The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS7322 Number: 60 , p. 97-120, Autumn II 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date 02.10.2017 10.11.2017

GİRESUN İLİ MERKEZ YER ADLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME1 AN INVESTIGATION ON THE GROUND NAMES OF GIRESUN CITY CENTER Prof. Dr. Feridun Tekin ORCID ID: orcid.org/0000-0001-6789-2785 Giresun Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Okt. Samet Cantürk ORCID ID: orcid.org/0000-0002-3321-3438 Giresun Üniversitesi Türk Dili Bölümü Öz Ad bilimi; evrensel adıyla “onomastik”, bir kelime türü olan “ad”ı çeşitli yöntemlerle ele alıp inceleyen bir bilim dalıdır. Türkçeye “yer adı bilimi” olarak yerleşmiş olan “toponimi” ise, onomastiğin bir alt dalı olup amacı belirli yöntemlerle yerlerin özel adlarını incelemektir. Yer adı çalışmaları dillerin zenginliğini göstermek bakımından da önemli bir malzemedir. Yer adları ses, şekil ve söz varlığı bakımlarından Türkçenin zenginliğine katkıda bulunmakta aynı zamanda bu hazineden yararlanılarak dilimizin geçmiş dönemlerine ışık tutulmaktadır. Günümüzde Türkiye Türkçesi ağızlarında bulunan ancak kayıtlara geçmeyen çok sayıda sözcük, deyim ve kalıplaşmış sözlerin olduğu bilinmektedir. Ağızlardaki bu özelliğin yer adlarını da kapsadığı görülür. Birçok yer adında Türkçenin tarihi dönemlerine ya da ağız özelliklerine ait unsurlar bulunmaktadır. Bugün standart Türkçede kullanılmayan ya da sadece ağızlarda var olan bazı sözcükler yer adlarında yaşamaktadır. Yerleşim birimi adlarının değişim halinde olması, yer yer unutulmaya yüz tutan bu adların geç kalmadan tespit edilmesini ve bu alana önem verilmesini gerekli kılmaktadır. Ayrıca yer adlarının milli kültür açısından da önemi büyüktür. Yer adlarının toplumların hafızalarından önemli izler taşıdığı da bilinen bir gerçektir. Çalışmamızda Giresun İli merkezine bağlı yer adları incelenmiştir. Giresun il merkezindeki sokak, mahalle, cadde ve merkeze bağlı beldeler ile köylerin adları leksiksemantik açıdan ele alınmış olup bu yer adlarının yapı ve kökenleri de tasnif edilmiştir. Anahtar Kelimeler: Ad Bilimi, Giresun, Yer Adları, Yer Adı Bilimi Abstract Universally known as onomastics, science of place names is a discipline that

1Bu

çalışma Giresun Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: SOS-BAP-A-160317-68.

98 Feridun Tekin & Samet Cantürk studies a word type “noun/name” by various methods. Meaning “Science of place names” in Turkish, “toponymy”, a subdivision of onomastics, aims at studying proper names of places by certain methods. Toponymy studies are significant in terms of showing the wealth of the languages. Place names contribute to wealth of Turkish language in terms of its phoneme, morpheme and vocabulary. And making the most of its wealth paves the way of the former eras of our language. Today, it is known that there are a number of words, idioms and sayings in Turkish dialects in Turkey. That feature in the dialects covers the place names. In lots of place names, the components belonging to Turkish historical terms or dialects can be found. Some words that are not used in Turkish today or exist in only some dialects can be found in names of the places. The fact that the names of the settlement units are changing necessitates that these names which are forgotten locally must be identified and taken into consideration in this area before it is too late. Besides, place names have a great significance in terms of national culture. It is a well-known fact that place names have great traces from the memories of the societies. In our study, the names of the places withing Giresun province have been examined. The names of the streets, neighbourhood, counties and villages have been taken into consideration from a lexical-semantic point of view and the structure and origins of these names have been classified. Keywords: Onomastic, Giresun, Place Names, Toponymy

Giriş Ad ve adlandırma neredeyse insanlık tarihi kadar eskidir. İnsanlar kendilerini çevrelerindeki kişilerden farklı kılmak, yeni karşılaştıkları varlık ve kavramları tanımlayabilmek için adlandırma yolunu seçmişlerdir. Niçin verildiklerini bilmedikleri; ama toplum içinde bir antlaşmanın varlığından doğduğuna inandıkları adları, kendi adlarından başlayarak hep sorgulamışlar, etraflarındaki varlıkların, kavramların, coğrafi şekillerin niçin bu adları aldıklarını benzetme ilgisiyle açıklamaya çalışmışlardır (Gündüz Önal, 2012: 3). Ad bilim kısa tanımıyla; nesnelerin ve kavramların, kısacası çevremizde gördüğümüz ve algıladığımız her şeyin adıyla ilgilenen bilim dalıdır. (Sakaoğlu, 2001: 9). İster kişi adı, ister yer adı, ister başka bir özel ad olsun, özel adların kaynağını genel olarak tür adları oluşturur. Ad verme sırasında dilin sözcüklerinden biri, bir kişiye, bir yere, bir dağ ya da ırmağa verilince özel ada dönüştürülmüş olur (Aksan, 1995: 95). Ad biliminin inceleme alanının çok geniş olduğu anlaşılmaktadır. Ad biliminin malzemesi dil bakımından, coğrafi bakımdan, tarih bakımından birçok farklı şekilde ele alınmaktadır. "Toponimi" terimi, Güncel Türkçe Sözlük’te “yer adı bilimi” olarak tanımlanmaktadır ve “Fr. Toponymie” köke-

ninden geldiği belirtilmektedir. Kökenine bakıldığında Toponimi terimi Yunanca bir kelime olup “topos” (yer) ve “onoma/onima” (ad) sözcüklerinden meydana gelmektedir (Şahin, 2007: 2) ve anlam olarak “yer adı", "coğrafi ad" demektir. Çalışmalar ışığında bakıldığında yer adı bilimi; yer adlarını anlam, köken, gramatikal kuruluş ve ortaya çıkış yönlerinden araştıran bilim dalıdır. Bilinen tüm coğrafi adların tamamının kökeni ve anlamı henüz aydınlatılamamıştır. Bu nedenle yer adlarının tasnif edilmesi disiplinler arası çalışmayı da gerektiren bilimsel bir araştırma işidir. Ad bilimin alt dallarından biri olan “yer adı bilimi” günümüzde önemi gittikçe artan bilim dallarındandır. Sosyal bilimlerde insan, tabiat ve kültür ilişkinin üzerinde önemle durulmaktadır. Ad bilimi çalışmaları içerisinde bütün dünyada en kapsamlı olanı ise yer adı bilimi çalışmalarıdır diyebiliriz. Yer adı bilimi dalında Türkiye dışında yapılan çalışmalar bir hayli yol almışken, Türkiye’de yapılan çalışmaların tarihi çok eski değildir. Türkiye’de yer adı bilimi üzerine ilk çalışmalar Cumhuriyetin ilanı ile başlamıştır. Türkiye’de Cumhuriyet yıllarında başlayan bu çalışmaların inceleme konusu çoğunlukla Anadolu’daki yer adlarının Orta Asya kökenli

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

olup olmadığı üzerinedir (Aydın, 2016: 15). Bu çalışmalara öncülük edenler ve ilk ürünleri ortaya koyanlar arasında Fuat Köprülü, H. Nihal, A. Naci, Mehmet Şakir, Sırrı Üçer, Mesud Koman, Refet Işıtman ve Hasan Eren’i sayabiliriz. 1984 yılında Ankara’da yapılan “Türk Yer Adları Sempozyumu” ise konuyla ilgili yapılmış en kapsamlı çalışma olarak dikkati çekmektedir. Günümüze kadar yapılan çalışmalara genel olarak baktığımızda ise Hasan Eren, Doğan Aksan, Özcan Başkan, Tuncer Gülensoy, Recep Albayrak, Levent Kurgun, Mustafa Şenel ve İbrahim Şahin’in çalışmaları ile geçmişte yapılmış birkaç çalışma ve yakın tarihlerde yazılan yüksek lisans/doktora tezleri dışında Türkiye’de yer adları üzerine yeterli çalışma yapılmamıştır diyebiliriz (Albayrak, 2012: 2). Türkiye dışında baktığımızda ise birçok ülkenin, özellikle bu alandaki çalışmaların geleneğinin var olduğu kimi Avrupa ülkelerinin kent, kasaba, köy gibi yerleşim merkezlerinin, hatta oralardaki cadde, sokak ve meydan adları titizlikle incelenmiş, bu adlardaki değişme ve gelişmeler tarih kaynaklarından izlenerek göz önüne serilmiştir (Aksan, 2009: 101). Dil, bir milletin kültürünü oluşturan öğelerin içinde önemli bir yer tutmaktadır. Milletler kültür değerlerini dil yoluyla kuşaktan kuşağa aktarırlar. Bugün kültürümüze ait birçok maddi ve manevi unsur Anadolu ağızlarında dolayısıyla da yer adlarında yaşamaktadır. Anadolu ağızları bu bakımdan oldukça zengin bir hazineye sahiptir. O hazineyi keşfetmek de dilde yaşayan kültür unsurlarımızı ortaya çıkarmakla mümkündür (Tekin, 1998: 267). Yer adlarında Türk dilinin geçmişten günümüze gelmiş birçok özelliğini bulmak mümkün olmaktadır. Yer adları ses, şekil ve söz varlığı bakımlarından Türkçenin zenginliğine katkıda bulunmakta aynı zamanda bu hazineden yararlanılarak dilimizin geçmiş dönemlerine ışık tutulmaktadır. Günümüzde Türkiye Türkçesi ağızlarında bulunan ancak kayıtlara geçmeyen çok sayıda sözcük, deyim

99

ve kalıplaşmış sözlerin olduğu bilinmektedir. Ağızlardaki bu özelliğin yer adlarını da kapsadığı görülür. Birçok yer adında Türkçenin tarihi dönemlerine ya da ağız özelliklerine ait unsurlar bulunmaktadır. Yer adı bilimi üzerine yapılan son çalışmalara bakıldığında bu alanın esasen kendi içinde bazı alt bilim dallarını da kapsayan çok geniş bir bilim dalı olduğu görülmektedir. Yer adı bilimi çalışma alanı içerisinde sokak, mahalle, cadde, köy adları ile birlikte dağ, ova, tepe, göl, dere, mağara, bağ, bahçe, orman, yol gibi birçok yerleşke dışında kalan yer adları da vardır (Şahin, 2015). Bu geniş alan içerisinde çalışmamızda Giresun il merkezinde bulunan yerleşke adlarını konu edindik. Yer adlarından kastımız; Giresun il merkezine bağlı birimlerin adlarıdır. Çalışmada Giresun il merkezine bağlı sokak, mahalle, cadde, belde ve köylerin adlandırmaları tasnif edilmiştir. Çalışmamızda ele aldığımız Giresun ili tarihi ve sosyal yapısı ile bölgede önemli bir yere sahiptir. Doğal limanları ve verimli toprakları Giresun’un tarihten bu yana önemli bir yerleşim merkezi olmasını sağlamıştır. Doğu Karadeniz Bölgesi M.Ö. VIII. yüzyıldan itibaren Türk ya da Türklükle münasebeti olan topluluklar tarafından yurt edinilmeye başlanmış bir bölgedir. Ancak bölgenin siyasi ve demografik bakımdan Türklerin eline geçmesi 1071 Malazgirt Savaşından sonra olmuştur. Osmanlı öncesi dönemde Doğu Karadeniz’de Trabzon dışındaki birçok bölge Türk hâkimiyetine girmişken Fatih Sultan Mehmet’in iktidarında buraların da fethedilmesiyle bölgede siyasi birlik sağlanmış ve Türk nüfusu bölgede tamamen hâkim hale gelmiştir (Tellioğlu, 2007: 654). Doğu Karadeniz illerinden biri olan Giresun’da nüfusun çoğunluğunu Oğuzların Çepni boyundan olan Türkler oluşturmaktadır. Sonuç kısmında da bahsettiğimiz üzere yer adlandırmalarında da genel olarak bu etnik yapının etkili olduğu anlaşılmaktadır. Çalışmamıza konu olan Giresun adı-

100 Feridun Tekin & Samet Cantürk

nın kökeni üzerine farklı yorumlamalar bulunmaktadır. İncelemelere göre Giresun adının kökeninin “Kerasus” olduğu iddia edilmektedir. Kerasus adının, Giresun bölgesinde yetişen bol miktardaki “kiraz” dolayısıyla geliştiği iddiasının yanı sıra, şehrin bulunduğu yarımadanın, denize doğru bir boynuz gibi uzanmasından dolayı, eski Yunancada boynuz anlamına gelen “keras” kelimesinden türetildiği de söylenmektedir (Karaman, 1999: 1). Bununla birlikte günümüzde şehrin adının, eski dönem kaynaklarında da geçen “Kerasus”tan geldiği birçok araştırmacı tarafından genel bir kabul görmektedir. Türklerin bölgede hâkimiyetinden sonra “Kerasus” adının Türkçe söyleyiş etkisi ile “Giresun” şekline dönüştüğü anlaşılmaktadır. İncelememizde Giresun il merkezine bağlı yer adları leksik-semantik, yapı ve köken bakımlarından ele alınmıştır. Çalışmamızın tasnif kısmında örnek olarak konu üzerine

Türkiye’de yazılmış olan bazı yüksek lisans tezleri ve İbrahim Şahin’in yer adları üzerine olan çalışmaları alınmıştır. Bu çalışmalara kaynakça kısmında yer verilmiştir. Özellikle leksik-semantik sınıflandırmada yer adlarının oluşumları dikkate alınarak bir tasnif yapılmaya çalışılmıştır. Örneğin “Karakaya Sokak” ya da “Bozbağ Caddesi” yer adlarındaki “karakaya” ve “bozbağ” adlarının bir soyad ya da sülale adı olarak belirlenmesi durumunda bu adların “Renk Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları” başlığına alınmamasına dikkat edilmiştir. Yer adlarının yapı incelemesi kısmında basit, türemiş ve birleşik yapılardaki yer adlarının sınıflandırılması yapılarak aynı tablo üzerinde yer adlarının kökenleri de incelenmiştir. Çalışmanın sınırlandırılması gereği tasnif kısmında Giresun merkezi yer adlarının tamamına yer verilememiştir ancak başlıklar dâhilinde bu yer adlarının büyük bir çoğunluğu değerlendirilmeye çalışılmıştır.

1. Giresun İli Merkez Yer Adlarının Leksik-Semantik Sınıflandırılması 1.1. Kişi Adları ile Adlandırılmış Yerleşim Yerleri 1.1.1. Devlet Adamı ve Siyasi Kimliği Bulunan Kişi Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Atatürk Bulvarı Cemal Gürsel Caddesi Fevzi Çakmak Mahallesi Gazi Mustafa Kemal Bulvarı Hasan Ali Yücel Caddesi İnönü Caddesi Kazım Karabekir Caddesi Mehmet Işık Caddesi Mehmet Larçın Sokak

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

101

1.1.2. Şehit Olmuş Kişi Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Şht. Ast. Teğ. N. Şensoy Caddesi Şht. Er Ali Kandemir Sokak Şht. İsa Yüksel Sokak Şht. Onb. Muammer Dur Sokak Şht. P.Çvş. Basri Apaydın Sokak Şht. Polis Ferit Ömerbeyoğlu

1.1.3. Yöredeki Tarihi ve Manevi Önder Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Hacı Hüseyin Mahallesi Hacı Miktat Mahallesi Hacı Siyam Mahallesi Seyyit Vakkas Sokak Şeyh Keramettin Mahallesi

1.1.4. Çeşitli Alanlarda Ünlenmiş Kişi Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Av. Bilal Demir Sokak Baş. Öğrt. Ali Osman Sönmez Dr. Baki Gürkan Sokak Prof. Ahmet Taner Kışlalı Cad. Romancı Güzide Sabri Sokak Şair Can Sokak

1.1.5. Tarihi Anlamda Önemi Bulunan Kişi Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Alpaslan Caddesi Fatih Sultan Mehmet Sokak Kanuni Sokak Köroğlu Sokak

102 Feridun Tekin & Samet Cantürk Mevlana Sokak Osmanağa Caddesi Sultan Selim Mahallesi

1.1.6. Yörede Tanınmış Kişi Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yerleri Fehmi Pamuk Sokak Gazi Abdullah Çavuş Caddesi Hafız Avni Öğütçü Sokak Hasan Akbulut Sokak Kaya Ekmekçi Sokak Suat Akgün Sokak

1.1.7. Kişi Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Buse Sokak Ceren Sokak Didem Sokak Eren Sokak Fırat Sokak İzel Sokak Kübra Sokak Mine Sokak Orçun Sokak Serkan Sokak Yeşim Sokak

1.1.8. Lakap Sahibi Kişi Adlarının Tercih Edilmiş Olduğu Yerleşim Adları Cin Ahmet Sokak İnce Mehmet Sokak Küçük Hüseyin Sokak

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

103

1.2. Çeşitli Meslek Adlarının Tercih Edilmiş Olduğu Yerleşim Adları Çapulacılar Arastası Sokak Çizmeci Sokak Demirci Köyü Fındıkçı Sokak Kazancılar Sokak Saatçi Sokak Yağcı Sokak Yazar Sokak

1.3. İnsan Bedeni ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Aksak Caddesi Topal Sokak Zülüf Sokak

1.4. Devlet Kurumlarının, Sosyal Tesislerin, Soysal Vasfı Bulunan Yerlerin, Vakıf Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Batlama Sanayi Caddesi Eski Okul Sokak Hamam Sokak Hastane Sokak Jandarma Okulu Sokak Pazar Caddesi Sinema Caddesi Stadyum Sokak Vakıf Sokak Yurt Sokak

104 Feridun Tekin & Samet Cantürk 1.5. Yöre Halkının Yeme – İçme Kültürü veya Genel Yiyecekler ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Fındık Sokak İncirli Caddesi Kaymak Sokak Kiraz Sokak Sütlaş Sokak Yavşan Caddesi

1.6. Halkın İnancını Yansıtan, Manevi Anlamda Değer Yargılarını Gösteren Kavramların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Boztekke Caddesi Gazi Caddesi İmamkayası Küme Evler Şehitler Caddesi Tekke Mahallesi

1.7. Tarihi Nitelikteki Yapıların veya Yapı ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Ambaralan Köyü Boztekke Caddesi Camili Köyü Çıtlakkale Mahallesi Hamam Sokak Hisargeriş Köyü Kale Mahallesi Konakyanı Sokak Medrese Caddesi Seldeğirmeni Mahallesi Tekke Köyü

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

105

1.8. Kültürel ve Milli Anlamda Önemi Olan Kavramların Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Akıncı Köyü Kına Sokak Kurtuluş Sokak Özgürlük Sokak Temizlik Sokak

1.9. Renk Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Ak Sokak Akçalı Köyü Karabalçık Sokak Sarı Sokak Yeşil Sokak Yeşiltepe Caddesi

1.10. Bölgede Bulunan veya Maddi ve Sosyal Anlamda Önemi Bulunan Maden Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Demir Sokak Firuze Sokak Gümüş Sokak Zümrüt Sokak

1.11. Boy, Oymak, Aşiret ve Soy Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Albayrak Sokak Annakkaya Sokak Bozbağ Caddesi Çandır Köyü Çerkez Sokak

106 Feridun Tekin & Samet Cantürk Göksüz Sokak Hocaoğlu Caddesi Kadıoğlu Caddesi Karakaya Sokak Mollamahmutoğlu Caddesi Osmanlı Caddesi Reisoğlu Sokak Tekin Sokak Tozlu Sokak Yaylaoğlu Sokak

1.12. Tabiat Olayları ve Tabiat ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları 1.12.1. Gökbilimi ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Ay Sokak Güneş Sokak Samanyolu Caddesi Yıldızlar Sokak

1.12.2. Tabiat Olayları ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Bahar Sokak Gün Sokak Kartopu Sokak Poyraz Sokak Yağmurca Köyü Yazlık Köyü

1.13. Çiçek Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Açelya Sokak Begonya Sokak

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

Hanımeli Sokak Kardelen Sokak Leylak Sokak Manolya Sokak Sümbül Sokak Zambak Sokak

1.14. Meyve veya Yemiş Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Ayvalık Sokak İncirli Caddesi Kiraz Sokak Zeytinlik Sokak

1.15. Ağaç veya Ağaç ile İlgili Yerleşim Yerleri Adları Çamlık Köyü Çınarlar Mahallesi Funda Sokak Kavaklar Mahallesi Meşeli Sokak Sıraselviler Sokak Yaprak Sokak Yaykınlık Köyü

1.16. Tarım Ürünleri veya Tarım ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Başak Sokak Fındık Sokak Susam Sokak Tarım Sokak

107

108 Feridun Tekin & Samet Cantürk Darıköy

1.17. Evcil veya Yabani Hayvan Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Arı Sokak Aslan Sokak Ceylan Sokak Keçilik Caddesi

1.18. Coğrafi Terim ve Yörenin Coğrafi Özellikleri ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları 1.18.1. Coğrafi Terimler ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Adatepe Sokak Çaldağ Belediyesi Deniz Sokak Körfez Sokak Sahil Sokak Tepe Sokak Yalı Sokak

1.18.2. Yörenin Coğrafi Özellikleri ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Dik Sokak Kaşbaşı Sokak Sayca Köyü Yayla Sokak

1.19. Olumsuz Anlam İfade Eden Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Yolvermez Sokak

1.20. Güzel Anlam İfade Eden, İnsanların Hoşuna Giden Adlar veya Soyut Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Birlik Sokak Dostluk Sokak

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

109

Eğlence Mevkii Huzur Sokak Şenlik Sokak

1.21. Su ve Su ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Aksu Mahallesi Derekol Caddesi Gürpınar Sokak Kuyulu Sokak Pınarçukuru Köyü Sazlık Sokak Virandere Sokak Yüzbaşı Suyu Caddesi

1.22. Türkiye’deki Kimi Şehir, Semt, Kasaba Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları İspir Suyu Sokak Tokatlı Sokak

1.23. Yabancı İllerin Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Sagae Caddesi

1.24. Şekil, Biçim, En, Boy Bildiren Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Dar Sokak Dik Sokak Dönemeçli Sokak Düz Sokak Kısa Sokak Küçük Sokak Yokuş Sokak

110 Feridun Tekin & Samet Cantürk 1.25. Mahalli Sözcüklerin Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Ağdaş Caddesi Alınca Sokak Arduçlu Küme Evler Batlama Caddesi Çimşir Mahallesi Ezenlisohu Caddesi İncegeriş Köyü Kapu Mahallesi Konacık Mahallesi Okar Sokak

1.26. Yansıma Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Çıtır Sokak Çıtlak Sokak

1.27. Yöre Halkının Sosyal - Kültürel Hayatını Gösteren Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Çotanak Sokak Eğlence Mevkii Gemiler Çekeği Mahallesi Harmanyanı Caddesi Yayla Sokak

1.28. Araç-Gereç, Giyim-Kuşam, Eşya Adlarıyla İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Avize Sokak Güveç Köyü Külünk Sokak Tabaklar Sokak

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

111

Tuzluk Sokak

1.29. Yer Konumu Bildiren Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Merkez Mahallesi Güneycik Caddesi Güney Köyü Ortaköy

1.30. Yerleşim Birimi (Orun) ile İlgili Adların Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları Çimşir İl Caddesi Kent Sokak Küçükköy Mahallesi Sokakbaşı Caddesi

1.31. Sayı Adlarının Tercih Edildiği Yerleşim Yeri Adları 1 Nolu Sokak 108 Nolu Sokak

2. Giresun İli Merkez Yer Adlarının Yapı-Köken Bakımından Sınıflandırılması 2.1. Basit Yapılı Yer Adları ve Kökenleri Yer Adı Köken Akasya

Fr. acacia

Anafor

Rum.

Çınar

Far. çenār

Duman

Tr.

Gaziler

Ar.+Tr. gazi+ler

Gümüş

Tr.

Kapu

Tr. kapı>kapu

Kent

Soğd.

112 Feridun Tekin & Samet Cantürk Manolya

Fr. magnolia

Okar

Tr. yukarı>okar

Öz

Tr.

Sardunya

İt. sardonia

Sarı

Tr.

Seda

Ar. sadā

Selen

Tr.

Selin

Tr.

Semavi

Ar. semāvį

Seyhan

Ar.

Sinem

Far.+Tr. sine+m

Sinema

Fr. cinema

Şehitler

Ar.+Tr. şehįd+lAr

Tekke

Ar. tekye

Yavuz

Tr.

Yıldız

Tr.

Yurt

Tr.

Zümrüt

Ar. zumurrud

2.2. Türemiş Yapılı Yer Adları ve Kökenleri Yer Adı Köken Anbarlı

Far.+Tr. anbar+lı

Bağcılar

Far.+Tr. bağ+cı+lar

Bayraktar

Tr.+Far. bayrak+dar

Bıçakçı

Tr. bıç-ak+çı

Bilim

Tr. bil-im

Çilesiz

Far.+Tr. çile+siz

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

113

Çizmeci

Tr. çizme+ci

Demirci

Tr. demir+ci

Emirli

Ar.+Tr. emr+li

Erimez

Tr. eri-mez

Fındıkçı

Ar. funduk+çı

Gedikli

Tr. gedik+li

Göksüz

Tr. gök+süz

Kalpakçı

Tr. kalpak+çı

Kalyoncu

İt.+Tr. galion+cu

Kanberli

Ar.+Tr. kanber+li

Konacık

Tr. kon-a(k)+cık

Köymen

Far. kūy+men

Kurtuluş

Tr. kurtul-uş

Kuyulu

Tr. kuyu+lu

Merdivenli

Far.+Tr. nerdubān+li

Mumcular

Far.+Tr. mūm+cu+lar

Tokatlı

Tr. tokat+lı

Topçu

Tr. top+çu

Tozlu

Tr. toz+lu

Tutkun

Tr. tut-kun

Yağcı

Tr. yağ+cı

Yazar

Tr. yaz-ar

Yazıcı

Tr. yaz-ı+cı

Yükselen

Tr. yüksel-en

Zeytinlik

Ar.+Tr. zeytūn+lik

114 Feridun Tekin & Samet Cantürk 2.3. Birleşik Yapılı Yer Adları 2.3.1. Belirtisiz İsim Tamlaması Şeklinde Kurulan Yer Adları Yer Adı Köken Aydınoğlu

Tr.+Tr. aydın+oğul

Boğacık Deresi

Tr.+Tr. boğa+dere

Çapulacılar Arastası

Tr.+Far. çapula+ārāste

Çayır Boğazı

Tr.+Tr. çayır+boğaz

Çeçelioğlu

Tr.+Tr. çeçe+oğul

Çırak Deresi

Far.+Tr. çerāg+dere

Dağdibi

Tr.+Tr. dağ+dip

Kaşbaşı

Tr.+Tr. kaş+baş

Kayadibi

Tr.+Tr. kaya+dip

Konakyanı

Tr.+Tr. konak+yan

Köroğlu

Tr.+Tr. kör+oğul

Kuloğlu

Tr.+Tr. kul+oğul

Menteşeoğlu

Far.+Tr. bendkeşe+oğul

Saz Geçidi

Tr.+Tr. saz+geçit

Seldeğirmeni

Tr.+Tr. sel+değirmen

Sokakbaşı

Tr.+Tr. sokak+baş

Sütlaçoğlu

Tr.+Tr. sütlaç+oğul

Taşbaşı

Tr.+Tr. taş+baş

Teyyaredüzü

Ar.+Tr. tayyare+düz

Tunavelioğlu

Tr.+Ar.+Tr. tuna+veli+oğul

Saz Geçidi

Tr.+Tr. saz+geçit

Seldeğirmeni

Tr.+Tr. sel+değirmen

Yaylaoğlu

Tr.+Tr. yayla+oğul

Yüzbaşı

Tr.+Tr. yüz+baş

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

Yüzbaşı Suyu

Yer Adı

115

Tr.+Tr.+Tr. yüz+baş+su

2.3.2. Sıfat Tamlaması Şeklinde Kurulan Yer Adları Köken

Ağdaş

Tr.+Tr. ak+taş

Akalın

Tr.+Tr. ak+alın

Akçay

Tr.+Tr. ak+çay

Aksu

Tr.+Tr. ak+su

Akyar

Tr.+Tr. ak+yar

Albayrak

Tr.+Tr. al+bayrak

Altınyunus

Tr.+Ar. altın+yunus

Altıyaprak

Tr.+Tr. altı+yaprak

Annakkaya

Tr.+Tr. annak+kaya

Atatürk

Tr.+Tr. ata+Türk

Blok Evler

Fr.+Tr. bloc+ev

Bozbağ

Tr.+Far. boz+bāg

Boztekke

Tr.+Ar. boz+tekye

Büyükdüz

Tr.+Tr. büyük+düz

Çıtlakkale

Tr.+Ar. çıtlak+kal῾a

Ertürk

Tr.+Tr. er+Türk

Esentepe

Tr.+Tr. esen+tepe

Eski Yağcılar

Tr.+Tr. eski+yağcı

Gazipaşa

Ar.+Tr. gāzį+paşa

Gedikkaya

Tr.+Tr. gedik+kaya

Göksu

Tr.+Tr. gök+su

Güllünine

Far.+Tr. gul+nine

116 Feridun Tekin & Samet Cantürk Gürpınar

Tr.+Tr. gür+pınar

Hastane

Far.+Far. haste+hāne

İlker

Tr.+Tr. ilk+er

İnce Dayı

Tr.+Tr. ince+dayı

İnce Mehmet

Tr.+Ar. ince+mehmet

Sıraselviler

Tr.+Far. sıra+serv

Sütlaş

Tr.+Tr. sütlü+aş

Şensoy

Tr.+Tr. şen+soy

Şişbaş

Tr.+Tr. şiş+baş

Tezcan

Far.+Far. tįz+cān

Uluköy

Tr.+Far. ulu+kūy

Virandere

Far.+Tr. vįrān+dere

Yeşilkent

Tr.+Soğd. yeşil+kent

Yeşiltepe

Tr.+Tr. yeşil+tepe

Yolasığmaz

Tr.+Tr. yol+sığmaz

2.3.3. Birleşik İsim Şeklinde Kurulan Yer Adları Ali Kahyaoğlu Ali Yazıcı Asım Ekrem Barış Güngör Celal Önbayrak Cemal Gürsel Eşref Dizdar Fehmi Pamuk Fevzi Çakmak Hasan Akbulut

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

117

Hasan Ali Yücel Hasan Vehbi İsmail Çamur Kaya Ekmekçi

2.3.4. Unvan Grubu Şeklinde Kurulmuş Yer Adları2 Albay Ahmet Gürsoy Ali Usta Av. Bilal Demir Baş Öğrt. Ali Osman Sönmez Bekir Paşa Dr. Baki Gürkan Fatih Sultan Mehmet Gazi Abdullah Çavuş Gazi Mustafa Kemal General Nuri Erkan Hacı Ferah

Sonuç Hangi milletten olursa olsun insanoğlu içerisinde yetişmiş olduğu kültürel pencereden dış dünyaya bakar ve dünyayı bu bakış açısı ile anlamlandırmaya çalışır. O kültürel pencerede düşünür, yaşar ve hayal kurar. Günümüzde evrensel kültürün karşısında milli kültür hala büyük bir güçle ayakta durmaktadır. Milletler bu kültürel pencereden yaşadıkları coğrafyaya bakarlar ve kendi dilleri ile yaşadıkları, savaşarak vatan edindikle2

ri bu yaşam alanlarını ifade yoluna giderler. Anadolu coğrafyası özelinde bakıldığında Türklerin Anadolu’yu büyük bir oranda Türkçenin ve öz kültürlerinin doğurmuş olduğu duyuş ve düşünüş ile adlandırdıkları anlaşılmaktadır (Durna, 2013: 2). Türk ad verme geleneğinin en büyük yansımaları yer adlarında yaşamaktadır. Yer adlarının kaynakları ile ilgili bilimsel çalışmalar; bir yerleşmenin coğrafyası, tarihi, sosyoekonomik ve kültürel özelliklerinin o yerleş-

Unvan gruplarıyla ilgili olarak gramer kitaplarını gözden geçirdiğimizde farklı yaklaşımlar olduğunu görülmüştür ve bu farklı yaklaşımlar içerisinde Dr. Yeter Torun’un “Türkçede Unvan Grupları ve Diziliş Özellikleri Üzerin” adlı makalesinden yola çıkarak kişi adlarından önce gelen bazı unvanların da unvan grubu oluşturduğu örnekler çalışmamızda kullanılmıştır.

118 Feridun Tekin & Samet Cantürk

menin adlandırılmasındaki yansımalarını ortaya koyabilmektedir. Yer adları belirlenirken coğrafi faktörlerin yanı sıra tarihi, sosyoekonomik ve kültürel faktörlerin etkisi de çok barizdir. Giresun ilindeki yer adlandırmalarında da bu etki görülmektedir. Araştırmalardan anlaşıldığı üzere coğrafi adlandırmalarda hiçbir zaman sebepsiz ve gelişi güzel isim verilmemektedir. Bilindiği üzere yer adı bilimi; tarih, coğrafya, kültür, etnoloji, sosyoloji, dilcilik ve başka açılardan da önemli bir saha konumundadır. Konunun, ülkemiz yer ve yerleşme adlarının bu toprakların Türkleşme sürecini açıklayan en iyi kanıtlardan biri olduğu göz önüne alınırsa, yer adı biliminin önemi daha iyi anlaşılacaktır (Albayrak, 2004: 9). Toponimi herhangi bir köy, şehir, ülke veya bölgedeki çağdaş veya tarihi yer adları üzerinde yapılan dil çalışmalarını kapsamaktadır. Her biri mensup olduğu dilin ve milletin tarihinden, kültüründen izler taşıyan yer adlarının halk etimolojilerinden, söylencelerden, efsanelerden arındırılması, onların köken, anlam ve gramer yapılarının aydınlatılması, bu adların ortaya çıkmasında etkili olan geleneklerin belirlenmesi yer adı biliminin ana konusunu oluşturur. Haritalardan veya halktan derlenen malzemeler, araştırmalar sonucu elde edilen bilgiler ışığında çeşitli açılardan sınıflandırılmaktadır. Böylece yer adlarının türleri, anlam ve yapı özellikleri, dağılımları belirlenerek araştırmaya tabi tutulan yer adlarının genel karakterleri ortaya koyulmaktadır. Elde edilen bu bilgiler, türü, anlamı ve yapısı çözülemeyen yer adlarının çözümü konusunda da bir veri olarak kullanılabilmektedir (Şahin, 2016: 77). Giresun ili özelinde baktığımızda ise bölgedeki yer adlarının oluşumları Türk kültür bakiyelerinin etkisindedir denilebilir. İncelememizde Giresun ilindeki sokak, mahalle, cadde, belde, köy adlarından oluşan yaklaşık 600 yer adı incelenmiş olup verilerimiz bunlar üzerinden oluşturulmuştur. Bölgedeki birçok yer adının Türkçe olarak verildiği ve Türk ad verme geleneğinde görülen bazı özelliklere

sahip olduğu anlaşılmaktadır. Örnek olarak; Karadeniz bölgesinde çetin coğrafi şartlar ile olan mücadelenin yansıması olarak bu coğrafi özelliklerin yer adlarında da belirgin sayıda bulunması söylenebilir. Birçok yer adında “tepe, dağ, dik, iniş, yokuş” gibi coğrafi şekillerin yanı sıra Giresun ilinin konumu gereği “yalı, deniz, ada, sahil, liman” gibi denizle ilgili adların da yer aldığı görülmektedir. Diğer bir örnek olarak “soy, aşiret, boy” adlarının tercih edildiği yerleşim yerleri de çok sayıdadır. Türk yer adlarında bolca görülen bu örneğin Giresun il merkezindeki yer adlarında da çok sayıda tercih edildiği tespit edilmiştir. Yine Türk yer adlandırma sisteminde en çok tercih edilen unsurlardan olan renk3 ve su ile ilgili adlandırmaların Giresun ili yer adlarında da bulunduğu görülmüştür. Örnek olarak söylemek gerekirse Giresun merkeze bağlı mahallelerden biri olan ayrıca mevki ve ırmak adı olarak da kullanılan “Aksu” Doğu Türkistan’da önemli bir bölgenin yer adı olarak aynı şekilde yer almaktadır4. Türk dilinin en önemli kaynaklarından olan ağız özelliklerinin de Giresun ili yer adlarında bulunduğu söylenebilecek bir diğer sonuçtur. “Ağdaş (aktaş), Batlama (patlama), Kapu (kapı), İncegeriş (geriş: 1. Dağların ve tepelerin üst kısmı, sırt. 2. Büyük dağ.), Okar (yukarı)” gibi örneklerde ağız yapısının yer adlarına yansıdığı görülmüştür. Genel olarak bakıldığında yer adları çoğunlukla yaşanmışlıkların ürünleridir. Yer adları; ortak zaferlerin ve mutlulukların, ortak acıların ve yenilgilerin, unutulmaz olayların izlerini taşırlar. Türk yer adlarında kimi zaman toplum için unutulmaz bir şahsiyeti, kimi zaman unutulmaz bir olayı kimi zaman da Türk kültüründe kutsal olan bir varlığı bulmak mümkündür. Giresun yer adlarında bol örnekleri bulunan “Seyit Vakkas Sokak, Gazi Mustafa Kemal Bulvarı, Fevzi Çakmak Mahallesi, Şeyh Keramettin Mahallesi, Fatih Sultan Mehmet Sokak, Atatürk Bulvarı, Alpaslan Caddesi, OsmaBk. Acaroğlu, M. Türker. (2006). Balkanlarda Türkçe Yer Adları Kılavuzu, İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık. 4 Bk. Yıldırım, Kürşad. (2015). Doğu Türkistan’ın Yer Adları, İstanbul: Kesit Yayınları. 3

Giresun İli Merkez Yer Adları Üzerine Bir İnceleme

nağa Caddesi” gibi yer adlarında ülkemiz ve milletimiz için önemli şahsiyetlerin adları bulunmaktadır. Bu gibi örnekler Giresun yer adlarında çok sayıda mevcuttur. Merkezdeki sokak, mahalle ve cadde adlandırmalarına bakıldığında tercih-eğilimlere göre olan adlandırmalarda kişi adları ile soy, boy, oymak, aşiret adlarının daha çok tercih edildiği ve köken olarak da Türkçe yer adlarının büyük çoğunlukta olduğu görülmektedir. Yer adları konusunda en yaygın görülen tutumlardan biri de ana vatan olarak tanımlanan mekânlardaki yer adlarının göçler sonucunda yeni yerleşilen mekânlardaki yerlere verilmesidir. Bu yöntem ile toplumlar yer adları üzerinden kökleri ile bağlantı kurmakta geçmişleri ile bugünlerini adlar üzerinden birleştirmektedirler (Gülbetekin, 2017: 104). Çalışmamızda tespit edilen birçok yer adının Anadolu’da ve Türk dünyasında da benzer ya da aynı biçimde kullanıldığı araştırmalardan anlaşılmaktadır. Giresun merkezine bağlı “Akköy, Akıncı, Çukurköy, Esentepe, Güney, Güveç, Hamidiye, Mesudiye, Ortaköy, Seyitköy, Sultaniye” köylerinin adları Anadolu’da aynı veya benzer biçimde birçok bölgede kullanılmaktadır5. Giresun köylerinden biri olan “Sarvan (