Warszawa, 20-22 kwietnia 2012

www.pwc.com

Skutki kryzysu dla rynku pracy

Ryszard Petru Przewodniczący Towarzystwa Ekonomistów Polskich Partner, PwC

Agenda

1.

Jak kryzys wpłynął na sytuację na rynku pracy

2.

Wpływ na globalne perspektywy gospodarcze

3.

Oraz na sytuację w Polsce

PwC

April 24, 2012 3

Jak kryzys wpłynął na sytuację na rynku pracy

PwC

April 24, 2012 4

Spowolnienie gospodarcze w Europie jest coraz bardziej widoczne… Wzrost PKB (procent; annualizowane kwartalnie) 12 10 8 6 4 2 0 -2

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

-4 -6 -8 -10 Świat

Kraje rozwinięte

Kraje rozwijające się Source: IMF staff estimates

PwC

24 kwietnia 2012 5

…spada średnia dynamika produkcji przemysłowej… Produkcja przemysłowa

(roczna procentowa zmiana trzymiesięcznej średniej kroczącej) 20

10

0 sty-00

sty-01

sty-02 sty-03 sty-04

sty-05 sty-06

sty-07 sty-08 sty-09

sty-10

sty-11

sty-12

-10

-20

-30

-40 Kraje rozwinięte

Kraje rozwijające się

Źródło: IMF

PwC

24 kwietnia 2012 6

…i popyt wewnętrzny Realna prywatna konsumpcja

(anualizowana kwartalna procentowa zmiana) 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 -6 2007 Q1

2007 Q3

2008 2008 2009 Q1 Q3 Q1 Advanced Economies

2009 Q3

2010 Q1

2010 Q3

2011 Q1

2011 Q3

Emerging Economies

Źródło: IMF

PwC

24 kwietnia 2012 7

Nadchodzi spowolnienie a niektóre kraje jeszcze nie wyszły z dołka w zatrudnieniu po kryzysie 2008

Zmiana zatrudnienia od 2008 roku w wybranych krajach UE 105,0

100,0

95,0

90,0

85,0

80,0

Strefa Euro

Niemcy

Hiszpania

Irlandia

Grecja

Dania

Polska Źródło: Eurostat

PwC

24 kwietnia 2012 8

Kryzys szczególnie uderzył w osoby młode… Stopa bezrobocia osób w wieku poniżej 25 roku życia dla UE w latach 2005-2012 24,0 22,0 20,0

18,0 16,0 14,0 12,0

Mężczyźni

Kobiety

Łącznie

Źródło: Eurostat

PwC

24 kwietnia 2012 9

Bardziej w mężczyzn niż w kobiety…

Współczynnik zatrudnienia w latach 2008-2011 dla kobiet i mężczyzn w wieku 15-64 75,0 73,0 71,0 69,0 67,0 65,0 63,0 61,0 59,0 57,0 55,0 Mężczyźni

Kobiety

2008Q1

2008Q2

2008Q3

2008Q4

2009Q1

2009Q2

2009Q3

2009Q4

2010Q1

2010Q2

2010Q3

2010Q4

2011Q1

2011Q2

2011Q3

2011Q4

Źródło: Eurostat

PwC

24 kwietnia 2012 10

… i imigrantów

Stopa bezrobocia w UE w zależności od narodowości (% siły roboczej) 25,0

20,0

15,0

10,0

5,0

0,0 2005Q1

2006Q1

2007Q1

Obywatel danego kraju

2008Q1

2009Q1

Imigrant spoza UE27

2010Q1

2011Q1

Imigrant z kraju UE27

Źródło: Eurostat

PwC

24 kwietnia 2012 11

Najbardziej spadło zatrudnienie pracowników czasowych, ale oni też najszybciej wychodzą z kryzysu

Wzrost zatrudnienia osób w wieku 15-64 w UE27 w zależności od rodzaju zatrudnienia

Pracownicy zatrudnieni na czas nieokreślony Samozatrudnieni

Pracownicy czasowi

Źródło: Eurostat

PwC

24 kwietnia 2012 12

Wynika to z wysokich obciążeń pracy i elastyczności kontraktów…

Klin podatkowy 40 2006

2008

2010

35 30 25 20 15 10 5 0 POLSKA

OECD

Osoba samotna, zarabiająca 2/3 średniej pensji, bez dzieci

POLSKA

OECD

Małżeństwo, zarabiające średnią płacę, z dwójką dzieci

Źródło: OECD

PwC

24 kwietnia 2012 13

… także w Polsce

Labour cost index, 2000=100* 220

200

180

160

140

120

100 2000

2001 Polska

2002 Grecja

2003

2004 Niemcy

2005

2006 Bułgaria

2007

2008 Węgry

*dane dla przemysłu i usług

Źródło: Eurostat

PwC

April 24, 2012 14

…oraz z niekorzystnego systemu negocjacji zbiorowych, jak w Hiszpanii

100 90 80

Współczynnik uzwiązkowienia i stopnia pokrycia systemem negocjacji płacowych 2005 2009

70 60 50 40 30 20 10 0 SPAIN

OECD

wpółczynnik uzwiązkowienia

SPAIN

OECD

Stopień pokrycia systemem negocjacji płacowych

Źródło: OECD

PwC

24 kwietnia 2012 15

W wielu krajach wzrosło bezrobocie długotrwałe

Udział długookresowego bezrobocia (powyżej 12 miesięcy) w całości bezrobotnych 80,0 70,0 60,0

2007 Q4 2011 Q3

50,0

40,0 30,0

20,0 10,0 0,0

Źródło: OECD

PwC

24 kwietnia 2012 16

Ale pozytywny jest wzrost zatrudnienia osób w wieku przedemerytalnym… Współczynnik zatrudnienia w UE według wieku w latach 2008-2011

80,0

70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 15-24

25-54

55-64

2008Q1

2008Q2

2008Q3

2008Q4

2009Q1

2009Q2

2009Q3

2009Q4

2010Q1

2010Q2

2010Q3

2010Q4

2011Q1

2011Q2

2011Q3

2011Q4

Źródło: Eurostat

…zwłaszcza w obliczu podnoszenia wieku emerytalnego PwC

24 kwietnia 2012 17

Jest to nieuniknione ze względu na demografię… Struktura wiekowa ludności 85-więcej 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4

Mężczyźni

2 000 000 1 500 000 1 000 000 2060 Mężczyźni

Kobiety

500 000 2060 Kobiety

0

500 000 2010 Mężczyźni

1 000 000 1 500 000 2 000 000 2010 Kobiety

Źródło: Eurostat

PwC

24 kwietnia 2012 18

Żyjemy coraz dłużej…

Dodatkowe lata przewidywanej długości trwania życia po 65 roku życia, Średnia OECD

30 25 20 15 10 5

0 1960

1970

1983

1990

2000 mężczyźni

2010

2020

2030

2040

2050

Kobiety

… i coraz dłużej jesteśmy emerytami Źródło: OECD

PwC

April 24, 2012 19

Współczynnik obciążenia demograficznego szybko rośnie…

Współczynnik obciążenia demograficznego 0

20

40

60

80

Łotwa Rumunia Polska

Słowacja Bułgaria Węgry Słowenia Litwa Estonia Czechy 2010

2060

Źródło: Eurostat

PwC

April 24, 2012 20

Zachęty do dłuższej pracy nie są wystarczające… Emerytalne zachęty do pracy Zmiana w kapitale emerytalnym z tytułu dłuższej o rok pracy między 60 a 65 rokiem życia, % rocznych zarobków Holandia Czechy Polska Niemcy Finlandia Węgry Francja Hiszpania Japonia Szwecja Irlandia Wielka Brytania Nowa Zelandia

Stany Zjednoczone OECD Kanada Australia Włochy Słowenia Belgia Portugalia Turcja Luksemburg Grecja -100,0

-80,0

-60,0

-40,0

-20,0

0,0

20,0

Źródło: OECD

PwC

40,0

April 24, 2012 21

Problemem są też przywileje emerytalne, obecnie eliminowane… Średni efektywny wiek emerytalny dla kobiet

Średni efektywny wiek emerytalny dla mężczyzn 75,0

75,0

70,0

70,0

65,0

65,0

60,0

60,0

55,0

55,0

50,0 1970

1975 Polska

1980

1985 Węgry

1990

1995 2000 2005 Estonia

Bułgaria

50,0 1970

1975

Polska

1980

1985

Węgry

1990

1995 2000 2005

Estonia

Źródło: OECD

PwC

Bułgaria

April 24, 2012 22

Jedynym rozwiązaniem jest podniesienie wieku emerytalnego Trendy w wysokości wieku emerytalnego, Średnia dla krajów OECD, w latach 65,0

64,0

63,0

62,0

Dziś 61,0

60,0

59,0 1949

1959

1969

1979

1989

1999

mężczyźni

2009

2019

2029

2039

2049

kobiety

Źródło: OECD

PwC

April 24, 2012 23

Europa podnosi wiek emerytalny szybciej i szybciej osiągnie poziom docelowy niż Polska Tempo podnoszenia wieku emerytalnego, w miesiącach 10

8

6

4

2

0 Słowacja Estonia Węgry Łotwa Dania Francja Polska (2004-2014) (2011-2016) (2014-2022) (2016-2021) (2019-2022) (2011-2018) (2013-2040)

* Estonia - dane tylko dla kobiet

Źródło: EC

PwC

April 24, 2012 24

Redukcja składek do OFE też nie była pomocna…

Stopa zastąpienia w roku 2100

… ponieważ obniżyła stopę zastąpienia Źródło: OECD

PwC

April 24, 2012 25

Sytuacja w Europie znacząco różni się od tej w innych częściach świata

Stopa bezrobocia w latach 2006-2012 12 10

8 6 4 2 0 sty-06 lip-06 sty-07 lip-07 sty-08 lip-08 sty-09 lip-09 sty-10 lip-10 sty-11 lip-11 sty-12 Japonia

Stany Zjednoczone

Strefa Euro

Źródło: OECD, Eurostat

PwC

24 kwietnia 2012 26

Perspektywy globalne

PwC

April 24, 2012 27

W USA na szczęście coraz więcej pozytywnych sygnałów

Wzrost zatrudnienia r/r i wzrost realnego PKB w USA 6 4 2 0 lut 08

sie 08

lut 09

sie 09

lut 10

sie 10

lut 11

sie 11

lut 12

-2 -4 -6 -8 -10

Wzrost zatrudnienia r/r

Wzrost realnego PKB

Źródło: BEA, BLS

PwC

24 kwietnia 2012 28

… strefa euro natomiast wchodzi w recesję

-3

-2

-1

Włochy

2012

Hiszpania

2012

Strefa euro

2012

Francja

2012

Niemcy

Prognoza wzrostu PKB (%)

2012

2011

2011

2011

2011

2011

kwiecień

0

styczeń

1 wrzesień

czerwiec

2

3 Źródło: IMF

PwC

4 24 kwietnia 2012 29

Chiny chciałyby zwalniać powoli

Średni roczny wzrost PKB Chin (procent) 12

10

Prognoza 8

6

4

2

0 1995-2010

2011-15

2016-20

2021-25

2026-30

Źródło: Development Research Centre

PwC

24 kwietnia 2012 30

Co widać na tych wykresach

Rentowność 10-letnich obligacji niemieckich (%) 4

3,5

Cena złota (USD/uncja)

1900 1800 1700

3

1600

1500 2,5 1400 2

1300 1200

1,5

1100

Źródło: Bloomberg, stooq.pl

PwC

24 kwietnia 2012 31

W Polsce widoczny był odpływ, szczególnie pod koniec roku

Zaangażowanie nierezydentów na rynku polskich papierów skarbowych (mld PLN) 180 160 140 120 100 80 60 40

Zaangażowanie nierezydentów na polskim rynku akcji (mld PLN) 300

60,0

250

50,0

200

40,0

150

30,0

100

20,0

50

10,0

0

0,0

05Q1

06Q1

07Q1

08Q1 Ogółem (LO)

09Q1

10Q1

Udział (PO) Źródło: Ministerstwo Finansów, NBP

PwC

11Q1

24 kwietnia 2012 32

Obstawiałbym silnego dolara…

Kurs EUR/USD 1,60 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00

Kurs EUR/CHF 1,70 1,60 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00

Źródło: stooq.pl

PwC

24 kwietnia 2012 33

… i utrzymującą się wysoką zmienność na PLN

Kurs EUR/PLN 5,00 4,80 4,60 4,40 4,20 4,00 3,80 3,60 3,40 3,20 3,00

Kurs CHF/PLN 4,20 4,00 3,80 3,60 3,40 3,20 3,00 2,80 2,60 2,40 2,20 2,00 1,80

Źródło: stooq.pl

PwC

24 kwietnia 2012 34

…giełdy czekają na kolejne pozytywne sygnały

Indeksy giełdowe (styczeń 2006 r. = 100) 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2006-01-04

2007-01-04

2008-01-04 S&P 500

2009-01-04 DAX 30

2010-01-04

2011-01-04

Nikkei 225 Źródło: Bloomberg, stooq.pl

PwC

2012-01-04

24 kwietnia 2012 35

Stąd duża zmienność

Cena ropy WTI (USD/B)

Cena miedzi* (USD/t)

160

Cena aluminium* (USD/t) 3500

12000

140

3000

10000 120

2500 8000

100 2000 80

6000 1500

60 4000 1000

40 2000

500

20 0 2006

PwC

2008

2010

2012

0 2006

2008

2010

2012

0 2006

2008

* Ceny kontraktów notowanych na LME. Źródło: EIA, LME.

2010

2012

24 kwietnia 2012 36

Europa

PwC

24 kwietnia 2012 37

W Europie najzdrowsze są Niemcy

Prognoza długu publicznego w 2012 r.

PwC

Str. GER ITL AUT HOL euro POR BEL FRA SPA GRE IRE

Prognoza deficytu budżetowego w 2012 roku (% PKB) 117,5 198,3 73,8 89,2

99,2 111 90,4 64,9 73,3

120,5 81,2 0

2

4

6

8

Źródło: Komisja Europejska.

10 24 kwietnia 2012 38

Ale spowolnienie w euro obniży dynamikę niemieckiego eksportu Zamówienia eksportowe i eksport towarów Niemiec vs zamówienia eksportowe Polski (% r/r) 50

Eksport towarów Niemiec i Polski (% r/r) 40

40

30

30 20

20

10

10 0

0 2006

-10

2007

2008

2009

2010

2011

-10 -20 -30

-20

-40

-30

-50 2008

2009

2010

Nowe zamówienia eksportowe w przemysle Niemiec

2011

-40 Eksport Niemiec

Eksport Polski

Eksport towarów Niemiec Nowe zamówienia eksportowe w przemyśle Polski

Źródło: Bloomberg, Eurostat, NBP

PwC

24 kwietnia 2012 39

Włochy dostały czerwoną kartkę za ostatnie 10 lat, ale mają głównie problem z płynnością PKB per capita, średnia roczna zmiana proc. 2001-2010 -0,5

0

0,5

1

1,5

2

2,5

Grecja

93

Szwecja

111

średnia OECD

na

Niemcy

131

Wielka Brytania

133

USA

143

Hiszpania

146

Francja

153

Portugalia

158

Włochy Miejsce w światowym rankingu, spośród 179 Source: IMF World Economic Outlook; The Economist

PwC

167 24 kwietnia 2012 40

EBC cały czas zmniejsza zakres zaangażowania banków w PIIGS Zobowiązania krajów na koniec III kw. 2011 r. (mld USD) Portugalia Niemcy Grecja

Francja

Wlk. Brytania

93

102

Włochy Włochy są winne francuskim bankom ok. 20% francuskiego PKB

PwC

Hiszpania

Irlandia

Źródło: BIS.

24 kwietnia 2012 41

Ale sytuacja Grecji jest beznadziejna

Sytuacja fiskalna krajów peryferyjnych

Źródło: Komisja Europejska, Bloomberg

PwC

24 kwietnia 2012 42

Surowce

PwC

24 kwietnia 2012 43

Na ceny surowców w coraz większym zakresie wpływają czynniki inne niż fundamentalne

Ceny surowców

Fundusze zainwestowane w surowce

250,00 200,00 150,00 100,00 50,00

Energy

PwC

Agriculture

Metals & Minerals

Źródło: World Bank

24 kwietnia 2012 44

Wzrost konsumpcji ropy ma głównie miejsce w krajach rozwijających się

Konsumpcja ropy

Cena ropy vs zapasy ropy

60

140

2800 2750

50

120

40

100

2650

30

80

2600

20

60

2500

10

40

2450

2700

2550

0

0 sty 00 Kraje nie należące do OECD

PwC

2400

20

Kraje OECD

2350 sty 02 Cena ropy

sty 04

sty 06

sty 08

sty 10

2300 sty 12

Zapasy ropy krajów OECD (prawa oś)

Źródło: World Bank

24 kwietnia 2012 45

W metalach przyjdzie jeszcze czas Indii

Konsumpcja metali rafiniowanych 60 000 50 000 40 000 30 000 20 000 10 000 0

1990

1993

1996 Indie

PwC

1999 Chiny

2002

2005

2008

2011

Reszta świata

Źródło: World Bank

24 kwietnia 2012 46

W cenach żywności jest szansa na chwilową stabilizację

Ceny żywności

Produkcja biopaliw

500,00

1000,00

400,00

800,00

300,00

600,00

200,00

400,00

100,00

200,00

0,00

0,00

Kukurydza

PwC

Pszenica

Ryż

Źródło: World Bank

24 kwietnia 2012 47

W Polsce

PwC

24 kwietnia 2012 48

Ciężko będzie utrzymać dynamikę z zeszłego roku

Wkłady do wzrostu PKB (pkt. proc.) Eksport netto

Konsumpcja

Zapasy

PKB

Zysk netto przedsiębiorstw niefinansowych* (mld zł) Inwestycje 30

14 12 10

8

1,6

6

3,2

4 2

0,4

3,0

3,5

4,4

4,7

20

4,5 4,3 4,2 4,3

1,0

0

10

-2 -4 -6 0

-8 IV kw.'11

III kw.'11

II kw.'11

I kw.'11

IV kw.'10

III kw.'10

II kw.'10

I kw.'10

IV kw.'09

III kw.'09

II kw.'09

I kw.'09

-10

-10 2001

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Q1

PwC

Q2

Q3

2010

2011

Q4

* Przedsiębiorstwa zatrudniające powyżej 49 osób. Źródło: GUS.

24 kwietnia 2012 49

… choć struktura inwestycji jest zdrowsza

Nakłady brutto na środki trwałe (r/r, %) dekompozycja

Źródło: Raport o inflacji marzec 2012

PwC

24 kwietnia 2012 50

… to inflacja będzie ograniczeniem dla konsumpcji prywatnej Dynamika cen konsumpcyjnych (CPI), cen produkcji sprzedanej w przemyśle oraz inflacji bazowej po wyłączeniu cen żywności i energii (r/r) 9,0 7,0 5,0

3,0

Przedział inflacyjny

1,0 -1,0sty 09

cze 09

lis 09

kwi 10

wrz 10

lut 11

lip 11

gru 11

-3,0 CPI

Inflacja bazowa po wyłączeniu cen żywności i energii Ceny produkcji sprzedanej w przemyśle Cel inflacyjny

PwC

Źródło: GUS., NBP

24 kwietnia 2012 51

…co widać też w najnowszej projekcji NBP

Tempo wzrostu PKB (%, r/r) Projekcja marcowa na tle listopadowej: dynamika PKB (r/r, %)

PwC

Źródło: NBP.

24 kwietnia 2012 52

Podsumowanie

•

Sytuacja na rynku pracy jest trudna zwłaszcza w Europie

•

Kryzys na rynku pracy dotknął szczególnie młodych, mężczyzn i imigrantów

•

Sytuację może poprawić liberalizacja kodeksów pracy i podniesienie wieku

emerytalnego •

Gospodarka zwalnia, zwłaszcza strefa euro

•

Wpłynie to na sytuację polskich przedsiębiorców, a więc również na rynek pracy

•

Na szczęście nasi przedsiębiorcy nadal są optymistyczni co do przyszłości

PwC

24 kwietnia 2012 53