IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September 23-34, 2016 23-24 Eylül 2016

International Balkan and Near Eastern Social Sciences Congress Series V. IBANESS Congress Series-Kırklareli / TURKEY

September 23-24, 2017 Kırklareli, Turkey

University of Agribusiness and Rural Development/Bulgaria University "St. Kliment Ohridski" Faculty of Economics/Macedonia IBANESS

PROCEEDINGS Editors Prof.Dr. Dimitar Kirilov DIMITROV Prof.Dr. Dimitar NIKOLOSKI Prof.Dr. Rasim YILMAZ

2017

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September 23-34, 2016 23-24 Eylül 2016

Cataloging-In-Publication Data Proceedings of International Balkan and Near Eastern Social Sciences Congress SeriesKırkaleli / Turkey, September 23-24, 2017 / Ed. Dimitar Kirilov DIMITROV, Dimitar NIKOLOSKI, Rasim YILMAZ.

ISBN 978-605-67815-0-6 First Printed: September-2017 2

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September 23-34, 2016 23-24 Eylül 2016

Türkiye Sosyal Güvenlik Sistemi İle Almanya Sosyal Güvenlik Sisteminin Karşılaştırılması 1

Muzaffer KOÇ

2

Bilal AKYOL

Doç. Dr.,Marmara Üniversitesi, Siyasal Bilgiler Fakültesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Yönetimi Bölümü, [email protected] Öğr. Gör.,Kırklareli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu, Yönetim ve Organizasyon Bölümü, [email protected] Özet:Dünya tarihinde ilk kapsamlı sosyal güvenlik sistemi Almanya’da kurulmuştur. 1883 yılından itibaren sağlık sigortasının kurulması ile başlayan Alman Sosyal Güvenlik Sistemi o tarihten itibaren sürekli olarak gelişmeye devam etmiş ve dünyanın en iyi sosyal güvenlik sistemlerinden biri konumuna gelmiştir. Türkiye ise modern anlamda sosyal güvenlik sistemi bakımından oldukça geç kalmış bir ülke olmasına rağmen özellikle 2006 yılında kabul edilen 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu ile sosyal güvenlik sistemini adeta baştan yenileyerek gayet kapsamlı bir yapıya kavuşturmuştur. Bu çalışmada önce Almanya’nın primli sosyal güvenlik sistemi incelenmiş daha sonra Türkiye’nin primli sosyal güvenlik sistemi ile karşılaştırılmıştır. Yapılan çalışma neticesinde iki ülke arasında primli sosyal güvenlik rejiminde, yatırılması gereken katkı paylarının oransal olarak birbirine çok yakın olduğu, iki ülke arasında örgütlenme bağlamında ciddi farklılıklar bulunduğu, özellikle işsizlik sigortasındaki hak kazanma ve yararlanma kriterleri arasında çok ciddi farklılıklar olduğu, Almanya’da Türkiye’den farklı olarak Bakım Sigortası ve İflas Sigortası adında farklı bir sigorta kolu olduğu gözlemlenmiştir. Anahtar Kelimeler: Almanya, Türkiye, Sosyal, Güvenlik, Primli

1. Giriş Sosyal güvenlik, bir toplumu oluşturan herkesi, her tehlikeye karşı koruma kapsamına alma ve insanlara yaşadıkları toplum içinde insan haysiyetine yaraşır bir hayat standardı sağlama amacı taşır ve esasta bir gelir transferi niteliğindedir. Sosyal güvenlikle ilgili problemlerin temelinde, bu transfere konu olacak kaynağın bulunabilmesi yatar. Sosyal güvenlik sistemini kurma ve herkesi kapsama alma konusunda tam bir fikir birliği ve siyasi irade oluşsa bile, transfere konu olacak kaynağın varlığı önemli bir problem alanıdır. Bu anlamda, bir ülkede, sosyal güvenlik sisteminin kapsamını, bu amaca tahsis edilen iktisadi kaynakların varlığı belirler. Milli ekonominin, sosyal güvenlik üzerinde köklü ve derin etkileri bulunmaktadır. Bir ülkenin sosyal güvenlik sistemi, o ülke ekonomisinin gelişme derecesine göre şekillenmektedir. Türkiye Sosyal Güvenlik Sistemi ile Almanya Sosyal Güvenlik Sisteminin karşılaştırıldığı bu çalışmada ülkelerin iktisadi yapı ve gücünün, sosyal güvenlik sisteminin oluşumunu ve gelişimini ciddi şekilde etkilediği sonucuna ulaşılmıştır.

2. Almanya’ya Ait Bilgiler Resmi adı Almanya Federal Cumhuriyeti olan Almanya, Orta Avrupa'da bir ülkedir. Federal, parlamenter ve temsili bir demokrasiye sahip olan Almanya’nın yönetim şekli cumhuriyettir. Politik sistemi kuruluş yılı olan 1949’da ilan edilen ve adı “Grundgesetz” olan bir anayasaya dayanmaktadır. Devlet; cumhuriyet, demokrasi, federalizm, hukuk devleti ve sosyal devlet olmak üzere beş temel üzerine kurulmuştur. Ülke 16 eyalete ayrılmıştır. Eyaletlerin kendi yasama, yürütme ve yargı organları bulunmaktadır. Yerel yönetimler konusunda eyaletlerin düzenlemeler yapma yetkileri de vardır. Siyasi yapılanma içerisinde kuvvetler ayrılığı esastır ve yürütme yargıya karşı sorumludur. Anayasa mahkemesinin kararları tüm devlet organları için bağlayıcıdır (KTO, 2007). 1871 öncesi feodal sistemin hâkim olduğu Almanya’da bu tarihte Otto Von Bismack ülkenin siyasal olarak birleşmesini sağlamıştır. 1918’de 1. Dünya Savaşı’nda yenilen Almanya’da kral Kaiser Wilhem II tahttan çekilmiş böylece ülkede cumhuriyet rejimine geçilmiştir. 1933 yılında Nasyonal Sosyalist İşçi Partisi lideri Adolf Hitler iktidarı ele geçirerek Şansölye (Başbakan) olmuş ve ülkeyi II. Dünya Savaşına 542

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September23-34, 2016 23-24Eylül 2016

sokmuştur. 1945 yılında Almanya II.Dünya Savaşı’ndan da yenik ayrılmış ve böylece 1949 yılında Batı Almanya olarak da adlandırılan Almanya Federal Cumhuriyeti ile Doğu Almanya olarak da adlandırılan komünist Demokratik Almanya Cumhuriyeti olmak üzere ikiye ayrılmıştır. 1957 yılında Batı Almanya, Avrupa Ekonomik Topluluğuna kurucu üye olarak katılmıştır. Doğu ve Batı Almanya arasında vatandaşların serbest geçişini engellemek üzere 1961 yılında inşa edilen Berlin Duvarı 1989 yılında yıkılmış ve iki ülkenin tekrar birleşmesinin yolu açılmıştır. 1990 yılında Helmut Kohl önderliğinde Almanya Federal Cumhuriyeti ile Demokratik Almanya Cumhuriyeti tekrar birleşerek Almanya Federal Cumhuriyeti siyasal yapısı ile yoluna devam etmiştir (BBC, 2016). Almanya Federal Cumhuriyeti dünyanın en gelişmiş sanayi ülkelerinden biridir. G8 olarak adlandırılan sekiz büyük sanayi devleti grubuna da dahil olan ülke, sosyal piyasa ekonomisi yönünde gelişmiş olup ABD ve Japonya’nın ardından dünyanın en büyük ulusal ekonomisidir. Ülkede 2015 yılından itibaren saatlik asgari ücret uygulamasına geçilmiş olup, haftalık çalışma süresi azami 38 saat olarak belirlenmiştir. Kişilerin asgari ücretten yararlanabilmesi için 18 yaşını doldurmuş ve mesleki eğitimini tamamlamış olma şartı aranmakta olup uzun süreli işsiz olanların iş hayatına kolayca girebilmeleri için ilk 6 ay boyunca asgari ücretten çalıştırılması zorunluluğu bulunmamaktadır. Tablo 1: Ekonomik Göstergeler Ekonomik Gösterge İşsizlik Enflasyon GSYİH Kişi Başına GSYİH Cari İşlemler Dengesi Sosyal Güvenlik Primleri Oranı Asgari Ücret

Değer %3,8 (2017-06) %1,7 (2017-07) 3467 Milyar $ (2016-12) 45.552 $ (2016-12) 17.286 Milyon € (2017-05) %39,76 8,84 €/Saat (2017 yılı için)

Kaynak: http://tr.tradingeconomics.com/germany/indicators Erişim:31.07.2017

Almanya, Avrupa Birliği ülkeleri arasında en fazla nüfusa sahip olup, nüfusu 2015 Temmuz ayı itibariyle 80,722,792 dir. Ülkede nüfus artış hızı -0,16% olup ortalama yaş 46,8’dir. Ülke nüfusunun sadece %23,05’i 25 yaş altındadır. Bu haliyle yaşlanan bir nüfus yapısına sahiptir. Ortalama yaşam süresi 80,70’dir. Nüfusun %91,5’ini Almanlar oluştururken %2,4’lük oranla en büyük azınlığı Türkler oluşturmaktadır. Fakat ülkede Türkçe resmi azınlık dili olarak tanınmamıştır. Ülke nüfusunun %75,3 ‘ü kentlerde yaşarken en kalabalık şehir 3,563,000 nüfusu ile başkent Berlin’dir. Almanya 45,3 milyon kişilik işgücüne sahip olup işgücünün %1,3’ü tarım, %24,2’si sanayi, %74,3’ü hizmetler sektöründe istihdam edilmektedir (Cia.gov, 2017).

3. Sosyal Güvenlik Sistemi Almanya halen dünyanın en kapsamlı sosyal güvenlik sistemlerinden birisine sahip olan bir ülke konumundadır. Fakat, özellikle yaşlanan nüfusu ve bunun yanında son dönemlerde dünyayı saran ekonomik kriz nedeniyle sosyal güvenlik sisteminin finansmanında büyük zorluklar yaşamaktadır.

3.1.İdari Yapılanma Almanya’da sosyal güvenlik sistemi tek bir bakanlık üzerinden değil sigorta koluna göre farklı bakanlıklar tarafından yürütülmektedir. Tablo 2: İdari Yapılanma Sigorta Kolu Sağlık Sigortası Uzun Dönem Bakım Sigortası

İlgili Bakanlık Federal Sağlık Bakanlığı

543

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September 23-34, 2016 23-24 Eylül 2016

Emeklilik Sigortası Kaza Sigortası

Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı

İşsizlik Sigortası Aile Yardımları

Federal Aile, Yaşlılar, Kadınlar ve Gençlik Bakanlığı

Ayrıca Sosyal güvenlik ağının örgütsel yapısı sigorta kollarının yönetildiği fonlar tarafından oluşmaktadır. Bu fonlar (yerel hastalık fonları, endüstriyel fonlar, kırsal fonlar, denizcilerin fonları, madencilerin fonları, zanaatkârların fonları vb.), “kendi kendine yönetim esasına” bağlı olarak hizmet veren ve yasalarla görevleri belirlenen sosyal güvenlik kurumlarıdır.

3.2.Sosyal Güvenlik Sisteminin Kapsamı Almanya’da sosyal güvenlik sistemi pek çok ülkede olduğu gibi ilgili kişinin prim yatırmak suretiyle faydalanabildiği “kuşaklararası dağıtım modeli” sistemine göre işleyen ve zorunlu bir sigorta programı olan primli sosyal güvenlik rejimi ve ilgili kişinin herhangi bir prim yatırmadan yararlanabildiği primsiz sosyal güvenlik rejimi olmak üzere iki yapılıdır. Primli rejimde işçi, işveren ve devlet üçlü bir yapıyla katkı sağlamaktadır. Primsiz rejimde ise sosyal güvenlik ilkesinin bir gereği olarak muhtaç bireylerin korunması için yapılan sosyal yardım ve hizmetlerden oluştuğu için sistemin bütün finansmanı devlet tarafından sağlanmaktadır. Ayrıca çocukların sağlık ve eğitimlerine katkıda bulunmak amacıyla ailelerine yapılan yardımlar da primsiz ödemeler kapsamında devlet tarafından yapılmaktadır (Koçer, 2014). 16 yaşını dolduran ve Almanya’da ikamet eden herkes sigorta yükümlülüğü olmasa dahi isteğe bağlı olarak sigorta yaptırabilmektedir. Geliri 450 Avronun altında olan işçilerden herhangi bir prim kesintisi yapılmamaktadır (legalmigration.de, 2017). Maden işlerinde emeklilik sigortası prim oranları yüksek olup, işçilerden %9,35, işverenlerden ise %15,45 olmak üzere toplam %24,80 oranında kesinti yapılmaktadır. Ayrıca işverenler için aylık %0,09 oranında prim kesintisi yapılan İflas Sigortası mevcuttur. Bu sigorta sayesinde işverenin iflası durumunda işçiye 3 ay boyunca bu sigorta kolundan ödeme yapılmakta olup işçiden herhangi bir prim kesintisi yapılamamaktadır Tablo 3: Sigorta Prim Oranları İşçi Prim Oranı % İşveren Prim Oranı % Toplam Prim Oranı % Sağlık Sigortası 7,3 7,3 14,6 Bakım Sigortası 1,275 1,275 2,55 Emeklilik Sigortası 9,35 9,35 18,7 İşsizlik Sigortası 1,5 1,5 3,0 İflas Sigortası 0,09 0,09 Kaza Sigortası İşin risk derecesine göre değişen oranlar uygulanmaktadır. Ortalama 1,22 oranında işverenden kesinti yapılmaktadır Kaynak: http://www.lohn-info.de/beitragsberechnung.html Erişim 31.07.2017

Şekil 1’de de gösterildiği gibi Almanya’da primli sosyal güvenlik rejimi Sağlık Sigortası, Bakım Sigortası, Emeklilik Sigortası, İşsizlik Sigortası ve Kaza Sigortası olmak üzere 5 ana sütun üzerine kurulmuştur.

544

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September23-34, 2016 23-24Eylül 2016

Şekil 1: Almanya Primli Sosyal Güvenlik Rejimi

3.2.1. Sağlık Sigortası 1 Ocak 2009’dan itibaren, Almanya’da yaşayan herkes için zorunlu/özel sağlık sigortalarına üyelik mecburi hale getirilmiştir. 1 Nisan 2007 tarihinden itibaren nakdi yardımlardan yararlanabilmek için kapsam dahilinde olan kişilere hastalık sigortası zorunlu hale getirilmiştir. Bu sigorta kollarından kişilere, sağlık bakım yardımları ile nakdi yardımlar verilmektedir. Hastalık ve analık sigortası kapsamında, yıllık belirli bir miktara kadar geliri olan ve iş sözleşmesiyle çalışanlar ile kendi sigortalılıkları olmamak şartıyla bunların eşleri/partnerleri, öğrenci/çıraklarsa 25 yaşına kadar, aksi halde 18 yaşına kadar olan çocukları, emekli aylığı alanlar, öğrenciler, belirli şartları taşıyan maluller, çıraklar ve işsizlik yardımı alanlar yer almaktadır. Daha önce zorunlu sağlık sigortasından ayrılmış olan kişilerin de belirli şartları sağlamak kaydıyla, gönüllü olarak sisteme katılabilmeleri mümkündür. Kendi nam ve hesabına bağımsız çalışanlar kapsam dışında bırakılmıştır. Madenciler, sanatçılar, kamu çalışanları ve kendi adına ve hesabına bağımsız çalışan çiftçiler için ise özel düzenlemeler yapılmıştır. Hastalık ve analık sigortasından yapılan yardımların finansmanı, sigortalılar ve işverenlerden sağlanan prim kesintileri ve devlet desteği ile sağlanmaktadır. Devlet, sigorta temelli olmayan yardımlar ile hastalık kasasına bağlı olmayan/ düşük gelirli işlerde çalışan kadınlara sağlanacak analık yardımları ve emekli aylığı almakta olan çiftçilerin sağlık yardımları için katkı sağlamaktadır (SGK, 2012). Hastalık kasası üyelerine, nakdi sağlık yardımları kapsamı içinde; nakdi hastalık yardımları ve nakdi tıbbi yardımlar sağlanmakta iken, 12 yaşından küçük hasta çocuğu olan sigortalılara nakdi hastalık yardımları ile hastalık kasalarının kadın mensuplarına nakdi analık yardımı sağlanmaktadır. Hastalık yardımı olarak işveren tarafından ilk 6 hafta için sigortalıya kazançlarının tamamı verirken, 6. haftadan sonra, hastalık kasalarınca sigortalılara, brüt gelirlerinin %70’i kadarlık tutarı, net maaşlarının %90’ını geçmemesi, ayrıca aynı hastalık sebebiyle 3 yıllık dönem boyunca 78 haftayı aşmamak şartıyla verilmektedir. Ayrıca, 12 yaşından küçük ve hastalık sebebiyle bakımı gereken çocuğa sahip sigortalılar, bir yılda, her bir ebeveyn için 25 çalışma gününü geçmemek şartıyla, yalnız yaşıyorsa en fazla 20, aksi takdirde 10 çalışma günü için nakdi hastalık yardımı almaktadır (SGK, 2012). İş akdi ile çalışmakta olan hastalık kasası üyesi kadınlara analık yardımı olarak, yardımdan önceki son 3 aya ait ortalama net kazançlarının tamamı kadarlık tutarı, doğumdan önce 6 hafta ve doğumdan sonra 8 hafta olmak üzere ödenmektedir. Eğer sigortalının net kazancı, analık yardımından daha yüksekse aradaki fark işveren tarafından ödemektedir. Hamile olarak bir işyerinde hizmet akdi ile çalışmakta olan sigortalılar, iş yerindeki tehlikelere karşı özel bir şekilde korunmaktadır. Bu kişilere, hamileliğin ilk gününden itibaren doğumu takip eden dört aya kadarki dönem süresince, özel iş güvencesi 545

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September 23-34, 2016 23-24 Eylül 2016

sağlanmaktadır. İstisnai durumlar dışında, bu durumdaki sigortalıların işlerine son verilememektedir (SGK, 2012).

3.2.2. Uzun Süreli Bakım Sigortası Bakım sigortası, bakıma muhtaçlık riskinin karşılanması amacıyla, bağımsız ve sağlık sigortası kapsamında olan her sigortalı için zorunlu bir sigorta koludur. Bireysel sağlık sigortasına sahip olan kişiler bireysel bakım sigortasını da yaptırmakla yükümlüdürler. Bu sigorta kolu bakıma muhtaç olan kişilere destek olmak amacıyla yürürlüğe konulmuştur. Bu sigorta kolu ile sigortalıların cinsiyetlerine göre bakıma muhtaçlık halleri ve ihtiyaçları karşılanırken, sigortalının kültürel değerleri de dikkate alınmaktadır. Oluşan maliyetlerin finansmanı çalışan ve işverenlerden yapılan prim kesintileri vasıtasıyla sağlanmaktadır. Prim kesintileri sadece sigortalı kişinin gelirine göre belirlenmekle birlikte, aile üyeleri ve kayıtlı hayat arkadaşları için kesinti yapılmamaktadır (Metin, 2014). Bu hizmetle; kişisel bakım, beslenmeye yardım, hareketlilik kazandırma ve ev hizmetlerine yardım gibi destek unsurları sağlanmaktadır. Uzun dönem bakım kasalarının Tıbbi Değerlendirme Kurullarının, sigortalıların bakım ihtiyaçlarına yönelik yapacağı değerlendirmelerin netiecesinde, kişinin gereksinimine göre, önemli derecede bakım, yoğun bakım/yüksek yoğunluklu bakım seçeneklerinden biri çerçevesinde bakım hizmeti sağlanmaktadır. Bu bakım; sigortalının evinde, bir bakımevinde/kısmen evde kısmen bakımevinde yardım sağlama seçeneklerinden biri olabilmektedir. Bakım hizmetine hak kazanmada, sigortalının başvuru tarihinden önceki 10 yıl içinde en az 2 yıl bu kapsamda sigortalı olma şartı aranmaktadır. Bununla birlikte, önemli derecede bakım için günde en az bir kez, yoğun bakım için günde en az üç kez ve yüksek yoğunluklu bakım için günde 24 saat bakıma ihtiyaç duyma şartlarının yerine getirilmesi gerekmektedir (SGK, 2012).

3.2.3. Emeklilik Sigortası Emeklilik sigortası Malullük, Yaşlılık ve Ölüm aylığı şeklinde üç kısımdan oluşmaktadır. Malullük: Maluliyet aylığı için kısmi veya tam iş göremezlikle birlikte, 5 yıl prim ödemesi yapmak ve maluliyet durumunun ortaya çıkmasından önceki son 5 yıl içinde en az 36 ay zorunlu prim ödemesi yapılmış olma şartları aranmaktadır. 65 yaşından itibaren maluliyet aylığının yerini miktar olarak ondan az olmamak kaydıyla yaşlılık aylığı almaktadır. Yaşlılık: Yaşlılık aylığı alabilmek için yaş şartı, 1947 yılından önce doğanlar için 65 yaş, 1947-1964 yılları arasında doğanlar için 2012-2029 yılları arasında 65 yaştan 67’ye yükseltilerek ve 1964 ve sonrasında doğumlular için 67 yaş olarak uygulanmaktadır. 65 yaş şartı ile birlikte en az 5 yıl prim ödeme şartı da aranmaktadır. Bu genel uygulamanın yanında 60 yaşını doldurduktan sonra çeşitli kriterleri sağlamak kaydıyla kişilere yaşlılık aylığı bağlanmaktadır. Ayrıca erken emeklilik veya ertelenmiş emeklilik seçenekleri de mevcuttur (SGK, 2012). Ölüm Aylığı: Emekli aylığı alan kişi ölürse veya en az 5 yıl prim ödemişse sigortalının dul kalan eşine ve çocuklarına ölüm aylığı bağlanır. Evlilikleri/birliktelikleri 1 yıldan az olmamak şartıyla, ölen kişinin geride kalan dul eşine/partnerine, ölümü takip eden aydan itibaren, 24 ayı geçmeyecek şekilde küçük dul aylığı bağlanmaktayken (Sigortalının emekli maaşının %25’i), 45 yaşını doldurmuş olanlar (2012-2029 arasında tedrici olarak 47 olacak), malul çocuğu olanlar/18 yaşından küçük çocuklarına bakanlar büyük dul aylığı (Sigortalının emekli maaşının %55’i) almaktadırlar. Boşanmış eşe, uzun vadeli sigortalardan kaynaklanan hakların eşler arasında paylaştırılması şeklinde dul ve yetim aylığı bağlanmaktadır. Büyük dul aylığı alan kişilerden 3 yaşından küçük çocuğu olanlara, çocuk bakım desteği sağlanmaktadır. Geride kalan çocuklara, 18 yaşından sonra gelir testine tabi tutulmak ve öğrenci, sosyal/çevre gönüllüsü veya özürlü olmak şartıyla 27 yaşına kadar yetim aylığı bağlanmaktadır (SGK, 2012).

546

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September23-34, 2016 23-24Eylül 2016

3.2.4. İşsizlik Sigortası Almanya’da işsizlik yardımları, sosyal güvenlik ve sosyal yardımların karışımı şeklinde uygulanmaktadır. İşsizlik Sigortası, ev hizmetlerinde çalışanlar, çıraklar ve stajyerler de dâhil olmak üzere, hizmet akdiyle çalışan kişiler ve belirli şartları sağlayan diğer bazı grupları kapsamakla birlikte, gönüllülük esasıyla kendi namına ve hesabına bağımsız çalışanlar, bakıcılar ve yabancı işçiler de kapsama girmektedirler. Sigorta, düzensiz işlerde çalışanları kapsamamakla birlikte sosyal yardım açısından ihtiyaç halinde olan herkesi çalışıp çalışmadığına bakılmaksızın kapsamaktadır. İşsizlik yardımlarının finansmanı, sigortalılardan, kendi nam ve hesabına bağımsız çalışanlardan ve işverenlerden alınan prim kesintileri ile devlet desteği ile sağlanmaktadır. Merkezi ve yerel hükümetler bu sahada, açıkların kapatılması için destek vermekle birlikte sosyal yardım olarak işsizlik yardımlarının finansmanını sağlamaktadırlar (SGK, 2012). Hiç çalışmayan veya bir iş yerine bağlı/serbest olarak, haftada 15 saatin altında çalışan herkes işsiz sayılmaktadır. İşsizlik durumunun bildirimi için kişi İş Ajansı’na giderek işsiz kaldığını bildirmek zorundadır. Hak ediş süresi, işsizlik bildiriminden önceki son 2 yıl içerisinde en az 12 ay (360 gün) çalışılan işyeri üzerinden veya başka bir sebepten dolayı (örneğin hastalık parası aldığı için) Federal İş Ajansı’nda sigortalı olunması halinde doldurulmuş sayılmaktadır. Ayrıca bir yakınına bakmakta olan, haftalık minimum 15 saat olmak şartıyla serbest çalışmakta olan veya Avrupa Birliği (AB) üyesi ya da AB ile ortaklık anlaşması bulunan ülkeler dışındaki bir ülkede çalışmakta olanlara, işsizlik sigortasına gönüllü prim ödemek yoluyla katılma imkânı tanınmaktadır. İşsizlik Sigortası ödeneği prim ödeme gün sayısı ve yaşla orantılı olarak 6 aydan 24 aya kadar ödenmektedir (Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı, 2015) Sosyal Sigorta Niteliğindeki İşsizlik Yardımı: Hak kazanabilmek için, tam işsizlik uygulaması altında olmak üzere; son 2 yıl içinde en az 12 ay prim yatırmış olmak, bir istihdam bürosuna kayıtlı olmak ve aktif olarak iş aramak şartlarını yerine getirmek gerekmektedir. Kişiler çocuk sahibi iseler, net kazançlarının %67’si, aksi halde %60’ı oranında, yaş ve çalışma sürelerine bağlı olarak işsizlik yardımına hak kazanmaktadırlar. İşsizlik yardımı 6 ay ila 24 aylık bir süre aralığında verilmektedir. İş akdini iş sözleşmesine aykırı veya sebepsiz olarak fesheden çalışanların, 12 haftaya kadar bir bekleme süresini doldurması gerekebilmektedir. Bunun yanında, makul bir işi gerekçesi olmaksızın reddeden işsize daha önce bağlanmış olan işsizlik yardımı bir süreliğine (en fazla 12 hafta) dondurulabilmektedir. Sigortalılar, işyerindeki ekonomik yeniden yapılanma nedeniyle, işyeri personelinin en az 1/3’ünün çalışma sürelerinin azalması ve brüt aylık gelirlerinin en az %10’u oranında gelir kaybına uğramış olmaları şartıyla, önceki ve mevcut gelirleri arasındaki farkın, çocuk sahibi olanlar için %67’si, çocuk sahibi değillerse %60’ı oranında, (6 -24 ay arasında değişen süreler boyunca) kısa çalışma ödeneğine hak kazanmaktadırlar. Ayrıca, yine aynı sebeple işten çıkarılma riski taşıyan kişilere, işten atılmalarının önüne geçmek için, önceki ve mevcut gelirleri arasındaki farkın, çocuk sahibi olanlar için %67’si, çocuk sahibi değillerse %60’ı oranında ve en fazla 12 ay boyunca kısa çalışma transfer ödeneği bağlanmaktadır. Bunun yanında, kötü hava şartları sebebiyle işlerine ara verilmek zorunda kalan inşaat işçilerine, önceki ve mevcut gelirleri arasındaki farkın, çocuk sahibi olanlar için %67’si, çocuk sahibi olmayanlar için %60’ı oranında, 1 Kasım-31 Mart tarihleri arasındaki dönem için kötü hava ödeneği sağlanmaktadır (SGK, 2012) Sosyal Sigorta Yardım İşsizlik Yardımı: 15 yaş ile emeklilik yaşı arasında bir yaşta olmakla birlikte iş aramakta olan muhtaç kişilere (daha iyi bir iş arayanlar ve sosyal sigorta niteliğinde işsizlik yardımı alan kişiler de dâhil olmak üzere), aile durumuna bakılarak yapılan gelir testine göre, sosyal yardım niteliğinde ve temel ihtiyaçlarına yetecek miktarda işsizlik yardımı sağlanmaktadır. Ayrıca, konaklama ve ısınma masrafları için de destek verilmektedir. Bu kişilere bağımlı olarak yaşayan aile bireyleri için bağımlı desteği ödemesi yapılmaktadır (SGK, 2012).

3.2.5. Kaza Sigortası Bu sigorta kolunda iş kazaları ve meslek hastalıkları konularında sigortalılara; kapsamlı sağlık yardımları, iş hayatına ve toplumsal yaşama geri dönmeleri için rehabilitasyon hizmetleri ve parasal yardımlar sağlanmaktadır. Kaza sigortası kapsamında, zorunlu olarak hizmet akdi ile çalışmakta olanlar, isteğe bağlı sigortaya tabi işverenler, çıraklar, öğrenciler, gündüz bakım evlerinde bulunan/profesyonel bakım almakta olan çocuklar, tarımda yardımcı aile fertleri, belirli gönüllü faaliyetlere katılan kişiler, 547

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September 23-34, 2016 23-24 Eylül 2016

hastanelerde tabi oldukları sigortalar tarafında bedeli ödenen rehabilitasyon hizmeti alanlar kişiler yer almaktadır. Bu sigorta koluna gönüllü katılım da mümkündür. Kamudaki hizmetliler ve devlet memurları için özel hükümler vardır. Bu sigorta kolundan yapılan yardımların finansmanı, işverenlerden alınan prim kesintileri ve devlet desteği ile sağlanmaktadır. Risk derecesine bağlı olmakla birlikte, işverenlerden ortalama bordro meblağının %1,22’oranında kesinti yapılmaktadır. Tarım kaza sigortası, öğrenciler, gündüz bakım evlerinde bulunan çocuklar ve belirli gönüllü faaliyetlere katılanlar için devlet desteği sağlanmaktadır. İş kazası ve meslek hastalığı sigortasından sağlanan yardımlarda herhangi bir hak kazanma süresi şartı aranmamaktadır. Bu sigorta kolunda, kazadan sonra 6 hafta süresince işveren tarafından maaşın devamı sağlanırken, 6. haftadan sonra ise “İş Kazası Sigorta Fonu” devreye girer ve en fazla 78 hafta boyunca, sigortalının almakta olduğu son brüt aylığının %80’i geçici iş göremezlik geliri bu fondan ödenmeye başlanır. İş kazası ve meslek hastalığı sebebiyle tamamen malul duruma gelmişse bu kişiye sürekli iş göremezlik geliri (maluliyetten önceki döneme ait maaşının %66,7’si oranında) bağlanır. Meslekte kazanma gücü kaybı %20 ila %99 arasında ise bu kayba göre tam aylığının belirli bir yüzdesi oranında bu gelir bağlanır. Bu durumda, eğer meslekte kazanma gücü kaybı %50’nin üzerinde bir oransa ve kişi bir işte çalışmıyor ve başka bir aylık almıyorsa, temel emekli aylığının %10’u oranında ağır maluliyet desteği verilir. Kişi, başkasının bakımına muhtaçsa aylık olarak devamlı bakım yardımı verilir. Ölen kişinin geride kalanlarına (boşanmış eş de dâhil) ölüm sonrasında, 3 ay için ölen kişinin son kazancının %66,7’si oranında dul ve yetim aylığı bağlanır. Daha sonra, eğer dul eş 45 yaş üzerindeyse, malul veya en az bir çocuğa bakıyor ise ölenin son kazancının %40’ı oranında dul ve yetim aylığı verilmeye devam edilirken, bu şartlar yerine getirilemez ise 24 aylık bir dönem için ölen kişinin son kazancının %30’u oranında ödeme yapılır. 18 yaşından küçük her bir yetim, eğer okuyorsa 27; diğer hallerde ölen kişinin son kazancının %20’si oranında (her iki ebeveyni de ölmüşse %30) yetim aylığı almaktadır. Geride kalanlar, dul ve yetim aylığına hak kazanacak şartları taşımıyorlarsa ve ölen, en az %50 oranında meslekte kazanma gücü kaybına uğramışsa, ölen kişinin kazancının %40’ı oranında götürü bir dul ve yetim ödeneği verilmektedir. Bekâr olan ebeveyn ve büyükanne ile büyükbabanın her biri, ölen kişinin kazancının %20 ’si oranında (çift olarak yaşıyorlarsa %30) gelir testine bağlı olarak dul ve yetim yardımı almaktadır. Ölüm aylığının toplam tutarı ölen kişinin kazancının %80’ini geçememektedir. Ayrıca, belirli bir miktarda cenaze yardımı da yapılmaktadır (SGK, 2012)

3.3.Sosyal Güvenlik Sisteminin Finansmanı Uzun vadeli sigorta kollarında üçlü finansman modeli uygulanmaktadır; Sigortalılardan prim kesintileri, aylık gelirlerinin %9,325’i oranındayken, geliri belirli bir sınırın altında olanlardan bu kesinti yapılmamaktadır. Kendi adına ve bağımsız çalışanlarda ise %19,9 oranında kesinti yapılmaktadır. İşverenlerden yapılan kesinti ise yapılan işin risk seviyesine göre değişmekle birlikte, işçinin aylık bordrosunun %20,545’idir. Devlet, sigorta temelli olmayan yardımların finansmanını sağlamakla birlikte, sigorta temelli yardımlar için de katkı sağlamaktadır. Ayrıca, çocuk yetiştirme dönemleri boyunca da primleri devlet ödemektedir. Bu şekilde, zorunlu emeklilik sigortasına ait toplam harcamaların %31’i devlet tarafından finanse edilmektedir. Hastalık Kasaları primleri toplanarak, emeklilik sigortası kurumlarına aktarılmaktadırlar.

4. Türkiye İle Karşılaştırma Türkiye’de sosyal güvenlik sistemi primli rejimde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı primsiz rejimde ise Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı eliyle yürütülmektedir. Almanya’da ise Sağlık ve Bakım Sigortaları Federal Sağlık Bakanlığı, Emeklilik, Kaza ve İşsizlik Sigortaları Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı, Aile yardımları ise Federal Aile, Yaşlılar, Kadınlar ve Gençlik Bakanlığı tarafından yürütülmektedir. Tablo 4’te iki ülke arasındaki prim katkılarının karşılaştırılması verilmiştir. Tablodan da görüleceği üzere uzun dönemli sigorta kollarının finansmanı iki ülkede de işçi ve işverenden sağlanan prim kesintileri ile yapılmaktadır fakat Almanya’da işçiden ve işverenden kaza sigortası hariç eşit oranlarda kesinti yapılırken, Türkiye’de ise işverenden işçiye nispeten daha yüksek oranlarda kesinti yapılmaktadır. 548

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

Tablo 4: İki Ülkenin Sosyal Güvenlik Prim Oranları Ülke İşçi Payı Almanya %19,425 Türkiye %15

September23-34, 2016 23-24Eylül 2016

İşveren Payı 1 %20,735 2 %22,5

Toplam %39,87 %37,50

Primli sigorta rejimi Türkiye’de 4 sütun dan oluşmaktayken Almanya’da 5 sütundan oluşmaktadır. Tablo 5: İki Ülkenin Primli Sigorta Rejimlerinin Karşılaştırılması Türkiye Almanya Kısa Vadeli Sigortalar Sağlık Sigortası İş Kazası Hastalık Meslek Hastalığı Analık Hastalık Analık Genel Sağlık Sigortası Bakım Sigortası İşsizlik Sigortası İşsizlik Sigortası Uzun Vadeli Sigortalar Emeklilik Sigortası Malullük Malullük Yaşlılık Yaşlılık Ölüm Ölüm Kaza Sigortası Meslek Hastalıkları Türkiye’de Tablo 5’ten de görüleceği üzere İş Kazası ve Meslek Hastalıkları kısa dönem sigorta kolları arasındayken Almanya’da ise ayrı bir sigorta kolu olarak faaliyet göstermektedir. Yine Hastalık ve Analık durumları da Almanya’da Sağlık Sigortaları başlığı altında yer almaktadır. Türkiye’de ise Sağlık Sigortalarının karşılığı olarak Genel Sağlık Sigortası yer almaktadır. İki ülke arasındaki en bariz fark Almanya’da olan fakat Türkiye’de olmayan Bakım Sigortası koludur. Sağlık Sigortası Almanya’da devlet veya özel sektör eliyle yürütülmekte olup sisteme katılım zorunludur. Türkiye’de ise Genel Sağlık Sigortasına katılım zorunlu olmasına rağmen sadece devlet eliyle yürütülmektedir. Bu sigorta kolundan yararlananlarla ilgili prim ödemelerinde yaş kriterleri iki ülke arasında aynıdır. Hastalık hallerinde Türkiye’de ilk 2 günün ücreti SGK tarafından ödenmemekte veya işveren tarafından karşılandıktan sonra 3. Günden itibaren SGK tarafından yatarak tedavilerde ücretin ½’si ayakta tedavilerde ise 2/3’si şeklinde geçici iş göremezlik ödeneği olarak verilir. Almanya’da ise ilk 6 hafta için işveren tarafından işçinin ücretinin tamamı ödenirken, 6. haftadan sonra sigortalı kişilere brüt gelirlerinin %70’i tutarındaki meblağ net maaşlarının %90’ını geçmemek ve aynı hastalık için 3 yıllık dönem için 78 haftayı aşmamak koşullarıyla verilmektedir. Analık hallerinde Türkiye’de toplam 16 haftalık analık izni verilerek sigortalıya Geçici İş Göremezlik Ödeneği bağlanmaktadır. Almanya’da ise son 3 aydaki ortalama kazançlarının tamamı tutarındaki meblağ 13 haftalık süre için verilmektedir. Ayrıca kadın işçiye hamileliğin ilk gününden itibaren doğum yaptıktan sonraki 4 aya kadar özel iş güvencesi sağlanmaktadır. Türkiye’de olmayıp Almanya’da olan primli sigorta kolu ise Bakım Sigortasıdır. Mental, Psikolojik ya da fiziksel rahatsızlığı olan ve en az 6 ay süreyle bakıma muhtaç kişilere uzun dönem bakım fonları ve profesyonel bakım sağlayıcıları arasında yapılan anlaşmalarla içeriği belirlenen paketler dâhilinde bakım hizmeti verilmekte ve bu hizmet kişisel bakım, beslenme yardımı, hareketlilik kazandırma ve ev hizmetlerine yardım gibi unsurları içermektedir. 1 Kaza Sigortası prim oranı ortalama 1,22 olarak hesaplanmıştır; işin risk derecesine göre artış göstermektedir 2 Gerekli şartları sağlayan ve 4/1(a) maddesine göre sigortalı çalıştıran özel sektör işverenlerine %5 oranında indirim teşviki verilmektedir

549

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September 23-34, 2016 23-24 Eylül 2016

Almanya’daki adı Emeklilik Sigortası olan kolun Türkiye’deki karşılığı Uzun Vadeli Sigortalardır. Her iki ülkede de Malullük, Yaşlılık ve Ölüm şeklinde üç kola ayrılmaktadır. Tablo 6’dan da görüleceği gibi Türkiye’de prim ödeme süreleri Almanya’ya kıyasla daha uzun vadeli fakat yaş şartı ise daha düşüktür. Bunun sebebi iki ülke arasındaki genç nüfus oranı ile gelişmişlik farkı şeklinde açıklanabilir. Tablo 6: İki Ülkenin Malullük Yaşlılık ve Ölüm Sigortaları Şartlarının Karşılaştırılması Sigorta Türkiye Almanya Kolu Prim Kıdem Yaş Prim Kıdem Malullük3 1800 gün 10 yıl 36 ay 5 yıl Yaşlılık 7200 gün Erkek 60 5 yıl prim ödeme Kadın 58 Yaş4 Ölüm 900 gün6 5 yıl 5 yıl prim ödeme

Yaş 65-67 yaş5

Ölüm Aylığı Türkiye’de ölüm anında Malullük ve Yaşlılık aylığı alması şartıyla sigortalının maaşının %50’si veya %75’i eşine, %25’i çocuklarına ve şartlar oluşmuşsa %25’i sigortalının bakmakla yükümlü olduğu muhtaç anne ve babasına bağlanırken Almanya’da ölen sigortalının dul kalan eşi veya -Türkiye’den farklı olarak- partneri 45 yaşından küçük ise maaşının %25’i oranında, 45 yaşından büyük ise %55 i oranında ölüm aylığı bağlanmaktadır. Ölen kişinin çocuklarına ise 18 yaşına kadar yetim aylığı bağlanmaktadır. Türkiye’de Almanya’ya kıyasla oldukça yeni bir uygulama olarak sayılabilecek İşsizlik Sigortasında, son 3 yılda en az toplam 600 gün ve son 120 gün kesintisiz olarak prim yatırmış olmak kaydıyla 180 günden 300 güne kadar son 4 aydaki ortalama ücretinin %40’ı oranında işsizlik ödeneği bağlanmaktadır. Bu ödenek hiçbir halde asgari ücret brüt tutarının %80’ini geçememektedir. Ayrıca sistemden faydalanabilenlerin sayısı sisteme giriş için aranan çalışma şartları ve iş akdinin sonlandırılmasında aranan şartlardan dolayı oldukça kısıtlı kalabilmektedir. Almanya’da ise sisteme zorunlu olarak dâhil olanlar dışında gönüllü olarak da dâhil olabilmek mümkündür. Her iki ülkede de primler işçi, işveren ve devlet olmak üzere üçlü finansman yoluyla yatırılmaktadır. Almanya’da hiç çalışmayan veya haftada 15 saatten az çalışan herkes işsiz sayılmaktadır ve kişinin müracaatı ile son 2 yılda 360 gün prim yatırmış olmak şartıyla işsizlik sigortası alabilmektedir. İşsizlik sigortası ödeneği prim ödeme gün sayısı ve yaşla orantılı olarak 6 aydan 24 aya kadar verilmektedir. Kişilere, çocuk sahibi iseler net kazançlarının %67 ‘si çocuk sahibi değillerse %60’ı oranında işsizlik ödeneği bağlanmaktadır. Türkiye’de kısa vadeli sigorta kolları kapsamında olan ve hak sahiplerine geçici ve sürekli iş göremezlik ödeneği bağlanan İş Kazası ve Meslek Hastalıkları Sigortaları Almanya’da Kaza Sigortası kolu altında 3 Almanya’da 65 yaşından sonra Malullük aylığı yerine Yaşlılık Aylığı bağlanır 4 5510 Sayılı Sosyal Sigortalar Ve Genel Sağlık Sigortası Kanunu’nda 2008 yılında yapılan değişiklikle İlk defa bu Kanuna göre sigortalı sayılanlara; a) Kadın ise 58, erkek ise 60 yaşını doldurmuş olmaları ve en az 9000 gün malullük, yaşlılık ve ölüm sigortaları primi bildirilmiş olması şartıyla yaşlılık aylığı bağlanır. Ancak, 4 üncü maddenin birinci fıkrasının (a) bendi kapsamında sigortalı sayılanlar için prim gün sayısı şartı 7200 gün olarak uygulanır. b) (a) bendinde belirtilen yaş şartı; 1) 1/1/2036 ilâ 31/12/2037 tarihleri arasında kadın için 59, erkek için 61, 2) 1/1/2038 ilâ 31/12/2039 tarihleri arasında kadın için 60, erkek için 62, 3) 1/1/2040 ilâ 31/12/2041 tarihleri arasında kadın için 61, erkek için 63, 4) 1/1/2042 ilâ 31/12/2043 tarihleri arasında kadın için 62, erkek için 64, 5) 1/1/2044 ilâ 31/12/2045 tarihleri arasında kadın için 63, erkek için 65, 6) 1/1/2046 ilâ 31/12/2047 tarihleri arasında kadın için 64, erkek için 65, 7) 1/1/2048 tarihinden itibaren ise kadın ve erkek için 65, olarak uygulanır. Ancak yaş hadlerinin uygulanmasında (a) bendinde belirtilen prim gün sayısı şartının doldurulduğu tarihte geçerli olan yaş hadleri esas alınır. (5510/28) 5 1947 öncesi doğanlarda 65 yaş, 1947’den sonra doğanlarda 67 yaş şartı aranmaktadır 6 4A kapsamında olanlar için geçerlidir. 4B ve 4C için 1800 gün şartı vardır.

550

IBANESS Conference Series – Kırklareli/ Turkey IBANESS Konferans Serisi – Kırklareli /Türkiye

September23-34, 2016 23-24Eylül 2016

faaliyet göstermektedir. Türkiye’den farklı olarak Almanya’da bu sigorta koluna gönüllü olarak katılım mümkündür. Tıpkı Hastalık sigortası gibi ilk 6 hafta ücretinin tamamı işveren tarafından ödenen işçiye 6. Haftadan sonra son brüt kazancının %80’i oranında 78 haftaya kadar geçici iş göremezlik ödeneği veya kişi tamamen malul duruma gelmişse son 1 yıldaki kazancının %66,7’si oranında sürekli iş göremezlik ödeneği bağlanmaktadır.

5. Sonuç Almanya hem Türkiye’ye kıyasla gelişmişlik düzeyinin verdiği avantajla hem de Sosyal Güvenlik konusundaki köklü geçmişi ve tecrübeleri ile daha gelişmiş bir sosyal güvenlik sistemine sahiptir. Primli rejime dayanan sigorta kollarında Türkiye daha düşük prim oranları ve tek bakanlığa bağlı olması nedeniyle daha derli toplu, basit ve anlaşılır bir sosyal güvenlik sistemi yapısına sahiptir. Primli sigortalarda en bariz farklılıklar kısa vadeli sigortalarda, işsizlik sigortasında gönüllü katılımda, bakım ve iflas sigortasında ve 65 yaşından itibaren Almanya’da maluliyet aylığının yerine maluliyet aylığından az olmamak şartıyla yaşlılık aylığı bağlanması ile kendisini göstermektedir. Ayrıca işsizlik sigortasının kapsamı kişilerin muhtaç duruma düşmemesi için çok geniş tutulmuştur. Bu da yine Almanya’nın gelişmişlik düzeyi ve zenginliği ile ilintilidir.

Kaynakça Federal Çalışma ve Sosyal İşler Bakanlığı, (2015) Özetle Sosyal Güvenlik 2015, Çalışma ve Sosyal İşler Federal Bakanlığı. http://legalmigration.de/html/content/sosyal_guevenlik.html?t=b76b0f7ecbf1c4fefb389b89f52af1c6&tto=635744a7 Erişim: 05.09.2017 http://tr.tradingeconomics.com/germany/indicators Erişim: 31.07.2017 http://www.bbc.com/news/world-europe-17301646 Erişim: 18.04.2016 http://www.lohn-info.de/beitragsberechnung.html Erişim:31.07.2017 https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/gm.html Erişim:01.08.2017 Koçer, Ş. Ö., (2014) Almanya Federal Cumhuriyeti Sosyal Güvenlik Sistemi Ve Sistem İçerisinde Sosyal Sigorta Uygulamaları, T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Dış İlişkiler ve Yurt Dışı İşçi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara KTO, (2007) Almanya Ülke Raporu, Konya Ticaret Odası, Konya Metin, M., (2014) Almanya Federal Cumhuriyeti’ndeki Zorunlu Bakım Sigortası ve Türkiye’de Uygulanabilirliği, T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Dış İlişkiler ve Yurt Dışı İşçi Hizmetleri Genel Müdürlüğü, Ankara SGK, (2012) Avrupa Birliğinde Sosyal Güvenlik, T.C. Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı, Ankara

551