RAPORT POWIATOWY Powiat nyski

Projekt: Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce Nr postępowania przetargowego: ZPC/64/FIN/2014

Warszawa/Sopot, wrzesień 2015

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Spis treści 1.

WPROWADZENIE ........................................................................................................................ 4

2.

UWAGI METODOLOGICZNE ....................................................................................................... 5

3.

PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU I JEGO MIESZKAŃCÓW .................................... 8 3.1 Sytuacja demograficzna .............................................................................................................. 8 3.2 Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców ........................................................................ 14 3.3 Rynek pracy i warunki życia ...................................................................................................... 16 3.4. Infrastruktura............................................................................................................................ 21 3.5. Podsumowanie ......................................................................................................................... 23

4.

ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ ............................................................................................... 24 4.1. Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę ............................................. 24 4.2. Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych .............................................. 30 4.3. Prognoza zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę ............................................. 40

5.

PODAŻ OPIEKI ........................................................................................................................... 40 5.1. Sieć formalnych instytucji opieki .............................................................................................. 40 5.2 Oferta formalnych instytucji opieki .......................................................................................... 45

6.

DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY OPIEKI ............................................................................... 54 6.1 Organizacja opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego ........................................... 54 6.2 Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki ..................................... 62 6.3 Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki ............................................. 66 6.4 Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów .......................................... 67

7.

3

PODSUMOWANIE ..................................................................................................................... 71

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

1. WPROWADZENIE Niniejszy raport prezentuje wyniki badania Diagnoza i analiza funkcjonowania formalnych i nieformalnych instytucji opieki w Polsce realizowanego przez Instytut Badawczy PBS na zlecenie Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, dla powiatu nyskiego. Głównym celem autorów było nakreślenie podstawowego obrazu opieki w powiecie, na który składa się z jednej strony oferta instytucji, z drugiej zapotrzebowanie ze strony beneficjentów i ich zestawienie. Raport stara się odpowiedzieć na następujące pytania w odniesieniu do powiatu nyskiego: 

Jaka jest skala popytu na opiekę? Ile jest osób wymagających opieki i w jakich gospodarstwach domowych one mieszkają?



Jakie formalne instytucje opieki działają w powiecie? Jaka jest oferta tych instytucji opieki (liczba miejsc, rodzaj świadczonych usług, warunki przyjęcia, ew. zakres odpłatności, sposób zorganizowania opieki)?



W jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokojone, a w jakim nie? Kto zaspokaja te potrzeby?



Jak jest oceniana i postrzegana skala dopasowania popytu na opiekę i podaży opieki?

W kolejnych rozdziałach zaprezentowane są syntetycznie kluczowe wyniki badania. W rozdziale drugim zamieszczono ogólne uwagi metodologiczne. Rozdział trzeci zawiera ogólną charakterystykę powiatu, opracowaną na podstawie ogólnodostępnych zbiorów danych, stanowiąc tym samym tło oraz punkt wyjścia dla kolejnych rozdziałów, prezentujących wyniki badania. W rozdziale czwartym autorzy dokonali próby określenia skali zapotrzebowania na opiekę w powiecie nyskim. Skoncentrowano się na charakterystyce podopiecznych i gospodarstw domowych z potrzebami opiekuńczymi i organizowanej przez nie opiece. W rozdziale piątym opisana została podaż opieki. Punkt wyjścia do dokonania opisu instytucji opieki, ich oferty i odbiorców stanowi charakterystyka sieci usług opiekuńczych na terenie powiatu nyskiego. Rozdział szósty prezentuje natomiast ocenę dopasowania popytu i podaży na opiekę z perspektywy gospodarstw domowych, instytucji opieki, radnych i przedstawicieli samorządu. Rozdział siódmy obejmuje podsumowanie wyników badania dla powiatu nyskiego.

4

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2. UWAGI METODOLOGICZNE System opieki w Polsce funkcjonuje w trzech obszarach: pomocy społecznej, edukacji i opieki zdrowotnej. Usługi opiekuńcze świadczy także sektor niepubliczny. Ponadto duża pozostaje skala wsparcia oferowanego na co dzień przez indywidualnych opiekunów i członków gospodarstw domowych. W związku z tym, pełne dane na temat skali świadczonej opieki, a także zapotrzebowania na nią, są zwykle niedostępne i trudno w oparciu o nie poprawić działanie systemu opieki. Wobec wyzwań związanych z odnoszeniem dostępności i jakości pracy formalnych instytucji opieki Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej podjęło decyzję o realizacji niniejszego badania. Głównym założeniem badania było zatem uwzględnienie punktu widzenia wszystkich podmiotów zaangażowanych w funkcjonowanie systemu opieki w Polsce. Przyjęta koncepcja badań zakładała realizację zintegrowanych badań empirycznych, obejmujących ogólnopolskie i lokalne badania terenowe, badania źródeł zastanych (desk research) dotyczących systemu opieki w Polsce, badania doświadczeń zagranicznych (doświadczenia i rozwiązania prawne w zakresie funkcjonowania różnych instytucji opieki w wybranych krajach UE) i szczegółową analizę rozwiązań prawnych. Lokalne badania terenowe były prowadzone na obszarze 6 celowo dobranych powiatów i gmin wchodzących w ich skład, w tym w powiecie nyskim. Podstawą wyboru powiatów do badania było oszacowanie zapotrzebowania na opiekę oraz wydatków na cele związane z opieką ponoszone przez jednostki samorządu terytorialnego z danego powiatu (razem gminy i powiat). Na tej podstawie zbudowano 4 główne typy powiatów – charakteryzujące się niskim i wysokim zapotrzebowaniem oraz niskimi i wysokimi wydatkami. Konkretne powiaty wybierano tak, by każdy z nich charakteryzował się inną sytuacją społeczno-ekonomiczną, wzięto też pod uwagę typ powiatu (ziemski/grodzki). Istotnym założeniem było też, żeby każdy z 6 wybranych powiatów znajdował się w innym województwie. Powiat nyski charakteryzuje się niskim zapotrzebowaniem i jednocześnie wysokimi wydatkami na cele związane z opieką. W powiecie nyskim badanie było realizowane w okresie od czerwca do września 2015 r. W wyniku przeprowadzonych badań pozyskano bogaty materiał badawczy, który poddano szczegółowej analizie. Prowadzone prace badawcze i analityczne miały charakter badań naukowych z zastosowaniem wszelkich wymogów i reguł poprawności metodologicznej i naukowej rzetelności. Na potrzeby badania wprowadzono operacjonalizację podstawowych pojęć, używanych w kontekście opieki. Zgodnie z założeniami badania, formalne instytucje opieki to instytucje, których głównym celem jest wsparcie odbiorców niepolegające na leczeniu, terapii, rehabilitacji, nauczaniu, aktywizacji zawodowej, poradnictwie. Wsparcie to określamy mianem opieki (włączając pielęgnację) lub pomocy. W związku z tym w badaniu uwzględniono instytucje, których ramy funkcjonowania określa Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, a także wybrane instytucje podlegające resortowi ochrony zdrowia i systemu oświaty, których głównym celem jest świadczenie opieki lub pomocy.

5

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W efekcie w badaniu wyróżniono dwie szerokie grupy podopiecznych. Po pierwsze są to dzieci w wieku do 5 lat, wymagające całodobowej opieki, po drugie są to osoby, nad którymi opiekę stanowią rodziny w związku z ich niepełnosprawnością, przewlekłymi chorobami i podeszłym wiekiem. W wyniku kategoryzacji w oparciu o wymienione grupy odbiorców badaniem zostały objęte: żłobki, przedszkola i inne formy wychowania przedszkolnego, kluby dziecięce, dzienni opiekunowie, nianie (opieka nad dziećmi do lat 5) oraz pielęgniarki środowiskowe, długoterminowe, opiekunowie środowiskowi, asystenci osób niepełnosprawnych, zakłady opiekuńczo – lecznicze, pielęgnacyjno – opiekuńcze, szpitalne oddziały opieki paliatywnej, hospicja stacjonarne i domowe, domy pomocy społecznej, domy dziennego pobytu, środowiskowe domy samopomocy, kluby samopomocy, mieszkania chronione i rodzinne domy pomocy (opieka nad osobami starszymi chorymi i niepełnosprawnymi). Wybór badanych podmiotów jest odzwierciedleniem kluczowych grup interesariuszy w obszarze sprawowania opieki i stanowi bezpośrednią konsekwencję przyjętego w projekcie kompleksowego podejścia do tematyki opieki. Badania empiryczne podzielono na sześć komponentów. W niniejszym raporcie wykorzystano wnioski z badań przede wszystkim z następujących komponentów: samorządowego, gospodarstw domowych oraz formalnych instytucji opieki. Poniższy rysunek zawiera szczegółowe informacje na temat podmiotów objętych badaniem oraz liczbę respondentów.

6

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ADMINISTRACJA SAMORZĄDOWA  Radni powiatu i gmin: CATI (n=112)  Przedstawiciele władzy wykonawczej: IDI (n=11)  Pracownicy JST ds. finansowych, zajmujący się finansowaniem instytucji opieki, w tym osoby zajmujące się funduszami strukturalnymi kierowanymi na te cele; pracownicy komórek do spraw których należy organizowanie i wspieranie instytucji opieki; pracownicy odpowiedzialni za strategie rozwoju: wywiady eksperckie (n=21)

GOSPODARSTWA DOMOWE  Gospodarstwa domowe z osobami podopiecznymi i bez nich: CAPI (n=836)  Rodziny sprawujące opiekę nad dziećmi, osobami starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi: IDI (n=2), wywiady rodzinne (n=5) INSTYTUCJE OPIEKI 

Dyrektorzy instytucji lub inni pracownicy odpowiedzialni za zarządzanie finansami i zasobami placówki: CAPI (n=26), IDI (n=13)

DANE ZASTANE   

Statystyka publiczna (BDL) Strategie rozwiązywania problemów społecznych Dane ze sprawozdań budżetowych samorządów gminnych i powiatowych

W badaniu wykorzystano następujące techniki (na rysunku przywołane skrótami): CAPI – wywiad bezpośredni ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted personal interview); CATI – wywiad telefoniczny ze wspomaganiem komputerowym (computer-assisted telephone interview); FGI – zogniskowany wywiad grupowy (focus group interview); IDI – indywidualny wywiad pogłębiony (in-depth interview).

Dane prezentowane w badaniu ilościowym formalnych instytucji opieki (FIO-P1) zostały przeważone, z wyłączeniem danych liczbowych, takich jak liczba miejsc w instytucjach opieki, wysokość odpłatności czy budżet instytucji. Prezentowane w badaniu ilościowym gospodarstw domowych (GD1 i GD2) analizy zostały opracowane w oparciu o przeważone wyniki.

7

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W badaniu FIO-P1 w części bloków pytań uwzględniono także instytucje ponadlokalne, które geograficznie nie znajdują się na terenie badanych powiatów jednak świadczą usługi na rzecz ich mieszkańców. Instytucje ponadlokalne uwzględniono przy analizach obejmujących podstawową charakterystykę instytucji, ich ofertę (z wyłączeniem pytań dotyczących liczby miejsc/roboczogodzin oferowanych w instytucji, liczby podopiecznych oraz pytań dotyczących oczekiwania na możliwość skorzystania z usług instytucji) i częściowo w bloku pytań dotyczących finansów instytucji.

3. PODSTAWOWA CHARAKTERYSTYKA POWIATU I JEGO MIESZKAŃCÓW 3.1 Sytuacja demograficzna Demografia i podopieczni       

 

Powiat nyski posiada rys terenów wyludniających się.1 Notuje się niski stopień urbanizacji i maskulinizację wsi. Niska dzietność i ujemny przyrost naturalny nie gwarantują zastępowalności pokoleń. Notuje się ujemne saldo migracji, głównie osób w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym. Powiat nyski jest terenem o starzejącej się strukturze społeczeństwa, wyjątkiem są gminy Korfantów i Skoroszyce. Rośnie powoli, lecz zauważalnie, odsetek dzieci ze związków partnerskich lub rodzin niepełnych. Obciążenie demograficzne związane z utrzymaniem osób w wieku nieprodukcyjnym (małoletnich) dla regionu wynosi: 1 nieletni na 5 zarobkujących dorosłych. Współczynnik ten od 2002 roku spada. Obciążenie demograficzne dla regionu związane z utrzymaniem osób w wieku poprodukcyjnym wynosi 3 seniorów na 10 osób zarobkujących. 10 lat temu, były to 2 osoby. Potencjał opiekuńczy wobec osób starszych dla regionu przestanie być wystarczający do zapewnienia opieki seniorom w ciągu 15 lat.

Powiat nyski położony jest w południowo - zachodniej części województwa opolskiego. Ludność obszaru liczy niespełna 140 tys. mieszkańców, co stanowi 15% populacji województwa2. Obecnie region zamieszkuje 51,4% kobiet i 48,6% mężczyzn (wskaźnik feminizacji 95), proporcja ta jest zgodna z tendencjami dla kraju oraz pozostałych badanych powiatów. Powiat nyski posiada rys terenów wyludniających się o niestabilnej dynamice zmian w tendencji spadkowej. Zjawisko to pogłębia się głównie wśród kobiet.

1

Według klasyfikacji Webba – ujemny przyrost naturalny z ujemnym, saldem migracji.

8

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 1. Dynamika wyludniania powiatu nyskiego według płci w latach 2015-2014

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

0,1% -0,1% -0,3% -0,5% -0,7% -0,9% -1,1% -1,3% -1,5%

kobiety

mężczyźni

Liniowy (kobiety)

Liniowy (mężczyźni)

Źródło: Opracowanie własne na podstawie GUS

Największy spadek ludności przypadał na lata 2010 i 2013, wówczas sięgnął on odpowiednio 0,74% i 0,68% ogółu mieszkańców powiatu. Zmiana taka jest charakterystyczna dla całego województwa opolskiego, natomiast w analizowanych powiatach obok powiatu kazimierskiego, jest to jedno z najintensywniej wyludniających się badanych terenów. Na drugim biegunie można umieścić powiaty wejherowski i bieruńsko-lędziński, gdzie w tych samych latach odnotowano zwiększenie liczby ludności. Wyludniają się głownie miasta. Na wsiach na przestrzeni lat notujemy powolny, ale systematyczny wzrost liczby ludności (głównie mężczyzn w wieku produkcyjnym). Przyczynia się to do stopniowego spadku wskaźnika urbanizacji w powiecie. Obecnie w powiecie nyskim ludność miejska stanowi 52,5%, co odbiega od wartości dla kraju, gdzie ludność miejska stanowi ponad 60%3. W kontekście polityki społecznej i budowania kapitału ludzkiego zmniejszona urbanizacja jest zjawiskiem niejednoznacznym, z jednej strony pozwala na zminimalizowanie takich skutków rozrostu aglomeracji miejskiej jak bezdomność, znieczulica społeczna, a tym samym wzrost opiekuńczości wzajemnej. Z drugiej strony, oznacza trudniejszy dostęp do świadczeń służby zdrowia czy instytucjonalnych form pomocy społecznej, które zazwyczaj ulokowane są w aglomeracjach miejskich. Niepokoi także zmniejszający się współczynnik feminizacji, który może w najbliższych latach nie być wystarczający do pokrycia nieformalnych potrzeb opiekuńczych na wsiach, gdzie intensywniej będzie musiała wkroczyć pomoc społeczna. Przyczyny wyludnienia Depopulacja powiatu to głównie skutek ubytku naturalnego, spowodowanego przewagą liczebną zgonów nad urodzeniami. W przypadku powiatu nyskiego tak wyliczany przyrost naturalny, już od roku 2002 osiąga wskaźnik ujemny (-2,5: w tym dla miast -2,9 i wsi -2,1) obniżając liczebność populacji zwłaszcza w aglomeracjach miejskich4. Sytuacja powiatu jest pod tym względem

3 4

GUS, BDL. Najmniejsza wartość osiąga dla gmin Kamienniki i Głuchołazy (-5, i -5,3), najwyższy w Korfantów (-1,4) i Otmuchów (-0,3).

9

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

zdecydowanie gorsza niż sytuacja demograficzna kraju, lecz porównywalna do sytuacji w województwie. Obecna dzietność kobiet (współczynnik 1,1), mimo że względnie stała od 2002 roku, nie gwarantuje już zastępowalności pokoleń. W kontekście polityki społecznej oznacza to prognozowany wzrost liczby potencjalnych beneficjentów pomocy społecznej w starszych kohortach i zdecydowany spadek popytu na formy pomocowe dla najmłodszych użytkowników (przedszkola, żłobki). Rysunek 2. Przyrost naturalny

Źródło: Polska w liczbach, GUS. Tabela 1. Stopa przyrostu naturalnego (na 1000 mieszkańców)

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

POLSKA

-0,1

0,12

0,28

0,92

0,86

0,9

0,34

0,04

-0,46

-0,03

OPOLSKIE

-0,93

-0,92

-1,09

-0,61

-0,43

-0,71

-1,02

-1,23

-2,03

-1,21

POWIAT NYSKI

-1,55

-1,52

-1,24

-1,33

-0,49

-1,42

-1,83

-1,59

-3,26

-2,5

Źródło: Dane BDL.

Oprócz ruchu naturalnego, na negatywną sytuację demograficzną regionu a tym samym sytuację społeczną, wpływają silne ruchy migracyjne. W 2014 roku wyjechało z powiatu łącznie 479 osób więcej niż się osiedliło, z czego 138 osób, zdecydowało się na emigrację zagraniczną, która w ostatnich latach przybrała nieco na sile. Oznacza to, że chętniej niż w latach 2009-2012 nysanie przesiedlają się poza granice kraju5 (w kolejności, głównie do Niemiec, Wielkiej Brytanii, Holandii, Irlandii, USA, Włoch, Francji, Kanady, Norwegii, Dani, najrzadziej do Chin i Czech). Ponieważ większość wyjazdów na pobyt stały jest podyktowanych chęcią zarobkowania, kierunki wyjazdów determinowane są poziomem rozwoju kraju docelowego. Równie istotny jest czynnik genealogiczny na terenie powiatu nyskiego duża część mieszańców posiada korzenie na terenie Niemiec, co ułatwia osiedlanie się na tamtejszych terenach. Skutkiem migracji stałej od 2005 roku ubyło w powiecie 5% mieszkańców. Problem ten w 2014 roku dotknął ok. 1,5% populacji powiatu nyskiego i 2% osób do 64 roku życia. Natomiast w skali

5

Prawdopodobnie w związku z kryzysem obserwowano wzrost liczby powrotów z zagranicy, głównie z Wielkiej Brytanii, Niemiec, Irlandii i USA. Powroty te nie były zjawiskiem masowym.

10

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

wojewódzkiej od 2005 roku ubyło 7,9% ludności, natomiast prawdziwy exodus dotknął wsie wojewódzkie, skąd wyjechał za granicę niemal co dziesiąty mieszkaniec (8,8%). Rysunek 3. Saldo migracji

2005

2006

2007

2008

2009 -18

-127

-214

2010

2011

-49

-90

-208

2012

2013

-96 -222

-138 -212

-289

-315

-292

-312

-456 -469

-329 -435

2014

-329

-341

saldo migracji wewnętrznych

saldo migracji zagranicznych

Liniowy (saldo migracji wewnętrznych)

Liniowy (saldo migracji zagranicznych)

Źródło: Dane BDL.

Według prognoz, przy zachowaniu obecnej koniunktury gospodarczej w kraju, siła migracji zagranicznej w najbliższych latach powoli, lecz sukcesywnie będzie się zmniejszać. Z kolei wewnętrzne ruchy wędrówkowe będą utrzymywać się na względnie stałym, niestety wysokim, ujemnym poziomie (saldo -341), z tendencją ze wsi do miast. Ubytek ludności na skutek migracji dotyczy głównie mieszkańców powiatu o wykształceniu zasadniczym zawodowym i podstawowym6 oraz w wieku produkcyjnym (74,7%) i przedprodukcyjnym (18,3%). Należy zaznaczyć, że omawiane migracje dotyczą wyjazdów potwierdzonych wymeldowaniem. W rzeczywistości skala wyjazdów jest dużo większa i ma poważniejsze skutki dla stanu demograficznego w regionie - wpływa bezpośrednio na stan przyrostu naturalnego, liczbę rozwodów, starzenie się społeczeństwa i powstawanie nowych zjawisk, takich jak „eurosieroctwo” dotykające najmłodszych mieszkańców powiatu, a tym samym redefiniuje rolę współczesnej polityki społecznej. Agregując dotychczasowe informacje o ruchu naturalnym i ruchach wędrówkowych, możemy wyliczyć współczynnik przyrostu rzeczywistego, faktycznie obrazującego stan powiatu ze względu na jego potencjał odnawiania struktur demograficznych. W roku 2014 wynosił on – (minus) 6 osób, co charakteryzuje tereny o silnie wyludniającym się charakterze (spowodowane wymieralnością najstarszych pokoleń, niską dzietnością kobiet i emigracją) oraz brak zastępowalności pokoleń na poziomie, który byłby możliwy do odwrócenia, w mocno hipotetycznej sytuacji, rodzenia przez każdą kobietę w powiecie w wieku 15-49 lat dwojga lub więcej dzieci oraz jednoczesnego ustania ruchów emigracyjnych mieszkańców. Tabela 2. Stopa przyrostu rzeczywistego (na 1000 mieszkańców)

6

Dane GUS, BDL, Ludność - ruch naturalny, 2005r.

11

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

POWIAT NYSKI

-4,6

-7,9

-4,7

-4,9

-2,6

-4,8

-4,8

-3,8

-7,1

-6,0

Źródło: Dane BDL.

Obecnie w powiecie rodzi się 7,9 dzieci na 1000 mieszkańców. Najwięcej w gminie Korfantów (10,8 urodzeń żywych na 1000 mieszkańców), najmniej w Głuchołazach (7,6). Dla porównania wskaźnik dla Polski to 9,7 urodzeń żywych na 1000 mieszkańców. Ma to bezpośredni związek z opisywaną już emigracją ludzi młodych, ale również z malejącym odsetkiem zawieranych małżeństw, które ze względów społecznych i światopoglądowych silnie korelują z liczbą narodzonych dzieci. Zdecydowana większość rodzi się w rodzinach tworzonych przez prawnie zawarte związki małżeńskie. Prawie połowa z nich przychodzi na świat w okresie pierwszych trzech lat trwania małżeństwa rodziców. Jednakże przestaje to być regułą. Model rodziny nyskiej upodabnia się do wzorców zachodnioeuropejskich, gdzie rosnący współczynnik dzietności pozamałżeńskiej przy równolegle względnie stałym ogólnym współczynniku dzietności oznacza, że zwiększa się liczba rodzin tworzonych przez związki partnerskie lub rośnie liczba osób samotnie wychowujących dzieci (tzw. rodzin niepełnych). Wskazują na to dane: w 2010 w nyskim r. zawarto około 806 nowych związków małżeńskich - przy niezmiennej dzietności oscylującej ok 1,2 dziecka na kobietę. Współczynnik małżeństw wyniósł wówczas 5,6 na 1000 mieszkańców. Natomiast w 2014 było już tylko 644 małżeństw zawartych w powiecie, wskaźnik wyniósł 4,7, lecz poziom dzietności ogólnej nie zmienił się znacznie (1,15)7. Przedstawione relacje migracji i dzietności kobiet naturalnie skłaniają do przyjrzenia się charakterystyce demograficznej powiatu wynikającej ze struktury wiekowej mieszkańców. Ta niestety nie jest zadowalająca. Obecna struktura demograficzna8 powiatu zbliża go do starzejącego się

7

Zmianie ulega również wiek kobiet, w którym decydują się na dziecko, obecnie największy szczyt urodzeń przypada na kobiety w wieku 25-29 lat (płodność kobiet w tej grupie wiekowej wynosi 68,9%) oraz 30-34 lata (płodność kobiet w grupie 53,72%). W młodszych rocznikach (w wieku 20-24 lat) na dziecko decyduje się 42,5% kobiet, kolejne pod względem 35 – 39 latki rodzą co piąte dziecko w powiecie (19%). 8 Nysanie w znacznej większości to osoby w wieku produkcyjnym (64%), wyraźny zwyż urodzeń w rocznikach 80-90 skutkuje obecnie liczną grupa osób w wieku 25-35 lat. Drugą zwyżkową grupą to dzieci roczników 50-60, pierwszego powojennego boomu urodzeń, które obecnie wchodzą w skład lub stoją tuż przed progiem grupy osób poprodukcyjnych, których w regionie liczba sięga aż 20% Osób w wieku przedprodukcyjnym jest zaledwie 16% liczby mieszkańców. Jest to rozkład zgodny z tendencja całego województwa.

12

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

społeczeństwa. Co prawda nie notuje się typowej charakterystyki dla społeczeństwa o zaawansowanej starości (wyznaczanej przez odsetek osób sędziwych w wieku 80+ w grupie osób starszych), ale problem ten dotknie powiat w okresie piętnastoletnim na skutek stałego powiększania się grupy seniorów i zmniejszającej się liczby nowonarodzonych dzieci. Problem starzenia nie jest wspólny wszystkim gminom powiatu w sposób jednakowy. Gmina Skoroszyce i Korfantów, to tereny o rysach młodości demograficznej, gdzie popyt na opiekę właściwą dla osób starszych jest ograniczony, powodzeniem cieszyć się tam będą instytucje i usługi skierowane dla najmłodszych obywateli, do 3 roku życia. Z kolei Kamienniki i Otmuchów to typy stabilne demograficzne. Tam, w zależności od zmian dzietności tamtejszych kobiet, zdrowia publicznego, odsetka emigracji, długości życia i wymieralności, sytuacja demograficzna może przekształcić się w stronę młodości lud starości demograficznej9. Rysunek 4. Typy demograficzne gmin powiatu nyskiego

Taki rozkład demograficzny warunkuje pewne obciążenie populacji pracującej seniorami. Stopa obciążenia demograficznego związanego z uczestnictwem grup nieprodukcyjnych w populacji wynosi 31,2. Oznacza to, ze tyle osób w wieku poprodukcyjnym przypada na 100 osób w wieku produkcyjnym. Wymiar ten stale rośnie od 2005 roku, gdzie wynosił 24 seniorów na 100 osób w wieku produkcyjnym. Takie wskazania mówią o dość znacznym już obciążeniu grupy pracującej nakładami zarówno finansowymi, ale i opiekuńczymi na populację osób niepracujących.10

9

Pamiętając, ze Kamienniki obok Głuchołazów to gminy o największym ujemnym przyroście naturalnym (odpowiednio -5 i 5,3), prawdopodobnym jest, że gmina w okresie 15 letnim zmieni typ na starzejący się. 10 W takiej sytuacji niezbędne jest przeanalizowanie kolejnych czynników mających znaczenie z punktu widzenia zapotrzebowania na instytucjonalną pomoc, a określające potencjał opiekuńczy, czyli potencjalne możliwości udzielenia wsparcia osobie starszej przez rodzinę. Pierwszy to współczynnik wsparcia, który jest obliczany w dwóch wariantach jako: – współczynnik potencjalnego wsparcia, który określa stosunek osób w wieku 15 – 64 do liczby osób w wieku 65 lat i więcej, – współczynnik wsparcia rodziców czyli liczba osób w wieku 85 lat i więcej przypadająca na 100 osób w wieku 50–64 lata. Drugi to współczynnik potencjału pielęgnacyjnego. Wartość tego współczynnika jest zależna od współczynnika feminizacji, omawianego na początku rozdziału, oznacza bowiem to stosunek liczby kobiet w wieku 45–64 lat (a więc osób potencjalnie najczęściej udzielających pomocy i opiekujących się osobami starszych) do liczby osób w wieku 80 lat i więcej. Oba

13

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Oprócz osób w wieku sędziwym, populacja nysan (jak każda inna) obciążona jest również koniecznością sprawowania opieki nad osobami niepełnosprawnymi. Jak wskazują dostępne dane w 2011 roku liczba osób niepełnosprawnych w powiecie nyskim wyniosła 17 100, z czego 3000 w stopniu znacznym. W tej grupie, aż 61,28% stanowili niepełnosprawni prawnie. W 2010 roku Powiatowy Zespół do Spraw Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności (PZdsOoSN) wydał 2 025 orzeczeń o stopniu niepełnosprawności (dla porównania w 2007 roku liczba ta była znacznie mniejsza i wyniosła 1 811). Wśród wydanych orzeczeń w 2010 roku aż 1 930 stanowiły orzeczenia z określeniem stopnia niepełnosprawności. Natomiast orzeczenia odmowne otrzymały 62 osoby, a 33 osobom wydano orzeczenia o niezaliczeniu do osób niepełnosprawnych. Również w 2010 roku PZdsOoSN wydał łącznie 508 legitymacji osoby niepełnosprawnej, z czego aż 452 otrzymały osoby powyżej 16 roku życia, natomiast 56 legitymacji wydano osobom poniżej 16 roku życia11. Prognoza W kolejnych latach, wraz z postępującymi niekorzystnymi zmianami w strukturze ludności według wieku oraz zmniejszaniem się liczby kobiet w wieku rozrodczym – przewidywany jest ujemny przyrost naturalny, który z każdym kolejnym rokiem będzie się pogłębiał. GUS prognozuje, że wzrost liczby urodzeń notowany na przełomie 2011/2012 r., w kolejnych latach będzie się systematycznie zmniejszać, osiągając w 2035 r. wielkość o blisko 30% mniej niż w 2007 r. Wydłużanie się przeciętnego trwania życia, przy jednoczesnym niskim poziomie dzietności, będzie miało odzwierciedlenie w niekorzystnych zmianach w strukturze wieku ludności. W perspektywie najbliższych dwudziestu kilku lat nastąpi gwałtowny proces starzenia się ludności12.

3.2 Rodzina, sieci, kapitał społeczny mieszkańców Liczba i zdolność opiekuńcza rodzin, a także kapitał społeczny mają znaczny wpływ na popyt na formalne instytucje opieki dostarczanej przez samorząd lokalny. W 2011 roku w powiecie nyskim ogółem było 29 tys. małżeństw z czego 20 tys. stanowiły małżeństwa z dziećmi. Na uwagę zasługuje stosunkowo wysoka liczba matek z dziećmi - ponad 8,4 tys., co stanowi 2,14% rodzin. W 2014 roku w powiecie nyskim liczba małżeństw zmalała do 644 i jest najniższa od 20 lat. Wartość współczynnika zawieranych związków na 1000 mieszkańców spadła w powiecie do poziomu 4,7. Obecnie jest równa współczynnikowi zawieranych małżeństw w województwie opolskim i zgodna ze

współczynniki pozostają na raczej wysokim poziomie dla powiatu. Nie jest to sytuacja stała, dlatego projektując działania pomocowe należy mieć na uwadze dynamikę zmian struktury ludności. 11 Powiatowa Strategia rozwiązywania problemów społecznych powiatu nyskiego na lata 2013-2023. Nysa 2012. 12 Prognoza na rok 2030 przewiduje spadek liczby mężczyzn wieku przedprodukcyjnym o 27%, w porównaniu do roku 2012 i dla tej samej grupy liczy kobiet o 27% Spadek prognozowany jest również dla grupy mężczyzn w wieku 20-44 lat o 35% dla mężczyzn i 36 dla kobiet. Przewiduje się natomiast wzrost o blisko 36% grupy mężczyzn w wieku powyżej 60 lat i 22 proc grupy. kobiet. W porównaniu do roku 2012 średni wzrost w wieku 60 + wyniesie 28 proc, co będzie skutkowało poważanymi zmianami w strukturze demograficznej powiatu i pociągnie za sobą szereg skutków społecznych.

14

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

współczynnikiem krajowym (4,7). Najwięcej związków zawartych zostało w Nysie (268) oraz Głuchołazach (113), najmniej w gminach Kamienniki (14) i Pakosławice(12). Rysunek 5. Liczba zawartych małżeństw w powiecie w latach 1995-2013

Źródło: Polska w liczbach, GUS

Tym, co wyróżnia powiat nyski (także na tle pozostałych uwzględnionych w badaniu powiatów) jest relatywnie niski współczynnik rozwodów (1,7) oraz wspomniany już, powiększający się odsetek matek samotnie wychowujących dzieci. Struktura i siła więzów rodzinnych tworzonych przez nysan i wysoki współczynnik zaufania społecznego przekłada się także na tworzenie oddolnych mikrostruktur, w ramach których zabezpieczane są potrzeby mieszkańców. Zgodnie z rejestrem starostwa powiatowego, na terenie powiatu nyskiego działają 164 organizacje pozarządowe, w tym organizacje działające w obszarze ochrony zdrowia, przezwyciężania trudnych sytuacji życiowych i działalności wspierającej. Daje to nieco ponad 11 organizacji w przeliczeniu na 10 tysięcy ludności, stanowiąc wartość zdecydowanie niższą niż średnia dla Polski (około 21 organizacji na 10 tysięcy mieszkańców). Miernikiem dającym wyobrażenie o potencjale kapitału społecznego są również działania wypływające z poczucia obywatelskiej podmiotowości. Przedstawiciele władz samorządowych zwracali uwagę na niewielkie zaangażowanie mieszkańców w lokalne sprawy: CYTAT: Od trzech lat były takie spotkania… Bo chciałem tutaj zrobić tak zwany budżet obywatelski. Przez trzy lata na spotkania, które organizował pewien pan ze swojego stowarzyszenia czy fundacji, to przyszło 14 osób z czego 9 osób, to byli pracownicy urzędu. Przyszły trzy osoby. W ogóle nikogo to nie interesuje. [APST2_KOR_B_16] Wydaje się, że mieszkańcy nie są zaangażowani również w sprawy ogólnokrajowe. W ostatnich wyborach do Sejmu do urn poszło niespełna 40% uprawnionych mieszkańców powiatu nyskiego, przy czym warto zauważyć, że frekwencja w kraju też nie przekroczyła 50% (48,9%)13.

13

Źródło: PKW, Wybory do Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej 2011.

15

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

3.3 Rynek pracy i warunki życia   

Bezrobocie w powiecie dotyka w znacznej mierze osób młodych (25-34 lata) w przewadze kobiet. Mężczyźni dominują w wśród bezrobotnych z najstarszych grup wiekowych. Bezrobotnymi zostają głównie osoby z wykształceniem niższym (zasadnicze zawodowe), lecz zwiększa się liczba osób z wyższym wykształceniem bez pracy. Istnieje nadwyżka osób z wykształceniem wyższym w stosunku do popytu na lokalnych rynkach pracy.

Powiat nyski jest powiatem rolniczo-usługowym z potencjałem przemysłowym i rozwijającą się funkcją turystyczną. Rolniczo wykorzystywane grunty rolne stanowią aż 72% powierzchni powiatu, co determinuje charakterystykę kluczowych sektorów, branż i segmentów rynku. W strukturze gospodarczej regionu dominuje rolnictwo oraz gospodarka rolno-przemysłowa. Charakter powiatu przekłada się w szczególności na formę pracy poszczególnych członków gospodarstw domowych, umożliwiającą utrzymanie bliskich relacji pomiędzy nimi i pozwalającą na samodzielną organizację opieki. W strukturze przedsiębiorstw zarejestrowanych na terenie powiatu nyskiego przeważają firmy prowadzące działalność w sektorze usług, w zakresie handlu hurtowego, detalicznego, naprawy pojazdów samochodowych (28,9% przedsiębiorstw powiatu), budownictwa (sektor przemysłu i budownictwa) to 13,6% i działalności usługowej związanej z obsługą rynku nieruchomości (9,1%). Przetwórstwo przemysłowe znajduje się na 4 miejscu14. Tu głównymi gałęziami są przemysł maszynowy, motoryzacyjny, rolno- spożywczy, meblowy, metalowy, papierniczy i odzieżowy. Jest on zlokalizowany przede wszystkim w ośrodkach miejskich – Nysie, Głuchołazach, Paczkowie i Otmuchowie.

14

Tamże.

16

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 6. Kluczowe sektory Powiatu Nyskiego pod względem podmiotów w bazie REGON 3,30% 3,10% 3,30% 8,60%

28,90%

Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle Budownictwo

4% 4,40% Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości

5,80%

6,20%

13,60%

Przetwórstwo przemysłowe

6,30% 3,40%

9,10%

Źródło: Strategia przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w Powiecie Nyskim opracowywana w ramach projektu „Innowacyjna Nysa”. Nysa 2013.

Kobiety najczęściej podejmują zatrudnienie w rolnictwie, mężczyźni w sektorze przemysłowym. Rysunek 7. Pracujący według sektorów ekonomicznych

Źródło: Polska w liczbach, GUS

Największe zagęszczenie przedsiębiorstw w rozliczeniu na jednego mieszkańca przypada w gminie Nysa. Dominują tu branże usługowe i przemysł. Na drugim miejscu pod względem alokacji podmiotów gospodarki narodowej lokuje się gmina Głuchołazy. W 2014 roku odnotowano 13846 podmiotów gospodarki narodowej. Liczba ta od 2005 roku zwiększyła się o 727 jednostek. Natomiast, ważnym elementem oceny skali prowadzonej działalności gospodarczej powiatu, oprócz liczby działających podmiotów, jest struktura przedsiębiorstw według 17

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

liczby zatrudnionych osób. Pod względem klas wielkości w 2014 r. najliczniej reprezentowaną była klasa podmiotów małych, tj. zatrudniających do 9 osób, które stanowiły 95,8% wszystkich podmiotów. Najwięcej w gminie Nysa i Głuchołazy (odpowiednio 49% i 17% wszystkich mikro i małych przedsiębiorstw). Większość z nich zajmowała się handlem i naprawami oraz obsługą nieruchomości i firm, a także budownictwem. Podmioty średnie, zatrudniające od 10 do 49 pracowników stanowiły 3,5%, (74 firmy, spadek z 93 w stosunku do 208 roku), a główną ich domeną działalności była edukacja oraz przemysł. Natomiast podmioty zatrudniające powyżej 50 pracowników stanowiły ok. 0,5% ogółu podmiotów (6 firm, spadek z 8 odnotowanych w 2008 roku) zarejestrowanych w analizowanym powiecie, zlokalizowane są w 3 miejscowościach w gminach Nysa(3 podmioty), Otmuchów(1 podmiot) i Głuchołazy (2 podmioty). W powiecie nie znajdują się firmy zatrudniające powyżej 1000 pracowników. Struktura podmiotów gospodarki narodowej w powiecie nyskim według klas wielkości jest typowa dla całego województwa opolskiego, gdzie udział podmiotów najmniejszych wynosił 95,5%, zatrudniających od 10 do 49 pracowników – 3,7%, oraz 50 i więcej – 0,9%. Przedsiębiorstwa powiatu nyskiego stanowią 13,8% wszystkich podmiotów gospodarki województwa opolskiego. Od 2007 roku obserwuje się lekkie zwiększenie liczby jednostek wśród małych mikro i małych przedsiębiorstw i kurczenie się liczby grupy podmiotów średnich i dużych (powyżej 50 zatrudnionych pracowników). Zjawiskiem bardzo korzystnym z punktu widzenia rozwoju gospodarki danego obszaru jest, obserwowane co roku, wpisywanie się nowych podmiotów do rejestru REGON. Wymiar tego zjawiska na terenie powiatu nyskiego jest umiarkowany i stale pomniejszany o rosnącą grupę przedsiębiorców zawieszających lub likwidujących swoją działalność. W 2014 r. w powiecie tym w rejestrze REGON zarejestrowano 974 nowych podmiotów (głównie w branżach usługowych i budownictwie), co stanowiło 15,9% ogółu podmiotów zarejestrowanych w tym roku w opolskim i uplasowało powiat nyski na drugim miejscu w województwie. Najwięcej jednostek rejestruje się w gminach Nysa i Głuchołazy, najmniej w Kamiennikach. Wyrejestrowano natomiast 1078 jednostek, głównie w branżach handel hurtowy i detaliczny oraz obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności. Z racji istniejącej struktury zatrudnienia, należy przyjrzeć się obciążeniu aktywnych na rynku pracy biernymi zawodowo (nie pracującymi i nie poszukującymi pracy), współczynnik ten wyniósł w powiecie nyskim blisko 829 (na 1000 osób aktywnych zawodowo przypadało 829 nieaktywnych) i największy notuje się Łambinowicach (881 osób). Najaktywniejsi zawodowo okazali się w 2002 r. mieszkańcy gminy Skoroszyce (56,0%), najmniej aktywni – gminy Łambinowice (48,2%). Współczynnik aktywności zawodowej, czyli udział osób aktywnych zawodowo w liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej, osiągnął w powiecie nyskim poziom 51,9%, co oznacza, że jedynie taki odsetek społeczeństwa powiatu (w wieku 15 lat i więcej) pracował lub poszukiwał pracy. Jest to jeden z niższych wskaźników aktywności zawodowej zanotowany w województwie opolskim (po powiecie brzeskim (54,7%), namysłowskim (53,2%)).We wszystkich gminach współczynnik aktywności zawodowej mężczyzn przewyższał poziom wskaźnika dla kobiet.

18

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W 2014 roku stopa bezrobocia w powiecie nyskim wyniosła 16,9% i była niemal o połowę niższa niż w 2004 (31,9%, w 2012 – 21%)15. Pomimo obserwowanego spadku bezrobocia od 2012 roku odsetek osób pozostających bez pracy jest stosunkowo wysoki w porównaniu z danymi dla całego kraju. W Polsce w 2014 roku stopa bezrobocia wynosiła 11,5%. Rysunek 8. Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie w latach 2004-2013

Źródło: dane BDL

Bez pracy w powiecie pozostaje ponad 23,5 tys. osób. Wśród nich aż ¼ to osoby długotrwale bezrobotne (pozostające bez pracy dłużej niż jeden rok). W stosunku do wszystkich aktywnych zawodowo jest to odsetek nieco ponad 4 procentowy. Lekko przeważają tu kobiety (28% w populacji wszystkich bezrobotnych kobiet, do 22% wszystkich bezrobotnych mężczyzn). Odsetek osób w wieku 55-64 lata pozostający bez pracy dłużej niż jeden rok, do wszystkich bezrobotnych w tym wieku wynosi 27%. Przeważająca większość wszystkich zarejestrowanych bezrobotnych to osoby posiadające wykształcenie zawodowe (30%) - odsetek ten od paru lat utrzymuje się na stałym poziomie, podobnie jak odsetek osób pozostających bez pracy, legitymujących się wykształceniem średnim lub policealnym, który oscyluje wokół 20%. Zwiększa się natomiast liczba osób z wykształceniem wyższym. Już 10% osób zarejestrowanych w urzędach pracy to osoby posiadające tytuł magistra lub inżyniera/licencjata (ponad trzykrotny wzrost od 2002 roku) - w tym 64% to kobiety. Mężczyźni stanowią proporcjonalnie odwrotny odsetek (6m:3k) jedynie w grupach osób niżej wykształconych, (zasadniczym zawodowym, gimnazjalnym i poniżej). Analizując wskaźnik zatrudnienia według poziomów wykształcenia można wysunąć wniosek, że w powiecie nyskim istnieje (wspólna także dla populacji krajowej) nadwyżka osób z wyższym wykształceniem, co skutkuje wzrastającym współczynnikiem osób bezrobotnych legitymujących się tytułem magistra lub inżyniera/licencjata. Dla wykształcenia wyższego od 2002 roku wskaźnik ten jest niemal stały i oscyluje wokół 74% dla zatrudniania osób z wyższym wykształceniem, przy rosnącym poziomie bezrobocia w tej grupie osób.

15

Stopa bezrobocia rejestrowanego (NTS-4, 2004-2014).

19

Rysunek 9. Bezrobotni według wykształcenia wyższe

policealne, średnie zawodowe

Zasadnicze zawodowe

35,9

34,7

32

30,4

29,2

31,4

31,1

30,5

30,3

30,3

30

19,9

20,5

21,1

21,1

20,2

19,4

19,8

20,2

19,9

20

19,8 3

3,9

4,5

6,1

7,9

7,9

8,5

9,7

9,9

10,5

10,5

Źródło: dane BDL

Wśród wszystkich bezrobotnych przeważają mieszkańcy miast, w wieku 24-35 lat (25% wszystkich bezrobotnych), z czego 60% to kobiety. Także w grupie najmłodszych bezrobotnych w wieku 18-24 dominują kobiety. Sytuacja ta jest odwrotna wśród bezrobotnych z najstarszej grupy wiekowej 55-64, gdzie mężczyzn jest trzykrotnie więcej (304 do 93 osób). Zwiększa się liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w UP z prawem do zasiłku w ostatnich trzech latach odnotowano lekki wzwyż z 13% do 20% uprawnionych do pobierania zasiłku. Analiza aktualnych ofert pracy dla powiatu nyskiego, dostępnych na portalach internetowych wskazuje, że w ciągu ostatnich 30 dni (od dnia 12.04.2015 wstecz) dostępnych było 55 wakatów dla powiatu nyskiego, podczas gdy dla całego województwa 76916. W powiecie nyskim większość ofert pracy dotyczyła branży sprzedażowej, franczyzy i obsługi klienta - na stanowiskach specjalisty lub kierownika. Czynnikiem regulującym w pewien sposób popyt na zatrudnienie, a co za tym idzie może rzutować na odsetek osób korzystających z opieki niepublicznej, odpłatnej, jest wysokość płac w powiecie. Wysokość średniego miesięcznego wynagrodzenia brutto dla powiatu nyskiego na przestrzeni 10 lat (2004 – 2013) wyraźnie wzrosła. W 2004 roku wynosiła 1847,99 zł, podczas gdy w 2013 już 3117,3 zł. Jednak mimo intensywnego wzrostu wartość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w powiecie nyskim jest stosunkowo niska w porównaniu do wartości dla Polski. W 2013 roku w Polsce wysokość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto wyniosła 3877,43 zł (poniższy wykres). Rysunek 10. Wykres 6 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w 2013 roku (zł) 4500 4000 3500

3 082,48 zł

3 117,30 zł

3 194,41 zł

powiat m. Skierniewice

powiat nyski

powiat wejherowski

3 795,30 zł

3 877,43 zł

powiat m.Olsztyn

Polska

3 463,60 zł 3 001,17 zł

3000 2500 2000 1500 1000 500 0

16

powiat bieruńskolędziński

Dane uzyskane z portalu „www.pracuj.pl” [data dostępu: 12.04.2015].

powiat kazimierski

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Źródło: Dane BDL.

Z pomocy społecznej w 2013 roku17 w powiecie nyskim skorzystało 4 783 gospodarstw domowych, z czego ponad 80% stanowiły gospodarstwa poniżej kryterium dochodowego. Gospodarstwa domowe ogółem, które skorzystały z pomocy społecznej w powiecie nyskim, stanowiły ponad 17% gospodarstw ogółem korzystających z takiej pomocy w województwie opolskim. Od 2009 do 2013 roku znacząca zmalała liczba rodzin otrzymujących zasiłki w powiecie nyskim. W 2009 rodzin otrzymujących zasiłki rodzinne na dzieci było 7 170, podczas gdy w 2013 roku tylko 4646. Podobną tendencję obserwuje się w całym kraju. W zestawieniu wartości dla powiatu nyskiego z danymi dla całego kraju, spadek liczby rodzin otrzymujących zasiłki rodzinne na dzieci był podobny, odpowiednio: 35% i 30% (co tłumaczyć można tym, że długo nie zmieniało się kryterium dochodowe). Ważnym czynnikiem określającym status na rynku pracy jest również poziom wykształcenia. W powiecie nyskim w 2002 r. największy odsetek aktywnych to osoby z wykształceniem podstawowym ukończonym, podstawowym nieukończonym i bez wykształcenia szkolnego (31,9%) oraz z wykształceniem policealnym i średnim (30,8%). Najlepiej wykształcone zasoby pracy posiadała gmina Nysa – 10,5% to osoby z wyższym wykształceniem, a 38,4% to osoby legitymujące się co najmniej średnim wykształceniem. Najgorzej przedstawia się sytuacja w gminie Korfantów, gdzie 45,4% aktywnych zawodowo posiadało wykształcenie podstawowe ukończone, nieukończone bądź nie miało żadnego wykształcenia szkolnego.

3.4.

Infrastruktura

Jednym z niezaprzeczalnych atutów powiatu nyskiego jest jego atrakcyjne położenie turystyczne oraz zabytki architektury, które mogą przyciągnąć znaczną liczbę turystów. Powiat nyski leży granicach dawnego Księstwa Nyskiego. Posiada ponad siedemsetletnią historię wpisaną w dzieje Śląska. Jego charakterystycznymi znakami są licznie występujące na tych terenach krzyże pokutne i słupy graniczne. Liczne relikty eksploatacji złota, kryją po dziś dzień Góry Opawskie, nierozerwalnie związane z jego wydobyciem. Ciekawą historię regionu prezentują także znajdujące się na terenie powiatu trzy muzea: Muzeum Gazownictwa w Paczkowie, Muzeum w Nysie oraz Centralne Muzeum Jeńców Wojennych w Łambinowicach-Opolu. Na nowo odkrywane są turystom fortyfikacje pruskie, stanowiące niegdyś o potędze Twierdzy Nysa. Liczne zabytki zachęcają do odkrywania tajemnic przeszłości oraz interesującej historii tego regionu. Niestety brak aktywnej polityki na rzecz rozwoju turystyki oraz niedostatecznie rozwinięta sieć szlaków drogowych mogą powstrzymywać napływ zwiedzających. Obecnie powiat nyski nie rozwinął dobrze sieci dróg powiatowych skupiając swoje zainteresowanie na głównych osiach komunikacyjnych do których należą: droga krajowa Nr 46 Kłodzko – Nysa – (węzeł autostrady A-4 Prądy) Opole i droga krajowa Nr 41 Nysa – Prudnik (przejście graniczne Trzebina – Bartultovice). Drogi te tworzą oś wschód – zachód. Do pozostałych dróg istotnych dla

17

Źródło: Dane BDL

21

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

infrastruktury należy zaliczyć drogę wojewódzką Nr 411 Nysa – Głuchołazy (przejście graniczne Konradów – Zlate Hory) i drogę wojewódzką Nr 401 Pakosławice – Brzeg (węzeł autostrady A-4 Przylesie) tworzące oś północ – południe. Uzupełnieniem głównych osi jest droga krajowa Nr 40 Głuchołazy (przejście graniczne w Mikulovicach) – Kędzierzyn-Koźle . W 2013 roku publiczne drogi gminne powiatu nyskiego stanowiły ponad 11% dróg gminnych województwa opolskiego. Publicznych dróg powiatowych w powiecie nyskim w 2013 roku było istotnie więcej w porównaniu do lat ubiegłych. Stanowiły one 15% dróg powiatowych województwa opolskiego. W 2013 r. średnio co drugi mieszkaniec posiadał samochód (538 zarejestrowanych samochodów osobowych na 1000 ludności), a na 100 km2 przypadało 75,4 km gminnych i powiatowych dróg publicznych o twardej nawierzchni. Infrastruktura mieszkaniowa w powiecie nyskim od 2008 roku stale się rozwija. W 2013 roku w powiecie nyskim zarejestrowano 21 476 budynków mieszkalnych w gminach. Jest to wzrost o 3,3% w stosunku do 2008 roku. Jednak na tle województwa opolskiego oraz całej Polski, jest on relatywnie nieznaczny. W analizowanym okresie (2004-2014) w całym województwie liczba budynków mieszkalnych wzrosła o 4,4%, a w kraju o ponad 6%. W 2013 roku na 1 osobę przypadało ponad 26,3 m2 przeciętnej powierzchni użytkowej mieszkania, podczas gdy w 2004 roku wartość ta była o 3 m2 niższa. Wymienione wskaźniki są bardzo mocno zbliżone do wartości dla całego województwa oraz dla całego kraju. Według danych uzyskanych z narodowego spisu powszechnego wynika, że w 2011 roku spośród 45 196 zamieszkałych mieszkań: niemal 90% było zaopatrzone w ciepłą wodę bieżącą, ponad 54% miało instalację gazową z sieci, a w przypadku 35% mieszkań zaopatrywano się w gaz z butli. Natomiast dość niepokojące jest, że ponad 7% mieszkań nie było wyposażonych w łazienkę i sanitariaty. W 2013 r. na jedną przychodnię zdrowia przypadało 2068 osób, a liczba ludności na jedną ogólnodostępną aptekę wynosiła 3057 osób. W powiecie nyskim w 2014 r.18 funkcjonowało 60 szkół podstawowych, 22 gimnazjalne i 44 szkoły ponadgimnazjalne. Działają również dwie szkoły wyższe – Instytut Promocji Zdrowia, Instytut Turystyki, Instytut Mediów Wyższej Szkoła Teologiczno-Humanistycznej w Nysie oraz Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Nysie. Ze Strategii Rozwoju Wspólnoty Międzygminno – Powiatowej Ziemi Nyskiej na lata 2004 – 2015 wynika, że do charakterystycznych problemów ekonomiczno - gospodarczych dla całego powiatu zalicza się :

18

Źródło: GUS, Statystyczne Vademecum Samorządowca 2014

22

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego



  

  

Bezrobocie – brak miejsc pracy dla ludności o różnym stopniu kwalifikacji. Stopa bezrobocia dla powiaty wyniosła w 2014 roku ponad 16%, podczas gdy dla całego kraju niewiele ponad 11%; Problemy ochrony środowiska naturalnego – uregulowanie gospodarki wodno-ściekowej, gospodarki odpadami i gazyfikacji, ochrona powietrza, terenów zielonych (krajobrazu) i wód; Niewykorzystane możliwości rozwoju turystyki jako sektora gospodarki; Problemy związane z infrastrukturą drogową – modernizacja sieci dróg (układu komunikacyjnego, rewitalizacja połączeń krajowych, budowa chodników, dróg i obwodnic itp.); Niewystarczający rozwój budownictwa mieszkaniowego, Niewystarczające wzmocnienie bezpieczeństwa publicznego, Problemy infrastruktury społecznej w dziedzinie oświaty, służby zdrowia, opieki społecznej, bezpieczeństwa, kultury, sportu i rekreacji.

W strategii przewidywania i zarządzania zmianą gospodarczą w Powiecie nyskim opracowywanej w ramach projektu „Innowacyjna Nysa”, do istotnych zagrożeń w obszarze infrastruktury wymienia się :        

ograniczoną dostępność mieszkań, szczególnie dla rodzin, brak bezpośredniego połączenia kolejowego z Wrocławiem, zagrożenie dla szybkiego powstania obwodnicy Nysy, niewystarczającą ilość miejskich tras rowerowych, słabą dostępność do Internetu, szczególnie na obszarach wiejskich, niedostateczne inwestycje w rozwój i modernizację infrastruktury technicznej, zanieczyszczanie Jeziora Nyskiego, Otmuchowskiego i rzek ściekami komunalnymi, przemysłowymi (w tym pochodzącymi z rolnictwa).

3.5.

Podsumowanie

Z zaprezentowanych danych wyłania się dosyć negatywny obraz zmian zachodzących w powiecie nyskim. Powiat nyski pod względem liczby ludności będzie się z roku na rok kurczyć i jednocześnie starzeć. Mając na uwadze prognozę struktury wieku ludności powiatu nyskiego na rok 2050, przyjmującą ponad 3 - krotny wzrost liczy ludności w wieku powyżej 65 roku życia, wnioskuje się, że z każdym rokiem będzie wzrastał popyt na instytucje opieki (szczególnie nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi). Jednocześnie przyjmując, że w 2050 roku nastąpi ponad 2 - krotny spadek liczby dzieci w wieku 0-2 lata (z 3559 w 2013 roku do 1466 w 2050 roku), można wnioskować, że spadnie popyt na instytucje opieki nad dziećmi.

23

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

4. ZAPOTRZEBOWANIE NA OPIEKĘ 4.1.

Aktualne zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę

W rozdziale scharakteryzowano skalę popytu na opiekę w powiecie nyskim, z uwzględnieniem prognozy do 2020 r. Podstawą do oceny zapotrzebowania była ocena poziomu niesamodzielności mieszkańców. Ustalenie granicy niesamodzielności - tego, kogo uznać można za osobę niesamodzielną, a kogo nie okazało się problematyczne i nieoczywiste, stąd w projekcie badawczym zdecydowano się na szerokie ujęcie tego problemu. Na potrzeby projektu wyróżniono trzy kategorie niesamodzielności: 

Faktyczną – wynikającą z przebytych urazów, obecnych chorób, zapotrzebowania pomocy w czynnościach codziennych, wieku (do 5 roku życia),



Subiektywną – bazującą na opinii respondenta (np. niesamodzielność dzieci poniżej 5 roku życia),



Prawną – potwierdzoną posiadaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub potrzebie kształcenia specjalnego.

Za podstawową kategorię niesamodzielności w realizowanym projekcie przyjęto niesamodzielność faktyczną. Definicja osoby wymagającej opieki Podopieczny to osoba wymagająca opieki ze względu na niemożność lub nieumiejętność samodzielnego zaspokajania pewnych potrzeb. W projekcie szczególny akcent został położony na następujące grupy podopiecznych: dzieci, osoby niepełnosprawne, osoby starsze, osoby chore. Jako osoby starsze brano pod uwagę osoby, które ukończyły co najmniej 70 lat. Granica wieku przyjęta w badaniu dla osób starszych jest spójna ze sposobem ujmowania starości w badaniach demograficznych i obejmuje „starszy wiek poprodukcyjny” (70-79 lat) i „starość sędziwą” (powyżej 80 lat). Niektórzy wyróżniają jeszcze w tej drugiej grupie osoby „długowieczne”, które ukończyły co najmniej 90 lat[1]. Granica wieku w przypadku dzieci odnosi się do typowego wieku żłobkowego (0-2 lata) i

[1]

Porównaj: (red.) Grzegorz Ciura, Wojciech Zgliczyński, Starzenie się społeczeństwa polskiego, Studia Biura Analiz Sejmowych, Nr 2(30), 2012.

24

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

przedszkolnego (3-5 lat). Osoba niepełnosprawna to osoba posiadająca: 

orzeczenie zespołu ds. orzekania o stopniu niepełnosprawności lub ZUS o: -



znacznym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji lub niezdolności do samodzielnej egzystencji lub o I grupie inwalidztwa, - umiarkowanym stopniu niepełnosprawności lub całkowitej niezdolności do pracy lub o II grupie inwalidztwa, - lekkim stopniu niepełnosprawności lub częściowej niezdolności do pracy, lub celowości przekwalifikowania zawodowego lub o III grupie inwalidztwa, - niepełnosprawności (dotyczy tylko osób poniżej 16. roku życia), orzeczenie KRUS/MON/MSWiA wydane przed 1998 r. o: -



długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym z uprawnieniami do zasiłku pielęgnacyjnego lub o I grupie inwalidztwa, - II grupie inwalidztwa, - długotrwałej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym bez uprawnień do zasiłku pielęgnacyjnego lub o III grupie inwalidztwa orzeczenie lub opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej o potrzebie kształcenia specjalnego (osoby w wieku 3-18 lat).

Osoba chora to osoba chorująca somatycznie lub psychicznie. Tabela podsumowuje szczegółowo przyjętą w projekcie definicję poszczególnych grup podopiecznych: Kryteria brane pod uwagę orzeczenie o niepełnosprawności ograniczona zdolność wykonywania codziennych czynności właściwych dla wieku Ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu

25

Dzieci

Grupy podopiecznych Osoby Osoby Niepełnosprawni chore starsze

NIE

NIE

TAK

obojętne

NIE

TAK

TAK

obojętne

Obojętne

TAK

NIE Obojętne DOTYCZY

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Skala takiego faktycznego zapotrzebowania na opiekę w powiecie jest dość wysoka. Na podstawie przeprowadzonych badań szacuje się, że w powiecie nyskim jest 14 938 gospodarstw (+/- 1491)19, w których znajduje się przynajmniej jedna osoba wymagająca opieki. Gospodarstwa te stanowią 31% wszystkich gospodarstw na terenie powiatu – to nieco mniej, niż w większości analizowanych lokalizacji. Jedynie w Olsztynie skala zapotrzebowania jest podobna. Wśród badanych gospodarstw z powiatu nyskiego, najwięcej jest gospodarstw z osobami starszymi – 11,4% (szacuje się, że w powiecie nyskim jest ich 5459,8 +/-101020), z dziećmi 3-5 lat – 9,1% (co stanowi 4377,9 +/-913,821) oraz z dziećmi 0-2 – 4.9% (2353,7 +/-721,522). Wśród członków badanych gospodarstw, wymagającymi opieki są najczęściej osoby starsze – 5,4% (szacuje się, że w powiecie nyskim jest takich osób 7639 +/-140623), dzieci 3-5 – 2,5% (3585 +/112524) oraz niepełnosprawni fizycznie – 1,9% (2632,5 +/-70325) Rysunek 11. Skala zapotrzebowania na opiekę w powiecie nyskim.

Źródło: Badanie GD1.

Analizując zapotrzebowanie rodzin, w których znajdują się poszczególne grupy osób niesamodzielnych26 ze względu na czas poświęcony na opiekę, zauważa się, że najbardziej wymagająca grupą są dzieci do lat pięciu, konieczność zatroszczenia się o nie codziennie przez całą

19

Błąd szacunku równy 0,031. Błąd szacunku równy 0,021. 21 Błąd szacunku równy 0,019. 22 Błąd szacunku równy 0,015. 23 Błąd szacunku równy 0,010. 24 Błąd szacunku równy 0,008. 25 Błąd szacunku równy 0,005. 26 Grupy niesamodzielne: dzieci, osoby chore somatycznie, osoby niepełnosprawne fizycznie, osoby chore psychicznie i niepełnosprawne intelektualnie oraz seniorzy. 20

26

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

dobę wyraża 71,9% i jest to najwyższe wskazanie wśród wszystkich omawianych grup wymagających wsparcia. Na deklarowaną opiekę składają się wszystkie czynności pielęgnacyjne takie jak kąpanie, karmienie, przebieranie oraz te, które wpływają na rozwój dziecka czyli zabawa, rozmowy. Opieką jest także budowanie relacji bliskości rodzica z dzieckiem. W przypadku osób chorych psychicznie i niepełnosprawnych intelektualnie, czas jaki poświęcany jest na ułatwienie codziennego funkcjonowania choremu zależny jest głównie od stopnia niesprawności. Większość badanych z rodzin, w których są osoby niepełnosprawne intelektualnie deklarują potrzebę zabezpieczenia im wsparcia przynajmniej raz dziennie (37,2%) lub codziennie przez całą dobę (26, 5 %). Sumaryczna wartość obu tych wartości pokazuje jak bardzo wymagająca jest to grupa podopiecznych. Należy także nadmienić, że często jest to opieka trudna i mecząca zarówno psychicznie jak i fizycznie. Podobny charakter wsparcia ma trzecia pod względem intensywności opieka nad seniorami i niepełnosprawnymi fizycznie, definiowana jako zapewnienie bezpieczeństwa, pielęgnacja oraz pomoc w codziennych czynnościach, które wykraczają poza obowiązki pielęgniarki przygotowywanie posiłków, robienie zakupów, sprzątanie. W obszar opieki włącza się również także wsparcie psychiczne. W tych dwóch kategoriach co piaty opiekun (19%) poświecą całą dobę, codziennie nad udzieleniem wsparcia osobie potrzebującej. Warto tu dodać, że nie każdy senior, takiej opieki wymaga. Jak pokazują wyniki badania, 4 na 10 rodzin, w których przebywa osoba starsza nie wskazuje na konieczność udzielania pomocy swoim seniorom. Zdecydowanie najmniej wiążącą czasowo grupą są osoby cierpiące na choroby somatyczne. Tu oczekiwana jest głównie pomoc pielęgniarska i o charakterze medycznym oraz wsparcie psychiczne. Tylko 6,3% z nich wymaga całodobowej, codziennej opieki, natomiast niemal co drugi nie wymaga jej wcale. Opieka nad dziećmi, grupą osób, co do której wskazano potrzebę najbardziej intensywniejszego czasowo wsparcia, nie jest jednocześnie najbardziej obciążająca. Badani wskazują, że często składa się z miłych chwil, wspólnego spędzania czasu na zabawie. Problematyczna staje się jedynie wówczas gdy wiąże się z nikłymi możliwościami organizacyjnymi ze względu na konieczność podejmowania zatrudnienia przez obydwoje lub jednego rodzica (w sytuacji samotnego wychowywania) oraz brakiem zastępstwa w tej opiece. W ostatnich latach na skutek osłabiania więzi rodzinnych, wsparcie w rodzinie przez pokolenie dziadków, mimo że wciąż odgrywa ważna rolę, staje się rzadsze i niewystarczające. Młodzi rodzice poszukują wówczas rozwiązań instytucjonalnych, które pomogłoby w pogodzeniu ról rodzica i pracownika. Najbardziej obciążająca psychicznie i fizycznie jest z kolei opieka nad osobami w zaawansowanym wieku i/lub zaburzeniami zdrowotnymi na tle psychicznym i fizycznym. Trudności dostarczają nie tylko problemy organizacyjne ze wsparciem instytucjonalnym, ale także niedoskonałości legislacyjne. Polskie ustawodawstwo, w przypadku osób pracujących w oparciu o umowę o pracę, przewiduje jedynie 2 tygodnie urlopu na opiekę nad dorosłym, chorym członkiem rodziny, co jest niewspółmierne z wykazywanym przez badanych czasem koniecznym do poświecenia na zabezpieczenie potrzeb osoby starszej i/lub chorej.

27

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 12. Częstotliwość opieki wśród grup podopiecznych 100%

80%

26,3%

7,5% 11,1%

7,1%

47,0%

60%

13,1% 5,4% 7,2% 71,9% 17,1%

7,8

2,8% 2,8% 11,4%

37,2%

14,0%

3,4

40,4%

18,3%

8,6%

40%

2,6%

10,9%

9,6%

5,9

7,0

18,8%

6,2%

1,7

5,4

14,1%

20% 16,9%

8,9

2,9

19,1%

3,4

26,5%

3,7

19,7%

3,6

6,3%

0%

dzieci

osoby chore somatycznie osoby niepełnosprawne osoby chore psychicznie i fizycznie niepełnosprawne intelektualnie

osoby starsze

Codziennie, przez całą dobę

Codziennie, kilka razy na dobę

Codziennie, raz na dobę

Kilka razy w tygodniu

Raz w tygodniu

Rzadziej niż raz w tygodniu

Osoba nie wymaga w ogóle opieki

Nie wiem/trudno powiedzieć

h

średnio godzin dziennie (z wyłączeniem opieki całogodowej)

h

średnio godzin tygodniowo

h

średnio godzin miesięcznie

Źródło: Badanie GD1.

Wykres obrazuje rozkład procentowy czasu opieki, jakiego zdaniem respondentów wymagają podopieczni. Dane prezentowane w zegarach wskazują średni czas opieki wyrażony w godzinach jakiego wymagają członkowie badanych gospodarstw domowych. Zegar niebieski zawiera informację o średnim czasie opieki nad podopiecznym, który wymaga jej przynajmniej raz dziennie lecz nie całodobowo, zegar żółty zawiera informację o średnim czasie opieki nad osobą wymagającą opieki przynajmniej raz w tygodniu, natomiast pomarańczowy – średni czas opieki wymaganej przez podopiecznego przynajmniej raz w miesiącu.

Najczęściej występującą (13,1%) wśród mieszkańców niesamodzielnością jest ta wynikająca z faktycznych urazów, chorób lub z powodów naturalnych np. wieku, który warunkuje zapotrzebowanie na pomoc w czynnościach codziennych. Szacunkowo, grupa ta liczy 18,2 tys. mieszkańców powiatu. Z racji niesamodzielności subiektywnej, czyli takiej, która zauważana jest przez samych zainteresowanych lub osoby z nią zamieszkujące, konieczność wsparcia deklaruje 7 na 100 mieszkańców. Zdecydowanie najrzadziej identyfikowano niesamodzielność prawną, wskazywaną przez niespełna 4,4 % mieszkańców. Łącząc omawiane kategorie zauważamy, że w powiecie istnieje znaczny odsetek osób (66,5%27), które będąc faktycznie niesamodzielne, nie wypełniają definicji niepełnosprawności. Co za tym idzie, nie

27

Odsetek z grupy osób niesamodzielnych, nie ogółu mieszkańców powiatu.

28

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

korzystają ze wsparcia instytucjonalnego dedykowanego tej grupie mieszkańców, a ewentualne wsparcie w ramach pomocy społecznej mogą starać się pozyskać w oparciu o inne uwarunkowania np. wiek, trudna sytuacja życiowa etc. Jedynie nieco rzadziej niż co piąta (17,3%) osoba łączy ze sobą trzy wspomniane kategorie będąc osobą, która odczuwa brak samodzielności na skutek faktycznych urazów lub niedomagań i sytuacja ta jest potwierdzona właściwym orzecznictwem. Intersująca z punktu widzenia dostarczania świadczeń jest sytuacja, w której 6,8% badanych nie odczuwa swojej niesprawności, ani nie jest określana przez innych członków rodziny jako niesamodzielna, jednak posiada status osoby niepełnosprawnej. Przypuszcza się, że w skład tej niewielkiej grupy mogą wchodzić osoby o zaburzeniach psychicznych, które nie odczuwają diagnozowanej choroby/niesprawności i nie definiują siebie przez pryzmat niepełnosprawności, ale także osoby niepełnosprawne, które nauczyły się żyć z kalectwem oraz Ci, którzy bezpodstawnie korzystają ze świadczeń z pomocy społecznej. Rysunek 13. Typy niesamodzielności

Źródło: Badanie GD1.

Infografika przestawia rozkład procentowy osób o różnych typach niesamodzielności. Część kołowa zaprezentowana została w formie zbiorów z częściami wspólnymi. Dzięki temu możliwe jest jednoczesne wskazanie osób wyłącznie z jednym typem niesamodzielności, jak i zobrazowanie skali ich współwystępowania ze sobą. Wartości ze wszystkich kół sumują się do 100% i odpowiadają strukturze (łącznej liczbie) osób niesamodzielnych w powiecie.

29

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

4.2.

Charakterystyka podopiecznych i ich gospodarstw domowych

W niniejszym rozdziale przedstawione zostaną uwarunkowania funkcjonowania i najważniejsze dane dotyczące gospodarstw domowych, w których znajdują się osoby wymagające opieki, w podziale na dwie główne grupy odbiorców: dzieci do lat 5 oraz osoby niepełnosprawne i starsze. Pierwsza grupa podopiecznych, dzieci do lat pięciu, w badanych gospodarstwach domowych powiatu nyskiego, pod względem płci podzielona jest dokładnie na dwie równe części, po 50%. Rozkład procentowy w poszczególnych grupach wiekowych wskazuje na najliczniejszy udział pięciolatków (27,9%), a następnie niemal równolicznie cztery, trzy i dwulatków (odpowiednio 17,4, 17,9 i 17,7%). Niemowlęta do pierwszego roku życia stanowiły 7,3 %, a dzieci, które ukończyły 1 rok życia 11,9%. Badane gospodarstwa domowe z najmłodszymi podopiecznymi (dziećmi do lat 5) w większości są gospodarstwami liczącymi powyżej pięciu członków 42,2%. Niemal połowę mniej stanowią te, w których znajdują się trzy (29,4%) lub cztery osoby (28,4 %). Rodziny te niechętnie mówiły o swojej sytuacji finansowej. Wśród tych, które ujawniły w trakcie badania swoje zarobki, częściej niż jedna na cztery (22,7%), żyje na granicy ubóstwa ustawowego, czyli poniżej progu interwencji socjalnej, gdzie ma prawo do ubiegania się o się o przyznanie świadczenia pieniężnego. Dochody 4% gospodarstw wskazują na ubóstwo egzystencjalne, takie w którym trudno jest zaspokoić podstawowe potrzeby niezbędne do podtrzymania życia, jak żywność, ubranie, schronienie, środki farmakologiczne. W świetle takich danych może zaskakiwać ocena materialna gospodarstw, które definiują swoją sytuację najczęściej jako przeciętną (50,1%), co może wskazywać na akceptację biedy lub niedostatków materialnych jako standardowych warunków życia. Na ocenę złą wskazało 8%, natomiast zadowolonych ze swoich dochodów jest 42% mieszkańców. Jak wskazują wyniki pomiaru zaufania społecznego, nysanie swoją siłę i optymizm czerpią w dużym stopniu z relacji z bliskimi osobami i rodziną, wobec których wykazują się największą ufnością (100%) Przekłada się to bezpośrednio na odczuwane przez większość silne więzi rodzinne (100%), jak i przywiązywanie wysokiej wagi do czasu spędzanego wspólnie z rodziną (100%). Uogólniony poziom zaufania społecznego wynosi w powiecie nyskim – 78,4%.

30

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 14. Profil gospodarstwa domowego mającego dzieci pod opieką w powiecie nyskim.

Źródło: badanie GD1.

31

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Ciekawym zagadnieniem w kontekście sprawowanej opieki jest charakterystyka głów gospodarstw domowych - osób podejmujących wiążące decyzje dotyczące udzielanego wsparcia. W tej kwestii, w przypadku rodzin z małymi dziećmi do lat pięciu, dominuje model patriarchalny. Niemal siedmiu na dziesięciu ojców (71,7%) postrzeganych jest przez siebie lub innego członka rodziny jako głównego opiekuna władnego do podejmowania kluczowych decyzji. Sytuacja ta dotyczy głównie mężczyzn w wieku 30-39 lat (55,8%) lub starszych w wieku 40-49 lat (17%). Jest to związane prawdopodobnie ze statusem głównego, a niekiedy jedynego żywiciela rodziny. Pod tym względem powiat nie wyróżnia się na tle pozostałych badanych regionów. Jedynie w powiecie kazimierskim, decyzje opiekuńcze w głównej mierze należały do mężczyzn trzeciego pokolenia (dziadków). Wykształcenie głów gospodarstw domowych także jest pochodną specyfiki powiatu. W przypadku innych terenów, większość głów gospodarstw to osoby po szkole zasadniczej. Powiat nyski charakteryzuje się niemal równomiernym rozłożeniem cechy wykształcenia na absolwentów szkół średnich (28,9%), następnie szkół zawodowych (22,7%) i dalej szkół wyższych (20,2%). Są to głównie pracownicy sektora prywatnego (82,9%) z branży usług rynkowych (46,5%) lub przemysłu (28,1%).

32

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 15. Profil głowy gospodarstwa domowego z dziećmi do l.5 w powiecie nyskim.

Źródło: badanie GD1.

W drugiej grupie osób wymagających wsparcia (chorych, niepełnosprawnych i starszych), dominują seniorki, kobiety (59,7%) powyżej 70 roku życia (58,1%) oraz nieco młodsze w wieku 60 – 69 lat 33

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

(20,1%), które przynajmniej od 5 lat pozostają pod czyjąś opieką (49%). Ponieważ sama starość nie jest czynnikiem, który predestynuje do opieki, należy rozumieć tę grupę w sposób złożony, jako zbiór różnych dysfunkcji wynikających z chorób, obniżonej zdolności psychoruchowej lub upośledzeń pogłębiających się na skutek upływu czasu. Zaledwie co dziesiąta osoba, która z racji chorób lub niepełnosprawności wymagałaby wsparcia, jest przed 30 rokiem życia, a odsetki potrzebujących rosną wraz z kolejnymi kategoriami wiekowymi. Pokazuje to skalę zmian w zapotrzebowaniu na wsparcie, które rośnie wraz ze zmieniającą się strukturą wiekową starzejącego się powiatu nyskiego. Istnieje również korelacja miedzy potrzebą wsparcia, a posiadanym poziomem wykształcenia. Im jest ono niższe tym więcej osób zgłasza zapotrzebowanie na opiekę. Relacje miedzy tymi czynnikami mogą być dwustronne - to znaczy, im niższe wykształcenie, a przez to cięższe fizyczne prace podejmowane przez badanych tym szybsze i większe wyeksploatowanie organizmu na starsze lata. Ale także odwrotnie: im słabsze zdrowie tym mniejsze możliwości do podejmowania dalszej nauki. To złożona korelacja i czynników wpływających na ten stan może być znacznie więcej, łącznie z uwarunkowaniami historycznymi, regionalnymi i gospodarczymi, dlatego zauważając niniejszą korelację nie należy na jej podstawie wyciągać wprost wniosków przekładanych na sytuacje obecnych młodszych ludzi.

34

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 16. Profil podopiecznego - osoby starszej, niepełnosprawnej i chorej w powiecie nyskim.

PŁEĆ

WIEK

OD KIEDY WYMAGA OPIEKI?

4,1% 3,8% 1,0% 2,9%

14,6%

1,3% 7,9%

10,7% 10,0% 59,7%

od urodzenia

do 18 lat

18-29 lat

40,3%

16,6% powyżej 10 lat

30-39 lat

58,1%

20,1%

powyżej 5 lat do 10 lat

25,0%

40-49 lat

powyżej 2 lat do 5 lat

50-59 lat

do 2 lat

24,0%

60-69 lat

trudno powiedzieć

70 lat i więcej

odmowa odpowiedzi

2,6% 33,5%

10,4%

brak podstawowe/ wykształcenia gimnazjalne

1,3%

9,7%

26,8%

15,7%

zasadnicze zawodowe

średnie zawodowe

liceum ogólnokształcące/ profilowane

pomaturalne/ policealne/kolegium/ studium

wyższe

OPINIA RESPONDENTA, CZY PODOPIECZNY MA OGRANICZONĄ ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZINNYCH CZYNNOŚCI 0%

20%

40%

60%

79,1%

80%

2,2%

100%

18,7%

Tak i ten stan jest długotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) co najmniej 6 miesięcy Tak i ten stan jest krótkotrwały, to znaczy trwa (lub przewiduje się, że będzie trwał) poniżej 6 miesięcy Nie

OGRANICZONA ZDOLNOŚĆ WYKONYWANIA CODZIENNYCH CZYNNOŚCI WŁAŚCIWYCH DLA WIEKU WŚRÓD OSÓB STARSZYCH

podczas wchodzenia lub schodzenia po schodach

81,2%

podczas przemieszczania się na płaskich powierzchniach

89,6%

robienia zakupów (zrobienie zakupów i przyniesienie ich do domu)

75,5%

podczas kąpieli

52,6%

dotarcia do miejsc poza odległością spaceru

przy ubieraniu się lub rozbieraniu

51,7%

wykonywania lekkich prac domowych

podczas wstawania łóżka i przemieszczania się na fotel

51,5%

przygotowywania sobie posiłków

44,1%

dbania o sprawy finansowe, gospodarowania pieniędzmi

42,1%

podczas korzystania z toalety podczas jedzenia ze względu na brak kontroli wydalania moczu/stolca 0%

20%

1,8% 1,2% 0,5% 1,4% pracujący najemnie bezrobotny emeryt bierny zawodowo

Źródło: badanie GD1

35

61,5%

okazjonalnych cięższych prac domowycH

35,5% 27,6%

72,6% 59,3%

przygotowania i przyjmowania leków

31,2%

korzystania z telefonu (wybierania numeru, rozmowy)

20,8% 40%

78,0%

60%

29,0% 80%

100%

12,5%

pracujący na własny rachunek w gospodarstwie rolnym uczeń, student osoba niezdolna do pracy Nie wiem/trudno powiedzieć

4,0% 0,6%

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W powiecie nyskim, podobnie jak w pozostałych badanych powiatach, gospodarstwa domowe z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi, zdecydowanie częściej wybierają do zamieszkiwania tereny miejskie (59,2%). Najczęściej są to gospodarstwa jedno lub dwuosobowe (kolejno 25,5%, 28%), im większe gospodarstwo tym rzadziej znajdują się w nim osoby, które otacza się opieką ze względu na wiek, choroby lub niepełnosprawność. I tak w gospodarstwach trzyosobowych odsetek ten wynosi 19,4%, w czteroosobowych 15,2%, pięcioosobowych i powyżej już spada do 11,8%. Domostwa te, przy średnich dochodach od 1-3 tyś (28,1%) i 3-5 tyś (21,56%) swoją sytuację finansową oceniają zazwyczaj jako przeciętną (47,2%) lub dobrą i bardzo dobrą (37,9%). Dochody 2,8% domostw znajdują się na granicy ubóstwa ustawowego, a 6% wykracza poza przedział 5 tys. zł. Dane te są bardzo optymistyczne, ale niosą również zagrożenie pozostawienia lepiej sytuowanych rodzin bez pomocy organizowanej w ramach polityk społecznych z racji przekraczania progu dochodowego. Wśród gospodarstw z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi, powiat nyski posiada dość wysoki wskaźnik uogólnionego zaufania społecznego – 83,3%. Jest on nawet nieco wyższy niż rodzin z małymi dziećmi. Natomiast w nieznacznie mniejszym stopniu niż rodziny z dziećmi w wieku do 5 lat gospodarstwa domowe z osobami chorymi, niepełnosprawnymi i seniorami mogą polegać na rodzinie. Tu wskaźnik wynosi o 4 pkt. procentowe mniej (96%). Jednak nadal ważne dla nich są odczuwane przez zdecydowaną większość silne więzi rodzinne (97,5%), jak i przywiązywanie wysokiej wagi do czasu spędzanego wspólnie z rodziną (96,2%).

36

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 17. Profil gospodarstwa domowego mającego osobę starszą, niepełnosprawną i chorą pod opieką w powiecie nyskim.

Źródło: badanie GD1

Różnice między rodzinami z dziećmi, a pozostałymi, sprawującymi opiekę nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi i starszymi uwidaczniają się również w profilu głowy gospodarstwa domowego. W rodzinach z dziećmi częściej głową gospodarstwa domowego jest młody mężczyzna (ojciec). W rodzinach gdzie roztacza się opiekę nad osobami chorymi, niepełnosprawnymi lub starszymi, podział 37

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

według płci nie jest już tak radykalny. Kobieta jest głową gospodarstwa domowego w 48,2% przypadków, mężczyzna 51,8%. Są to głownie osoby w wieku senioralnym (70+ 36,2%; 60-69 lat 25,3%) troszczące się prawdopodobnie o swojego partnera lub rodzica, co pokazuje w badanej grupie wysoki współczynnik gospodarstw dwuosobowych w wieku emerytalnym. W badanej grupie przeważa wykształcenie podstawowe lub zasadnicze zawodowe (łacznie 55,2%). Absolwenci szkól średnich stanowią łącznie 29,1%, a uczelni wyższych – 7,2%. Tu, podobnie jak w opisie grup podopiecznych, również należy uczynić uwagę, że rozkład wykształcenia nie może stanowić zmiennej warunkujacej budowanie wniosków do progozowania o polityce społecznej. Na zarysowany stan miał bowiem wplyw szereg czynników, od sytuacji geopolitycznej, historycznej, do uwarunkowań regionalnych, które dawno uległy zmianie. Wśród młodszych opiekunów (do 59 roku życia), którzy pozostają na rynku pracy, dominują pracownicy najemni (18,7%) oraz osoby pracujace na własny rachunek poza gospodarstwem rolnym (3,6%). Sa to w znacznej mierze robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (37,9%), inny techniczny personel (15,1%) lub pracownicy biurowi (15,6proc.), działający na rynku prywatnym (79,5%) główie w branży usług rynkowych (41%) i przemysłu (27,3%).

38

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 18. Profil głowy gospodarstwa domowego z osobami starszymi, chorymi, niepełnosprawnymi w powiecie nyskim.

Źródło: badanie GD1.

39

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

4.3.

Prognoza zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę

Z przeprowadzonego badania wynika, że zapotrzebowanie gospodarstw domowych na opiekę w powiecie nyskim będzie wzrastać. Jedna piąta respondentów z powiatu nyskiego sądzi, że w perspektywie pięciu lat, któryś z domowników będzie wymagał opieki ze względu na starszy wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Co więcej, liczba gospodarstw domowych prognozujących potrzeby w tym zakresie jest nieco większa od liczby rodzin mających je obecnie. W powiecie nyskim odsetek gospodarstw domowych planujących powiększenie rodziny jest wyższy niż odsetek rodzin mających dzieci w wieku 0-5 lat. Na podstawie przeprowadzonej analizy nie można ocenić, w jakim stopniu obie te grupy pokrywają się. Nie wiadomo też jakiej części badanych uda się wcielić w życie deklarowane dziś plany. Również w świetle statystyki publicznej potencjał opiekuńczy populacji będzie się nieuchronnie obniżał. Zgodnie z ustaleniami prognozy demograficznej Głównego Urzędu Statystycznego do roku 2050, w Polsce przewiduje się spadek liczby dzieci i osób dorosłych oraz zwiększenie liczby (i udziału) osób starszych. Tendencja ta dotyczy również powiatu nyskiego, w którym przewiduje się, że w latach 2013-2020 liczba osób w wieku 65+ istotnie się zwiększy. Osoby w wieku 65+ mają stanowić 20% ludności powiatu. Jeżeli prognozy potwierdzą się powiat nyski będzie się starzeć – a za sprawą ujemnego bilansu ruchów migracyjnych i ujemnego przyrostu naturalnego – dodatkowo kurczyć. Obserwowane tendencje demograficzne, w dłuższej perspektywie, doprowadzą do redefinicji potrzeb mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. W nadchodzących latach należy spodziewać się wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz stabilizacji lub ograniczenia potrzeb w zakresie opieki nad dziećmi do lat 5.

5. PODAŻ OPIEKI 5.1.

Sieć formalnych instytucji opieki

W powiecie nyskim sieć usług opiekuńczych jest rozbudowana – usytuowane są tu zarówno publiczne jak i niepubliczne instytucje opieki, lecz między gminami widoczne są znaczne dysproporcje w liczbie i rodzajach instytucji świadczących usługi opiekuńcze. Przedstawiono je na poniższej mapie.

40

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 19. Mapa lokalizacji formalnych instytucji opieki w powiecie nyskim.

Źródło: Opracowanie własne.

W powiecie nyskim zidentyfikowano 44 instytucje publiczne zapewniające dzieciom opiekę przedszkolną (przedszkola, oddziały przedszkolne) oraz 10 tego rodzaju placówek, mających niepubliczny organ prowadzący. W roku szkolnym 2013/2014 uczęszczało do nich ponad 3,5 tys. przedszkolaków28. Rodzice młodszych dzieci mają możliwość powierzenia dzieci pod opiekę żłobów, klubów dziecięcych i dziennych opiekunów, co wskazuje na odejście od tradycyjnego charakteru opieki. Tabela 3. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad dziećmi funkcjonujących na terenie powiatu nyskiego. Liczba instytucji

Instytucje opieki żłobek klub dziecięcy

Instytucje publiczne 3 0

Instytucje niepubliczne 2 2

dzienny opiekun

229

0

przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego)

44

10

Źródło: Opracowanie własne.

Źródła danych o instytucjach sprawujących opiekę nad dziećmi w wieku 0-5 lat W przypadku publicznych i niepublicznych instytucji opieki w systemie edukacji i wsparcia rodzin z dziećmi od 3 do 5 roku życia, źródłem danych o placówkach był System Informacji Oświatowej. Należy jednak zaznaczyć, że baza danych z SIO jest obarczona błędami, m.in. zawiera zdublowane

28

Źródło: http://www.polskawliczbach.pl/nyskie#przedszkola-i-punkty-przedszkolne (dostęp: 5 września 2015). Dotyczy liczby JST/jednostek pomocniczych JST oferujących usługi dziennych opiekunów.

29

41

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

placówki bądź nieaktualne lub błędne numery telefonów i adresy e-mail. Stąd konieczna była dodatkowa weryfikacja instytucji prowadzona w oparciu o rozproszone źródła internetowe (strony samorządów lokalnych będących organami prowadzącymi placówek oraz istniejące w Internecie rejestry takie jak www.szkolnictwo.pl). Instytucje opieki nad dziećmi do lat 3, takie jak żłobki i kluby dziecięce oraz koordynatorzy pracy dziennych opiekunów zostały zidentyfikowane w oparciu o rejestr prowadzony przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Zawiera on pełny wykaz zarówno instytucji publicznych, jak i niepublicznych placówek, jednak nie identyfikuje poszczególnych instytucji w sposób pozwalający na oddzielenie jednych od drugich. W celach kontrolnych, w toku badania żłobków posłużono się danymi z Banku Danych Lokalnych GUS, identyfikujących liczbę instytucji podlegających samorządowi oraz liczbę instytucji ogółem na terenie wskazanych powiatów. W ten sposób możliwa była próba rozróżnienia instytucji publicznych i niepublicznych. Należy jednak nadmienić, że dane GUS nie zawsze aktualizowane są na bieżąco, tym samym rejestr ten nie daje gwarancji poprawnego zidentyfikowania liczby wszystkich instytucji publicznych i niepublicznych działających na terenie badanych JST. Źródło: Opracowanie własne.

W powiecie nyskim funkcjonują oddziały przedszkolne, reprezentujące nowe formy wychowania przedszkolnego, brakuje natomiast punktów przedszkolnych. W badanym powiecie zmalała liczba oddziałów przedszkolnych z 21 w 2008 r. do 19 w 2014 r. Zmniejszeniu uległa również liczba przedszkoli z 56 w 2007 r. do 54 w 2014 r., co nie pokrywa się z zaobserwowaną w całym województwie opolskim tendencją (wzrost liczby przedszkoli z 341 do 356 na przestrzeni ostatnich 7 lat). Na terenie powiatu brakuje przedszkola specjalnego, działa natomiast jedna placówka o charakterze integracyjnym w Nysie. Placówka organizuje opiekę nad dziećmi zdrowymi i niepełnosprawnymi oraz udziela pomocy psychologiczno-pedagogicznej wychowankom i ich rodzicom. Na uwagę zwraca fakt słabego wyposażenia powiatu w instytucje stacjonarne organizujące opiekę nad najmłodszymi dziećmi. Jedynie w dwóch gminach działają tego typu placówki (Nysa – 3 żłobki i 2 kluby malucha i Głuchołazy – 2 żłobki ), natomiast w jednej z gmin zidentyfikowano oddział żłobkowy przy przedszkolu samorządowym (Otmuchów). Mimo, że ustawa o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 wprowadziła możliwość tworzenia klubów malucha, muszą one uzyskać statusu żłobka, na co niektóre placówki nie są w stanie sobie pozwolić. CYTAT: Chciałam być bardzo żłobkiem, staraliśmy się w tym roku przejść na żłobek, ale zmieniło się rozporządzenie no i nas … musielibyśmy generalny remont zrobić żeby mieć 2 pomieszczenia tego samego metrażu, bo to się zmieniło dosyć na naszą niekorzyść [przedstawiciel klubu dziecięcego]

42

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Jak wspomniano wyżej, oferta podaży miejsc opieki nad najmłodszymi dziećmi nie ogranicza się jedynie do żłobków i klubów malucha. Od 2011 roku, gminy mają możliwość zatrudniania dziennych opiekunów, którzy stanowią pośrednią formę w sprawowaniu opieki pomiędzy silnie zinstytucjonalizowanymi żłobkami a niezinstytucjonalizowaną opieką sprawowaną nad dziećmi przez zatrudniane przez gospodarstwa domowe opiekunki. Zgodnie z danymi MPiPS (stan na 22.05.2015) w skali kraju zarejestrowanych było 540 dziennych opiekunów dzieci do lat 3, zatrudnionych przez 98 jednostek samorządu terytorialnego i ich jednostek pomocniczych (dzielnice miast), z czego 16 opiekunów dziennych działa w powiecie nyskim (w ramach instrumentu aktywizującego bezrobotnych „Powrót do aktywności”). INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI Wśród stacjonarnych instytucji świadczących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie nyskim można wyróżnić domy pomocy społecznej, zakłady opiekuńczo-lecznicze, a także środowiskowy dom samopomocy. Usługi środowiskowe świadczone są przez OPS-y w Nysie, Paczkowie, Głuchołazach, Kamienniku, Korfantowie, Łambinowicach i Otmuchowie oraz publiczne i niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej. Badane hospicja prezentują obie formy opieki nad osobami niesamodzielnymi (domową i stacjonarną). Szczegółowe informacje na ten temat znajdują się w poniższej tabeli. Tabela 4. Liczba publicznych i niepublicznych instytucji opieki nad osobami chorymi, starszymi i niepełnosprawnymi funkcjonującymi na terenie powiatu nyskiego. Liczba instytucji Instytucje opieki

Instytucje publiczne Opieka Opieka stacjonarna środowiskowa

Instytucje niepubliczne Opieka Opieka stacjonarna środowiskowa

zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL)

3

0

0

0

zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO)

0

0

0

0

szpitalne oddziały opieki paliatywnej

0

0

0

0

hospicja

0

0

1

1

pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa

0

2

0

6

dom pomocy społecznej

2

0

3

0

domy dziennego pobytu

0

0

0

0

środowiskowy dom samopomocy

1

0

0

0

klub samopomocy

0

0

0

0

usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze

0

7

0

0

Źródło: Opracowanie własne.

Źródła danych o instytucjach opieki sprawujących opiekę nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi W przypadku publicznych podmiotów, które pełnią rolę organizatorów pomocy w obszarze opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie oraz starszymi, w badaniu wykorzystane zostały dane teleadresowe przekazane przez Zamawiającego. 43

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Instytucje te zostały objęte badaniem nie jako organizatorzy pomocy (ich nadrzędna funkcja), ale w zakresie sprawowania opieki, poprzez nadzorowanie bezpośrednich działań takich jak: koordynacja pracy środowiskowych usług opiekuńczych. Instytucje, które bezpośrednio sprawują opiekę nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie i intelektualnie, chorymi somatycznie i psychicznie, starszymi, m.in.: domy pomocy społecznej, środowiskowe domy samopomocy, dzienne domy pomocy, zostały zidentyfikowane w oparciu o wykazy teleadresowe wydziałów polityki społecznej urzędów wojewódzkich. Zbiór danych agregowany był w oparciu o następujące rejestry: wykazy domów pomocy społecznej (wojewódzkie), wykazy środowiskowych domów samopomocy (wojewódzkie). Rejestry te, nie są prowadzone według usystematyzowanego schematu. Część z nich zawierała szczegółowe informacje dotyczące nazwy, adresu, a także organu prowadzącego/tworzącego, zakresu świadczonych usług, grup podopiecznych, a nawet liczby oferowanych usług. W innych były to proste rejestry zawierające jedynie nazwy instytucji i ich dane kontaktowe. W odniesieniu do publicznych podmiotów, podlegających lokalnej administracji w systemie ochrony zdrowia: zakładów opiekuńczo-leczniczych, zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, oraz ZOZ zatrudniających pielęgniarki środowiskowe lub świadczących opiekę długoterminową, Wykonawca posłużył się Rejestrem Podmiotów Wykonujących Działalność Leczniczą, który znajduje się na stronie Ministerstwa Zdrowia. Dane dotyczące hospicjów i szpitali oferujących opiekę paliatywną pozyskane zostały z rejestru prowadzonego przez Forum Hospicjów Polskich (aktualny na czerwiec 2013 r). Źródło: Opracowanie własne.

Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mają do dyspozycji stacjonarne (dzienne) oraz środowiskowe formy opieki. W samym powiecie znajduje się 9 całodobowych placówek świadczących opiekę osobom potrzebującym, lecz wsparcie udzielane jest głównie poprzez działalność 5 domów pomocy społecznej: 1. Dom Pomocy Społecznej "Maria" w Korfantowie, 2. Dom Pomocy Społecznej „POTOK” w Głuchołazach, 3. Dom Pomocy Społecznej MAGNOLIA prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi, 4. Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci i Młodzieży Niepełnosprawnych Intelektualnie Prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr Maryi Niepokalanej, 5. Dom Pomocy Społecznej dla Dorosłych prowadzony przez Kongregację Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza. Opiekę stacjonarną świadczą również zakłady opiekuńczo-lecznicze o profilu ogólnym i psychiatrycznym w Głuchołazach, ZOL przy szpitalu w Paczkowie oraz hospicjum Św. Arnolda Janssena w Nysie. Badane instytucje opieki paliatywnej oferują również wsparcie środowiskowe, w domach podopiecznych. Na terenie województwa opolskiego działają 54 stacje opieki Caritas, z czego 6 działa na terenie powiatu nyskiego (w Głuchołazach, Kamienniku, Korfantowie, Łambinowicach, 44

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Nysie, Otmuchowie). Działalność stacji finansowana jest przez Opolski i Śląski NFZ oraz władze samorządowe. Stacje Opieki Caritas Diecezji Opolskiej sprawują kompleksową opiekę nad pacjentem w miejscu jego zamieszkania. Opieka ta wykonywana jest przez zespoły pielęgniarek środowiskowych, wykonujące zabiegi pielęgnacyjno-lecznicze, promujące profilaktykę zdrowotną. Dodatkowo, Caritas prowadzi warsztaty terapii zajęciowej w Nysie i Głuchołazach, zajmujące się rehabilitacją zawodową oraz społeczną osób niepełnosprawnych. Opieka świadczona bezpośrednio w domu podopiecznego sprawowana jest także przez instytucje nadzorujące pracę opiekunów środowiskowych (7 ośrodków pomocy społecznej w powiecie) oraz w ramach pielęgniarskiej opieki środowiskowej lub długoterminowej. Należy podkreślić, iż samorządy gminne oraz powiatowe nie odpowiadają za zapewnienie usług zdrowotnych. System usług zdrowotnych opiera się głównie na prywatnych placówkach oraz dużych placówkach leczniczych, z których mogą również korzystać mieszkańcy. Politykę zdrowotną kreuje Narodowy Fundusz Zdrowia, który poprzez finansowanie odpowiednich świadczeń medycznych wpływa na funkcjonowanie usług zdrowotnych. Zapewnia on dostęp do różnych usług na terenie powiatu oraz finansuje działalność podstawowej opieki zdrowotnej, która jest głównym składnikiem systemu zdrowotnego gmin powiatu nyskiego. Samorządy gminne oraz samorząd wojewódzki może koncentrować swoje działania na zwiększaniu profilaktyki, tak aby wyeliminować wśród mieszkańców konieczność korzystania ze świadczeń zdrowotnych.

5.2 Oferta formalnych instytucji opieki W 2013 roku do przedszkoli uczęszczało 3849 dzieci w wieku 3-5 lat30, co oznacza, że na jedno miejsce w przedszkolu przypadało w powiecie nieco mniej niż 1 dziecko (0,97). Nie we wszystkich gminach sytuacja ta przedstawia się jednorodnie. Terenem, w którym istnieje zdecydowana nadwyżka potrzebujących dzieci w stosunku do oferowanych miejsc jest Nysa, w pozostałych lokalizacjach przedszkola nie zawsze wypełniają komplet miejsc. Jest to sytuacja podobna do tendencji zaobserwowanej w województwie, gdzie na skutek emigracji ludności w wieku produkcyjnym i niskiej dzietności zmniejszyła się liczba najmłodszych mieszkańców do tego stopnia, że na jedno miejsce w przedszkolu przypada 0,95 dziecka.31 Rodzice młodszych dzieci mają do dyspozycji 7 placówek mogących pomieścić 325 osób32. Zestawiając te dane z liczbą dzieci w wieku 0-2 lata okazuje się, że na 1 miejsce w instytucji stacjonarnej przypada ponad 10 dzieci, co nie odbiega znacząco od pozostałych badanych powiatów. Należy również pamiętać, że popyt na usługi opiekuńcze przeznaczone dla małych dzieci, jest również dodatkowo zaspokajany przez działających w powiecie nyskim dziennych opiekunów, zajmujących się dziećmi od ukończenia 20 tygodnia życia do ukończenia 3 roku życia. Opieka nad dziećmi

30

Źródło: GUS, BDL. Szacunek uwzględnia także zasoby sektora niepublicznego. 32 Szacunek uwzględnia również instytucje niepubliczne. 31

45

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

sprawowana jest maksymalnie przez 9 godzin dziennie w dni powszednie, w domu opiekuna, bądź podopiecznego. CYTAT: Fakt jest taki, że my nie mamy żłobka, który niewątpliwie mógłby się przydać. Jesteśmy na etapie projektowania. W tym roku ma być projekt na żłobek. Staramy się, żeby taki żłobek zrobić, żeby on był i żeby on funkcjonował w naszej gminie w, powiedzmy dwa lata. Tutaj może jest to, że za mała jest pomoc, jeżeli chodzi o żłobki. [APST2 _W_15_09072015] Funkcjonujemy w środowisku wiejskim, więc dla mnie normalnym jest, zresztą to widać po ilości osób korzystających z opiekuna dziennego, jeśli chodzi o dzieci do lat 3. Jest tu widoczna pomoc rodziny w zapewnieniu opieki nad tymi dziećmi do lat 3. (…) Żłobków nie ma u nas. Jest ten opiekun dzienny. Dwójka dzieci tylko korzysta. [APST2 _W_17_21072015] Tabela 5. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w powiecie nyskim. Liczba miejsc

Instytucje opieki żłobek/klub dziecięcy

Instytucje publiczne 263

Instytucje niepubliczne 62

dzienny opiekun

5633

0

przedszkole (razem z punktami przedszkolnymi i zespołami wychowania przedszkolnego)

362234

335

Źródło: Opracowanie własne.

Nyskie przedszkola i żłobki świadczą dzienne usługi stacjonarne w godzinach 5:30–16:00, we wszystkie robocze dni miesiąca, wyłączając – w przypadku większości placówek objętych badaniem – okres wakacyjny35. Rodzice mogą samodzielnie decydować o tym, czy korzystają z 5-godzinnej podstawy programowej, czy też przedłużają pobyt dziecka w placówce. Wszystkie badane gospodarstwa domowe dobrze oceniły czas świadczenia opieki przez placówki na terenie miasta. Oferta badanych instytucji opieki dla dzieci do lat 5 wynika z uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych, determinujących ich ostateczny kształt, są to:    

33

zadania określane przez ustawę z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3 i towarzyszące ustawie rozporządzenia, zadania określane przez ustawę z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty, zadania placówek określone w statutach, oczekiwania rodziców dzieci.

Ze względu na brak dostępnych danych zastanych dotyczących liczby miejsc oferowanych przez dziennych opiekunów obliczenie nastąpiło według następującego schematu: zliczone zostały znajdujące się w wykazie MPiPS osoby świadczące usługi dziennych opiekunów na terenie każdego z powiatów, a następnie przemnożone przez średnią możliwej liczby oferowanych miejsc wynikającej z Ustawy (od 3 do 5 miejsc). 34 Wg danych BDL za 2014 r. 35 Źródło: badania FIO-P1, FIO-P2.

46

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Zdaniem przedstawicieli samorządów lokalnych, znacznym ograniczeniem działalności placówek opiekuńczych na terenie powiatu jest sytuacja finansowa organu prowadzącego. Dyrektorzy potwierdzają tę opinię głównie jeśli chodzi o kształtowanie swoich budżetów. Większą swobodę deklarują natomiast w procesie przygotowywania podstawowej oferty placówek. Dużą rolę w kształtowaniu oferty żłobków i przedszkoli, dyrektorzy przypisują rodzicom dzieci, którzy w anonimowych ankietach lub w trakcie indywidualnych rozmów z pracownikami placówek mogą wyrazić swoje oczekiwania odnośnie rodzajów prowadzonych zajęć. Proponowane przez rodziców aktywności są wówczas uruchamiane w ramach dodatkowych, płatnych zajęć, niezależnych od kondycji finansowej żłobka lub przedszkola (i ich organu prowadzącego). Jeden z badanych żłobków oparł swoją ofertę nie tylko na ustawie lecz także wypracował własne standardy wg „Standardów jakości opieki, wspierania rozwoju dzieci do lat 3” wypracowanych przez Fundację Rozwoju Dzieci im. Komeńskiego. W ciągu ostatnich 5 lat oferta przedszkoli uległa nieznacznemu rozszerzeniu – wprowadzono m.in. zajęcia logopedyczne. CYTATY:

Przede wszystkim ograniczenia finansowe. Również i z naszej strony. [APST2_W_17_210072015] Trudno mówić o samodzielności jak się dostaje określoną kwotę pieniędzy. Oni muszą obracać się w tym, co mają. Więc ciężko tutaj mówić o samodzielności. Po prostu muszą dysponować tymi środkami w sposób oszczędny. [APST3_O_30_09072015] Nie raz zastanawiałam się nad tym co ulepszyć, ale to są malutkie dzieci i często zdarzało się tak, że jak chciałam coś powymyślać to się okazywało, że jednak te dzieci są za małe, że nie można przesadzać z tym wszystkim. Jest oferta dopracowana, naprawdę to co jest im potrzebne jak na ich poziom, wiek jest wystarczające. Jedyne co to dokupujemy zabawki, jakieś różne edukacyjne klocki. [FIOP2_N_Z_32] Opieka w badanych placówkach świadczona jest głównie w sposób stacjonarny, wzbogacana o wyjścia związane z procesem dydaktyczno-wychowawczym (wizyty w domu kultury, w gospodarstwach agroturystycznych, ogniska plastyczne). Instytucje zapewniają dzieciom kilka posiłków dziennie (najczęściej dysponują własnymi kuchniami, więc posiłki przygotowywane są zgodnie z przyjętymi przez siebie normami) oraz czas na zabawę, odpoczynek i leżakowanie. W trakcie dnia dzieci uczestniczą także w zajęciach programowych, m.in. zajęciach dydaktycznych, tematycznych lub bardziej indywidualnych, wyrównawczych, pod kierunkiem nauczycieli. Opieka środowiskowa sprawowana przez dziennych opiekunów przebiega według określonego harmonogramu, ustalanego z rodzicami podopiecznego. Przede wszystkim do zadań opiekunów dziennych należy zapewnienie dzieciom opieki pielęgnacyjnej i edukacyjnej w warunkach domowych lub do nich zbliżonych, a także prowadzenie zajęć opiekuńczo-wychowawczych, uwzględniających psychomotoryczny rozwój dziecka, właściwy do jego wieku.

47

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

W przypadku badanych placówek niepublicznych, dostrzec można zarówno większe profilowanie oferty względem dzieci jak również jej wzbogacanie o dodatkowe aktywności takie jak zajęcia logopedyczne, plastyczne, muzyczne, taneczne, teatralne, basen. Niespotykane w publicznych instytucjach elementy oferty mogą być efektem konkurowania o klienta oraz wysokości czesnego (w jednej z badanych placówek wynosi ono 320 zł miesięcznie). Jakość pracy placówek niepublicznych opiekujących się dziećmi wyznacza w dużej mierze domowa atmosfera, dlatego badane instytucje chcą być identyfikowane właśnie w ten sposób. W przypadku zespołu szkolno-przedszkolnego w Nysie, dodatkowym elementem oferty jest poradnia POZ zlokalizowana w placówce, dzięki czemu tworzy się swoisty system prorodzinny, w ramach którego oprócz opieki edukacyjno-wychowawczej można skorzystać w jednym miejscu z opieki zdrowotnej.

48

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 19. Oferta instytucji świadczących opiekę nad dziećmi.

Źródło: badanie FIO-P1.

49

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

INSTYTUCJE SPRAWUJĄCE OPIEKĘ NAD OSOBAMI STARSZYMI, CHORYMI I NIEPEŁNOSPRAWNYMI W powiecie nyskim osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą skorzystać zarówno z usług stacjonarnych, jak również środowiskowych form opieki. Według szacunków, publiczne instytucje stacjonarne dysponują 286 miejscami, zaś uzupełnienie stanowią prywatne dom pomocy społecznej i hospicjum, oferujące wsparcie dla 260 osób. Większą trudność stanowi natomiast oszacowanie liczby pacjentów korzystających z usług pielęgniarskich środowiskowych i długoterminowych oraz opiekunów środowiskowych, ponieważ zmiany liczby podopiecznych są bardzo płynne. Tabela 6. Szacunek liczby miejsc jakimi dysponują instytucje opieki nad osobami starszymi, chorymi i niepełnosprawnymi w powiecie nyskim. Liczba miejsc Instytucje opieki

Instytucje publiczne

Instytucje niepubliczne

Opieka stacjonarna

Opieka środowiskowa

Opieka stacjonarna

Opieka środowiskowa

zakład opiekuńczo-leczniczy (ZOL)

17536

0

0

0

zakład pielęgnacyjno-opiekuńczy (ZPO)

0

0

0

0

szpitalne oddziały opieki paliatywnej

0

0

0

0

hospicja

0

0

pielęgniarska opieka długoterminowa/środowiskowa

0

bd39

12

37

0

bd38 6

40

dom pomocy społecznej domy dziennego pobytu

56

0

248

0

0

0

0

0

środowiskowy dom samopomocy

55

0

0

0

klub samopomocy

0

0

0

0

usługi opiekuńcze i specjalistyczne usługi opiekuńcze

0

bd41

0

0

Źródło: opracowanie własne

Domy pomocy społecznej przyjmują łącznie 304 podopiecznych. Wśród nich jedynie DPS w Korfantowie (Dom Pomocy Społecznej „Maria”) jest samodzielną jednostką organizacyjną budżetową o zasięgu ponadgminnym. Pozostałe DPS-y prowadzone są przez podmioty niepubliczne (firma lub zgromadzenie zakonne), gdzie zasady przyjmowania podopiecznych ustalane są indywidualnie42. Placówki realizują opiekę dla osób w podeszłym wieku (56 miejsc), dla dzieci i młodzieży intelektualnie niepełnosprawnych (81 miejsc), kobiet przewlekle chorych psychicznie (63 miejsca) i dla osób chorych somatycznie (104 miejsca). Pamiętając, że w powiecie żyje ponad 10 tysięcy osób z

36

Obliczenia własne na podstawie wojewódzkich wykazów instytucji opieki i wyników badania FIO-P1 Obliczenia własne na podstawie wojewódzkich wykazów instytucji opieki i wyników badania FIO-P1 38 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych 39 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych 40 Badanie FIO-P1, http://dps-nysa.pl, http://gosc.pl/doc/1873293.Pielegnuja-Magnolie, domyopieki.pl 41 Brak możliwości oszacowania liczby podopiecznych 42 Powiat Nyski zawarł 31 grudnia 2010 roku umowy z jednostkami realizującymi publiczne zadania opiekuńcze na okres od dnia 1 stycznia 2011r. do dnia 31 grudnia 2015r. Oznacza to, że z końcem br. będzie konieczność przedłużenia umów lub podpisania nowych. Na ten cel przyznano dotację w wysokości 2,5 mln zł. 37

50

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

orzeczoną niepełnosprawnością z czego 3 tysiące dorosłych niepełnosprawnych w stopniu znacznym, a także 6 tysięcy osób w drugiej warstwie starzenia się (powyżej 80 lat z), liczba oferowanych miejsc, z których mogą skorzystać mieszkańcy jest niewystarczająca. Na dzień 31 grudnia 2013 r. na umieszczenie w domach pomocy społecznej powiatu nyskiego oczekiwało 45 osób. Najwięcej w DPS w Kopernikach (37 osób). Oferta instytucji stacjonarnych dla osób dorosłych jest regulowana m.in. przez ustawę o pomocy społecznej i rozporządzenia jej towarzyszące. W przypadku zakładów o profilu medycznym, oferta wynika ściśle z kontraktów zawieranych z NFZ, w których określone są standardy opieki długoterminowej – kryteria zarówno w zakresie wyposażenia sprzętowego i lokalowego, jak również wobec personelu. W ramach dodatkowej działalności, badane placówki zapewniają podopiecznym pomoc prawną i psychologiczną, a także leczenie farmakologiczne, diagnostykę i edukację zdrowotną pacjenta oraz członków jego rodziny. Placówki stacjonarne prócz standardowych elementów swojego rozkładu dnia, starają się również organizować podopiecznym wycieczki oraz wprowadzać elementy życia kulturalnego. Z relacji respondentów wynika, że zakres świadczeń nieobligatoryjnych wynika stricte z potrzeb podopiecznych i nie jest ograniczony czynnikami zewnętrznymi. W jednej z badanych placówek stacjonarnych dostrzeżono dobrą praktykę, polegającą na konsultacji zakresu oferty zarówno z pensjonariuszami jak i personelem, który jest zachęcany do pozyskiwania wiedzy w zakresie nowych trendów i sposobów codziennej pracy z podopiecznymi. Badane placówki stacjonarne starają się przeprowadzać diagnozę środowiskową podopiecznych oraz w pewien sposób zindywidualizować swoją ofertę, np. poprzez ustalanie indywidulanych planów wsparcia. CYTATY: Jeżeli to jest w ramach jakiejś terapii zajęciowej czy kulturalnej to wyjeżdżają do innych DPS-ów. Jeżdżą nad wodę. Jeżeli są to osoby sprawne to do kina. Do innych DPS-ów z wizytą. Nawet za granicę, bo do Czech jeździmy. Jesteśmy zaprzyjaźnieni tam z jednym DPS-em. Jeżdżą do Opola jak wystawiane są dla osób niepełnosprawnych. [FIOP2_N_DPS_15] Ideą opieki środowiskowej jest pozostawienie osoby niesamodzielnej w naturalnym otoczeniu, z którym czuje się związana. Instytucje świadczące opiekę środowiskową przykładają duże starania do zindywidualizowania wsparcia kierowanego do podopiecznych i ich rodzin. Opiekunowie przygotowują posiłki, podają leki, towarzyszą im w trakcie zakupów, wizyt w urzędach, aptekach i placówkach medycznych. Na podstawie wywiadów środowiskowych ustalane są indywidualne zakresy oferty, uwzględniające możliwości i stan zdrowia podopiecznych. Ponad połowa badanych gospodarstw domowych, w których opieka nad osobą niesamodzielną sprawowana jest również przez opiekuna formalnego lub instytucję, dobrze oceniła dopasowanie oferty do indywidualnych potrzeb podopiecznego.

51

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

CYTATY: Zaspokajanie codziennych potrzeb, to są te czynności typowo gospodarcze. Mieści się w tym, utrzymanie w czystości pomieszczeniu osoby wymagającej opieki, zakupy, załatwianie spraw urzędowych, różnego typu, przygotowywanie posiłku, przyniesienie obiadu, pomoc w spożywaniu tych posiłków, pranie bielizny pościelowej, przynoszenie opału. Mamy też takie historie, że trzeba takiej osobie przynosić opał, palić w piecu. No i powiem, nieszczęsne mycie okien, bo to jest taka sprawa sporna i też musieliśmy ustalić, że raz na kwartał myjemy okna i zmieniamy te zasłony i firanki. Drugim punktem jest zaspokajanie potrzeb opieki higieniczno-sanitarnej i tam są takie czynności jak mycie, kąpiel, zmiana bielizny, pomoc przy załatwianiu spraw fizjologicznych, zapobieganie powstawaniu odparzeń, odleżyn, zmiana pampersów, przesłanie łóżka, oraz pielęgnacja zlecona przez lekarza. Ważne jednak jest to, że ona musi być możliwa do wykonywania przez opiekunkę. To jest podawanie leków, pilnowanie tych leków, dozowanie tych leków, czyli przygotowywanie tygodniowe, czy dzienne, dozowanie tych leków, opróżnianie cewnika jeżeli taki jest, pielęgnacja miejsc zmienionych chorobowo, czyli smarowanie, oklepywanie, zakładanie różnych kompresów, okładów, opatrunki, mierzenie temperatury, mierzenie ciśnienia. [FIOP2_N_OPS_5] Standardy usług instytucji niepublicznych najczęściej wynikają z ustaleń prawnych. Potwierdzeniem jakości swoich usług, jakie stosuje jeden z domów pomocy społecznej są certyfikaty ISO i HACCP (jako pierwszy w Polsce). Dodatkowe elementy oferty oparte są głównie na poczuciu misji (budowanie domowej, przyjaznej atmosfery, ponadprogramowa pomoc w zakupach). Materialne dodatkowe elementy oferty to wyposażanie mieszkań podopiecznych w niezbędny sprzęt, na przykład elektrycznie sterowane łóżka.

52

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 201. Oferta instytucji świadczących opiekę nad osobami z niepełnosprawnościami, chorymi i starszymi.

Źródło: badanie FIO-P1.

53

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Aby zaoszczędzić środki finansowe i lepiej dostosować opiekę do potrzeb odbiorców samorządy zlecają realizację zadań publicznych uprawnionym do tego podmiotom. Jedną z najważniejszych organizacji, z którą współpracują samorządy jest Caritas, pełniący bardzo ważną rolę w zakresie wsparcia osób starszych i wymagających pomocy. Pozostałe działania zlecone nie są związane z opieką nad wyróżnionymi grupami, dotyczą np. dożywiania potrzebujących i organizacji półkolonii. CYTATY: Bo taka instytucja funkcjonuje u nas i zaopatrujemy na przykład osoby dalej zamieszkujące od ośrodka zdrowia. Ci ludzie tam dojeżdżają i pomagają. Czy to jako pielęgniarka środowiskowa czy pielęgniarka, która robi badania czy zastrzyki. Rehabilitacja osób niepełnosprawnych, masaże w miejscu zamieszkania. I mamy również w siedzibie Caritasu. Dzisiaj na przykład ta cała baza, gdzie przeprowadzane są zabiegi mieści się w budynku, który został im użyczony na działalność. A więc tutaj również ta współpraca jest dobra i myślę, że to był strzał w dziesiątkę, kiedyś jak ktoś to wymyślił. [APST2_B_20_17072015] Dokładamy do stacji opieki Caritas, ale to dalej jest wszystko w ograniczonym zakresie, bo jest coraz więcej osób starszych i tak naprawdę w ślad za starzejącym się społeczeństwem powinien iść rozwój instytucji świadczących usługi, a to nie jest realizowane i też do tej pory środki nie były zwiększane. Ale my się do tego przygotowujemy. Taka możliwość jest, bierzemy to pod uwagę. [APST2_B_21_22072015]

6. DOPASOWANIE POPYTU I PODAŻY OPIEKI Na dopasowanie popytu i podaży można patrzeć z różnych perspektyw. W niniejszym rozdziale zaprezentowano je w trzech ujęciach. W podrozdziale 6.1. opisano organizację opieki z punktu widzenia gospodarstw domowych. Podrozdział 6.2. pokazuje relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki. W podrozdziale 6.3. informacja o populacji osób potrzebujących pomocy została zderzona z wielkością podaży.

6.1 Organizacja opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego Poniższy podrozdział koncentruje się na kwestii organizacji opieki z punktu widzenia gospodarstwa domowego. Analiza uwzględnia odpowiedź na pytanie kto i w jakim stopniu sprawuje opiekę nad osobami, które tego wymagają i w jakim stopniu zapotrzebowanie na opiekę jest zaspokajane w ramach gospodarstwa i instytucji formalnych. Dla pełnego zrozumienia tego tematu uwzględniono także informację na temat tego, czy taka organizacja opieki jest wynikiem konieczności czy wyboru. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA

54

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Przyglądając się opiece nad małymi dziećmi organizowanej w powiecie nyskim można zauważyć, że ponad 70% gospodarstw domowych z małymi dziećmi udało się zaspokoić popyt na opiekę nad nimi, gdyż forma sprawowanej opieki była zgodna z ich wyborem. Głównie dzięki temu, że dziećmi mogą się zająć rodzice – przeważnie matki (47%), dopiero w dalszej kolejności ojciec dziecka (35,7%). Taki podział to pochodna sytuacji zawodowej rodziców gdzie matka często nie pracuje, ojciec natomiast stara się wesprzeć rodzinę po powrocie z pracy. W sytuacjach awaryjnych w opiece pomagają też babcie. Za zaspokojenie zapotrzebowania dużo rzadziej odpowiadają instytucje. Ci, którym nie udaje się zapewnić potrzebnej opieki nad dziećmi zgodnej z preferencjami przeważnie tłumaczą to brakiem możliwości finansowych. Opłacenie opiekunki lub kosztów prywatnego przedszkola jest poza zasięgiem ich budżetów domowych. Rysunek 212. Organizacja opieki nad dziećmi do 5 lat

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1).

Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza.

Wśród ponad dwudziestoprocentowego odsetka rodzin, których potrzeby opieki nad dzieckiem nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (94,8%wymaganego czasu opieki). Rodziny zgłaszają potrzebę odciążenia z konieczności sprawowania opieki w gospodarstwie domowym. Gdyby w tych gospodarstwach istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad dziećmi, instytucje zapewniałyby opiekę średnio przez 20,7% wymaganego czasu opieki, zaś indywidualni opiekunowie spoza gospodarstwa domowego przez 15,9% wymaganego czasu opieki.

55

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 23. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad dziećmi w wieku 0-5 lat w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach.

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru.

OSOBY STARSZE, CHORE I NIEPEŁNOSPRAWNE W przypadku chorych somatycznie mieszkańcy częściej niż ma to miejsce w przypadku opieki nad dziećmi, starają się zabezpieczyć potrzeby wspomagając się różnymi dostępnymi na danym terenie formami opieki instytucjonalnej i pół-instytucjonalnej. Jednak muszą one spełniać podstawowe warunki: dobrych standardów oraz niskiej odpłatności. Potrzeby w zakresie opieki nie są jednak zaspokojone w ponad połowie gospodarstw domowych (66,9%).

56

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 24. Organizacja opieki nad osobami chorymi somatycznie w powiece nyskim.

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1). Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza.

Wśród rodzin, których potrzeby w zakresie opieki nad osobami chorymi somatycznie nie są zaspokajane w satysfakcjonującej ich formie, dominuje opieka indywidualna sprawowana przez jednego z członków rodziny (średnio wymaganego czasu opieki 59,3 %). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą chorą, członkowie gospodarstw domowych sprawowaliby opiekę nad osobą jej potrzebującą średnio przez niemal połowę wymaganego czasu opieki, podobny byłby udział opieki instytucjonalnej (46,6%). Wśród tych którzy decydują się na zapewnienie wsparcia poza gospodarstwem domowym, najczęściej wybierana jest forma indywidualnej opieki, realizowana najczęściej przez komercyjne usługi pielęgniarek, lekarzy i rehabilitantów oferowane na rynku. Rysunek 25. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami chorymi somatycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach.

57

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1).

Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru.

Równie trudno jest zapewnić odpowiednią opiekę osobom niepełnosprawnym fizycznie i intelektualnie oraz chorym psychicznie. Szacunki wskazują, że potrzeby gospodarstw domowych z obowiązkami opiekuńczymi wobec osób niepełnosprawnych fizycznie zaspokojone są tylko w ok. 43%, a borykających się z niepełnosprawnością intelektualną lub chorobą psychiczną domownika w ok. 46%. Podopieczni przynależący do tych grup, bez względu na to, czy ich potrzeby są zaspokojone czy nie, najczęściej opiekują się sobą samodzielnie, lub korzystają z pomocy małżonków. Główną przeszkodą w realizowaniu opieki zgodnie z preferencjami są problemy finansowe gospodarstw domowych, a także (w nieco mniejszym stopniu) ograniczony wybór instytucji świadczących opiekę. Część opiekunów podopiecznych z omawianych grup zgłasza potrzebę odciążenia ich z konieczności sprawowania opieki w gospodarstwie domowym. Jak wskazują badani, w opiece nad osobami zależnymi chętnie wsparliby się usługami specjalistycznych instytucji. W sytuacji wyboru zewnętrznych form wsparcia dość często wybierani są indywidualni opiekunowie, rehabilitanci, pielęgniarki. Korzystanie z form opieki poza gospodarstwem domowym niesie również korzyści dla opiekunów, także wtedy gdy główny opiekun nie pracuje. Jak podkreślają respondenci w wywiadach, możliwość przebywania podopiecznego w środowiskowym domu samopomocy pozwala im na organizowanie swojego wolnego czasu, angażowanie się w sprawy poza opieką.

58

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 26. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w powiecie nyskim.

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1).

Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 27. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi fizycznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach.

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1).

Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru.

59

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 28. Organizacja opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w powiecie nyskim.

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1).

Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 29. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami niepełnosprawnymi intelektualnie i chorymi psychicznie w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1).

Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru.

Tylko nieco lepsza sytuacja jest w przypadku opieki nad osobami starszymi, gdzie 52,7% respondentów deklaruje możliwość zaspokojenia potrzeb seniorów, ale tylko niespełna 60% wymaganego czasu opieki zapewnia najbliższe otoczenie osoby starszej, w ramach rodziny. Nawet 60

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

wówczas najczęściej seniorzy starają się radzić sobie sami (35,9%) lub liczą na pomoc małżonka/ki (28,%), rzadziej dzieci (12,4%). Wywiady z respondentami pokazują, że w sytuacji ciągłej opieki domowej nad seniorami, zwłaszcza dotkniętymi chorobami wieku starszego, trudnością bywa obciążenie psychiczne i fizyczne opiekunów, zwłaszcza kiedy sprawują pomoc samodzielnie. Gdy osoba starsza nie może otrzymać wsparcia w ramach rodziny najczęściej (40,2 wymaganego czasu opieki%) udzielane jest ono poza gospodarstwem, poprzez różne formy opieki indywidualnej. W trudniejszej sytuacji znajdują się rodziny, których nie stać na zapewnienie odpowiedniej pomocy seniorom (27,7%) lub nie jest im ona udzielana ze względu na niewielki wybór form opieki dostarczający godziwy standard wsparcia (12,2%). Gdyby w gospodarstwach deklarujących popyt niezaspokojony, istniała możliwość zgodnego z potrzebami zorganizowania opieki nad osobą starszą, ponad połowę wymaganego czasu opieki zaspokajałyby pod opiekę profesjonalne instytucje. Rysunek 30. Organizacja opieki nad osobami starszymi w powiecie nyskim.

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1).

Na infografice popyt zaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był wyborem gospodarstwa domowego, to znaczy taka organizacja opieki jest ich zdaniem najlepsza. Rysunek 31. Aktualny i preferowany (optymalny) sposób organizacji opieki nad osobami starszymi w gospodarstwach domowych o niezaspokojonych potrzebach.

61

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Źródło: Badanie gospodarstw domowych (GD1).

Infografika dotyczy tylko sytuacji gospodarstw domowych, których popyt nie został zaspokojony. Popyt niezaspokojony oznacza, że sposób organizacji opieki był podyktowany koniecznością, nie był efektem wyboru.

6.2

Charakterystyka podopiecznych z punktu widzenia instytucji opieki

W tym podrozdziale scharakteryzowano relację popytu i podaży z perspektywy instytucji opieki, ukazując charakterystykę odbiorców ich działalności, zasady przyjmowania podopiecznych oraz skalę niezaspokojonego popytu. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Ze względu na wydłużenie urlopów macierzyńskich, do żłobka uczęszczają dzieci w wieku 1-3 lata, przedszkola natomiast opiekują się dziećmi mającymi od 2,5 do 5 lub 6 lat (w przypadku dzieci z odroczonym obowiązkiem szkolnym)43. Z usług opiekuńczych dla małych dzieci korzystają najczęściej rodziny zamieszkujące na terenie danej gminy, średnio lub niżej sytuowane pod względem ekonomicznym, w których co najmniej jeden z rodziców pracuje zawodowo. Wśród rodzin dominują rodziny wielodzietne, z 5 lub 6 dzieci. Z usług opiekuna dziennego natomiast, korzystają najczęściej młode małżeństwa, które wkraczają w sferę zawodową lub kobiety wracające na rynek pracy po urlopach macierzyńskich. CYTATY: Zastanawiamy się czy rodzic będzie płacił czy nie, to jest tylko pod tym względem. A tak to z różnych środowisk przyjmujemy i chodzą i nie mamy z nimi problemów. [FIOP2_N_Z_32]

43

Źródło: badanie FIO-P2.

62

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Generalnie, my mamy u nas w przedszkolu tylko 5 dzieci, które korzystają z pobytu bezpłatnego. Jest to albo mama samotnie wychowująca, albo rodzina, w której jest bezrobocie. Cała reszta są to osoby pracujące, jeśli nie 2 z rodziców to na pewno 1. [FIOP2_N_P_91] Podstawowe kryteria rekrutacyjne do placówek publicznych wynikają z ustawy o systemie oświaty, natomiast dodatkowe, ustalane są przez rady gminne. Dzieci przyjmowane są na podstawie podań składanych przez rodziców, w których określana jest ich sytuacja ekonomiczna – rodzice pracujący i samotnie wychowujący dziecko mają pierwszeństwo w ubieganiu się o miejsce dla dziecka w przedszkolu. Dużą szansę na przyjęcie do placówek opiekuńczych mają również dzieci z obowiązkiem rocznego przygotowania do podjęcia nauki, których rodzeństwo już uczy się w danej placówce. Więcej punktów w trackie rekrutacji przyznawanych jest również dzieciom niepełnosprawnym. W przypadku wątpliwości, decydujące jest zakorzenienie rodzin w środowisku lokalnym. Najczęściej o przyjęciu pod opiekę instytucji decyduje kolejność zgłoszeń – rodziny, które zbyt późno podjęły decyzję o zapisaniu dziecka do placówki lub nie spełniły kryteriów formalnych trafiają na listę rezerwową. Jest to sytuacja rzadka, bowiem powiat cechuje się niskim przyrostem naturalnym i dość wysokim bezrobociem wśród kobiet w wieku rozrodczym, które częściowo zabezpieczają opiekę nad dziećmi. Alternatywą dla rodziców pracujących są niepubliczne przedszkola i żłobki działające na terenie gmin lub kluby malucha, gdzie jedynym warunkiem przyjęcia jest uiszczenie opłaty za opiekę nad dzieckiem. Aby skorzystać z oferty środowiskowej dziennego opiekuna, należy zgłosić się do wojewódzkiego urzędu pracy, wypełnić stosowne dokumenty, a następnie przekazać je do urzędu miasta, celem dalszej weryfikacji (sprawdzany jest m.in. wiek dziecka). Rodzice są raczej dobrze poinformowani o działaniach wspomagających opiekę nad dzieckiem w powiecie i kryteriach dostępu dzieci do poszczególnych placówek opiekuńczych. Jak pokazują wywiady z rodzicami, najczęściej ich wiedza szczegółowa ogranicza się do tych instytucji, z których korzystają obecnie lub korzystały w przeszłości (z tego względu najwięcej wiedziały matki posiadające dzieci w przedszkolu, szkole, ponieważ miały styczność z różnymi instytucjami opiekuńczymi). Szczegółowe informacje na temat kryteriów przyjęcia do instytucji opiekuńczych dla dzieci przedstawiciele gospodarstw domowych czerpią najczęściej z internetowych stron placówek opiekuńczych, od innych rodziców lub od pracowników przeszkoli i żłóbków. Publiczne placówki z obszaru opieki nad dzieckiem nie prowadzą pogłębionej analizy potrzeb rodzin. W działalności publicznych przedszkoli i żłobków uwzględnia się natomiast informacje przekazywane przez Miejski Ośrodek Pomocy Rodzinie, w związku z czym dzieci z interwencji socjalnych traktowane są priorytetowo. W żłobkach i przedszkolach znacznie częściej niż w innych instytucjach opieki dochodzi do rezygnacji z usług placówki lub absencji podopiecznego. Jest to najczęściej wynikiem zmiany sytuacji ekonomicznej rodziny (np. rezygnacja z pracy jednego z rodziców umożliwiająca pozostanie z dzieckiem w domu), a także społecznej oraz częstych chorób dziecka. 63

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mogą korzystać z różnego rodzaju instytucji opiekuńczych. Poniżej zaprezentowano charakterystykę odbiorców usług a także kryteria przyjęcia stosowane w opiece stacjonarnej i środowiskowej. Opiece instytucji stacjonarnych podlegają najczęściej osoby starsze, o różnym poziomie sprawności i samodzielności, a także młodsze osoby, chore somatycznie i psychicznie. Podopieczni na ogół wymagają intensywnej opieki pielęgniarskiej oraz pomocy w zaspokajaniu podstawowych fizjologicznych potrzeb. Większość podopiecznych to osoby niezamożne, wymagające całodobowej opieki. CYTATY: Do 2004 roku odpłatność państwo pokrywało. Mieszkaniec pokrywał 70% ze swojego świadczenia czy to emerytura, renta, cokolwiek on tam miał. Czy zasiłek stały. Pozostałą część pokrywało państwo. To skutkowało tym, że mieliśmy kolejkę. Ja akurat przyszłam w 2004 roku. Jako dyrektor. Pamiętam, że było 17 osób w kolejce. Osoby były sprawne, Tu działał teatr, tu działał chór. Jak w pierwszym roku wyjeżdżaliśmy do zoo to musiałam wynająć autokar, Bo tyle osób jechało. W chwili obecnej, ponieważ to płaci rodzina, a dopiero w drugiej kolejności gmina, efekt jest taki, że do nas trafiają osoby, już chóru nie ma, teatrzyku nie ma, a ledwie zbiorę samochód 9 osobowy, osoby sprawne. O dziwo tymi osobami sprawnymi to są osoby jeszcze skierowane przed 2004 rokiem. Wczoraj umarł pan który był u nas 21 lat. To są właśnie te osoby, które kiedyś tu były skierowane sprawne. Obecnie ani rodzina nie pali się do płacenia, dlatego że to jest bardzo duży koszt, chociaż ja mam jeden z najniższych w województwie opolskim. 2601. Ani gmina. I kierują nam osoby, które niejednokrotnie przywożone są już na noszach. Jest bardzo duża różnica między tymi co byli kiedyś a tymi co są teraz kierowani. [FIOP2_N_DPS_15] Z obserwacji badanych wynika, że w momencie powierzenia podopiecznego instytucji, zmniejsza się częstotliwość kontaktów z rodzinami. Częstym zjawiskiem dostrzegalnym przez respondentów jest również rosnąca postawa roszczeniowa względem opiekunów, wynikająca niejednokrotnie z niskich niż oczekiwane standardów opieki. CYTATY: Nie rozumieją, że koszty się rozkładają. To nie jest tylko opiekunka, ale to jest i administracja i praczka i kucharka, wszystko się na to składa. I prąd i wszystko. Nie potrafią zrozumieć kosztu. Dla osoby, która ma emerytury 1500 zł czy 1200 zł i mieszka w domu i się z tego utrzymuje, to nie potrafi zrozumieć, że tu u nas kosztuje to 2600 zł. [FIOP2_N_DPS_15] Większość podopiecznych stanowią kobiety, co może wynikać z większej śmiertelności mężczyzn we wcześniejszych latach życia. Osoby starsze wymagające opieki często funkcjonują w jednym gospodarstwie domowym ze swoimi dziećmi, lecz ze względu na zaawansowanie choroby nie 64

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

otrzymują dostatecznego wsparcia. Opiekunowie środowiskowi oferują swoją pomoc również osobom młodym, dotkniętym najczęściej stwardnieniem rozsianym lub chorobą o podłożu psychicznym, utrudniającym samodzielne funkcjonowanie. Z usług dla osób starszych, chorych i niepełnosprawnych mogą skorzystać emeryci i renciści oraz mieszkańcy otrzymujący świadczenia społeczne44. W zależności od rodzaju pomocy i typu instytucji powołanej do jej udzielania, proces ubiegania się o opiekę inicjuje formalne skierowanie z ośrodka pomocy społecznej lub od lekarza (rodzinnego bądź specjalisty). W przypadku przyjmowania podopiecznych do instytucji istnieją dwie drogi. Jedną z nich jest zgłoszenie osoby przez rodzinę, która potrzebuje pomocy w zakresie opieki lub nie chce zupełnie zajmować się osobą chorą, niepełnosprawną lub starszą. Druga ścieżka oparta jest na selekcji potrzebujących opieki mieszkańców powiatu przez inne służby, takie jak OPS czy PCPR, które dostrzegając potrzebę, kierują daną osobę do konkretnej, właściwej ze względu na zakres działalności instytucji. Wywiad środowiskowy na temat danej osoby realizowany jest często przy pomocy sąsiadów, członków dalszej rodziny. Dużym ułatwieniem dla instytucji przyjmującej są również dane przekazywane przez inne podmioty, na przykład przez OPS, który ma szczegółowy ogląd sytuacji danej osoby. Opuszczanie miejsc w placówkach dla osób chorych i starszych następuje zazwyczaj z powodów naturalnych lub dużo rzadziej z racji przeniesienia do placówki o innym charakterze (np. szpitali) oraz z powodu zmiany placówki w wyniku własnej decyzji na skutek złych warunków zamieszkania lub niewystarczającej opieki. Warto podkreślić, że nie wszyscy samorządowcy dostrzegają zagadnienie opieki nad starszymi, chorymi lub niepełnosprawnymi osobami w kategorii problemu powodowanego niewystarczającym zaspokojeniem ich potrzeb. W wypowiedziach niektórych członków samorządu dominuje przekonanie o swobodnym dostępie do placówek wsparcia i instytucji opiekuńczych. Jest to po części prawdziwe zdanie, ale nie wspólne dla każdej gminy. Natomiast warto podkreślić, że w powiecie nyskim w odróżnieniu od innych badanych terenów, seniorzy i osoby potrzebujące częściej korzystają z zasobów rodziny niż instytucjonalnych. Najczęstszym powodem nieprzyznania świadczeń opiekuńczych jest brak spełnienia kryteriów formalnych lub brak miejsc w placówkach. W takiej sytuacji rodziny osób potrzebujących mogą szukać oferty komercyjnych działań opiekuńczych. Są to jednak działania niestandaryzowane i nie objęte żadną kontrolą jakości oferowanej opieki. Problem braku miejsc w placówkach opiekuńczych jest charakterystyczny dla całego powiatu. Jedynie w dwóch badanych placówkach dyrektorzy deklarują jeszcze wolne miejsca umożliwiające przyjęcie kilku podopiecznych (niepubliczne hospicjum i DPS). Mieszkańcy, głównie gmin miejskich, wyrażają przekonanie, ze zapewnienie potrzebującym dostępu do usług opiekuńczych jest obowiązkiem jednostek administracji samorządowej sprawującym władze na danym terenie.45

44 45

Źródło: badanie FIO-P2. FGI prowadzone w ramach analizy i oceny rozwiązań prawnych w zakresie funkcjonowania instytucji opieki w Polsce.

65

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Typowy okres objęcia opieką stacjonarną lub świadczeniem opieki domowej waha się od 6 miesięcy do 1 roku46, natomiast średnio 34 nowych podopiecznych oczekuje na przyjęcie do placówki do pół roku. Rysunek 22. Odsetek osób oczekujących na możliwość skorzystania z opieki w instytucji: liczba osób oczekujących oraz czas oczekiwania na miejsce – instytucje opieki nad osobami z niepełnosprawnością, chorymi i starszymi.

Źródło: Badanie FIO-P1.

6.3

Porównanie liczby podopiecznych z liczbą miejsc/godzin opieki

W celu dokonania analizy dopasowania popytu i podaży na opiekę na terenie powiatu nyskiego zostały wykorzystane miejsca w zakładach stacjonarnej opieki (bez względu na charakter podopiecznego, dla którego są przeznaczone), które porównano z szacunkami liczby osób potrzebujących tej opieki. Szacunki te zostały oparte o dane z BDL, uzupełnione o wyniki badania GD1 (w przypadku osób chorych, starszych, niepełnosprawnych). Z analizy ilościowej wynika, że popyt i podaż na usługi opiekuńcze wobec osób starszych, chorych i niepełnosprawnych są niedopasowane. Popyt na usługi przewyższa podaż. Jak wskazują szacunki, zaprezentowane w podrozdziale 4.1. w powiecie nyskim jest ponad 13 000 osób wymagających opieki, ze względu na wiek, chorobę lub niepełnosprawność. Jednocześnie w placówkach opieki stacjonarnej zapewnionych jest niewiele ponad 540 miejsc. W trakcie badania nie rozpoznano jednak ostatecznej liczby osób, które mogłyby skorzystać z pomocy pielęgniarek środowiskowych i długoterminowych. Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie osoby wymagające opieki potrzebują pomocy stacjonarnej, co wynika nie tyle z trendów deinstytucjonalizacyjnych, co z różnego poziomu niesamodzielności tych osób i potrzeby świadczenia opieki samodzielnie. Jak pokazuje analiza danych jakościowych, dopóki nie ma wyraźnej potrzeby, nie korzysta się z formalnej pomocy zewnętrznej. Rodziny z obowiązkami opiekuńczymi wobec osób chorych, starszych i niepełnosprawnych godzą się na przejmowanie opieki nad najbliższymi osobami, ponieważ

46

Źródło: badanie FIO-P1.

66

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

traktują ją jako swój obowiązek, jednocześnie postrzegając całodobową opiekę instytucjonalną jako „pozbycie się problemu”. Popyt i podaż nie są dopasowane również jeśli chodzi o usługi opiekuńcze dla dzieci w wieku 0-2. Liczba dzieci (ok. 3302) przewyższa możliwości dziennych opiekunów (perspektywa objęcia opieką około 56 dzieci) i liczbę dostępnych miejsc w żłobkach (ok. 325). Tylko jeśli chodzi o przedszkola podaż zaspokaja popyt. Liczba miejsc w przedszkolach (ok. 3957) jest większa niż liczba dzieci w wieku 3-5 lat (ok. 3846).

6.4

Postrzeganie dopasowania popytu i podaży przez respondentów

W niniejszym rozdziale opisano dopasowanie popytu i podaży z punktu widzenia wszystkich interesariuszy systemu opieki – przedstawicieli gospodarstw domowych, formalnych instytucji opieki, władz samorządowych i radnych. DZIECI DO 5 ROKU ŻYCIA Rodziny z powiatu nyskiego sygnalizowały problem z dostępnością miejsc w żłobkach i punktów opieki medycznej. Z danych jakościowych wynika jednak, że dla większości rodziców najlepszą formą opieki nad małym dzieckiem jest opieka nieformalna. Matki obawiają się m.in. tego, że ich dzieci są zbyt małe aby powierzyć je pod opiekę instytucji, oraz tego, że nie będzie im poświęcone wystarczająco dużo uwagi. Gospodarstwa domowe korzystające z opieki instytucjonalnej motywowane były potrzebami socjalizacyjnymi i rozwojowymi dzieci, a także chęcią powrotu do pracy. Rodzice dzieci w wieku 3-5 lat wskazali, że nie mają dużego wpływu na wybór przedszkola – przeważnie jest jedno w najbliższej okolicy, co znacznie ogranicza ich możliwości. W trudniejszej sytuacji są gospodarstwa domowe z niepełnosprawnymi dziećmi - w powiecie funkcjonuje tylko jedno przedszkole integracyjne (w Nysie). Mankamentem publicznej opieki przedszkolnej w opinii rodziców z terenów wiejskich są także godziny pracy przedszkoli, dostosowane do rozkładu autobusu. Zdaniem pracujących respondentek powinny być raczej dopasowane do możliwości pracujących matek. Mimo wszystko, rodzice uważają, że opieka instytucjonalna pełni bardzo ważną rolę w rozwoju dziecka, dlatego dostęp do niej powinien zostać zapewniony. Zdaniem przedstawicieli żłobków i przedszkoli popyt na usługi dla dzieci do lat 5 jest niemal całkowicie zabezpieczony (90%). W opinii dyrektorów instytucji, oferta publicznych przedszkoli dla najmłodszych mieszkańców powiatu wyczerpuje potrzeby opiekuńcze regionu. I mimo, że wachlarz propozycji przedszkoli niepublicznych jest szeroki, to w powiecie o niskim poziomie dzietności, nie najwyższej stopie bogacenia się mieszkańców, i w sytuacji gdy niemal co druga kobieta w wieku produkcyjnym nie podejmuje zatrudnienia mogąc spełniać opiekę nad dzieckiem, nie jest potrzebna wysoka liczba dodatkowych, płatnych placówek. CYTAT: 67

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Ja zrobiłam już, co mogłam. Ja pisałam już ogłoszenia już po Paczkowie, takie piękne, kolorowe, zachęcające do zapisywania dzieci do nas. Gdzie pisałam, że nawet dostosujemy godziny pracy do każdego rodzica? Ja nawet mówię, jak trzeba by było do 17 byłoby do 17, że nawet możemy jak będzie większość dzieci, zorganizować dowóz tych dzieci. No, ale nikt się nie odezwał. [FIONP1_N_P_6_05082015] Podobne przekonanie o nadwyżce instytucji opiekuńczych dla dzieci w wieku przedszkolnym do poziomu zapotrzebowania wyraża cześć radnych powiatu. Warto zauważyć, że usługi kierowane do najmłodszych to jedyna kategoria działań co do której sygnalizowane jest wysycenie rynku - ponad połowa badanych (57%) wyraża przekonanie, że usługo dla dzieci są odpowiednio zabezpieczone. Zdaniem samorządowców, zainteresowanie opieką w żłobkach jest znacznie większe niż jej podaż. Niestety większość gmin nie posiada żłobków na swoim terenie, a tylko jedna z badanych JST deklarowała zaawansowane plany w zakresie utworzenia takiego obiektu. Brak żłobka nie jest znacznym problemem w sytuacji zagwarantowania innych form pomocy, jednakże samorządy (prócz dwóch gmin, w których funkcjonują dzienni opiekunowie) nie zapewniają innego wsparcia - brakuje m.in. klubów dziecięcych. CYTAT: Fakt jest taki, że my nie mamy żłobka, który niewątpliwie mógłby się przydać. Jesteśmy na etapie projektowania. W tym roku ma być projekt na żłobek. Staramy się, żeby taki żłobek zrobić, żeby on był i żeby on funkcjonował w naszej gminie w powiedzmy dwa lata. Tutaj może jest to, że za mała jest pomoc, jeżeli chodzi o żłobki. [APST2_KAM_W_15_09072015] Chęć samorządów do podejmowania wysiłków w zakresie rozwoju przedszkoli wynika z konieczności wsparcia rodziców, jednak należy podkreślić, że nie wszystkie samorządy zdecydowały się na utworzenie przedszkoli, a rodzice korzystają z instytucji znajdujących się w innych gminach. OSOBY STARSZE, CHORE, NIEPEŁNOSPRAWNE Przedstawiciele badanych gospodarstw domowych zwrócili uwagę przede wszystkim na brak instytucji opiekuńczych dla dorosłych osób niepełnosprawnych pod względem intelektualnym. Problemem jest też ograniczona różnorodność instytucji opiekuńczych oraz brak systemowej informacji o dostępnych formach pomocy. W efekcie, badani decydują się na te formy, które w danym czasie są osiągalne. Zdaniem respondentów przyszłością powinny być niewielkie placówki przystosowane do potrzeb osób starszych z dysfunkcjami ruchu. Również przedstawiciele samorządów przykładają duża wagę do zapewnienia pomocy osobom starszym. Ich zdaniem zapewnienie pomocy seniorom powinno być kluczowym działaniem realizowanym w ramach systemu pomocy. Wynika to z sytuacji demograficznej powiatu – na skutek emigracji młodych osób, starsi mieszkańcy powiatu pozostawieni są bez opieki ze strony rodziny,

68

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

której zapewnienie powinno stać się obowiązkiem JST. Dostrzegana jest również potrzeba budowania struktur o charakterze opiekuńczym, nie będących placówkami całodobowego wsparcia. CYTAT: Fajnie by było, jakby powstał dzienny dom pomocy społecznej i tutaj jest takie niedostatek. Taki dzienny dom dla osób starszych sprawdziłby się, bądź środowiskowy dom samopomocy, to też by było fajnie gdyby powstał na naszym terenie. Tych usług nam bardzo brakuje. [APST3_O_27_16072015] Ze względu na powolne starzenie się społeczeństwa oraz rosnące zaniedbania względem osób w podeszłym wieku, dyrektorzy instytucji i radni prognozują wzrost zapotrzebowania na usługi dla osób w wieku podeszłym. W przypadku seniorów, połowa pytanych dyrektorów wyraża przekonanie, że opieka instytucjonalna jest odpowiednio rozwinięta. Podobny odsetek przedstawicieli instytucji opieki przyznaje jednak, że posiadane zasoby nie są wystarczające do pokrycia zapotrzebowania na usługi dla osób chorych. Dodatkowo respondenci wskazali potrzebę uruchomienia instytucji działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Przedstawiono je poniżej. Rysunek 34. Brakujące formy opieki dla osób niepełnoprawnych fizycznie w opinii dyrektorów instytucji opieki z powiatu nyskiego.

Źródło: Badanie FIOP1.

Analizując dane na temat braków instytucjonalnych zauważamy, że w opinii radnych z powiatu nyskiego najbardziej brakujące formy opieki w stosunku do potrzeb osób chorych to przede wszystkim brak: zakładów opiekuńczo-leczniczych (63,2%), a także zakładów pielęgnacyjnoopiekuńczych (60,3%). Zdaniem ankietowanych, osobom w podeszłym wieku najbardziej doskwiera brak usług opiekuńczych (65,3% wskazań), a także zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych (50,7%) oraz zakładów opiekuńczo-leczniczych (50,7%). W opiece skierowanej do osób niepełnosprawnych radni dostrzegają największe braki w dostępności asystentów osobistych (78,5%) oraz usług opiekuńczych (63,1%). W odniesieniu do pozostałych grup podopiecznych największa część przedstawicieli Rady Miasta przewiduje stabilizację potrzeb na dotychczasowym poziomie.

69

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Rysunek 35. Wystarczalność zasobów opieki w stosunku do potrzeb podopiecznych – zestawienie opinii radnych miasta i dyrektorów formalnych instytucji opieki

Źródło: badanie APST1 i FIOP1.

70

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

7. PODSUMOWANIE

W powiecie nyskim do 2050 roku ponad 3-krotnie wzrośnie liczba ludności w wieku powyżej 65 roku życia, spadnie natomiast znacząco liczba dzieci w wieku 0-2 lata. Jeżeli w miarę upływu czasu prognozy będą się potwierdzać, powiat nyski będzie się z roku na rok kurczyć i jednocześnie starzeć, co w dłuższej perspektywie doprowadzi do redefinicji potrzeb jego mieszkańców i zwiększenia popytu na formalną i nieformalną opiekę. Prognozy demograficzne każą spodziewać się lawinowego wzrostu zapotrzebowania na świadczenia skierowane do osób starszych oraz malejącego popytu na opiekę w żłobkach i przedszkolach. Obecnie jednak na 1 miejsce w instytucji stacjonarnej dla najmłodszych przypada ponad 10 dzieci w wieku 0-2 lata, co powinno skłaniać do tworzenia miejsc w żłobkach, które będą w stanie zaspokoić potrzeby rodzin z małymi dziećmi na najbliższe lata. Rodzina jest głównym środowiskiem funkcjonowania swoich członków. Chociaż zmienia się model i warunki życia współczesnej rodziny, jest ona nadal niezastąpiona i stanowi naturalne środowisko wychowawcze dla dzieci i opiekuńcze dla osób starszych, chorych i niepełnosprawnych. Jak pokazują badania, interesariusze organizowania działań pomocy społecznej w niej upatrują głównego dostarczyciela wsparcia osobom niesamodzielnym. By rodzina była wydolna opiekuńczo należy stworzyć jej w powiecie takie warunki by nie istniał konflikt miedzy koniecznością zarobkowania a obowiązkiem opieki. Ponieważ pomoc osobom niesamodzielnym głównie starszym i chorym jest obciążająca dla opiekunów, zarówno fizycznie i psychicznie, powinno się zabezpieczyć także potrzeby psychologiczne osób, które podejmują się opieki nad najbliższymi. Lokalna oferta instytucji opieki z systemu pomocy społecznej jest niedofinansowana i wąska. Osoby starsze, chore i niepełnosprawne mają do dyspozycji nieliczne stacjonarne formy opieki. W zaleceniach opiekuńczych i pomocowych w stosunku do osób starszych podkreśla się potrzebę zachowania ich w dotychczasowym, najbliższym środowisku, lecz w gminach nie funkcjonują kluby seniora, które mogłyby zapewnić aktywizację społeczną osób w podeszłym wieku. Również osobom trwale chorym, całkowicie niezdolnym do prowadzenia gospodarstwa domowego powinno się stworzyć warunki gwarantujące im pełną opiekę w naturalnym otoczeniu, z którym czują się związani. W systemie opieki nad osobami niepełnosprawnymi istnieje zagrożenie wykluczenia społecznego tej grupy podopiecznych. Stworzenie klubów integracji społecznej może ograniczyć to negatywne zjawisko, dzięki przygotowaniu osób niesamodzielnych do wejścia na rynek pracy – reintegracji zawodowej i społecznej. Mimo, że system ochrony zdrowia jest w powiecie dość zróżnicowany, brakuje w nim usług sprofilowanych pod kątem potrzeb osób niepełnosprawnych i starszych. Dodatkowym utrudnieniem jest brak wpływu decydentów gmin na powstawanie i kształtowanie się form ochrony zdrowia.

71

Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Szansą na rozwój oddolnych organizacji świadczących usługi opiekuńcze może być pobudzanie współpracy międzyinstytucjonalnej, wykorzystując natężenie relacji tworzonych przez nysan i wysoki współczynnik zaufania społecznego w powiecie. Ponieważ w ciągu kilku najbliższych lat powiat nyski będzie podlegał ciągłym zmianom demograficznym, warto realizować stałą analizę popytu i podaży na działania pomocowe, oraz wykonywać badania jakości dostarczanych usług.

72