..

.

.

..

TURKIYE1DE TASARIM TARIHI VE SOYLEMI

SUNUMLAR 1

..

.

TURKIYE TASARIM TARIHI TOPLULUGU

i9iNDEKiLER

ONSOZ Sempozyumun

Du~undurdukleri

GO/sOm Baydar A91L1~ KONU~MALARI GO/sOm Baydar, Tevfik Ba/c/Og/u

I.OTURUM Cumhuriyet Donemi Mimarllk Tarihi Yazlml Uzerine Du~unceler

5

8

E/van A/tan Ergut

Dekorasyondan ic; Mimarllga

19

Me/tern GOre/

Kisa Tarihinden Gorsel Ornekler E~liginde Turk Grafik Tasanml Uzerine Du~unceler

27

Emre Becer

T ARTI~MALAR

39

II. OTURUM Turk Tasanm Kimligi Uzerine Du~unceler

46

Se9i1 $atlr I .

Tasanmclnln Uluslararasl Moda Yolculugundaki Oykusu

60

.. '. Oz/em SOer

TARTI~MALAR

71

Turkiye Tasanm Tarihi Toplulugu 2004 Yllinda izmir Ekonomi Universitesi Guzel Sanatlar ve Tasanm Fakultesi Dekanl Prof. Dr. Tevfik Balcloglu onderliginde kurulmu~ olup izmir Ekonomi Universitesi Tasanm Ara~tlrma Merkezi (EKOTAM) bunyesinde c;all~malannl surdurmektedir.

Turkiye'de tasanm tarihi henuz akademik ortamlnl olu~turma a~amaslnda . Tasanm soyleminin ogelerinin tartl~llab i ldigi , bu soylemin tarihsel boyutlannln a~lmlanab il dig i alanlar olduk~a slnlrl l. Turkiye Tasanm Tarihi Toplulugu (4T) Turkiye'de tasanm tarihi uzerine ~all~an ki~ileri bir araya getirmek , ortak projeler geli~tirmek , ~all~ma alanlan belirlemek ve ara~tlrma ve yaYIn yapmak gibi ama~lar dogrultusunda izmir Ekonomi Universitesi bunyesinde olu~turdugumuz bir topluluk. Zaman i~inde tasanm tarihi ile ilgilenen farkll disiplinlere ve uluslararasl katkllara da a~ l larak tasanm soyleminde bir tartl~ma platformu olu~turmak amaclndaYlz.

ONSOZ SEMPOZYUMUN

DO~ONDORDOKLERi

Glilsum Baydar*

Bu baglamdaki ilk toplantlmlzl 12 MaYls 2006 Cuma gunu izmir Ekonom i Universitesi'nde duzenledik. Toplantl sabahl bir araya gelip olasl etkinliklerimizi tartl~tlk , ogleden sonra ise farkll tasanm alanlanndan birer uzmanln yer aldlgl "Turkiye'de Tasanm Tarihi ve Soylemi" konulu bir sempozyum ger~ekle~tirdik . ilk toplantl i~in bOylesine iddiall dentm ~~---~ bir ba~lIgln uretecegi tartl~malarr t ,·"a'\!~!;'?~9~7~ f. sonraki toplantllar i~in de bir refera1 !~~ !.r: :._ : :::'; ' .:: ~:; ~ noktasl olabilecegini du~unduk. " . +~ r: :. ;:,.:_---{ platformda tasanm konusunda s · ~~'")- ; her tUmcenin tasanm tarihine ~In;';' '" ; '~ ! - -j eklemlenecegi fikriyle, oncelikle t; (j ' ,:a.. :(li ,,,,r soylem in ve bu tarihin nitelig ini tirt'~mak istedik. Tam da bu nedenle sun ~ ~larda I~'_.= ~" ! duru~sal bir butUnluk ve tutarllll kj I &~ j aramad.k . Ama, birbirimizi tan· nJak, hangi: - .! temelde ortak ya da farkllla~an ~oylemler I .:..~1-~ geli~tirebilecegimizi gormekti. 1 L ;

i

i.1il1.!JiLJ

i T1?J: ' I:. _..

·Prof. Dr. GOlsOm Baydar izmir Ekonomi Universitesi Mimarlik BoIOmO

I

.

I

1:= '-i

~_r.~~.!

kritik olan , tarih9inin hi9bir zaman ele~tirellikten uzak tutmamasl gereken ideolojik konumu. DolaYlslyla ulusal kimlik temasmdan yola 91kan bir tarih anlatlsl , ulus kavramml yeniden yorumlayan gOnOmOzun ele~tirel kuramlannca temelinden yapl sokOmOne ugrati!dlgml goz ardl etmedigi ol90de yeni bir soylem Oretme olaslllgma kavu~ur. Aksi takdirde yerli I yabancl , TOrk I Batlll , bizim I bizim olmayan gibi ylpratllml~ ikilemlerin yeniden Oretiminden kurtulmasl zorla~lr .

Mimarllk, i9 mimarllk, endOstriyel tasanm , grafik ve moda tasanml alanlarmdan be~ sunu~un yer aldlgl sempozyumun dO~OndOrdOgO temel konulardan birisi tasanm tarihi ve soylemlerinin kurulu~ bi9imleri. Bu yaymda okuyacagmlz sunu~lar tasanm tarihinin olasl farkll ele alml~ bi9imlerinden kapsamll bir yelpaze sergilediler. Bu farkllilkiann iki onemli kaynagmdan soz etmek mOmkOn . Birincisi, herhangi bir alanm tarihini yazarken 0 alanm igeriginden goreli olarak baglmslz bir bakl~ a91smln ve tarih anlaYI~mm 90gu kez kendini a91k9a ifade etmeyen varllgmm ka9mllmazllgl. Herhangi bir tarihsel anlatl ancak boyle bir duru~tan Oretilebiliyor 90nkO. Tarihi hep bugOnden ge9mi~e bakarak yazdlglmlzm farkmdaysak ve tarihten malzeme segen gozOn masumiyetini savunmaktan 90ktan vazge9tiysek, hi9bir tarih yazlmmm yorumdan baglmslz olmadlgml da biliyoruz. Herhangi bir disiplinde tarihsel bir anlatlYI kurgularken hangi malzemenin se9ildigi ve ona nasll baklldlgmm farkmdallgl onemli. Bu baglamda postkolonyal , feminist, psikoanalitik ya da yapisalclilk sonrasl 90z0mlemelerin tarih yazlmlanna getirdigi temel degi~iklikler aZlmsanmayacak dOzeyde tartl~llmakta.

Tarih yazlmmm 90gul niteligi baglammda, tasanm tarihlerinin herhangi birisi soz konusu alanda isim yapml~ tasanmcllann biyografik tarihi olarak da gorOlebilir. Birinci bakl~ a91s1 tasanml kOltOrel/ideolojik alanm ta~IYlclsl olarak gorOp yargllarken , ikincisi tasanmcmm ozgOn Oretimi olarak gorOr. Boyle bir tarihi Oretirken de disiplinlerin kendi kanon'lannl nasi! Orettigine, kendi kahramanlannl nasll yarattlgma dair ele~tirel bir konumun gerekliligini unutmamak gerek. A~agldaki sunu~larda orneklerinin izlenecegi gibi bakl~ a911annl 90galtmak mOmkOn . Tasanm tarihlerini yazarken gOnOmOzOn ele~tirel tarih kuramlarmm farkmdallgml koruyup , hangi duru~un nasi! sonu91ar dogurdugunun bilincinde olmamlz gerektigi dO~Oncesindeyim .

Tarihe bakl~ a91smdaki farkllilklar tasanm tarihi baglammda dO~OnOIOrse ornegin tasanm alanlannda slk gOndeme gelen "ulusal kimlik" temasml i~leyen bir politik tarih yazllabilecegi gibi bir mimarllk, i9 mimarllk, endOstri tasanml, grafik ya da moda tasanml tarihi de yazllabilir. Burada

Tasanm tarihlerinin yazlll~mdaki ikinci tOr farkllilk ise tasanm disiplinlerini biribirilerinden aYlrdeden i9kin ozelliklerden kaynaklanIY0r. Nesnelerinin farkllllgi yanlslra, her tasanm alanl i9in, i9inde ye~erdigi kOltOrel ve sosyal

2

cografyanm farkli derecelerde de olsa belirleyiciligi soz konusu. Kimisinin tarihi 90k daha gerilere giderken (ornegin mimarlik), kimisininki 90k daha yeni (ornegin moda tasanml). Burada eski ya da yeni derken soz konusu alana dair uretimden degil , bu alanm bir akademik disiplin olarak kurulu~undan soz ediyorum. brnegin i9 mimarlik disiplini smlrlannl kendisinden 90k once kurulmu~ olan mimarliga kar~1 korumak kayglslyla kurumla~lrken , moda alanmda benzer tOrde bir kaygl gorulmuyor. bte yandan Turkiye'deki mimarlann meslek odalannm tarihsel kayglsl meslegin smlrlannl belirlemekten 90k , Cumhuriyet doneminin kultOrei alanda temelini olu~turan uluslararasllik / ulusalilk ikilemi . Bu kaygl meslek pratigi alanmda yerli mimarlann yabanci mimarlara kar~lt duru~lanyla ifadesini buluyor.

olmasa gerek) , 'star sistemi bir disiplinin kurulu~ ve yeniden uretili~inde nasll bir i~lev goruyor?' sorusu. bte yandan moda tasanml ile kurulabilecek diyaloglar, tasanm disiplinlerinin pazar mekanizmalanyla eklemleni~ bi9imlerindeki ilgin9 tarihsel farkillikian gundeme getirebilir. Sonu9 olarak tasanmdisiplinlerininaraslndaki ozgul farklann tartl~llmasmdan her alan i9in uretken a91limlar 91kacagl ku~kusuz . 4T'nin ilk sempozyumu boyle 90k disiplinli bir biraradallgm getirebilecegi olasl a9:limlan gostermesi a91smdan uretken ve doyurucu oldu . Bundan sonra du~undugumuz etkinlikler arasmda her akademik donemde benzer bir sempozyum duzenlemek, sempozyum sunu~lannl elinizde ilkini saYlsml tuttugunuz bir yaym dizisiyle uyelere ula~tlrmak , olu~turulacak bir web sitesi araclliglyia uyeler arasmdaki ileti~jmi surekli kllmak gibi projeler yer allyor. 4T smlrlan sabitlenmi~ bir kurum degil bir platform, bir ag olma amacmda. Ona katllanlar olduk9a var oiacak, beslenecek ve etkinliklerini surdurecek.

Bu tOr ornekleri de 90galtmak olas!. Disiplinlerin kendi ozgul niteliklerine dair boyle farkliliklar tam da bunlann kendilerini yeniden sorgulayabilecekleri ve dolaYlslyla kendi soylemlerini ele~tirel bi9imlerde tazeleyebilecekleri alan Ian belirliyor. brnegin tarih yazlml gelenegi olduk9a eskiye dayanan mimarlik alanl diger tasanm alanlannm tarihlerinden beslendiginde ne tOr a91limlar kazanlr? Ya da diger disiplinlerden 9arpici bi9imde farkli olarak 'star' sistemine dayali olmayan bir soylem ureten i9 mimarlik alanmdan alinabilecek dersler neler olabilir? Buradaki ilgin9 soru 'neden i9 mimarlik star'lannl Qretmiyor?' degil ( ki bunun yanltlannl vermek 90k da zor

Bir sonraki

3

bulu~maya

kadar ...

NOT: A~agldaki bildiriler yazarlannm teslim ettigi formatta aynen basllml~ olup, tart l ~malar ve Ozlem Suer'in konu~malan bant c;bzumlerinden aktanlml~tl r.

4

Glilsum 8aydar: Turkiye Tasanm Tarihi Toplulugu burada kuruldu ama boyutlan Ekonomi Universitesi ile slnlrll kalmayan bir topluluk. En buyuk ozellig i disiplinler arasl bir yaplda olmasl. Yani tasanm alan Ina giren tUm disiplinleri toplamak amaclndaYlz. Bunlann ortak ge li~tirdikleri bir tarih dili , tarih soylemi , disiplini yoktu ~ im diye kadar. Tasanm Tarihi diye bir iki dergi imdi yine Elvan'm listesinde gordugumuz gibi hala daha biz star mimarlann ismiyle du§unup , sevdigimiz mimarlan veyahut begendigimiz yapllan dizeliyoruz. Grafikte de besbelli isimler var one e;lkan , fakat ie; mimarllkta durum nasll? Hie; me§hur ie; mimar var ml , oyle bir §ey yok mu? ie; mimarllk ylldlzlannl yaratmayan bir tasanm alanlysa 0 da oyle ayn§lyor bence ve bu e;ok ilgine; geldi gere;ekten.

GUisum Baydar: !;>imdi soruyu soru§ bie;iminizin du§undurdugu bir nokta var, nasll sormu§tunuz bir daha hatlrlatlr mlsmlz? Fuat Akdenizli: Ulusal bir uslup kayglsl var ml?

Meltem Gurel: Evet, ie; mimarllkta Ylldlzla§ma e;ok da yok. Bunun bir nedeni , daha yeni bir alan olmasl (tarihinin daha yeni ele allnmasl) , bir diger nedeni de mimarllkla arasmda olan surtu§me olabilir tabii. ie; mimarllgm geli§imi mimarllk tarihiyle e;ok baglantlll asllnda. ie; mimarllk da modernist soylemden e;ok etkilenmi§. Aynca, 1940'11 Yillarda nasyonel (ulusal) bir stil yaratma endi§esini Akademi'de ''Tezyinat Sanatlan" kolunun ba§1 Franslz direktor Marie Louis Sue'nun soylediklerinde goruyoruz. Bunu o donemde Eldem'in Akademi'deki giri§imlerine de baglayabiliriz. Ama "star"ie; mimarllk ili§kisi hem Turkiye'de pek yok, hem de Amerika, ingiltere gibi diger ulkelere baktlglmlz zaman oralarda da daha e;ok yok.

GUisum Baydar: Bu soruyu iyi ki sordunuz e;unku bu konu§malan baglayan temalardan birisi bu kaY91. Elvan sozunu ettigi ilk ankette bir liste e;lkartml§tl. Listede hep modernist yapllar aglrllkta dedi. Bu saptama ondan sonraki konu§malarla birlikte §unu du§undurdu: Turkiye Mimarllk Tarihi , Cumhuriyet donemi mimarllk tarihi , modern mimarllk tarihi yazlmmda suregelen bir misyon var. 0 da 'modern Turkiye'nin entellektUelierinin pare;aslylz biz' diye mimarlar biraraya geliyorlar, daha sonra da ulusal usluplar, tepkiler, antitepkiler slralanIY0r. Yani boyle ulusal temelli bir misyon var. Disiplinlerin e;lkl§ tarihlerine baktlglmlz zaman , (sizin de dediginiz gibi olu§umlannm tam da Cumhuriyet'le ortu§memesinden belkide) oyle bir farkllilk yok gibi anladlm ben once. Sonra siz Sait Maden'den soz ettiniz, ilk

40

slkmtl da hi9bir zaman 96zulebilirmi~ gibi gelmiyor. Bunun pedagojik kar~llIgl olarak kar~lmlza ~u 9lk1yor: Belli ekoller var; ya mimarllk uzerine master yaptlrtillyor ya da ulkemizde oldugu gibi egitimde ikile~me , ikiye b61unme g6ruyorum ben . Acaba gergek sorun bu mu? i9 mimarlann sureklli b6yle bir ru~t ispat etme zorunlulugu igerisinde olmalan ve mimarlann da "Hadi be onu biz yaplyoruz" demelerinin sebebi.

GUisum 8aydar: Peki oda s6ylemleri kurulurken , orada ama9 mimarlan ml ayn~tlrmak , ba~ka ideolojik bir neden giriyor mu i~in i9ine? Meltem Gurel: Aslmda ortada bir meslek sava~1 var. Yani kendilerini bir meslek olarak kabul ettirmeye 9all~lyorlar ve mimarlar buna kar~1. DolaYlslyla mimarlarla bir geki~me soz konusu .

Tevfik 8alcloglu: Grafikten ba~layalim isterseniz konu~maya , bence grafige, grafik tasanmcllanmlza hakslzllk etmemek lazlm diye du~unuyorum . Eger, bizde dunya 9apmda grafik tasanmci yok diye bir g6ru~ varsa, bu aslmda, bizde dunya 9apmda bir medya yok anlamlna da gelir. Yani grafigin yaYllma ara9'anna baktiQImlz zaman kar~lmlza medya 9lk1yor, dolaYlslyla hangi medya ne kadar egemense, yaYllml~sa 0 medyanln grafigi , tasanmcllan 0 kadar geni~ kitlelere hitap etme, kendini tanltma flrsatl buluyor. Turkiye'nin bu alandaki eksikligi dunya 9apmda isimler 91karmamamlza yol a91yor olabilir diye du~unuyorum . Yani bizde dunya 9apmda kaliteli tasanmcllar olmadlgml degil , bizdeki tasanmcllan dunyaya tanltacak bir medyanm olmadlgml s6ylUyorum . Bu birincisi , ikincisi , hem Turkiye'de hem yurt dl~mda tanmml~ grafik tasanmcllanmlz oldugu kanlsmdaYlm , ornegin Hollywood'da ya~ayan gen9 Emrah Yucel 'in yaptlgl grafikler.

Erdem Erten: Benim iki tane yorumla kan~lk sorum olacak. Elvan'ln sunu~unda 6zellikle tarih yaZlml nesnesinden biraz kopuk anlatlldlgl i9in, genel yorumlar vardl. Ama bir de Turk tarih yazlmmm uretimi var, onun uzerine hi9 konu~madlk. 0 konuda nerede duruyorsun? Hepimiz inci Hanlm' ln og rencisiyiz mesela. Mimarllk tarihi, Cumhuriyet mimarllk tarihi inci Hoca'dlr ve buyuk ihtimalle ondan sonra gelenlerdir. On un yarattlgl , onun yazdlgl kitap, ve onun 90zumlemelerinin vs 90k buyuk bir aglrllgl vardlr yani. Bence 6yle konumlanmalan da biraz tartl~maIlYlz , burada asllnda onu tartl~ml~ bir arkada~ l mlz var master tezinde. ikincisi de i9 mimarllgm galiba en 6nemli slkmtlsl ; aslmda obje olarak bir~ey payla~amlyor .mimarlarla, yani endustriyel tasanmcllar mesela kendi alanlannl 90k guzel kavraYlp gek ebiliyorlar bir tarafa, kent plancllar allp g~ne kenti bir kenara gekebiliyorlar ama i9 mlmarlar mimarlarla neleri payla~abilirler gergekten . Bu onemli bir soru ve 0 alan ~yn~masml gergekten -ancak 0 alanuZerinden kurabilirler, gibi geliyor bana. 0

41

Amerika'ya gitti, yaptlgl i~ler 90k farkll hale geldi, ticari bir Hollywood kallblna girdi ve ~u anki i~leri kesinlikle 6zgun bir tarz igermiyor.

Emre Becer: Emrah Yucel benim de Bilkent'te 6grencim ve asistanlm oldu. Yuksek lisans tezinin danl~manllglnl ustlendim. yall~malanyla gurur duyuyorum . Fakat Emrah afi~ 9all~malannda, ticari kaygllarla, belki de ka91n1lmaz olarak, yerle~mi~ bir Hollywood kallblnl kulianlYor. Ba~rol oyunculannln dramatik 1~lklarla aydlnlatllml~ buyuk boy portreleri , dozunda kullanllml~ photoshop efektleri vb. Asllnda benim vurgulamaya 9all~tlglm , 6zgun bir uslubun olu~maml~ olmasl. Tevfik Balcloglu: Bir uslubun ba~anll bir var diyorsun .

~ekilde

Tevfik Balcloglu: Ben musadenizle soru sormak yerine yorum yapmak istiyorum. Tek tek isim olarak baktlglmlz zaman, Turkiye'den 9all~lp yabanci bir ulkede sesini duyurma flrsatl bulmu~ ba~anll grafik tasanmcllanm IZln bulundugunu g6ruyorum. Sadece Mengu Ertel degil, Yurdaer Altlnta~, Bulent Erkmen, Sadlk Karamustafa akllma ilk gelen 6nemli isimler. $u var, bizim medyamlz Turkiye 61gekli , ka9 uluslarasl grafik yaYlnlmlz, grafik dergimiz var dunya 9aplnda satin allnan? DolaYlslyla biz 0 tasanmcllanmlzln gucunu, i~lerini 90k fazla duyurma ~anslnl bulamlyoruz diye du~unuyorum ; i9 mimarlara gegecegim buradan . Abdurrahman Hancl, bu konuda en fazla bilinen isimdir, son zamanlarda Zeynep Fadlillogiu yurt dl~lndan da ses getirdi , Eren Talu da 6yle, belki 90k az insanln bildigi Sevil Peach Gence var uluslararasl duzeyde bizi Londra'da temsil eden. i9 mimarllk ilgin9 bir alan olarak geli~meye ba~ladl. Bir ka9 YII 6nce, Royal College of Art'ta i9 mimariyi 9all~an 'Centre for Studying Domestic Interiors' isimli bir merkez kuruldu . Tarihsel olarak i(f mekanlara daha farkll bakllmaya ba~landl. yunku sadece bir d6nemi , stilleri degil aynl zamanda ya~aml ve ona bagll olarak 0 d6nemin domestik urunlerini , mobilyalannl, halilannl , duvar kagltlannl , renklerini,malzemelerini, grafigini anlatan

uretilmesi

Emre Becer: Dedigim gibi , Emrah 90k ba~anll bir tasanmci. Fakat Hollywood i9in yaptlgl tasanmlanlan 6zgun olarak nitelendiremiyorum. Dediginiz gibi; yerle~mi~ bir Hollywood uslubunun ba~anll bir yeniden uretimi, diyebiliriz. Ama bunda kendisinin bir kusuru yok. Sanlnm, i9inde bulundugu piyasa bunu kendisine empoze ediyor olmall. Hakan Ertep: yok klsa bir~ey s6ylemek istiyorum. Emrah'ln Murat Kaya isimli ortaglyla 1990'lann ba~lnda Ankara'da kurdugu Solaris isimli ajansta yaptlgl i~lere bakln, gergekten inanllmaz. Ben Emrah'l burada referans veririm , bu i~ler 90k ba~anll ve 6zgundu . Bu i~ler, Emre'nin s6yledigi gibi bir Turk tasanml tarZln1 olu~turmaya y6nelik ilk adlmlar gibidiydi. Sonra Emrah

42

yeni bir ortam olu~turdu bize i