stan ten charakteryzuje się zmianami w zachowaniu i innymi następstwami, w tym zawsze przymusem ciągłego lub okresowego używania substancji po to, aby doświadczyć psychicznych efektów jego działania lub uniknąć objawów wynikających z jego braku. /Woronowicz B./
Na użytek niniejszego opracowania posłużymy się najnowszą klasyfikacją tj. X wersją Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD – 10), która wyodrębnia grupę zaburzeń spowodowanych używaniem substancji psychoaktywnych, do których zaliczany jest alkohol. Uzależnienie traktowane jest jako zbiór zjawisk fizjologicznych, poznawczych i behawioralnych, w których używanie substancji uzyskuje znaczącą przewagę nad zachowaniami, które poprzednio miały większe znaczenie dla jednostki. Głównym kryterium diagnostycznym zespołu uzależnienia od alkoholu jest: a. silna chęć lub poczucie przymusu picia b. trudności w kontrolowaniu zachowania związanego ze spożywaniem substancji c. pojawienie się objawów zespołu abstynencyjnego, podejmowanie działań mających na celu jego uniknięcia lub złagodzenia d. stwierdzenie tolerancji (potrzeba zażywania zwiększonej dawki substancji w celu osiągnięcia efektów uprzednio osiąganych za pomocą mniejszych dawek) e. wzrastające zaniedbywanie innych źródeł przyjemności, zwiększanie czasu potrzebnego do zdobycia, spożywania substancji lub usunięcia skutków jej działania f. zażywanie pomimo dowodów szkodliwości
Istotą uzależnienia jest zatem fakt, iż jednostka – mimo szkód – nadal zażywa daną substancję, a kiedy postanawia przestać, próby abstynencji kończą się niepowodzeniem.
Według mieszkańców gminy Radomyśl Wielki uzależnienie to „choroba, którą można leczyć” (59,5%), której objawem jest „picie dużych ilości alkoholu” (43,4%) oraz „picie mimo widocznych szkód” (25,9%). Uzyskane wysokie wskaźniki w powyższych kategoriach świadczą, iż badani mają wiedzę na temat zespołu zależności alkoholowej (tabela 18). Tabela 18. Opinie respondentów nt. choroby alkoholowej. Czy wg Pana(i) uzależnienie to:
%
a) picie mimo widocznych szkód
25,9
b) picie dużych ilości alkoholu
43,4
c) choroba, która można leczyć
59,5
d) zachowania, których nie akceptują inni
8,3
e) choroba, którą nic nie da się zrobić
2,4
f) picie mimo zażywania leków
5,4
g) picie przed 18 rokiem życia
8,3
Stosunkowo niewielki odsetek badanych odpowiedziało, iż jest to „choroba z która nic nie da się zrobić” (2,4%), „zachowania nie akceptowane przez innych” (8,3%) oraz „picie mimo zażywania
leków” (5,4%). Powyższe wskaźniki są bardzo często udziałem osób uzależnionych, ale nie stanowią kryterium diagnostycznego. Warty odnotowania jest stosunkowo niski wskaźnik (8,3%) w ostatniej kategorii pytania, gdzie „uzależnieniem jest picie przed 18 rokiem życia”. Takie stanowisko przyczynia się do utraty czujności przez dorosłych i liberalnej postawy wobec zachowań ryzykownych młodzieży, co w konsekwencji może doprowadzić do nadużywania lub uzależnienia (najmłodszy zdiagnozowany pacjent w Ośrodku Terapii Uzależnień w Mielcu miał 16 lat).
Wykres 10. Opinie badanych nt.uzależnienia (odsetki badanych)
picie mimo widocznych szkód picie dużych ilości alkoholu choroba, ktorą można leczyć zachowania, których nie akceptują inni choroba, z którą nic nie da się zrobić picie mimo zażywania leków picie przed 18 rokiem życia
60 59,5
40 43,4
20
25,9 2,4
5,4
8,3
0
8,3
W pytaniu drugim poproszono respondentów o dokonanie charakterystyki osoby uzależnionej. Zbliżone wskaźniki odnotowano w kategorii: „musi pić codziennie”- 48,3% oraz w kategorii „osoba chora” - 47,3%. Obraz osoby z problemem dopełnia stwierdzenie „nie potrafi odmówić innym picia” – 30,2%. Uzyskane wyniki zaprezentowano poniżej w sposób ilościowy i graficzny. Tabela 19. Charakterystyka osoby uzależnionej w opinii badanych Czy wg Pana(i) osoba uzależniona to:
%
a) osoba, która nie potrafi odmówić innym picia
30,2
b) osoba, która pije alkohole nie spożywcze
10,2
c) osoba chora
47,3
d) osoba, która musi pić codziennie
48,3
e) osoba pijąca więcej niż jeden dzień w tygodniu
7,3
f) osoba nie mająca zajęcia (bezrobotny)
1,5
Powstała charakterystyka nie odbiega od „potocznego” rozumienia choroby alkoholowej, niemniej jednak musimy zwrócić uwagę na mylną kategorię „musi pić codziennie”- pamiętając, iż picie codzienne nie jest objawem osiowym choroby. Przecież uzależnionym może być również osoba pijąca ciągami kilkudniowymi lub kilkutygodniowymi gdzie pozostały czas utrzymuje abstynencję, ale utraciła zdolność do kontroli swojego zachowania związanego ze spożywaniem alkoholu.
Wykres 11. Charakterystyka osoby uzależnionej w opinii badanych (odsetki badanych)
osoba, która nie potrafi odmówić innym picia osoba, która pije alkohole nie spożywcze
50 40
47,3
osoba chora
48,3
30
osoba, która musi pić codziennie
30,2
20 10
osoba piąca więcej niż jeden dzień w tygodniu
1,5
10,2
7,3
0
osoba nie mająca zajęcia (bezrobotny)
Źródło problemów alkoholowych respondenci upatrują w „bezrobociu” (13,7), „braku umiejętności odmowy” (13,2%) oraz „rozrywkowym trybie życia” (8,8%). Ponad 6% badanej społeczności wskazuje na „konflikty rodzinne”, „stres” oraz „niskie zarobki” (5,9%). Najniższe wskaźniki odnotowano w kategorii „choroby psychiczne”- nie całe 2%.
Wykres 12. Przyczyny uzależnienia w opinii badanych (odsetki badanych)
bezrobocie niskie zarobki
14 12
konflikty rodzinne
13,7
13,2
10 8
2 0
stres
8,8
6 4
choroby psychiczne
5,9
6,3
"rozrywkowy" tryb życia
6,3 1,9
0,5
nieumiejętność odmowy inne
2.3.2. Strategie wobec osoby nadużywającej alkohol. Strategią nazywać będziemy celowe działania jednostki mające doprowadzić do zamierzonego efektu. W naszej sytuacji będzie to ograniczenie lub zaprzestanie spożywania alkoholu. Podczas sondażu przedstawiono badanym dwie sytuacje w których mieliby z jednej strony: doradzić komuś wybór odpowiedniej strategii działania wobec osoby nadużywającej, a w drugiej wybrać ją dla siebie. Mimo, iż analogiczna sytuacja - odnotowano rozbieżności z których wynika, że łatwiej nam radzić komuś niż zastosować samemu. W pytaniu gdzie badani odnosili się do sytuacji neutralnej (radzili komuś), najwyższy wskaźnik odnotowano w strategii „zgłosić się o poradę do Ośrodka Terapii Uzależnień” – 59,5%. (tabela 20)
Tabela 20. Rodzaje zalecanych strategii przez badanych w stosunku do osób nadużywających. Rodzina powinna podjąć wobec osoby nadużywającej alkohol
%
a) przeczekać okres picia
3,9
b) rozmawiać z pijącym, wymóc na nim obietnicę poprawy
35,6
c) zgłosić sprawę do sadu lub prokuratury o przymusowe leczenie
17,0
d) dzwonić na Policję podczas awantur
16,6
e) nie odzywać się, aby nie prowokować pijącego
2,4
f) zgłosić się o poradę do Ośrodka Terapii Uzależnień
59,5
g) pójść po poradę do lekarza rodzinnego
7,3
h) modlić się
9,8
i) pójście po poradę do Punktu Konsultacyjnego w Ośrodku Zdrowia w Radomyślu Wielkim j) nic nie robić
17,0 0,0
W następnej kolejności: „rozmawiać z pijącym, wymóc na nim obietnicę poprawy” – 35,6%, ex quo „zgłosić sprawę do sądu lub prokuratury o przymusowe leczenie” i „pójście po poradę do Punktu Konsultacyjnego w Ośrodku Zdrowia w Radomyślu Wielkim” – po 17% oraz „dzwonić na Policję podczas awantur”– 16,6%. Dalsze lokaty zajęły: modlitwa, wizyta u lekarza rodzinnego, przeczekanie okresu picia oraz unikanie rozmów z pijącym, aby go nie prowokować. (wykres 17)
Wykres 13. Zalecane strategie działania w stosunku od osób nadużywajacych (odsetki badanych)
a b c
60
d
50
e
59,5
40
f
30 10 0
g
35,6
20
h 3,9
17,0
16,6
17,0
2,4 7,3
9,8
0,0
i j
W drugim wariancie pytania, gdy respondenci mieli odnieść się do osobistej sytuacji i wybrać najlepsza strategię działania dla siebie - zaobserwowano pojawienie się postawy zachowawczej. Na pierwszym miejscu wybrali oni „wizytę w Punkcie Konsultacyjnym przy Ośrodku Zdrowia w Radomyslu Wielkim” - 42,9%. Druga preferowana strategią były „prośby o zmianę zachowania i ograniczenie picia” (36,6%), „konsultacje u lekarza rodzinnego” (31,7%) oraz „zgłoszenie się do Gminnej Komisji ds. Przeciwdziałania Alkoholizmowi przy Urzędzie Gminy” (13,2%). Większość wybieranych strategii ogranicza się od instytucji na terenie gminy Radomyśl Wielki, może być to
spowodowane chęcią „zatrzymania problemu na swoim terenie”. Głównym źródłem takiego zachowania jest uczucie wstydu oraz przekonanie, iż uzależnienie to „wstydliwa” choroba, która powinna zostać w rodzinie, wiosce, gminie. (tabela 21)
Tabela 21. Rodzaje strategii zaradczych podejmowanych w stosunku do najbliższych Jakie Pan(i) podjął / podjęłaby kroki gdyby ktoś z najbliższych miał kłopot z nadużywaniem alkoholu: a) rozmowa
% 2,4
b) prośba o zmianę zachowania i ograniczenie spożywania alkoholu
36,6
c) konsultacja u lekarza rodzinnego
31,7
d) zagrożenie konsekwencjami (separacja, rozwód)
7,3
e) zgłoszenie do sądu lub prokuratury w celu orzeknięcia postanowienia o leczeniu f) konsultacje w Ośrodku Terapii Uzależnień
11,2
g) pójście po poradę do Punktu konsultacyjnego w Ośrodku Zdrowia w Radomyślu Wielkim h) zgłoszenie do Gminnej Komisji ds. przeciwdziałania Alkoholizmowi przy Urzędzie w Radomyślu Wielkim i) modlitwa
42,9
11,2
j) nic
9,3
9,8
13,2
Dalsze pozycje w rankingu strategii zajęły: „zgłoszenie sprawy do sądu lub prokuratury celem orzeknięcia o przymusie leczenia” i „modlitwa” (po 11,2%), „konsultacje w Ośrodku Terapii Uzależnień” (9,8%), „nie podejmowanie żadnych działań” (9,3%) oraz „zagrożenie konsekwencjami” (separacja, rozwód) – 7,3%. Najmniej efektywna w opinii badanych okazała się „rozmowa” – 2,4%. Strategia preferowana w poprzednim wariancie pytania „konsultacje w Ośrodku Terapii Uzależnień” w chwili kiedy pojawił się czynnik osobisty zajęła dopiero szóstą pozycję. Dane zaprezentowano poniżej graficznie.
Wykres 14. Podejmowane strategie działań wobec swoich najbliższych (odsetki badanych)
a b c
50
d
40
f
30
36,6
0
g
31,7
20 10
e
42,9
h 2,4
7,3
11,2
9,8
13,2
11,2
i 9,3
j
2.3.3. Postawy badanych wobec sprzedaży alkoholu nieletnim.
Nasze prawo zezwala na sprzedaż alkoholu osobie powyżej 18 roku życia, wszelakie badania wskazują na nasilające się zjawisko łamania tej normy prawnej, społecznej i moralnej. Obniża się wiek inicjacji alkoholowej. Nowej sytuacji szczególnie sprzyja dynamiczna ekspansja piwa na naszym rynku. Sugestywna reklama skierowana do młodzieży, powstawanie młodzieżowych klubów w stylu pubów piwnych w pobliżu szkół oraz liberalizacja postaw dorosłych. Powszechnie łamana jest norma prawna zakazująca sprzedaży napojów alkoholowych nieletnim. Działanie alkoholu na młody organizm ma szczególnie destrukcyjny charakter, zarówno w płaszczyźnie fizjologicznej, jak i psychologicznej. Intensywne picie w młodym wieku powoduje znaczne skrócenie czasu potrzebnego do powstania zespołu uzależnienia od alkoholu. Na pytanie o bycie świadkiem sprzedaży lub podawania alkoholu osobie nieletniej ponad 71% respondentów odpowiedziało, iż nie ma takich doświadczeń. (tabela 22) Świadkiem takiego faktu było jedynie 16,1% respondentów. Znaczny odsetek odpowiedzi (11,7%) przypada na kategorię – „nie pamiętam”. Tabela 22. Świadkowie sprzedaży alkoholu nieletnim (odsetki badanych) Czy był(a) Pan(i) świadkiem sprzedaży lub podawania alkoholu osobom wyglądającym na niepełnoletnią.
%
Tak
16,1
Nie
71,2
Nie pamiętam
11,7
Wykres 15. Doświadczenie bycia świadkiem sprzedaży alkoholu nieletnim (odsetki badanych)
tak
71,2
nie 16,1
11,7
nie pamiętam
Chcąc uzyskać szczegółowe dane poproszono badanych, którzy byli świadkiem sprzedaży alkoholu nieletnim o scharakteryzowanie podjętych przez siebie działań. Poniższa tabela zawiera uzyskane wyniki, z których wynika, iż najbardziej preferowaną formą interwencji było – „zwrócenie uwagi sprzedawcy” (19 osób) w następnej kolejności „zwrócenie uwagi nieletniemu” (10 osób) oraz ex quo „powiedzenie czegoś ogólnie o nie sprzedawaniu nieletnim lub podjęcie innej interwencji”
(6 badanych). Do zaniechania interwencji przyznaje się 13-stu badanych, którzy byli świadkami sprzedaży lub podawania alkoholu nieletnim.
Tabela 23. Postawa badanych wobec sprzedaży alkoholu nieletnim. Jeśli był Pan(i) świadkiem sprzedaży lub podawania alkoholu osobie wyglądającej na niepełnoletnią, to czy próbował(a) Pan(i) podjąć jakąś interwencję
N
a) tak, zwróciłem /am uwagę sprzedawcy
19
b) tak, zwróciłem /am uwagę niepełnoletniemu
10
c) tak, powiedziałem /am coś ogólnie o nie sprzedawaniu alkoholu niepełnoletnim
6
d) tak, podjąłem /am inną interwencję
6
e) nie pamiętam
5
f) nie podjąłem /am interwencji
13
Wykres 16. Postawa badanych wobec sprzedaży alkoholu nieletnim a b
20
c
15
19
d 13
10 5
10
e f
6
6
5
0
2.3.4. Doświadczenia badanych z substancjami psychoaktywnymi
Za wskaźnik względnie częstego używania alkoholu przyjęto picie w ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem. Napoje alkoholowe, w tym czasie piło 95,1% badanych. Należy przypomnieć, iż badanie było realizowane w październiku i listopadzie - okres ostatnich 30 dni przypadł zatem na wrzesień i październik, w zależności od tego, kiedy badany wypełniał ankietę. Okres ten nie zawiera w sobie społecznie akceptowanych okazji do picia tj. święta, karnawał. Analizując strukturę spożycia alkoholu wśród badanych, można zauważyć, iż najbardziej preferowana częstotliwością jest: „raz w miesiącu” (49,3 %),w następnej kolejności „dwa razy w miesiącu” (20%). Do częstotliwości „raz lub dwa razy w tygodniu” przyznaje się – bez mała, co czwarty badany (24%), a 1,9% nawet do częstszego używania. Dane zawiera poniższa tabela i wykres.
Tabela 24. Częstotliwość spożycia alkoholu przez respondentów. Ile razy w ciągu ostatnich 30 dni pił Pan(i) jakikolwiek alkohol?
%
a) raz w miesiącu
49,3
b) dwa razy w miesiącu
20,0
c) raz w tygodniu
13,7
d) dwa razy w tygodniu
10,2
e) więcej niż dwa razy w tygodniu
1,9
Wykres 17. Spożycie alkoholu przez respondentów (odsetki badanych) raz w miesiącu dwa razy w miesiącu
49,3
20,0 10,2
raz w tygodniu
13,7
1,9
dwa razy w tygodniu więcej niż dwa razy w tygodniu
Problemy alkoholowe dotykają nie tylko osobę spożywającą alkohol, ale również jej najbliższych. Chcąc uzyskać pełniejsze spektrum danych, zapytano respondentów o ich doświadczenia w związku z piciem kogoś z najbliższego otoczenia. Do negatywnych doświadczeń i przeżywanych szkód przyznało się – 2,4% ankietowanych, natomiast bez mała 30% nie potwierdza takiego faktu w swoim życiu. Przy tym pytaniu odnotowano bardzo wysoki wskaźnik, nie udzielonych odpowiedzi (67,8%). Tabela 25. Szkody doświadczane od innych pod wpływem alkoholu Czy doświadczył/a Pan(i) od osób najbliższego otoczenia w związku z ich piciem szkód? Tak
2,4
Nie
29,8
Brak odpowiedzi
67,8
%
Nadużywanie alkoholu czy samo już uzależnienie niesie ze sobą szereg szkód, poczynając od finansowych, zdrowotnych, psychicznych, nasila się dezorganizacja funkcjonowania jednostki. Jednym z aspektów destrukcji zachowań społecznych jest prowadzenie pojazdów samochodowych (również rower) pod wpływem alkoholu. Kierowca wsiadający po alkoholu do samochodu, łamie prawo o ruchu drogowym i nakazy zdrowo rozsądkowe, stanowi zagrożenia dla siebie i innych. Do bycia pasażerem pijanego kierowcy przyznał się, co czwarty ankietowany (26,8%), natomiast do bycia kierowcą pojazdu samochodowego lub roweru, bez mała 9%.
Tabela 26. Prowadzenie pojazdów pod wpływem alkoholu Doświadczenia badanych z alkoholem i pojazdami
Tak
Nie
był/a pasażerem kierował/a
26,8
68,3
8,9
82,9
Wykres 18. Doświadczenia badanych z alkoholem i pojazdami (odsetki badanych) 100 80
był pasażerem 82,9
60
68,3
40 20
był kierowcą 8,9
26,8
0 tak
nie
Ostatnim zagadnieniem podejmowanym w sondażu społecznym były doświadczenia respondentów z nikotyna. Zdecydowana większość mieszkańców gminy Radomyśl Wielki deklaruje - nie palenie (73,2%). Do doświadczeń z nikotyna przyznaje się 26,7% badanych, z czego 4,2% zerwało z nałogiem. Średnia stażu zaprzestania palenia papierosów wynosi 5,3 lat. Niski odsetek wskazań palenia może cieszyć profilaktyków i lekarzy. Niemniej jednak warto przypomnieć, iż rozkład badanej grupy ze względu na płeć nie jest równomierny. Przeważająca większość stanowią kobiety, a przecież uzależnienie nikotynowe jest domena mężczyzn. Tabela 27. Kontakty badanej grupy z nikotyną (odsetki badanych) Doświadczenia badanych z nikotyną % tak
22,5
nie
73,2
nie palę od … lat
4,2
Wykres 19. Doświadczenia badanych z nikotyną (odsetki badanych)
73,2
tak nie
22,5
nie palę od … lat
4,2
Wnioski
Niniejszy raport jest pierwszą próbą pomiaru natężenia zjawiska dostępności i używania alkoholu i innych substancji psychoaktywnych w populacji nieletnich i dorosłych mieszkańców gminy Radomyśl Wielki. Stanowi on materiał, dzięki któremu można będzie w przyszłości oszacować dynamikę rozwoju zjawiska, jak również dokonywać planowych działań profilaktyczno – interwencyjnych w lokalnym środowisku. Dzięki uzyskanym wynikom i dokonanej analizie ilościowej i jakościowej materiału empirycznego można sprecyzować następujące wnioski badanej dla populacji młodzieży i dorosłych:
1. Dokonane podsumowanie badań dotyczących rozpowszechnienia i używania substancji psychoaktywnych wskazuje, iż napoje alkoholowe są najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną używaną przez młodzież gminy Radomyśl Wielki. 2. Wyniki wskazują na znacznie wyższy poziom rozpowszechnienia używania substancji legalnych niż nielegalnych. Do znajomości smaku alkoholu przyznaje się 153 respondentów, co stanowi 48,1% badanej grupy. Inicjację alkoholowa ma za sobą 15,3% szóstoklasistów, bez mała 70% badanych gimnazjalistów i 95,7% uczniów szkoły średniej. Najwyższy przyrost (trzykrotny) wskaźnika inicjacji odnotowano w 12 roku życia, co koreluje z okresem przejścia badanych ze szkoły podstawowej do gimnazjum. 3. Jako wskaźnik częstej konsumpcji przyjmuje się picie alkoholu w ciągu ostatniego miesiąca poprzedzającego badanie. Napoje alkoholowe w tym czasie piło 18,5% uczniów (deklarujących próby pozytywne)
klas
szóstych,
14%
gimnazjalistów oraz 15,2%
uczniów klas
ponadgimnazjalnych. Największe „wzięcie” we wszystkich trzech grupach wiekowych miało piwo następnie wódka i na końcu wino. Dokonując analizy używania alkoholu w dłuższym czasookresie obserwujemy tendencje spadkowe wśród gimnazjalistów i uczniów szkół średnich. 4. Większość badanych sygnalizuje brak trudności w dostępie do napojów alkoholowych mimo, że według polskiego prawa sprzedaż nieletnim jest zabroniona. Bez większych przeszkód alkohol nabył, co czwarty (24,3%) badany uczeń szkoły podstawowej, połowa gimnazjalistów (50,0%) oraz 73,9% uczniów szkół średnich. Z odmową zakupu spotkało się jedynie 20,9% szóstoklasistów i 4,2% gimnazjalistów. 5. Koledzy oraz własna ciekawość stanowiła główną siłę napędową inicjacji alkoholowej i nikotynowej respondentów. Duże znaczenie przy pierwszej próbie picia odegrali również rodzice badanych. Miejscami sprzyjającymi do kontaktów z substancjami psychoaktywnymi
okazały się dyskoteki oraz uroczystości rodzinne, w następnej kolejności prywatki i własny dom. 6. W chwili badania do kontaktu z substancjami tytoniowymi przyznało się 10,7% szóstoklasistów, 33,3% gimnazjalistów oraz bez mała 61% uczniów szkoły ponadgimnazjalnej. Wzrost używania nikotyny pozytywnie koreluje z wiekiem badanych tj. im badany starszy tym wyższy odsetek konsumentów. Najbardziej krytycznym okresem dla inicjacji nikotynowej okazał się 9 rok życia, w mniejszy stopniu 12, 16 i 18 rok życia. 7. Badana młodzież spotyka się przede wszystkim z propozycjami picia alkoholu i palenia papierosów. Propozycje nabycia lub użycia substancji nielegalnych (narkotyków) pojawiają się znacznie rzadziej. Z bezpośrednia namową wzięcia środka odurzającego spotkało się 10,7% uczniów szóstych klas szkoły podstawowej, 19,4% gimnazjalistów oraz 15,9% badanych ze szkół średnich. Źródłem wysokiego odsetek w tej kategorii może być fakt pojawienia się „na rynku” – tabaki, która przez wiele lat była środkiem nielegalnym i zakazanym w handlu ze względu na sposób użycia (wciągania przez nos tak jak amfetamina, heroina). Dostawcą środków w głównej mierze okazali się rówieśnicy, sympatie (chłopak, dziewczyna) oraz gospodarze zabaw i imprez. 8. Młodzież jest dość dobrze zorientowana w skali zagrożeń wynikających z używania substancji psychoaktywnych, choć zdecydowana większość badanych z najstarszej grupy ujawnia pozytywne oczekiwania związane z alkoholem (59,4%) uważając, iż stają się po nich śmiali i weseli. Wymieniając negatywne konsekwencje, badani wskazują głównie na dwie kategorię: tj.: konflikty, bójki i utratę znajomych, przyjaciół. Szkody te korelują z własnymi przeżyciami badanych po użyciu alkoholu, gdzie na pierwszym miejscu w grupach starszych pojawiają się bóle głowy, wymioty, a w grupie najmłodszej kłótnie lub bójki z rówieśnikami. 9. Wiedza na temat motywów zachowań proalkoholowych młodych ludzi wskazuje źródło na: ucieczkę od problemów, w następnej kolejności fakt bycia uzależnionym, chęć bycia akceptowanym w grupie rówieśniczej oraz naśladowanie dorosłych. Ten ostatni czynnik odgrywa znaczącą role w kreowaniu postaw i oczekiwań młodych ludzi w stosunki do substancji psychoaktywnych. Warto pamiętać, iż dzieci w swym postępowaniu są bardziej skłonne wzorować się na konkretnych zachowaniach osób znaczących (rodziców, kolegów) niż na ich ustnych przekazach. 10. Dorośli mieszkańcy gminy uczestniczący w badaniach posiadają podstawową wiedzę na temat choroby alkoholowej. Uznają, iż zespół zależności alkoholowej to choroba, którą można leczyć, której objawem jest picie dużych ilości alkoholu oraz picie mimo widocznych szkód. Za osobę z problemem, badani uznają osobę chora, która musi pić codziennie, nie potrafiącą odmówić
namową picia. Należy zwrócić uwagę na fakt, że picie codzienne nie jest objawem osiowym choroby. 11. Ponad 4/5 badanych nie potwierdza zdarzenia bycia świadkami sprzedaży alkoholu nieletnim, a jedynie 16,1% przypomina sobie takie zajście. Najbardziej preferowaną formą interwencji było zwrócenie sprzedawcy, w następnej kolejności nieletniemu. Do zaniechania interwencji przyznało się 13 świadków sprzedaży lub podawania alkoholu nieletnim. Liberalna postawa wobec zachowań ryzykownych młodzieży i nie uznawanie faktu, iż picie przed 18 rokiem życia może prowadzić do uzależnienia, może stanowić „ciche” przyzwolenie do eskalacji zachowania. 12. Dorośli mieszkańcy gminy stosunkowo dobrze są zaznajomieni z różnego rodzaju strategiami interwencyjnymi podejmowanymi nadużywających stosunku do osób nadużywających napojów alkoholowych. Doradzając innym, kierują się „zasadą” konkretnych działań i skuteczności interwencji, w przypadku czynnika osobistego, działania te stają się bardziej zachowawcze. Badani w sytuacji osobistej wybierali głównie instytucje pomocowe z terenu gminy Radomyśl Wielki. Postawa taka, może być spowodowana uczuciem wstydu i chęcią „zatrzymania problemu na swoim terenie”. 13. W okresie 30 dni poprzedzających badanie, napoje alkoholowe, piło 95,1% respondentów. Najbardziej preferowana częstotliwością u bez mała połowy badanych deklarujących spożycie alkoholu było picie - raz w miesiącu, w następnej kolejności dwa razy w miesiącu (20%). Do picia alkoholu raz lub dwa razy w tygodniu przyznaje się - co czwarty badany. Do doświadczeń z nikotyna przyznaje, się co czwarty badany, z czego 4,2% zerwało z nałogiem. Średnia stażu zaprzestania palenia papierosów wynosi 5,3 lat. 14. Picie alkoholu przez samych badanych, jaki i osoby z najbliższego otoczenia przysparzają respondentom wiele kłopotów. Do negatywnych doświadczeń i przeżywanych szkód z powodu picia kogoś z rodziny przyznało się – 2,4% ankietowanych. W pytaniu tym odnotowano bardzo nasiloną postawę unikową respondentów, gdzie wskaźnik, nie udzielonych odpowiedzi sięga 67,8%. Innym aspektem szkód poalkoholowych jest łamanie zapisów prawa drogowego i norm społecznych. Do bycia pasażerem pijanego kierowcy przyznał się, co czwarty ankietowany, natomiast do bycia kierowcą pojazdu samochodowego lub roweru, bez mała 9%.
Zalecenia profilaktyczno - interwencyjne W świetle przedstawionych danych możemy wysunąć kilka praktycznych zaleceń: Proponuje się podjąć działania informacyjno – motywujące sprzedawców i właścicieli podmiotów gospodarczych (np. na drodze szkolenia) do podjęcia świadomej odpowiedzialności prawnej jak i rodzicielskiej mających na celu przestrzeganie zapisów Ustawy w wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałania alkoholizmowi, a co za tym idzie ograniczenie możliwości nabycia alkoholu i wyrobów tytoniowych przez nieletnich. Znaczący w tym przedsięwzięciu jest fakt „wyposażenia” sprzedawców w umiejętności asertywnej odmowy sprzedaży. Ograniczyć
dostępność
środków
psychoaktywnych
na
drodze
współpracy
szkoły
z policją, jak również kontroli miejsc newralgicznych (dyskoteki). Zintensyfikować działalność edukacyjną nt. alkoholu, narkotyków i nikotyny oraz skutków ich używania w poszczególnych w grupach wiekowych ze szczególnym uwzględnieniem okresów krytycznych. Działaniami profilaktyczno – edukacyjnymi zaleca się objąć wszystkie szkoły na terenie gminy. Działania owe powinny mieć planową i cykliczną formą spotkań z młodzieżą prowadzoną
metodami
aktywizującymi
przez
przeszkolonych
realizatorów
(najlepiej
wychowawców klas). Działania profilaktyczne należy rozpocząć już w pierwszych klasach szkoły podstawowej, których głównym celem byłoby podwyższenie wieku inicjacji alkoholowej, zahamowanie wzrostu spożycia i zainteresowania środkami psychoaktywnymi. Działania owe należy zintensyfikować wobec dzieci, będących w wieku bezpośrednio poprzedzającym okres inicjacji oraz podjąć działania interwencyjne wśród uczniów używających ryzykownie substancji, którzy ponoszą już szkody (bóle głowy, wymioty, kłótnie, bójki z rówieśnikami, utrata przyjaciół). Treść oddziaływań profilaktycznych powinny uwzględniać między innymi: •
Pozytywne aspekty postawy abstynenta do 18 roku życia.
•
Specyficzne problemy związane z eskalacją używania substancji psychoaktywnych.
•
Wzory „dobrej zabawy” bez używania „stymulatorów”, wachlarz możliwości spędzania czasu wolnego, rozwijania zainteresowań i uzdolnień
•
Uwrażliwienie na sygnały ostrzegawcze, które zbagatelizowane mogą doprowadzić do wczesnego nadużywania alkoholu lub uzależnienia u młodych ludzi.
•
Prawdziwą
wiedzę
nt.
substancji
psychoaktywnych
nieobciążoną
stereotypami
i mitami alkoholowymi, nikotynowymi czy narkotycznymi. Ukazywać sposoby manipulacji młodym pokoleniem stosowane przez koncerny alkoholowe i tytoniowe (reklama m.in. piwo bezalkoholowe, sprzedaż technikami transakcji wiązanej).
•
Możliwość nabywania umiejętności społecznych tj. komunikacji interpersonalnej, rozpoznawanie i wyrażanie uczuć, odreagowywania stresu w sposób akceptowany społecznie, przeciwstawianie się naciskowi grupowemu, rozwiązania problemów osobistych lub korzystania z pomocy specjalistycznej. Ważnym elementem jest zmiana treści oczekiwań alkoholowych wśród młodzieży, która w głównej mierze oczekuje od środków psychoaktywnych: przyjemnych doznań, szybkiego „wyluzowania się”, intensyfikacji kontaktów interpersonalnych, podniesienia własnej atrakcyjności.
Podejmując działania z grupami zwiększonego ryzyka, czyli młodzieżą pijącą alkohol oraz pochodzącą z rodzin z problemami alkoholowymi, zachęca się do podjęcia kroków interwencyjnych (np. prowadzenie programu interwencyjnego „Korekta”) oraz terapeutycznych (np. organizowania i prowadzenia grup wsparcia, obozów z programem terapeutycznym, świetlic i klubów profilaktyczno – środowiskowych dla dzieci i młodzieży). Dane ogólnopolskie jak i powyższe badania, wskazują na konieczność włączenia rodziców do działań profilaktycznych. Warunkiem niezbędnym do podjęcia wspólnie z rodzicami skutecznych działań jest przekazanie im informacji nt. alkoholu, rozpowszechnienia picia w poszczególnych grupach wiekowych, czynnikach zwiększających ryzyko sięgania przez dzieci po substancje psychoaktywne w tym naśladowania dorosłych i roli pozytywnych oczekiwań wobec nich. Wskazana byłaby pomoc rodzicom w prowadzeniu rozmów z dziećmi na tematy związane z piciem (np. prowadzenie szkoleń dla rodziców podnoszących ich umiejętności wychowawcze). Wyposażenie
wychowawców,
nauczycieli
i
pedagogów
w
różnorodne
narzędzia
i techniki pracy profilaktyczno – wychowawczej z dziećmi, młodzieżą i rodzicami poprzez podnoszenie ich kwalifikacji na drodze organizacji lub prowadzenia szkoleń, kursów przygotowujących do pracy w środowisku lokalnym. (m.in. II Elementarz, Nasze Spotkania, Odlot, Debata, Korekta, Spójrz Inaczej, Zanim spróbujesz, Tak czy Nie, warsztaty asertywności, warsztat pracy z rodzicami) Podjęcie działań edukacyjnych skierowanych do szeroko pojętego społeczeństwa mających na celu podniesienie świadomości i wskaźnika podejmowanych interwencji w przypadku sprzedaży alkoholu nieletnim. Należy konsekwentnie egzekwować każdy przejaw łamania prawa wraz ze wszczęciem procedury cofnięcia zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych wobec nieuczciwych sprzedawców. Podnoszenie poziomu świadomości i wiedzy społeczeństwa nt. problemów alkoholowych oraz systemu pomocowego poprzez nawiązanie współpracy z lekarzami pierwszego kontaktu,
organizacjami gminnymi (np.: koło gospodyń wiejskich, Ochotniczą Strażą Pożarną, duchownymi) Zwiększenie dostępności pomocy terapeutycznych dla osób z problemami alkoholowymi poprzez np. uruchomienie programów pomocowych w zakładach pracy, dyżur radcy prawnego w Punkcie Konsultacyjnym, akcje plakatowe, artykuły prasowe) Nawiązanie ścisłej współpracy na linii dzielnicowy – pracownik społeczny w celu zwiększenia skuteczności działań interwencyjno – prewencyjnych w stosunku do osób nadużywających alkoholu oraz sprawców przemocy domowej. Zaleca się systematyczne monitorowanie problematyki uzależnień, jej skali i zakresu, postaw i wartości mieszkańców gminy w stosunku do substancji psychoaktywnych, jak również ocenę skuteczności podejmowanych oddziaływań profilaktyczno – interwencyjnych.
Raport został opracowany przez Centrum Profilaktyki i Edukacji Społecznej w Mielcu na zlecenie Urzędu Gminy w Radomyślu Wielki
ANKIETA Koleżanko, kolego Urząd Miejski w Radomyślu Wielkim prowadzi badania dotyczące zachowań współczesnej młodzieży. Los sprawił, że możesz w tych badaniach uczestniczyć. Gwarantujemy ci pełną anonimowość. Wyniki ankiety nie będą prezentowane w twojej szkole, posłużą do szerszych analiz społecznych. Prosimy zatem o szczere wypowiedzi. Wybraną odpowiedź zaznacz kółkiem lub postaw znak X.
1. Jeśli kupowałeś alkohol dla siebie lub kogoś innego – czy sprzedano Ci alkohol ? a) nie kupowałem b) tak c) nie • jeśli zaznaczyłeś Tak - to było to: PIWO ....... WINO ....... WÓDKA ...... 2. Czy znasz smak alkoholu ? a) nie piłem nigdy b) tak • jeśli zaznaczyłeś Tak- to jest to: PIWO ........... WINO ............ WÓDKA ........... 3. Ile miałeś lat, gdy spróbowałeś po raz pierwszy jakikolwiek alkohol ? a) nie piłem nigdy b) miałem lat ............ c) nie pamiętam 4. Kto po raz pierwszy poczęstował Cię (dał Ci do spróbowania) alkohol (piwo , wino, wódka, szampan)? a) rodzice b) rodzeństwo c) dalsza rodzina d) koledzy e) sam
5. Ile razy w ciągu ostatnich 6 miesięcy i 30 dni piłeś jakikolwiek alkohol ? 6 mies. a) b) c) d) e) f)
nie piłem raz w miesiącu dwa razy w miesiącu raz w tygodniu dwa razy w tygodniu więcej niż dwa razy w tygodniu
30 dni
6. Wpisz ile w sumie wypiłeś w ciągu ostatnich 30 dni ? a) nie piłem b) ile butelek (0,5l) piwa c) ile lampek (100g) wina d) ile kieliszków (50g) wódki, koniaku, ginu e) ile lampek (100g) szampana f) ile „drinków”
7. Gdzie najczęściej zdarza Ci się wypić alkohol ? a) nie piję b) w swoim domu c) w szkole d) na dyskotece e) na prywatce f) na uroczystości rodzinnej, weselu lub innej g) inne ……………………………. 8. Czy w ciągu ostatniego roku doświadczyłeś „na własnej skórze” negatywnych skutków spożywania alkoholu ? a) nie piję b) nie c) tak • jeśli zaznaczyłeś TAK to oznacz jakie to były skutki: a) bóle głowy b) wymioty c) „urwane filmy” d) konflikty rodzinne e) kłopoty w szkole (zachowanie, oceny, uwagi) f) kłótnie lub bójki z rówieśnikami g) wypadki (potłuczenia, siniaki rany, złamania) h) straty materialne - rzeczowe (zniszczone ubrania, kradzież) i) inne..................................... 9. Czy kiedykolwiek doświadczyłeś „na własnej skórze” negatywnych skutków ( np.kłótnia, bójka wyzwiska) spożywania alkoholu przez: a) nie doświadczyłem b) rodziców c) członków dalszej rodziny d) kolegów e) inne obce osoby
10. Z którymi określeniami się zgadzasz ? Po wypiciu alkoholu ludzie : a) zyskują przyjaciół i znajomych b) tracą przyjaciół i znajomych c) czują się odważni i silni d) czują się smutni i przygnębieni e) są śmiali i weseli f) odnoszą sukcesy g) popadają w konflikty, bójki h) zamykają się w sobie i) stają się bardziej otwarci j) chcą być doroślejsi 11. Czy kiedykolwiek paliłeś papierosy? a) nie paliłem b) tak
d) od obcej osoby e) od rodzeństwa f) od kogoś z dalszej rodziny 17. Czy czujesz się bezpiecznie (tj. bez przemocy, wyzwisk, kłótni)? tak a) w szkole b) w domu c) w swojej miejscowości, w której mieszkasz d) wśród rówieśników
METRYCZKA Wiek – lat ....................
12. Ile miałeś lat, gdy po raz pierwszy wypaliłeś pierwszego papierosa? a) nie paliłem nigdy b) miałem lat ....... c) nie pamiętam
Płeć a) dziewczyna b) chłopak Typ szkoły
13. Kto po raz pierwszy poczęstował Cię papierosem? a) rodzice b) rodzeństwo c) dalsza rodzina d) koledzy e) sam 14. Jak myślisz dlaczego ludzie używają substancji psychoaktywnych (alkohol, papierosy, narkotyki, leki)? a) b) c) d) e) f) g) h) i)
bo chcą się odurzyć bo chcą uciec od swoich problemów bo mają zaburzoną osobowość bo buntują się przeciw społecznym normom i wartościom bo chcą być akceptowani w grupie rówieśniczej bo szukają przyjemności ba są uzależnieni bo naśladują dorosłych inne .................................
15. Czy kiedykolwiek proponowano Ci spróbowanie lub nabycie środków psychoaktywnych : a) tak b) nie 16. Od kogo dostałeś pierwszy narkotyk : a) od kolegi, koleżanki b) od swojej dziewczyny, swojego chłopaka c) gospodarza imprezy
a) podstawowa b) gimnazjum c) szkoła średnia liceum - liceum profilowane - zawodowa
nie
ANKIETA Zapraszamy Państwa do wypełnienia ankiety na temat problematyki alkoholowej oraz gotowości podejmowania działań zaradczych. Ankieta jest anonimowa uzyskane, dane posłużą do zestawień statystycznych. Dziękujemy za udział w badaniu. 1.
Czy wg Pana(i) uzależnienie to: a) picie mimo widocznych szkód b) picie dużych ilości napojów alkoholowych c) choroba, która można leczyć d) zachowania, których nie akceptują inni e) choroba z którą nic nie da się zdobić f) picie mimo zażywania leków g) picie przed 18 rokiem życia
2.
Czy wg Pana(i) osoba uzależniona to: a) osoba, która nie potrafi odmówić innym picia b) osoba, która pije alkohole nie spożywcze c) osoba chora d) osoba, która musi pić codziennie e) osoba pijąca więcej niż jeden dzień w tygodniu f) osoba nie mająca zajęcia (bezrobotny)
3.
Przyczyną nadużywania alkoholu w Państwa miejscowości zamieszkania jest: a) bezrobocie b) niskie zarobki c) konflikty rodzinne d) choroby psychiczne e) stres f) „rozrywkowy” tryb życia g) nieumiejętność odmowy h) inne ………………………………………..
4.
Rodzina powinna podjąć działania wobec osoby nadużywającej alkoholu: a) przeczekać okres picia b) rozmawiać z pijącym, wymóc na nim obietnicę poprawy c) zgłosić sprawę do sadu lub prokuratury o przymusowe leczenie d) dzwonić na Policję podczas awantur e) nie odzywać się, aby nie prowokować pijanego f) zgłosić się po poradę do Ośrodka Terapii Uzależnień g) pójść po poradę do lekarza rodzinnego h) modlić się i) pójście po poradę do Punktu Konsultacyjnego w Ośrodku Zdrowia w Radomyślu Wiekim j) nic nie robić
5.
Jakie Pan(i) podjąłby kroki gdyby ktoś z najbliższych miał kłopot z nadużywaniem alkoholu: a) rozmowa b) prośba o zmianę zachowania i ograniczenie spożywania alkoholu c) konsultacja u lekarza rodzinnego d) zagrożenie konsekwencjami (separacja, rozwód) e) zgłoszenie do sądu lub prokuratury w celu orzeknięcia postanowienia o leczeniu f) konsultacje w Ośrodku Terapii Uzależnień g) pójście po poradę do Punktu Konsultacyjnego w Ośrodku Zdrowia w Radomyślu Wiekim h) zgłoszenie do Gminnej Komisji ds. Przeciwdziałania Alkoholizmowi przy Urzędzie w Radomyślu Wielkim i) modlitwa j) nic
6.
Czy w ciągu ostatnich 3 miesięcy był Pan(i) świadkiem sprzedaży lub podawania alkoholu (piwa, wina, wódki) osobie wyglądającej na niepełnoletnią? a) tak b) nie c) nie pamiętam
7.
Jeśli w czasie ostatnich 3 miesięcy był Pan(i) świadkiem sprzedaży lub podawania alkoholu osobie wyglądającej na niepełnoletnią, to czy chociaż raz próbował Pan/Pani podjąć jakąś interwencję? a) tak, zwróciłem/am uwagę sprzedawcy b) tak, zwróciłem/am uwagę niepełnoletniemu c) tak, powiedziałem/am coś ogólnie o nie sprzedawaniu alkoholu niepełnoletnim d) tak, podjąłem/am inna interwencję e) nie pamiętam f) nie podjąłem/am interwencji g) nie byłem świadkiem takiej sytuacji
8.
Ile razy w ciągu ostatnich 30 dni pił Pan(i) jakikolwiek alkohol (piwo, wino, wódka, bimber..)? a) nie piłem b) raz w miesiącu c) dwa razy w miesiącu d) raz w tygodniu e) dwa razy w tygodniu f) więcej niż dwa razy w tygodniu
9.
Czy doświadczył(a) Pan(i) od osób z najbliższego otoczenia w związku z ich piciem szkód ?(np. kłótnie, urazy, wyzwiska, straty materialne) a) tak b) nie
10. Czy kiedykolwiek był Pan(i) pasażerem samochodu, w którym kierowca był po spożyciu alkoholu? a) tak b) nie 11. Czy kiedykolwiek prowadził(a) Pan(i) pojazd mechaniczny (samochód, rower) będąc po spożyciu alkoholu? a) tak b) nie 12. Czy pali Pan(i) papierosy? a) tak
Metryczka: płeć:
a) kobieta
wykształcenie: wiek:
b) nie
b) mężczyzna
a) podstawowe
a) 25 – 35 lat
stan zatrudnienia:
c) nie palę od ……… lat
b) zawodowe b) 36 – 46 lat
a) pracujący (rolnik)
c) średnie c) 47 – 57 lat b) bezroborny
d) wyższe
