Program edukacji ekologicznej Agnieszka Górska Historia gatunku ludzkiego jest tak krótka, że gdyby istniał zegar odmierzający miliony lat historii Ziemi, to wiek naszego gatunku wyniósłby zaledwie kilkanaście sekund. Mimo to człowiek zdążył nie tylko zapełnić wszystkie zakątki planety, lecz także przekształcić je w celu zaspokojenia swoich potrzeb. My – istoty wyższego rzędu – nie przywykliśmy do uważania się za cześć przyrody. Uznajemy ją za siłę, która może być nam nieprzyjazna, a więc powinna być bezwzględnie podporządkowana i wykorzystana do osiągnięcia możliwie dużych korzyści. Człowiek w swojej głupocie stara się osiągnąć jak największe zyski nie martwiąc się, co będzie w przyszłości. Stąd też częste informacje o różnych klęskach ekologicznych. W takiej sytuacji bardzo ważna staje się tzw. edukacja ekologiczna społeczeństwa. Podstawową zasadą powinno być kształtowanie obywateli od najmłodszych jego członków. Ta rola spada przede wszystkim na szkołę To ona powinna zwracać uwagę dziecka na problemy ochrony środowiska i kształtować jego stosunek do przyrody. Z myślą o tym opracowałam poniższy program edukacji ekologicznej uwzględniający specyfikę naszego regionu – Zielonych Płuc Polski. Mam nadzieję, że ułatwi on pracę i przyczyni się do wymiany doświadczeń między nauczycielami realizującymi treści edukacji ekologicznej.

I. Cele edukacyjne 1. Dostrzeganie zmian zachodzących w otaczającym środowisku oraz ich wartościowanie: a) poznanie praw i mechanizmów rządzących przyrodą, b) uświadomienie zagrożeń środowiska przyrodniczego występujących w skali globalnej i w miejscu zamieszkania. 2. Rozwijanie wrażliwości na problemy środowiska: a) budzenie szacunku do przyrody, b) kształtowanie ekologicznych zachowań uczniów. II. Cele szczegółowe Główne założenia edukacji ekologicznej na II etapie kształcenia dotyczą: 1) poszerzenie wiadomości o ewolucji (przystosowania organizmów do środowiska i ich wpływ na nie), 2) pogłębienie wiedzy o relacjach pomiędzy różnorodnymi gatunkami roślin i zwierząt, 3) umiejętności obserwacji zjawisk przyrodniczych, wysuwania wniosków oraz utrwalania pojęć z zakresu ekologii, 4) wyodrębnianie i wyjaśnianie związków pomiędzy naturalnymi składnikami środowiska, człowieka i jego działalnością, 5) badania i kontrolowania, w jaki sposób działalność człowieka odciska ślad na naszej planecie, 6) uwrażliwiania uczniów na piękno przyrody, 7) kształtowania zachowań uczniów przyjaznych środowisku i sobie.

Agnieszka Górska

III. Projekt realizacji treści edukacji ekologicznej Treść Degradacja środowiska – przyczyny, wpływ na zdrowie człowieka oraz jej związek z formami działalności człowieka. Przykłady miejsc w najbliższym otoczeniu, w których obserwuje się korzystne i niekorzystne zmiany w środowisku.

Dział Atmosfera i jej ochrona

Jednostki tematyczne Powietrze to ważny składnik biotopu

Cele operacyjne – uczeń potrafi... − − − − −

Rola powietrza w przyrodzie i w życiu człowieka

− − − − − − −

Procedury osiągania celów

zbadać i opisać właściwości powietrza, określić skład powietrza, przedstawić skład powietrza na diagramie słupkowym, opisać ułożenie drobin w powietrzu, wytłumaczyć niektóre właściwości powietrza jego ziarnistą budową;

−

wskazać składniki powietrza pobierane przez rośliny i zwierzęta, na podstawie doświadczeń określić, jakie składniki powietrza pochłania roślina, a jakie wydala, na podstawie doświadczeń określić, jakie składniki powietrza pochłania zwierzę, a jakie wydala, omówić znaczenie powietrza w procesach technologicznych – spalanie, wytop metali, na podstawie doświadczeń rozróżnić utlenianie i spalanie, wyjaśnić w oparciu o doświadczenia, na czym polega korozja i patynowanie, zaproponować sposoby ochrony metalu przed korozją;

−

− − − −

− − −

metoda laboratoryjna burza mózgów analiza schematów dyskusja modelowanie metoda laboratoryjna analiza danych źródłowych gry dydaktyczne dyskusja

Źródła i rodzaje chemicznych zanieczyszczeń powietrza

− − − − −

Skutki kumulacji substancji toksycznych w powietrzu

− − − − − − − − − −

wskazać naturalne i gospodarcze zanieczyszczenia powietrza, wskazać źródła chemicznych zanieczyszczeń powietrza, przeanalizować dane źródłowe dotyczące emisji zanieczyszczeń powietrza, nazwać rodzaje zanieczyszczeń powietrza, powiązać rodzaj zanieczyszczeń ze źródłem; wymienić skutki gromadzenia się zanieczyszczeń w powietrzu, objaśnić, na czym polega smog, jakie są jego rodzaje, omówić wpływ smogu na środowisko i zdrowie ludzi, na podstawie doświadczeń objaśnić, na czym polega efekt cieplarniany i kwaśne deszcze, omówić wpływ efektu cieplarnianego na życie na Ziemi, wykazać wpływ kwaśnego deszczu na przyrodę i wytwory pracy ludzkiej, objaśnić istotę dziury ozonowej i jej wpływ na środowisko ziemskie, zbadać stopień zapylenia powietrza w okolicy szkoły, określić stopień czystości powietrza na podstawie skali porostowej, wykazać zachowanie się roślin wobec różnych środków czystości o intensywnym zapachu, np. pasta do podłóg, do mebli;

− − −

− − − −

analiza danych źródłowych, wykresów debata burza mózgów

burza mózgów, metoda laboratoryjna, analiza danych źródłowych, pogadanka.

Agnieszka Górska

Na ratunek powietrzu

− − − −

Hydrosfera i jej ochrona

Badamy właściwości wody

− − −

− −

zaproponować sposoby zmniejszenia emisji zanieczyszczeń powietrza, podać przykłady ekologicznych rozwiązań w przemyśle, energetyce i transporcie, podać propozycje rozwiązań problemu lokalnego truciciela powietrza, przeprowadzić wywiad z pracownikami dużych zakładów przemysłowych w Augustowie (mleczarni, ciepłowni) na temat ochrony powietrza; zbudować model cząsteczki wody, określić, jak powstaje woda, zbadać i opisać właściwości wody (napięcie powierzchniowe, menisk wody, lepkość i spoistość cząsteczek wody, zachowanie się wody w różnych temperaturach, polarność cząsteczek wody), zbadać i wyjaśnić, co to jest ciśnienie hydrostatyczne, zbadać i opisać chemiczne właściwości wody (pH, odczyn, twardość wody, reaktywność wody);

− − − − −

− − −

burza mózgów analiza danych źródłowych dyskusja panelowa wycieczka do ciepłowni i mleczarni wywiad

modelowanie metoda laboratoryjna pogadanka

Rola wody w życiu organizmów

− − − − − −

Źródła i rodzaje zanieczyszczeń wody

− − −

Jak różne zanieczyszczenia wpływają na organizmy wodne?

−

− − −

określić znaczenie wody w przyrodzie, powiązać znaczenie wody z jej właściwościami, określić znaczenie wody w gospodarce człowieka, omówić obieg wody w przyrodzie, objaśnić bilans wodny organizmu, wykazać doświadczalnie ciśnienie osmotyczne organizmu;

−

wskazać źródła i rodzaje chemicznych zanieczyszczeń wód, określić skutki obecności zanieczyszczeń w wodzie (wpływ na środowisko i zdrowie człowieka), wyjaśnić, co to są ścieki przemysłowe i komunalne;

−

zbadać i opisać wpływ różnych zanieczyszczeń (detergenty, fenole, nawozy sztuczne, sole metali ciężkich) na rośliny wodne, na przykładzie moczarki, zbadać i opisać wpływ zanieczyszczeń wody na proces kiełkowania roślin na przykładzie rzeżuchy i grochu, zbadać i opisać wpływ zanieczyszczeń wody na pierwotniaki, na podstawie doświadczeń omówić skutki wycieku ropy naftowej do mórz;

− −

− − − − −

metoda laboratoryjna gry dydaktyczne analiza danych źródłowych

praca ze słownikiem, encyklopedią metoda laboratoryjna burza mózgów metoda laboratoryjna analiza i konstruowanie wykresów obserwacje mikroskopowe

Agnieszka Górska

Metody oceny jakości wody

− −

− − Stan czystości wód w Polsce

− − − − − − − −

zbadać i opisać fizyczne wskaźniki czystości wody (zapach, smak, przeźroczystość, temperatura), zbadać i opisać chemiczne wskaźniki jakości wody (ocena ilości zawiesin, pH, ilość substancji organicznych, azotany, fosforany, jony niektórych metali), objaśnić biologiczny wskaźnik jakości wody – miano coli, opisać proces uzdatniania wody;

−

objaśnić, co to są klasy czystości wody, wyjaśnić, jakie zanieczyszczenia rozprzestrzeniają się w zlewni rzeki, przeanalizować klasy czystości rzek w Polsce, zaznaczyć na mapie konturowej Polski rzeki najczystsze i najbardziej zanieczyszczone, wyjaśnić, na czym polega eutrofizacja jezior. zaznaczyć na mapie konturowej Polski przykłady jezior oligo-, mezo- i eutroficznych, wskazać źródła zanieczyszczeń Bałtyku i omówić skutki tych zanieczyszczeń, omówić sposoby ochrony wód Bałtyku (międzynarodowa ochrona wód Bałtyku – konwencja helsińska);

− −

− − −

−

metoda laboratoryjna pogadanka wycieczka do stacji filtrów w Augustowie wywiad z pracownikiem Sanepidu

praca z mapą analiza danych statystycznych pogadanka

Czy nasze augustowskie zbiorniki wodne są czyste?

− − − − −

Ochrona zasobów wodnych przed zanieczyszczeniami

− − −

− − −

wyróżnić elementy rzeki na przykładzie Netty, wskazać dorzecze, w którym leży Netta, wymienić jeziora otaczające Augustów, zbadać parametry fizykochemiczne wody w rzece Netcie i jeziorze Necko, dokonać analizy wyników badań;

−

opisać i zastosować sposoby oczyszczania wody (filtracja, odparowanie, dekantacja, destylacja, gotowanie), wymienić rodzaje oczyszczalni ścieków, omówić etapy oczyszczania ścieków na przykładzie augustowskiej oczyszczalni ścieków,

−

wymienić sposoby unieszkodliwiania osadów pościekowych, objaśnić zasadę działania oczyszczalni korzeniowej, objaśnić system zamkniętego obiegu wody w przemyśle;

−

− −

− − −

wycieczka nad rzekę Nettę, jezioro Necko metoda laboratoryjna karty pracy metoda laboratoryjna pogadanka gry dydaktyczne wycieczka do oczyszczalni ścieków w Augustowie

Agnieszka Górska

Zanieczyszczenia i ochrona gleby

− −

Gleba – jej właściwości i znaczenie

− − − − − −

Życie w glebie

− − − − −

Zanieczyszczenia gleb

− − − −

− −

wyjaśnić, co to jest gleba, zbadać i opisać właściwości fizyczne i chemiczne gleby, określić rodzaj gleby (bielicowa, brunatna, czarnoziem, rędziny, bagienna, mady), wymienić i omówić czynniki glebotwórcze, zbadać i określić wpływ wapnowania na gleby, na podstawie roślin wskaźnikowych określić typ gleby, na podstawie mapy omówić zagospodarowanie gleb w Polsce, określić znaczenie gleb w przyrodzie i gospodarce (znaczenie produkcyjne, retencyjne, sanitarne i sorpcyjne);

wymienić grupy organizmów glebowych, określić ich rolę w życiu gleby, wykazać doświadczalnie, że gleba oddycha, omówić proces tworzenia się kompostu, omówić obieg substancji w przyrodzie (woda, węgiel, azot, fosfor, siarka); wymienić i krótko omówić czynniki degradujące glebę (erozja wiatrowa i wodna, urbanizacja, komunikacja, nadmierna chemizacja), objaśnić, co to są pestycydy, wykryć przykładowe zanieczyszczenia w badanych próbkach gleby, zbadać i opisać wpływ różnych zanieczyszczeń gleb na proces kiełkowania i wzrostu roślin;

− − − −

zajęcia terenowe metoda laboratoryjna analiza map burza mózgów graffiti pogadanka

− − − −

metoda laboratoryjna analiza plansz gry dydaktyczne pogadanka

− − − −

metoda laboratoryjna praca ze słownikiem burza mózgów gry dydaktyczne

Skutki degradacji gleb i sposoby zapobiegawcze

Wpływ codziennych Odpady – probczynności i zacholem stary jak wań w domu, szkole, świat miejscu zabawy i pracy na stan środowiska naturalnego. Style życia i ich związek z wyczerpywaniem się zasobów naturalnych

Skąd się biorą śmieci?

Sposoby utylizacji odpadów

− wymienić i krótko omówić skutki degradacji gleb (pustynnienie, stepowienie, zmniejszanie się powierzchni uprawnej, skażenie plonów), − na podstawie analizy map ocenić stopień degradacji gleb w Polsce, − omówić proces gromadzenia się zanieczyszczeń w kolejnych ogniwach łańcucha pokarmowego i ich wpływ na zdrowie człowieka, − objaśnić na przykładzie, na czym polega rekultywacja gleb; − wyjaśnić, co to są odpady, − wymienić rodzaje odpadów, podać konkretne przykłady, − dokonać inwentaryzacji odpadów w otoczeniu szkoły i we własnym domu, − wyjaśnić, co się dzieje z różnymi odpadami w środowisku naturalnym;

− wyjaśnić, co to jest utylizacja, recykling, − wymienić i omówić sposoby zagospodarowania odpadów, − ocenić wpływ powyższych sposobów na środowisko naturalne, − udowodnić ekonomiczne efekty wykorzystania surowców wtórnych, − ocenić stan szkodliwości augustowskiego wysypiska śmieci;

− − − −

metoda laboratoryjna, analiza map, gry dydaktyczne, pogadanka.

− − − −

gry dydaktyczne metoda laboratoryjna pogadanka projekcja filmu wideo

− praca ze słownikiem, − gry dydaktyczne, − modelowanie, studium przypadku, − wywiad z pracownikiem Sanepidu, − wycieczka na wysypisko śmieci, − projekcja filmu wideo.

Agnieszka Górska

Sposoby wytwarzania i oszczędzania energii

Wykorzystanie produktów pochodzenia chemicznego w gospodarstwie domowym

− wymienić rodzaje środków chemicznych użytkowanych w gospodarstwie domowym, − przeanalizować instrukcje użytkowania opakowań i naczyń pochodzenia syntetycznego, − zapoznać się z zasadami stosowania i przechowywania farb, lakierów, smarów, − omówić zasady korzystania z naczyń teflonowych, − rozróżnić surowce naturalne, sztuczne i syntetyczne, − podać przykłady takich surowców, − przeanalizować skład leków ziołowych i syntetycznych;

− metoda laboratoryjna, − analiza opakowań i instrukcji stosowania, − gry dydaktyczne, − pogadanka.

Skąd się bierze energia?

− wyjaśnić, co to jest energia, − wymienić i krótko omówić różne rodzaje energii, − przeanalizować na podstawie danych statystycznych zużycie surowców energetycznych w Polsce i na świecie,

− metoda laboratoryjna − mapa mentalna − analiza danych statystycznych − pogadanka

− podzielić surowce energetyczne na odnawialne i − wykorzystanie technik nieodnawialne, podać przykłady, komputerowych − wskazać surowce energetyczne wydobywane w Polsce, − podać światowe potęgi w wydobyciu węgla kamiennego, brunatnego, ropy naftowej i gazu ziemnego, − wyjaśnić, co to jest OPEC, − podać przykłady urządzeń wykorzystujących energię wiatrową i wodną, − skonstruować model jednego z tych urządzeń, − omówić zasadę działania elektrowni atomowej, − wymienić przykłady państw będących potęgami w

wytwarzaniu energii wiatrowej i wodnej; Czy ja oszczędzam energię?

„Szlachetne zdrowie...”

− ocenić przyjazność dla środowiska różnych form energii, − przeanalizować skutki wybuchu elektrowni atomowej w Czernobylu, − zaproponować sposoby oszczędzania energii w skali makro- i mikro-, − przeanalizować zużycie energii we własnym domu, − opracować akcję oszczędzania energii w szkole;

Skład chemiczny − wykryć i wymienić główne składniki żywych organizmu a organizmów, zapotrzebowanie na − wskazać źródła głównych składników organizmu rodzaj pokarmu człowieka, − porównać skład chemiczny organizmu człowieka w różnych fazach rozwojowych, − określić rolę pierwiastków i związków chemicznych w przebiegu i regulacji procesów metabolicznych, − podzielić pierwiastki na makro- i mikroelementy, − wskazać pokarmy będące głównym źródłem poszczególnych składników pokarmowych, − określić czynniki, od których zależą potrzeby pokarmowe ludzi, − ustalić jadłospis dla ucznia szkoły podstawowej;

− projekcja filmu wideo − drzewo decyzyjne − debata korespondencyjna, burza mózgów − karta zużycia energii w domu − wykorzystanie technik komputerowych − plakaty na temat oszczędzania energii − − − −

metoda laboratoryjna gry dydaktyczne analiza plansz praca w grupach

Agnieszka Górska

Co to jest zdrowa żywność?

Wpływ odżywiania na zdrowie człowieka

− wyjaśnić, czym jest zdrowa żywność, − wymienić i krótko scharakteryzować rodzaje skażeń żywności (przemysłowe, komunikacyjne, rolnicze, sztuczne dodatki do żywności), − wyjaśnić, czym jest tajemnicze E, − objaśnić, na czym polega rolnictwo ekologiczne, − wskazać na mapie Polski obszary, na których może się rozwijać rolnictwo ekologiczne; − określić przyczyny niedoboru niektórych pierwiastków i związków chemicznych w organizmie człowieka (tradycje, nawyki, sposób produkcji, opakowania, warunki materialne), − objaśnić właściwy dobór jakościowy i ilościowy produktów odżywczych, − opisać higienę przygotowywania, spożywania i przechowywania posiłków, − wykazać zależność między nadmiarem i niedoborem pierwiastków i związków chemicznych w żywności a skłonnością do chorób, − przygotować i przeprowadzić akcję propagowania zdrowej żywności, − przygotować przykłady dań będących zdrową żywnością (soki, surówki, kanapki);

− metoda laboratoryjna − analiza składu produktu – dane z opakowań − praca z mapą

− metoda laboratoryjna − gry dydaktyczne − plakaty związane ze zdrową żywnością − sklepik ze zdrową żywnością − analiza zjadanych pokarmów

Wpływ zanieczy− wymienić i krótko scharakteryzować rodzaje zaszczeń środowiska na grożeń dla człowieka (skażenia chemiczne, zazdrowie człowieka pylenie, hałas, wibracje, promieniowanie), − rozpoznać znaki, którymi oznaczono poszczególne rodzaje zagrożeń, − wymienić substancje toksyczne i szkodliwe dla zdrowia człowieka, − wskazać ich źródła, − opisać skutki ich szkodliwego działania, − omówić konsekwencje rozwoju przemysłu, motoryzacji, urbanizacji, energetyki w kontekście zdrowia człowieka, − przygotować i przeprowadzić akcję antyhałasową; Jak smakuje zdrowie?

− opisać mechanizmy obronne organizmu, − wyjaśnić, w jaki sposób człowiek zdobywa odporność, − wyjaśnić, co to jest pełnia życia, − objaśnić, jakich ludzi nazywamy sprawnymi inaczej, − wykazać wpływ aktywności fizycznej na zdrowie człowieka, − opracować zestaw ćwiczeń do szkolnej ścieżki zdrowia, − wykonać wg własnego pomysłu przyrządy i sprzęty, które ułatwiłyby wykonywanie ćwiczeń;

− karty pracy – ocena intensywności hałasu − mapy mentalne − analiza artykułów prasowych − studium przypadku

− wywiad ze szkolną pielęgniarką lub lekarzem − gry dydaktyczne − zajęcia praktyczne – wykonywanie sprzętów ułatwiających ćwiczenia fizyczne

Agnieszka Górska

Obszary chronione Przyroda Polski oraz ich znaczenie pod ochroną w zachowaniu różnorodności biologicznej. Zasady zachowania się na obszarach chronionych

Historia oraz aktualny stan szaty roślinnej i świata zwierzęcego w Polsce

Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt

− przeanalizować dane dotyczące przeszłości flory i fauny Polski, − omówić wpływ historycznych i ekologicznych czynników na aktualny stan flory i fauny Polski, − wymienić gatunki wymarłe lub zaginione, − określić przyczyny ich zniknięcia, − podać przyczyny niszczenia flory i fauny, − wyznaczyć na mapie konturowej Polski zasięgi dwóch wybranych chronionych gatunków roślin i zwierząt; − rozróżnić formy ochrony gatunkowej (całkowita i częściowa), − określić cele ochrony gatunkowej, − wyjaśnić, co to jest „Czerwona Księga”, − dokonać przeglądu chronionych gatunków roślin i zwierząt, − rozpoznać wybrane gatunki chronione, − wskazać przykłady gatunków chronionych występujące w Puszczy Augustowskiej, − określić rolę roślin i zwierząt w naszym otoczeniu, − przeanalizować Deklarację z Asyżu, − posadzić roślinę doniczkową i opiekować się nią;

− gry dydaktyczne − praca z mapą − analiza danych źródłowych − wywiad z leśnikiem

− gry dydaktyczne − wizytówki gatunków chronionych − analiza plansz − burza mózgów − sadzenie roślin doniczkowych – metoda praktyczna

Kompleksowe formy ochrony przyrody

− wymienić kompleksowe formy ochrony przyrody (pomniki, rezerwaty, parki, obszary chronionego krajobrazu), − rozróżnić rodzaje pomników przyrody, rezerwatów, parków, − wymienić i wskazać na mapie parki narodowe w Polsce, − scharakteryzować wybrany park narodowy, − rozpoznać symbole parków narodowych, − podać największe i najmniejsze parki narodowe w Polsce, − podać najstarsze i najmłodsze parki narodowe w Polsce, − wymienić kompleksowe formy ochrony przyrody naszego województwa lub regionu, − scharakteryzować rezerwaty znajdujące się w pobliżu Augustowa, − zapoznać się z działalnością parku narodowego lub krajobrazowego w naszym województwie, − określić rolę zadrzewień śródpolnych, − określić rolę kompleksowych form ochrony przyrody w utrzymaniu bioróżnorodności naszego kraju, − objaśnić strukturę organizacji ochrony przyrody w Polsce, − omówić kompetencje władz w zakresie ochrony przyrody.

− praca ze słownikiem, mapą − analiza danych źródłowych − gry dydaktyczne − referaty − burza mózgów − pogadanka − wycieczka do parku narodowego lub krajobrazowego

Agnieszka Górska

IV. Przewidywane efekty końcowe W wyniku realizacji powyższego programu edukacji ekologicznej uczniowie: 1) poznają bogactwo i piękno otaczającego ich świata, a szczególnie najbliższego otoczenia, 2) dostrzegą związki przyczynowo-skutkowe między działalnością człowieka a stanem środowiska, 3) zrozumieją zależności występujące w świecie im najbliższym oraz pojętym globalnie, 4) wyjaśnią zjawiska, zwłaszcza niekorzystne dla środowiska, 5) poznają zachowania bezpieczne dla siebie i przyrody, 6) dostrzegą wokół siebie miejsca korzystnie i niekorzystnie zmienione przez człowieka 7) zdobędą umiejętności obserwowania zjawisk przyrodniczych i ich interpretowania, 8) zdobędą umiejętność oceniania stanu najbliższego środowiska prostymi metodami, 9) potrafią wyjaśnić wpływ środowiska na zdrowie człowieka i człowieka na środowisko, 10) potrafią wyjaśnić, w jaki sposób mogą poprawić stan środowiska przyrodniczego w najbliższej okolicy, 11) nabędą umiejętności działania na rzecz przyrody, 12) dostrzegą ekologiczne walory swojej okolicy, 13) potrafią zachowywać się proekologicznie w życiu codziennym, 14) wykorzystają swoją wiedzę do twórczego rozwiązywania problemów ekologicznych i tych występujących w najbliższym otoczeniu.

V. Ewaluacja programu Ewaluacji może podlegać: 1) użyteczność – czy wyposaża ucznia w wiadomości i umiejętności przydatne w życiu? 2) ciekawość – czy wyzwala spontaniczną aktywność uczniów, dociekliwość, rozwija zainteresowania? 3) integracja – czy zagadnienia są interdyscyplinarne? 4) co utrudnia, a co ułatwia jego realizację? 5) stopień realizacji celów, 6) strategia – czy stosowane metody i techniki są skuteczne? Można przez cały czas realizacji programu dokonywać analizy, czy podjęte działania ukierunkowane na tworzenie pewnych modeli zachowań na wycieczkach, w czasie badań terenowych są przenoszone do szkoły, na lekcje. Można prowadzić badania ankietowe. Ankiety powinny być skierowane do uczniów oraz ich rodziców i dotyczyć wyżej wymienionych założeń. Oceniać zaangażowanie ucznia można również na podstawie prowadzonej przez niego dokumentacji przyrodniczej. VI. Uwagi o realizacji programu Program edukacji ekologicznej został opracowany wg celów i treści Podstawy programowej. Łączy wiedzę z różnych dziedzin nauk przyrodniczych. Może być realizowany w ramach zajęć dydaktycznych prowadzonych w poszczególnych blokach przedmiotowych, na godzinach wychowawczych oraz zajęciach pozalekcyjnych. Program nie określa liczby godzin. Nauczyciel ma możliwość wyboru jednostek lekcyjnych w zależności od potrzeb i zainteresowań uczniów. Proponowane procedury osiągania celów powinny ułatwić nauczycielom realizację programu oraz umożliwić uczniom zdobycie określonych wiadomości i umiejętności oraz wykształcenie określonych postaw.