Sala XI

GERTRUDA STAATS, Kwitnąca łąka, ok. 

132 ADOLF DRESSLER, Wnętrze lasu, po 

mi – w ulubionej Przesiece. Na zamówienie karkonoskie, a także łąki i rozlewiska Odry zarządu Wystawy Rzemiosła i Przemysłu – Jelcz nad Odrą, ). W pracach tych zrealizował największe swoje dzieło Pano- malarz odtwarzał mgły nad wodą, grę ramę Karkonoszy, którą pokazano w roku obłoków, a przede wszystkim przesiane śmierci malarza (). przez listowie światło, rzucające refleksy Prezentowane płótno powstało praw- na pnie drzew i kamienie. dopodobnie bezpośrednio po powrocie Dresslera z Frankfurtu do Wrocławia. Mo- Gertruda Staats tyw górskiego lasu z płynącym pośrodku (ur.  we Wrocławiu, zm. strumieniem wielokrotnie pojawia się w tamże) jego twórczości. Pejzaże takie malował już Kwitnąca łąka, ok.  w czasie studiów. W dziele – odwzorowuOlej, karton na desce;  × ,; syjącym naturę z realistyczną dokładnością gnatura: G. St. – udało się malarzowi oddać romantyczny Depozyt Muzeum Narodowego nastrój ustronia leśnego. Właśnie za tego w Warszawie typu prace (m.in. również eksponowany Nr inw.  w tej sali obraz Na skraju lasu z ) ar- Motyw kwitnącej łąki malarka podejmotysta był szczególnie ceniony. W ostatnich wała wielokrotnie, po raz pierwszy w . latach życia stworzył wiele nowatorskich Prezentowany pejzaż wykonany został studiów plenerowych charakteryzujących w sposób bezpośredni, bez przygotowasię bezpośredniością ujęcia i delikatnym nia rysunkowego i podmalowania. Dzięki kolorytem (obraz Czerwona Dolina z  zastosowaniu zróżnicowanego natężenia oraz szkice olejne przedstawiające pejzaże barwy (waloru) artystka uzyskała nie tylko

iluzję trójwymiarowości przedstawienia, ale i wrażenie subtelnych zmian światła i cienia. Obraz o chropowatej, nierównej fakturze, namalowany drobnymi plamkami barw w partii łąki, z zastosowaniem efektu drapania trzonkiem pędzla, a w pasie zarośli wykonany szerszymi pociągnięciami grubo kładzionej farby – ukazuje letnią łąkę w rozproszonym, delikatnym świetle nieco pochmurnego dnia. Artystka, przez całe życie związana z Wrocławiem, początkowo naśladowała swego mistrza Adolfa Dresslera (np. Wąwóz z ). Natomiast późniejsze prace (w tym także prezentowany w galerii pejzaż: Z Göhren na Rugii z ) noszą już cechy jej indywidualnego stylu. Dzieła Gertrudy Staats są pełne dramatyzmu, widać, że ważnym źródłem inspiracji dla artystki było malarstwo impresjonistyczne.

Fritz Erler – wybitny przedstawiciel europejskiej secesji, jego brat Erich oraz Eugen Spiro – malarze, których obrazy znajdują się w tej sali, byli w latach dziewięćdziesiątych XIX w. wychowankami Albrechta Bräuera (-) we wrocławskiej Szkole Sztuki. W tym czasie studiował tam również Eugen Burkert. Na przełomie XIX i XX w. Wrocław z prowincjonalnego ośrodka artystycznego staje się jednym z najbardziej nowoczesnych w Niemczech. Proces ten zapoczątkowany został reformą wrocławskiej Szkoły Sztuki dokonaną przez Hansa Poelziga – od  dyrektora tej uczelni. Pionierem modernizmu w środowisku wrocławskim był Max Wislicenus – profesor malarstwa i sztuki użytkowej tutejszej szkoły, przemiano133

MARGARETE VON KUROWSKI , Portret kobiety

w czarnej sukni

wanej w  na Królewską Akademię Sztuki i Przemysłu Artystycznego. Dzięki jego działalności uczelnia odegrała ważną rolę w odrodzeniu niemieckiego rzemiosła artystycznego. Także Theodor von Gosen należał do wybitnych pedagogów wrocławskiej Akademii Sztuki. Od  aż do likwidacji uczelni w  prowadził w niej klasę rzeźby. Był wieloletnim prezesem Związku Artystów Śląska. Do tego stowarzyszenia należeli również : Burkert, Spiro i Wislicenus.

z pozoru nieatrakcyjne krajobrazy artysta malował tak chętnie jak jego poprzednik. Praca Wislicenusa stworzona została zgodnie z dekoracyjnymi założeniami Jugendstil (niemiecka secesja). Wszystkie elementy tej asymetrycznej kompozycji – tafla wody, brzozy, płaty śniegu leżące na polach – przedstawione zostały za pomocą giętkiej, wijącej się linii oraz płaskiej, subtelnej plamy barwnej. Tymi wyrafinowanymi środkami wyrazu artyście udało się oddać piękno budzącej się do życia natury.

Margarete von Kurowski

Portret Ignacego Paderewskiego, 

(ur.  w Brzegu, zm.  w Zgorzelcu)

Portret kobiety w czarnej sukni

134

Olej, płótno;  × ; sygnatura: Kurowski Własność Muzeum Narodowego we Wrocławiu od  Nr inw. VIII- Margarete von Kurowski, artystka pochodząca z polskiej rodziny mieszczańskiej, tak samo jak Gertruda Staats, naukę malarstwa rozpoczęła w pracowni Adolfa Dresslera. Po otrzymaniu w  stypendium Prowincji Śląskiej przeniosła się do Monachium, gdzie wystawiała m.in. z artystami tworzącymi w duchu secesji. Portret kobiety w czarnej sukni utrzymany jest – podobnie jak inne jej prace – w ciemnej i stłumionej gamie barwnej. Swobodna faktura obrazu, a przede wszystkim wyrażony w nim nastrój melancholijnej zadumy powodują, że dzieło to wpisuje się w dekadencki klimat europejskiego modernizmu, z jego nowatorską techniką malowania i potrzebą ekspresji.

Max Wislicenus

(ur.  w Weimarze, zm.  w Pillnitz k. Drezna)

Przedwiośnie, po 

Olej, płótno naklejone na tekturę; , × ,; sygnatura na odwrocie: Vorfruhling/ Max Wislicenus Zakupiony w  Nr inw. VIII-

MAX WISLICENUS, Przedwiośnie, po 

Olej, płótno;  ×  Dar Claudii Sprengell, wnuczki artysty, z  Nr inw. VIII- Ignacy Paderewski (-) wybitny polski pianista, kompozytor i mąż stanu dwukrotnie odwiedził Wrocław, występując przed tutejszą publicznością w  i  roku. Właśnie podczas tego drugiego pobytu Wislicenus namalował to interesujące studium portretowe. Nowoczesne w wyrazie, oddaje doskonale wizerunek psychologiczny modela, podkreślając jego urodę i ekstrawagancję.

Eugen Burkert

(ur.  w Świdnicy, zm.  w Cieplicach)

MAX WISLICENUS, Portret Ignacego Paderewskiego,



Max Wislicenus po studiach w düsseldorfskiej Akademii (-) i pobycie w Monachium, gdzie przystąpił do stowarzyszenia «Secesja», w  r. związał się z Wrocławiem. Należał do grona najbliższych współpracowników dyrektora i reformatora tutejszej Szkoły Sztuki Hansa Poelziga. W  po przejściu na emeryturę opuścił Wrocław i wyjechał do Drezna. Obraz Przedwiośnie, podobnie jak wcześniejsze studia pejzażowe Dresslera, należy do widoków z okolic Wrocławia, przedstawiających rozlewiska Odry. Te

Cisza leśna (Sidła), 

Olej, płótno; ,  × ; sygnatura: EBUrKErT O Zakupiony w  Nr inw. VIII- Malarz ukazał na tym płótnie fragment krajobrazu w dużym zbliżeniu. Widzimy martwego ptaka w sidłach rozpiętych pomiędzy pniami brzóz oraz przynętę w postaci owoców jarzębiny. Kompozycja namalowana została za pomocą gęstych uderzeń pędzla, dzięki którym artysta uzyskał efekt niemal reliefowej plamy barwnej o wyraźnych konturach. Dzieło Burkerta jest typowym wytworem epoki zainteresowanej dekoracyjnością i

EUGEN BURKERT, Cisza leśna (Sidła), 

szukającej inspiracji w sztuce japońskiej. Ma ono również – jak inne realizacje artystyczne z przełomu wieków – wymowę symboliczną. Nawet ustronia leśnego, z pozoru „krainy szczęśliwości”, nie omija śmierć. Jest ona obecna w najbardziej idealnym życiu. Eugen Burkert podczas pobytu we Wrocławiu korzystał z dawnej pracowni Adolfa Dresslera i w jakimś sensie stał się duchowym spadkobiercą swego znakomitego poprzednika. Tak jak on najchętniej malował krajobrazy śląskie – najczęściej wiejskie z okolic Wrocławia, Lubina, Głogowa i Chojnowa – i szukał natchnienia w arkadyjskich zaciszach leśnych.

Fritz Erler

(ur.  w Ząbkowicach Śląskich, zm. w Holzhausen)

Portret Rafała Maszkowskiego,  Olej, płótno;  × , ; sygnatura: Erler/  Zakupiony w  Nr inw. VIII-

135

FRITZ ERLER, Portret Rafała Maszkowskiego, 

136

Wrocławska twórczość Fritza Erlera – głównego współpracownika monachijskiego czasopisma „Jugend” (od którego niemiecka secesja wzięła swoją nazwę Jugendstil) – wiąże się z mecenatem Alberta (-) i Toni (-) Neisserów. Albert Neisser był wybitnym dermatologiem i wenerologiem (odkrywcą tzw. dwoinek Neissera). Jego żona, z domu Kauffmann – córka bogatego przemysłowca pochodzenia żydowskiego – wniosła duże zasoby finansowe do wspólnego majątku. Dzięki temu małżonkowie mogli rozwijać swoje zainteresowania muzyczne i pasje kolekcjonerskie, a także wspierać młodych twórców nowej sztuki. Neisserowie już w latach - sfinansowali pobyt Fritza Erlera w Paryżu, a w  zaproponowali niespełna trzydziestoletniemu artyście stworzenie wystroju „pokoju muzycznego” w ich nowo wzniesionej willi. Powstało wnętrze o zaskakującej oryginalności, prawdziwie secesyjne, zgodne z ideą tzw. Gesamtkunstwerk (dzieła całościowego). Fritz Erler był nie tylko autorem malowideł zdobiących pokój i pomysłodawcą jego umeblowania, ale zaprojektował w nim nawet najdrobniejsze szczegóły, takie jak: klamki do drzwi i żyrandole. W  Toni Neisser zleciła Erle-

rowi aranżację kolejnego wnętrza, tzw. „pokoju herbacianego”. Dom wraz z całą kolekcją sztuki Neisserowie w testamencie ofiarowali miastu. W latach trzydziestych władze hitlerowskie wydały nakaz zamknięcia willi-muzeum i demontażu jej wystroju. Działania wojenne w  unicestwiły dom Neisserów, zniszczona i rozproszona została także znaczna część ich cennych zbiorów. I tak np. z zespołu  obrazów Fritza Erlera, przechowywanych do  w posiadłości Neisserów, zachowało się tylko . Należą dziś do zbiorów Muzeum Narodowego we Wrocławiu. Jest to  gwaszy i prezentowany w tej sali portret pochodzącego ze Lwowa skrzypka Rafała Maszkowskiego (-), który dzięki wstawiennictwu samego Johannesa Brahmsa, w latach - był dyrygentem Wrocławskiego Towarzystwa Orkiestrowego. Maszkowski, podobnie jak Fritz Erler, należał do kręgu artystów skupionych wokół Neisserów. Po śmierci muzyka (jego grób zachował się do dzisiaj na cmentarzu Grabiszyńskim) ustanowiono fundusz stypendialny jego imienia. Omawiany portret powstał zaledwie rok wcześniej niż zaprojektowane przez Erlera secesyjne wyposażenie willi Neisserów. Nie zapowiadał jednak prawie zupełnie nowego stylu. Należał raczej do grupy realistycznych wizerunków wybitnych osobistości, chętnie zamawianych u malarza uznawanego za specjalistę w tej dziedzinie. Fritz Erler był twórcą wielu portretów, zarówno swoich protektorów (w tym Portretu Alberta Neissera w kitlu, ), jak i obrazów przedstawiających wybitnych muzyków, np. Richarda Straussa () i Gustava Mahlera (). Namalował również portret laureata nagrody Nobla w dziedzinie literatury Gerharta Hauptmanna ().

Erich Erler

(ur.  w Ząbkowicach Śląskich, zm.  w Icking k. Monachium)

Zmierzch

Olej, płótno;  × ,; sygnatura:

137

ERICH ERLER, Zmierzch

E. Erler Depozyt Muzeum Narodowego w Poznaniu Nr inw. Mo  Erich Erler – pomimo że kształcił się we wrocławskiej Szkole Sztuki u wywierającego duży wpływ na swoich uczniów Albrechta Bräuera – początkowo nie zajmował się malarstwem. Był dziennikarzem, potem pracował jako kupiec, a w  wyjechał do Paryża, aby tam stać się pisarzem. Już dwa lata później jednak, ze względu na zły stan zdrowia, osiedlił się w Samaden w Alpach Szwajcarskich. Fascynacja tamtejszą przyrodą uczyniła go ponownie malarzem. W powstałych wówczas obrazach i szkicach ukazywał krajobraz i mieszkańców tej

miejscowości. Aby odróżnić się od swego sławniejszego brata Fritza, zaczął używać nazwiska Erler-Samaden. Do jego ulubionych motywów należały ośnieżone i oświetlone słońcem górskie szczyty. Pierwsze prace tworzył, inspirując się malarstwem włosko-szwajcarskiego artysty – Giovanniego Segantiniego (-). Z czasem wypracował własny styl, budując pejzaże z dekoracyjnie uproszczonych płaszczyzn barwnych, zestawianych z subtelnym wyczuciem koloru. Równie czyste i żywe barwy, przesycone jasnym światłem dnia, stosował, tworząc monumentalne sceny figuralne. Przedstawiał je zawsze na tle krajobrazu alpejskiego. Do tego typu prac należy także prezentowany Zmierzch.

Podobną wymowę jak wszystkie dzieła sztalugowe Ericha Erlera ma wystrój „pokoju konferencyjnego” jego autorstwa, zrealizowany w  w willi Alberta Neissera. Sześć niezachowanych monumentalnych malowideł pod nazwą „Etapy życia” – z postaciami na tle górskiego krajobrazu, będącymi alegorią ludzkiej egzystencji – wpisywało się w symboliczny nurt ówczesnej sztuki. W kolekcji Neisserów dzieła braci Erlerów cieszyły się specjalnym statusem. Zgodnie z testamentem miały pozostać nienaruszalną całością.

Eugen Spiro

138

(ur.  we Wrocławiu, zm. w Nowym Jorku) Autoportret z paletą,  Olej, płótno;  × , sygnatura: Eugen Spiro  Nr inw. VIII- Eugen Spiro urodzony we Wrocławiu w rodzinie kantora synagogi Pod Białym Bocianem należy do najbardziej znanych malarzy XX w. wywodzących się z tego miasta. Studiował we wrocławskiej Szkole

Sztuki (-) i monachijskiej Akademii (-) w klasie Franza von Stucka. Związał się wtedy z tamtejszym ugrupowaniem «Secesja». Po rocznym pobycie stypendialnym we Włoszech ponownie zamieszkał we Wrocławiu, gdzie w  otworzył prywatną szkołę malarstwa i rysunku. W tym czasie malował głównie portrety artystów, mecenasów sztuki, przedstawicieli elity finansowej miasta. Bywał w posiadłości Neisserów. Wiele z powstałych wówczas obrazów upamiętnia jego rodzinę – szczególnie siostrę Elsę, zwaną Baladine, która została żoną wybitnego krytyka sztuki Ericha Klossowskiego. Ich synem był sławny malarz Balthus. Po pobytach we Francji u Clary Sachs (-) – malarki z zamożnej wrocławskiej rodziny (zob. obraz Kwiaty) – w twórczości Spiro pojawił się pejzaż. Artysta zrezygnował wtedy z ciemnej, „monachijskiej” gamy barwnej, zerwał również z estetyką Jugendstilu i pod wpływem impresjonistów, których dzieła poznał w Paryżu, rozjaśnił tonację kolorystyczną swoich prac. Prezentowany Autoportret z paletą jest wynikiem tych nowych poszukiwań artystycznych. Namalowany został bowiem ograniczoną do zgaszonych szarości i ugrów gamą barwną. Na obrazie widoczne są wyraźnie żywe, wibrujące światłem pociągnięcia pędzla. Autoportret powstał w Berlinie (do którego artysta przeniósł się z Wrocławia w ) i prawdopodobnie pokazany był po raz pierwszy pod koniec roku  na wystawie w salonie Lichtenberga – wrocławskiego marszanda propagującego w miejscowym środowisku nową sztukę.

Theodor von Gosen

(ur. w Augsburgu, zm.  we Wrocławiu)

Aretuza, 

EUGEN SPIRO, Autoportret z paletą, 

Brąz, patyna ciemnobrązowa;  ×  × ; sygnatura: . V. Gosen 

dzie Paula hr. Yorck von Wartenburg w Oleśnicy Małej.

Portret Karla Masnera, 

THEODOR VON GOSEN, Aretuza, 

Zakupiona w  Nr inw. XII- Artysta, profesor wrocławskiej Akademii, specjalizował się w rzeźbie kameralnej i medalierstwie. Zajmował się też sztuką użytkową i dekoracyjną. Wśród jego dzieł zachowanych we Wrocławiu są również pomniki i rzeźby architektoniczne: Amor na Pegazie, zdobiący Promenadę staromiejską, posąg Justitii nad wejściem do gmachu sądu oraz ambona z autoportretem w kościele św. Augustyna. W całej swojej twórczości rzeźbiarskiej eodor von Gosen opierał się na wzorcach sztuki dawnej. Hołdował klasycystycznej formie. Tylko niekiedy modyfikował ją nieznacznie pod wpływem nowych tendencji stylowych. W omawianej rzeźbie sięgnął po motyw mitologiczny. W nimfie Aretuzie zakochał się bóg rzeki – Alfejos. Gdy ta, uciekając przed nim, zamieniła się w źródło, Alfejos z miłości do niej pomieszał swe wody z wodami źródła. Pierwotnie dzieło to zdobiło fontannę w pałacowym ogro-

Brąz;  ×  × ,; sygnatura:  TG  Własność Muzeum Narodowego w Warszawie Nr inw.  Depozyt w Muzeum Narodowym we Wrocławiu Rzeźbiarz wielokrotnie portretował wrocławskie osobistości ze świata nauki i sztuki, m.in. dermatologa Alberta Neissera (medal i plakieta) i malarza, profesora wrocławskiej Akademii – Otto Muellera (statuetka). Prezentowane dzieło przedstawia Karla Masnera (-), pierwszego dyrektora Śląskiego Muzeum Rzemiosła Artystycznego i Starożytności, archeologa i historyka, a także wybitnego znawcę sztuki użytkowej. Był on w  r. współautorem wystawy historycznej, upamiętniającej setną rocznicę zwycięstwa wojsk sprzymierzonych nad Napoleonem pod Lipskiem. Dzięki staraniom Masnera zorganizowano oddziały Muzeum Miejskiego w willi Neisserów i w wydzierżawionym miastu w  Pałacu Królewskim.

THEODOR VON GOSEN, Portret Karla Masnera, 

139

Podest

Hugo Lederer

(ur.  w Znojmie, zm.  w Berlinie)

pomiędzy I a II piętrem

Portret Richarda Straussa, 

140

Brąz na granitowym cokole  × × (rzeźba)  ×  ×  (cokół); sygnatura: Hugo Lederer Własność Muzeum Narodowego we Wrocławiu od  Nr inw. XII- Najbardziej znanym we Wrocławiu dziełem artysty – późniejszego profesora berlińskiej Akademii Sztuki, ucznia Christiana Behrensa – jest odsłonięta w  r. secesyjna Fontanna z szermierzem, do dzisiaj zdobiąca plac przed głównym gmachem Uniwersytetu. Rzeźby Lederera możemy podziwiać jeszcze w innym miejscu – w Konsulacie Generalnym Niemiec (dawnej willi Haasego przy ul. Podwale ). Portret prezentuje Richarda Straussa, wybitnego kompozytora i dyrygenta niemieckiego, autora znanych neoromantycznych poematów symfonicznych i opery Salome, której premiera wrocławska odbyła się w . Richard Strauss (-) wielokrotnie występował we

Christian Behrens

cego Sfinksa. Chociaż autor prezentowanej rzeźby odwołuje się do mitologii greckiej, to wydaje się, że przesłanie ideowe dzieła Pocałunek Sfinksa,  łączy się raczej z czasami jego powstaBrąz, patyna ciemnobrązowa; nia. W latach osiemdziesiątych XIX w.  ×  × ; sygnatura: CHR. BEHw sztuce europejskiej dochodzi do głosu RENS  symbolizm – tendencja odwołująca się do W zbiorach od  intuicji i przeżyć mistycznych, a przede Nr inw. XII- wszystkim posługująca się symbolem jako Christian Behrens – przedstawiciel podstawowym środkiem wyrazu. I tak nurtu neobarokowego w rzeźbie nie- w omawianym dziele Sfinks – kobieta mieckiej – był autorem licznych figur fatalna, będąca tu znakiem natchnienia zdobiących fasady budynków w Dreźnie, – „wysysa” wszystkie siły witalne z artysty, Berlinie i Wrocławiu. Zajmował się nie zmuszając go do tytanicznego wysiłku tylko rzeźbą architektoniczną, lecz tak- twórczego. że projektowaniem pomników. Wśród dzieł stworzonych dla Wrocławia należy wymienić zniszczony Pomnik cesarza Wilhelma I () oraz powstały w tym samym roku i zachowany do dzisiaj portal gmachu dawnego Śląskiego Sejmu Prowincjonalnego (obecnie siedziba NOT-u przy ul. Piłsudskiego). Przed budynkiem Muzeum znajduje się inne dzieło artysty Obelisk (sprzed ) – monumentalna rzeźba w brązie przeznaczona pierwotnie dla Ambasady Niemieckiej w Rzymie. Pocałunek Sfinksa nawiązuje do mitu greckiego o potworze o głowie kobiety, tułowiu lwa, skrzydłach orła i ogonie węża. Sfinks wysłany przez Herę, żonę Zeusa, boginię wierności małżeńskiej – miał ukarać mieszkańców Teb za homoseksualne uczucia ich władcy. Pokonał go dopiero Edyp, rozwiązując zagadkę, która wcześniej stała się przyczyną śmierci wielu podróżnych stykających się z bestią. Do  w zbiorach Śląskiego Muzeum Sztuk Pięknych (przy którym od  Behrens prowadził szkołę rzeźbiarską) znajdowała się inna kompozycja tego artysty odnosząca się do omawianego mitu, a przedstawiająca Edypa zabijają- CHRISTIAN BEHRENS, Pocałunek Sfinksa,  (ur. w Gotha, zm.  we Wrocławiu)

HUGO LEDERER, Portret Richarda Straussa, 

Wrocławiu, gdzie dużą rolę w propagowaniu jego twórczości odegrał Rafał Maszkowski. Według modelu z  w następnych latach wykonano kilkanaście brązowych odlewów (dwa z nich znajdują się w Berlinie: w Galerii Narodowej i Gabinecie Muzycznym tamtejszej Biblioteki Państwowej).

141