Nawierzchnie utwardzone – ukryte koszty Szukanie alternatyw dla zajmowania terenów i uszczelniania gleb Środowisko

Europe Direct to serwis, który pomoże Państwu znaleźć odpowiedzi na pytania dotyczące Unii Europejskiej. Numer bezpłatnej infolinii (*):

00 800 6 7 8 9 10 11

(*) Niektórzy operatorzy telefonii komórkowej nie udostępniają połączeń z numerami 00 800 lub pobierają za nie opłaty.

Wiele informacji o Unii Europejskiej można znaleźć w portalu Europa (http://europa.eu). Dane katalogowe znajdują się na końcu niniejszej publikacji. Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej, 2013 ISBN 978-92-79-32322-5 doi :10.2779/33735 © Unia Europejska, 2013 Powielanie treści innych niż fotografie jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła. © Zdjęcie na okładce : Thinkstock © Zdjęcia (str. 4) : Nicola Dall’Olio (Reżyser Il suolo minacciato – Land under threat). © Obraz (str. 8) : Birgit Georgi; (str. 19-23) : Komisja Europejska © Zdjęcia (str. 11-12-18-19-20-25-26-29-30) : Thinkstock Używanie i kopiowanie zdjęć nieobjętych prawami autorskimi Unii Europejskiej jest możliwe po uzyskaniu zgody bezpośrednio od właścicieli tych praw. Printed in Italy Wydrukowano na papierze z recyklingu, wyróżnionym odznaką ekologiczną UE dla papieru graficznego (www.ecolabel.eu)

Nawierzchnie utwardzone – ukryte koszty Szukanie alternatyw dla zajmowania terenów i uszczelniania gleb

‘Don’t it always seem to go, That you don’t know what you’ve got ‘Till it’s gone They paved paradise Put up a parking lot’ Joni Mitchell, Big Yellow Taxi, 1970

Spis treŚci Problem pod naszymi stopami

5

Niekończąca się tendencja

6

Dlaczego gleba jest tak ważna?

6

Gleba jest brakującym ogniwem

7

Co jest przyczyną zajmowania terenów i uszczelniania gleb?

9

Powiększanie się miast

9

Zmiany stylu życia

9

Decyzje planistyczne

9

Niedoceniany zasób

10

Wyzwanie polityczne

10

Skutki zajmowania terenów i uszczelniania gleb Presja na zasoby wodne

13 13

Zagrożenie dla bioróżnorodności

14

Zagrożenie bezpieczeństwa żywności

15

Zagrożenie dla globalnego obiegu węgla i dla klimatu

15

Wyższa temperatura i niższa jakość powietrza w miastach

17

Wpływ na samopoczucie

18

Rozwiązania 21 Ucieczka z betonowej dżungli

21

Najlepsza opcja: ograniczenie uszczelniania gleb

21

Opcja druga w kolejności: łagodzenie

23

Opcja trzecia w kolejności: równoważenie

26

n Ponowne wykorzystanie wierzchniej warstwy gleby

27

n Eliminowanie uszczelnienia (rekultywacja gleb)

27

n Opłaty za uszczelnianie

27

n Eko-konta i wymiana certyfikatów deweloperskich

27

Działania uświadamiające

28

Współpraca państw europejskich

28

Lektury dodatkowe na temat gleby i ziemi

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

31

3

1999 1999

Przekształcanie terenów zielonych w obszary zabudowane.

4

2008

Problem pod naszymi stopami Pod naszymi stopami zaczyna rozrastać się problem. Większość z nas ledwie zdaje sobie z niego sprawę, jednak jest to problem, który z każdym rokiem jest coraz większy. Wszyscy pewnie zauważyli lśniące budynki biurowe wznoszone na przedmieściach, eleganckie domy budowane na polach, na których zaledwie rok wcześniej rosła pszenica, czy też nowe atrakcyjne podmiejskie centra handlowe z setkami miejsc parkingowych. Jednak te zewnętrzne oznaki dobrobytu gospodarczego stanowią tylko część problemów. Wiążą się z nimi ukryte koszty i niepokojące dziedzictwo. Problem, o którym mowa, to połączenie dwóch powiązanych ze sobą trendów: budowania na terenach, które wcześniej były odkrytą glebą, zjawisko zwane „zajmowaniem terenów”, oraz pokrywanie tych terenów warstwami nieprzepuszczalnymi, takimi jak asfalt i beton, zjawisko zwane „uszczelnianiem gleb”. Zajmowanie terenów i uszczelnianie gleb akceptuje się jako działania niezbędne do zapewnienia rozwoju ludzkości, mają

one jednak negatywny wpływ na produkcję żywności, zasoby wodne, klimat oraz ochronę środowiska naturalnego. Z tymi ważnymi czynnikami wpływającymi na środowisko wiążą się również długofalowe konsekwencje gospodarcze i społeczne. Przy obecnym tempie zajmowania terenów i uszczelniania gleb nie możemy dłużej oczekiwać, że w przyszłości wystarczy nam ziemi do zaspokojenia naszych potrzeb. Zajmowanie terenów odbywa się głównie w wyniku ekspansji miast oraz powiększania się terenów zurbanizowanych (eksurbanizacji). Zajmowanie kolejnych terenów jest niezbędne do zapewnienia tym nowo powstałym osiedlom zaplecza usługowego w postaci sklepów, szkół, składowisk odpadów i oczyszczalni ścieków, a także infrastruktury transportowej. Uszczelnianie gleb jest najbardziej intensywną i w zasadzie nieodwracalną formą zajmowania terenów, ponieważ formowanie gleby jest procesem tak długotrwałym, że nagromadzenie się zaledwie parocentymetrowej warstwy gleby trwa całe pokolenia. J

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

5

Niekończąca się tendencja Dane zgromadzone w ostatnich latach wykazują, że zajmowanie terenów i uszczelnianie gleb to narastające problemy w całej Europie. Zgodnie z badaniami nad pokryciem terenu w latach 1990–2006, zajmowanie terenów przekracza rocznie 1 000 km2, czyli obszar o powierzchni większej niż Berlin. W tym samym 16-letnim wycinku czasu powierzchnia terenów zurbanizowanych powiększyła się o 9  %. Zajmowanie terenów przebiegało w niektórych krajach szczególnie intensywnie na tle innych państw. W Irlandii i na Cyprze powierzchnia terenów zurbanizowanych powiększyła się o 14 %, a w Hiszpanii o 15 %, choć nie na wszystkich tych obszarach doszło do uszczelnienia gleb (zgodnie z ogólną zasadą uszczelnienie gleb następuje na połowie zajmowanych terenów). Panuje przekonanie, że nawet te wysokie już wartości są poważnym niedoszacowaniem pełnych rozmiarów zjawiska wykorzystania ziemi, a pewne jest, że tracimy cenne i ograniczone zasoby glebowe na rzecz ekspansji miast i infrastruktury transportowej, a w perspektywie nie widać możliwości odwrócenia ani zatrzymania tego procesu.

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Warto wspierać polityków, burmistrzów oraz inne organy odpowiedzialne za podejmowanie decyzji, prowadzące zdecydowane działania w kierunku rozwiązywania problemów związanych z zajmowaniem terenów i uszczelnianiem gleb. 6

Poza tym istotne są nie tylko liczby bezwzględne ilustrujące zajmowanie terenów. Naprawdę ważny jest rozkład przestrzenny oraz wartość i dostępność zajmowanych terenów. Dla przykładu obszary zasiedlone zajmują 5 % terytorium Austrii, jednak wartość ta wzrasta do około 14 % po wykluczeniu terenów alpejskich, które nie nadają się do zagospodarowania miejskiego ani do rozwoju infrastruktury. W aspekcie wydajności tylko w latach 1990– 2006 zajmowanie terenów w UE przełożyło się na spadek zdolności do produkcji żywności stanowiący równowartość ponad 6 milionów ton pszenicy. Wśród państw członkowskich UE o największej powierzchni terenów uszczelnionych, stanowiącej więcej niż 5 % powierzchni kraju, można wymienić Holandię, Belgię, Niemcy i  Luksemburg. Powierzchnię obszarów uszczelnionych szacowano łącznie w 2006 r. na około 100 000 km² lub 2,3 % terytorium UE, przy czym na jednego mieszkańca przypada średnio 200 metrów kwadratowych.

Dlaczego gleba jest tak ważna? Gleba pełni wiele podstawowych funkcji – od zapewnienia podstawowych zasobów na potrzeby rolnictwa i leśnictwa oraz produkcji żywności, wyrobów tekstylnych i drewna, po filtrowanie wody, ograniczanie częstości występowania powodzi oraz zagrożeń powodziowych i susz, sprzyjanie bioróżnorodności oraz wspomaganie regulacji klimatu w ujęciu lokalnym i globalnym.

Jako poważne zagrożenie dla Europy, będącej jednym z najbardziej zurbanizowanych kontynentów na świecie, wskazano tendencję do urbanizacji i przekształcania terenów w celu ich zagospodarowania. Jeśli nie zmierzymy się z tym problemem teraz, możliwe, że przyszłe pokolenia będą musiały zmagać się z dziedzictwem w postaci zniszczonych i poważnie zdegradowanych gleb oraz brakiem terenów otwartych, stanowiących zasoby na potrzeby rolnictwa, leśnictwa oraz rekreacji.

Gleba jest brakującym ogniwem

W przeciwieństwie do ochrony powietrza i wód, nie istnieje prawodawstwo UE, które chroniłoby gleby. Niektóre polityki UE, na przykład dotyczące wody, odpadów, substancji chemicznych, zanieczyszczeń przemysłowych, ochrony środowiska naturalnego, pestycydów czy rolnictwa, są pośrednio związane z glebami. Jednak w związku z tym, że ochrona gleby nie jest centralnym punktem tych polityk, nie istnieją narzędzia zapewniające wszystkim glebom w Europie odpowiednią ochronę. Zintegrowane i obowiązujące podejście do rozwiązania problemów związanych z zajmowaniem terenów oraz uszczelnianiem gleb powinno poprowadzić UE oraz państwa członkowskie w kierunku bardziej zrównoważonego zarządzania zasobami glebowymi. W roku 2006 Komisja Europejska zaproponowała prawodawstwo dotyczące gleb w UE. Propozycja okazała się kontrowersyjna i nie została dotąd przyjęta.

 PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI W Austrii, Belgii (Flandrii), Niemczech oraz w Luksemburgu ustalono roczne wartości docelowe związane z zajmowaniem terenów. Nie są to wprawdzie ustalenia wiążące, jednak te wartości docelowe mają pewien wpływ na zwiększanie świadomości oraz ograniczanie ekspansji miast.

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

7

8

Co jest przyczyną zajmowania terenów i uszczelniania gleb?

Co może być bardziej niepokojące, na terenach zabudowanych na obrzeżach miast, zwanych obszarami podmiejskimi powierzchnia obszarów zabudowanych jest taka sama jak na terenach miejskich, choć są one o połowę mniej zaludnione.

Powiększanie się miast

Zmiany stylu życia

Obecnie około 75  % populacji Europy mieszka na terenach zurbanizowanych, przy czym szacuje się, że do roku 2020 wskaźnik ten wzrośnie do 80 %. W siedmiu państwach członkowskich proporcja ta może przekraczać 90 %.

W połączeniu z brakiem atrakcyjnych i niedrogich możliwości mieszkaniowych na terenach miejskich, zapotrzebowanie na wyższe standardy życiowe, w tym na większe domy i większą liczbę obiektów sportowych oraz obiektów użyteczności publicznej, powoduje ekspansję na zewnątrz, skierowaną na osiedla o małej gęstości zaludnienia, znajdujące się na obrzeżach miast. Tę tendencję wzmaga dodatkowo korzystanie z prywatnych samochodów oraz niewystarczająca ilość atrakcyjnych opcji transportu publicznego.

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Warto ustalić z właścicielami parkingów systemy parkowania uwzględniające porę dnia i nocy w celu zmaksymalizowania wykorzystania miejsc parkingowych.

Istnieje wiele przyczyn leżących u podstaw coraz bardziej widocznej potrzeby tworzenia nowych obszarów mieszkaniowych, przemysłowych, biznesowych oraz infrastruktury transportowej, szczególnie w miastach i wokół nich. Miasta nie rozrastają się wyłącznie w odpowiedzi na wzrost populacji. Od połowy lat 50. ubiegłego wieku powierzchnia zajmowana przez miasta w UE wzrosła o 78 %, mimo iż wzrost populacji wyniósł tylko 33 %. Jest to tak zwany paradoks „niezwiązanego zajmowania terenów”.

Również wysokie ceny gruntów na terenie miast zachęciły deweloperów do budowania na tańszych obszarach w ich pobliżu. W związku z tym pojawia się nowe zapotrzebowanie na infrastrukturę transportową, która jeszcze bardziej pochłania otaczające miasta krajobrazy naturalne.

Decyzje planistyczne Nadmierna eksploatacja terenów i uszczelnianie gleb są wynikiem nietrafnych i nieskoordynowanych decyzji planistycznych, w tym również braku zachęt do ponownego wykorzystania i zmiany sposobu użytkowania zagospodarowanych już terenów. J

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

9

Znajduje to odzwierciedlenie w widocznej od dawna tendencji do popierania dalszego zajmowania terenów i uszczelniania gleb bez rozważenia za każdym razem długofalowych skutków bezpośrednich i pośrednich, takich jak koszty utrzymania infrastruktury.

Ochrona gleb leży w naszym wspólnym interesie. Im prędzej nadamy jej priorytet w planowaniu zagospodarowania terenu, tym wartościowszą spuściznę pozostawimy przyszłym pokoleniom.

Niedoceniany zasób

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Warto, o ile to możliwe, uczestniczyć w swojej społeczności w działaniach związanych z planowaniem. Obywatele powinni bronić swojego prawa do informacji oraz uczestniczenia w tych działaniach. Należy przedstawiać lokalnym decydentom swoje opinie i potrzeby. Nie jest niczym niezwykłym widok magazynów i budynków firmowych rozciągających się wzdłuż autostrad oraz budowanie nowych obiektów w pobliżu miejsc, w których znajdują się obiekty stare i opuszczone. Zabudowuje się coraz więcej terenów rolnych, jednak nie są podejmowane próby przywrócenia do stanu naturalnego terenów starych i zrujnowanych. Podobnie rzecz ma się z pracownikami biurowymi, którzy są przenoszeni do nowych budynków na przedmieściach lub na obrzeżach miast, podczas gdy obiekty w centrach miast pozostają puste i niewykorzystane. W wielu przypadkach nowymi projektami zagospodarowania terenu rządzą częściej procesy spekulacyjne, niż potrzeby związane z powiększaniem się populacji czy rozwojem przemysłu.

10

Jednym z głównych powodów nietrafnych decyzji planistycznych jest brak zrozumienia faktu, że gleba (i krajobraz) jest zasobem cennym i ograniczonym, a także nieznajomość wielu niezbędnych funkcji, jakie pełni. Sprawę pogarsza uzależnienie władz lokalnych od dochodów uzyskiwanych z opłat i podatków związanych z urbanizacją, np. z wytyczaniem nowych obszarów przemysłowych, często w ramach konkurencji z władzami terenów sąsiadujących. Takie zamykanie oczu na zajmowanie terenów może mieć często niezamierzone i kosztowne konsekwencje: niedostatek nowych obszarów mieszkaniowych oraz nadmiernie rozrośnięte tereny komercyjne wiążą się z kosztami konserwacji i napraw, których poniesienie sprawia często władzom miast trudności, przez co te wydatki staną się coraz większym ciężarem dla ich nadmiernie napiętych budżetów.

Wyzwanie polityczne Decyzje dotyczące użytkowania terenu to zobowiązania długoterminowe, w związku z czym ich cofnięcie jest sprawą trudną lub kosztowną. Decyzje te podejmowane są często bez odpowiedniej wcześniejszej analizy szeroko zakrojonych i długofalowych

skutków, polegającej na przykład na strategicznej ocenie środowiskowej. Jasne jest, że polityki europejskie, takie jak polityka spójności, wspólna polityka rolna czy polityki dotyczące transportu, przemysłu i energetyki mają do odegrania ważną rolę. Jednak wdrażanie zasad zrównoważonego zagospodarowania terenu należy realizować poprzez planowanie przestrzenne w państwach członkowskich na szczeblu regionalnym i lokalnym.

 P RZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI We Francji funkcjonuje sieć ponad 20 agencji publicznych ds. zagospodarowania terenu, które zajmują się między innymi ponownym zagospodarowaniem dawnych terenów przemysłowych na potrzeby mieszkalnictwa socjalnego.

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Marzysz o nowym domu? Zamiast nowego domu zbudowanego na terenach rolnych można wybrać istniejący już, być może nawet odnowiony budynek. Takie działania pozwalają chronić cenne grunty rolne na obrzeżach miast i nawet jeśli początkowo są bardziej kosztowne, prawdopodobnie z czasem przyniosą korzyści. Zastanawiając się nad zakupem działki lub nowego domu na terenach wiejskich, warto pomyśleć o dostępie do miejskich udogodnień oraz o przyszłych potrzebach związanych z zaawansowanym wiekiem. Dom w mieście może okazać się znacznie lepszym rozwiązaniem.

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

11

12

Skutki zajmowania terenów i uszczelniania gleb

Choć uszczelnienie jest często warunkiem niezbędnym dla rozwoju infrastruktury, jego negatywny wpływ na środowisko powinien wzbudzać ogromny niepokój. Pokrywanie terenu nieprzepuszczalną warstwą sztucznych materiałów odcina glebę od atmosfery, ograniczając realizowane przez nią funkcje tak znacząco, że jest to równoznaczne z rzeczywistym zużyciem gleby.

Presja na zasoby wodne Woda zawarta w glebie odżywia rośliny, pozwala ograniczyć koszty nawadniania oraz zmniejsza występowanie susz. Im więcej wody magazynuje gleba, tym więcej czasu potrzeba, by wody opadowe dotarły do rzek, co obniża przepływ szczytowy, a tym samym ogranicza zagrożenie powodziowe. Odpowiednio głęboka gleba o właściwej strukturze może zretencjonować dużo wody: jeden metr sześcienny porowatej gleby może pomieścić nawet 300 l wody lub więcej, co stanowi równowartość 300  mm opadów atmosferycznych. Pomaga to w eliminowaniu lub ograniczaniu konieczności budowania sztucznych zbiorników retencyjnych na terenach, gdzie retencjonowanie wody stanowi problem.

Pokrywanie terenu warstwami nieprzepuszczalnymi, takimi jak asfalt i beton, ogranicza ilość wody deszczowej, którą może zaabsorbować gleba. Ulewne deszcze nie są już filtrowane przez glebę i nie uzupełniają wód gruntowych, warstw wodonośnych ani podziemnych cieków wodnych, w związku z czym muszą znaleźć nowe drogi. W miastach o dużym udziale powierzchni uszczelnionych szybko może dochodzić do przeciążenia odpływów, co powoduje przepełnienie sieci kanalizacyjnych. W miejscach, w których zapotrzebowanie na wodę jest wyższe niż jej dostępność, wodę trzeba doprowadzać z sąsiednich regionów. Zwiększenie poziomu wydobycia może spowodować problemy w warstwach wodonośnych, takie jak trwałe zapadanie się terenu lub intruzje wody morskiej w obszarach nadmorskich. Kolejnym problemem jest uszczelnianie gleb na terenach zalewowych, ograniczające zdolności retencyjne równin oraz zwiększające ryzyko wystąpienia powodzi. Ren, jedna z największych rzek europejskich, utracił cztery piąte ze swoich naturalnych równin zalewowych. Uszczelnianie ogranicza również możliwości gleby w zakresie oczyszczania zanieczyszczonego powietrza, co prowadzi do skażenia wód powierzchniowych oraz warstw wodonośnych. Uszczelnianie gleb może mieć również wpływ na lokalne układy pogodowe. Zasilanie terenu dużą ilością wód opadowych

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

13

zależy od uwalniania do atmosfery wody pochodzącej z gleby oraz z transpiracji roślin. Gleby uszczelnione pochłaniają mniejszą ilość wód opadowych, a przy tym transpiracja powierzchniowa jest ograniczona, co wpływa na zmiany lokalnych układów pogodowych.

Zagrożenie dla bioróżnorodności Zajmowanie terenów i uszczelnianie gleb zakłóca procesy zachodzące przez 24 godziny na dobę i 7 dni w tygodniu w glebie, czyli przetwórni dającej życie roślinom, zwierzętom i mikroorganizmom1.

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Warto gromadzić deszczówkę w odpowiednich beczkach lub cysternach i używać jej do podlewania roślin ogrodowych, mycia samochodu, spłukiwania w toalecie, podlewania roślin w domu itp. Zmniejsza to obciążenie sieci kanalizacyjnych, ograniczając zagrożenie powodziowe, a także pozwala zaoszczędzić nieco pieniędzy.

Zdrowa gleba daje życie zdrowym organizmom glebowym – mikroorganizmom oraz większym organizmom, takim jak dżdżownice, krety, a także rośliny – które z kolei zwiększają spoistość struktury gleby, sprawiając, że jest bardziej przepuszczalna dla wody i gazów.

Mikroorganizmy glebowe rozkładają materię organiczną i przetwarzają składniki odżywcze, podtrzymując ważną funkcję gleby, jaką jest składowanie węgla. Jedna łyżeczka ziemi ogrodowej może zawierać tysiące gatunków, miliony ich przedstawicieli i setki metrów grzybni. Gleba jest również niezbędnym czynnikiem zapewniającym przetrwanie gatunkom nadziemnym. Oprócz niezliczonej liczby organizmów, których część faz rozwojowych odbywa się w glebie (np. wielu owadów), lub dla których gleba jest miejscem rozrodu, gniazdowania czy żerowania, istnieją inne gatunki, zależne od roślinności odżywianej przez glebę. Zajmowanie terenów i uszczelnianie gleb stanowią zagrożenie dla bioróżnorodności również z innych powodów. Rozbudowa miast i sieci drogowych powoduje niszczenie naturalnych siedlisk, zmiany lokalnego klimatu oraz wzrost zanieczyszczeń spowodowanych ruchem drogowym i natężenia hałasu. Infrastruktura transportowa jest szczególnym zagrożeniem dla pewnych gatunków, ponieważ zakłóca trasy migracyjne, osłabiając populacje dzikich zwierząt. Aby skutecznie powstrzymać utratę bioróżnorodności w Europie, wszystkie kraje UE muszą wykazać długofalowe zaangażowanie i pilnie zająć się problematyką uszczelniania gleb i zajmowania terenów.

1) W  ięcej informacji na temat bioróżnorodności gleb można znaleźć w publikacji „Fabryka życia – dlaczego różnorodność biologiczna gleby jest tak istotna”: http://ec.europa.eu/environment/soil/factory_life.htm

14

Zagrożenie bezpieczeństwa żywności Na przestrzeni dziejów miasta były zakładane w pobliżu najbardziej urodzajnych terenów, aby ich mieszkańcy mieli zapewnione dostawy żywności. Jednak w ciągu ostatnich dziesięcioleci ekspansja miast zaczęła prowadzić do intensywnego zagarniania terenów uprawnych najwyższej jakości. Nawet gleby nieuszczelnione pozostałe na tych terenach nie są już uprawiane. Ograniczenie dostępnych terenów uprawnych zwiększa obciążenie rolnictwa, które musi sprostać zapotrzebowaniu na żywność, energię oraz inne surowce. W nieunikniony sposób doprowadzi to do wzrostu cen ziemi oraz bardziej intensywnego zagospodarowania terenu wraz z towarzyszącymi mu negatywnymi skutkami dla środowiska. Powierzchnię terenów utraconych tylko w latach 1990–2006 można porównać do powierzchni niezbędnej do wyprodukowania ilości pszenicy wystarczającej do upieczenia 6 mld bochenków chleba. Przy średnim spożyciu wynoszącym 50  kg chleba na osobę rocznie, oznacza to ilość pozwalającą na wykarmienie co roku 120 mln Europejczyków. Uszczelnianie gleb uprawnych w Europie można częściowo zrównoważyć, zdając się na produkcję żywności w innych regionach świata. Jednak większe uzależnienie od

 P RZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI W ramach polityki planowania w Anglii promowane jest korzystanie ze zrównoważonych systemów zagospodarowania wód opadowych (SUD), które służą do kontrolowania spływu wody w sposób naśladujący naturalne systemy odprowadzania wody. Wspomaga to naturalne retencjonowanie wód i może na przykład zapobiegać przepełnianiu się kanałów. importu również wiąże się z pewnym ryzykiem, nawet jeśli pominąć wpływ zwiększenia obciążenia terenów poza naszymi granicami na środowisko i społeczeństwo. Obserwowany w ciągu ostatnich lat wzrost cen żywności na całym świecie stanowi ostrzeżenie przed niebezpieczeństwem, jakim jest niezdolność Europy do zaspokojenia własnego zapotrzebowania na żywność i energię. Tymczasem rosnąca światowa populacja ma coraz większe zapotrzebowanie na produkty rolne uzyskiwane z ograniczonych i kurczących się zasobów terenów uprawnych.

Zagrożenie dla globalnego obiegu węgla i dla klimatu Gleby zawierają więcej organicznego węgla niż można łącznie znaleźć w atmosferze (760 mld ton) i w roślinności (560 mld ton). Szacuje się, że gleby co roku wychwytują określoną część wynikających z działalności J człowieka emisji CO2 2.

2) W  ięcej informacji na temat gleb i klimatu można znaleźć w publikacji „Soil – the hidden part of the climate cycle” (Gleba – ukryty element cyklu klimatycznego): http://ec.europa.eu/environment/soil/pdf/soil_and_climate.pdf NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

15

1961 1961 Według prognoz Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa, liczba hektarów gruntów rolnych przypadających średnio na jedną osobę spadnie z 0,45 ha (wg danych z 1961 roku) do 0,2 ha na osobę w roku 2020. Do roku 2050 powierzchnia dostępnych gleb przypadająca na osobę ulegnie dalszemu zmniejszeniu – do 0,1 ha.

2020 2020

16

Zdejmowanie urodzajnej warstwy gleby na czas prac budowlanych powoduje uwolnienie z powodu mineralizacji części zawartych w niej zasobów węgla organicznego w postaci gazów cieplarnianych, a także zaprzepaszcza rezultaty trwających wieleset lat procesów, w wyniku których powstaje gleba. Ponadto ma to znaczący wpływ na zasoby węgla zawartego w roślinności rosnącej na odkrytej glebie. Tereny zielone, szczególnie w obszarach miejskich, odgrywają istotną rolę w procesie absorbowania węgla oraz wpływają na zmniejszenie naszego śladu węglowego. Szacuje się, że rozbudowa miast na obszarach podmiejskich powoduje trzykrotnie większą utratę węgla niż zagęszczenie obszarów miejskich.

Wyższa temperatura i niższa jakość powietrza w miastach Drzewa, roślinność i odkryte gleby obniżają temperaturę w środowisku lokalnym, zarówno poprzez zapewnienie cienia, jak i poprzez wychwytywanie wody i jej parowanie z powierzchni roślin i gleby. W przeciwieństwie do ciemnych powierzchni pokrytych asfaltem lub betonem, dachów i kamienia, które pochłaniają ciepło słoneczne i wraz z ciepłem generowanym przez klimatyzatory, urządzenia chłodnicze oraz ruch drogowy, odpowiadają za „efekt miejskiej wyspy ciepła”. Badania potwierdzają działanie chłodzące różnych gatunków drzew, w tym również fakt, że temperatura powietrza w pobliżu

 P RZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI Słowacka ustawa w sprawie ochrony i wykorzystania gleb rolniczych (2004 r.) obejmuje ochroną tereny uprawne najwyższej jakości. Rozróżnianych jest dziewięć klas jakości gleb. Z zabudową terenów rolnych należących do czterech najwyższych klas wiąże się „opłata za przekształcenie”, naliczana z uwzględnieniem obszaru utraconych gleb oraz ich klasy. grupy drzew jest o 5 ° C niższa niż temperatura w otwartym nasłonecznionym terenie. Natomiast na terenach podmiejskich, na których rosną dojrzałe drzewa, temperatura jest o 3 ° C niższa niż na nowo wybudowanych bezdrzewnych terenach podmiejskich, podczas gdy temperatura na boiskach trawiastych jest o 1-2 ° C niższa niż na terenach z nimi sąsiadujących. Roślinność, a w szczególności wysokie drzewa, może odgrywać ważną rolę w wychwytywaniu unoszących się w powietrzu cząsteczek szkodliwych dla ludzkiego zdrowia. Jedno drzewo wychwytuje średnio 100 g drobnego pyłu rocznie. J

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Aby uniknąć konieczności budowania kolejnych dróg i parkingów, warto ograniczyć korzystanie z samochodu i, jeśli to możliwe, korzystać z planów współużytkowania samochodów oraz z transportu publicznego.

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

17

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Podczas zakupów warto wybierać żywność produkowaną lokalnie, by ograniczać wpływ odległości, jakie muszą przebyć produkty spożywcze, na klimat i środowisko, a także by wspierać lokalnych rolników i lokalne firmy.

Wpływ na samopoczucie Rozległe parki handlowe i sieci drogowe mogą być postrzegane jako oznaka wysokiego poziomu życia, jednak jaki mają one wpływ na nasze samopoczucie? Zgodnie z powszechnym uznaniem dostęp do obszarów zielonych poprawia jakość życia.

 P RZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI W duńskiej ustawie dotyczącej planowania przestrzennego nałożono ścisłe ograniczenia na budowanie dużych sklepów i centrów handlowych na terenach zielonych na obrzeżach największych miast, a także, w celu przeciwdziałania powstawaniu rozproszonych struktur osadniczych na terenach wiejskich o zmniejszającej się populacji, promowani są niewielcy przedsiębiorcy detaliczni w małych i średnich miastach.

18

Wyeliminowanie terenów zielonych z miast zniszczy te wyjątkowo istotne „płuca”, natomiast rozbudowa miast sprawi, że dostęp do środowiska naturalnego będzie utrudniony. Musimy odnaleźć równowagę pomiędzy zagęszczaniem obszarów miejskich a dalszym zajmowaniem terenów na ich obrzeżach. Ponieważ wyjazd z miasta zajmuje dużo czasu, skraca się czas, jaki można przeznaczyć na wypoczynek i rozrywkę, a równocześnie zwiększają się koszty i wpływ zużytej podczas podróżowania energii na środowisko. Oprócz fizycznego i duchowego pokrzepienia, jakie zyskujemy, spędzając czas na terenach zielonych, a także wartości

rekreacyjnych i turystycznych otwartych przestrzeni, jakość i ilość terenów zielonych oraz zielonych korytarzy w mieście przy-

czynia się również do regulacji obiegu wody i temperatury oraz ma pozytywny wpływ na poziom wilgotności.

Wizualizacja terminów „obszar zasiedlony” i „uszczelnianie gleb”. Po lewej przedstawiono przykład zabudowy podmiejskiej z domami, ogrodami, podjazdami i podwórkami. Ten model odpowiada terminowi „obszar zasiedlony”. Na ilustracji poniżej zaznaczono na czarno miejsca, w których doszło do uszczelnienia gleb na tym samym obszarze zasiedlonym. Miejsca te stanowią 60 % powierzchni obszaru przedstawionego w tym przykładzie.

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

19

20

Rozwiązania Ucieczka z betonowej dżungli W jaki sposób możemy zatem uniknąć najgorszych skutków zajmowania terenów i uszczelniania gleb? Czy możliwe jest naprawienie wyrządzonych już szkód? Czy możemy zapanować nad naszą skłonnością do utwardzania z każdym upływającym rokiem kolejnych terenów wiejskich? Po pierwsze, możemy wyciągnąć wnioski z rozwiązań, które obecnie się sprawdzają. Istnieje wiele przykładów dobrych praktyk, z których kilka przedstawiono w niniejszym opracowaniu. Stosowana jest w nich zasada ochrony gleby „mniej i lepiej”, oznaczająca mniej uszczelniania i lepsze planowanie. Po drugie, społeczeństwo zyskuje coraz większe rozeznanie w kwestii konieczności zmiany naszej postawy wobec gleb. Komisja Europejska zaproponowała rozpoczęcie działań zmierzających do wyeliminowania zajmowania wartościowych terenów do roku 2050. Po trzecie, eksperci są zgodni w kwestii najlepszych sposobów ochrony gleby, takich jak usprawnienie wykorzystania terenu oraz planowanie urbanistyczne i ograniczenie uszczelniania gleb. W związku z tym ustalili oni trzystopniową hierarchię środków: ograniczanie – łagodzenie – równoważenie. 1. Priorytetowe rozwiązanie musi polegać na ograniczeniu uszczelniania gleb, ponieważ jest to proces niemal nieodwracalny.

2. W sytuacjach, gdy uniknięcie uszczelniania jest niemożliwe, drugą w kolejności możliwością jest łagodzenie jego skutków poprzez ograniczanie najgorszych następstw tam, gdzie jest to możliwe. 3.  Trzecia opcja, będąca ostatnią deską ratunku, to równoważenie uszczelniania gleb w jednym miejscu poprzez rekultywację gleby w innym. Poniżej omówiono różne możliwości zrealizowania tych założeń w praktyce.

Najlepsza opcja: ograniczenie uszczelniania gleb Istnieją dwa sposoby na ograniczenie uszczelniania gleb. Pierwszy to ograniczenie zajmowania terenów i tempa, w którym obszary naturalne są przekształcane w tereny zurbanizowane, a drugi polega na kontynuowaniu uszczelniania gleb, jednak tylko na terenach, które zostały zurbanizowane już wcześniej. Jednym z najpewniejszych sposobów na ograniczenie uszczelniania gleb jest ustalenie przez władze krajowe, regionalne i lokalne realistycznych celów związanych z zajmowaniem terenów. Należy wziąć przy tym pod uwagę aktualną sytuację tych terenów oraz możliwe zapotrzebowanie na tereny w przyszłości. W sytuacji idealnej cele związane z zajmowaniem terenów powinny być obowiązujące. W przeciwnym razie istnieje

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

21

prawdopodobieństwo, że zrównoważone wykorzystanie zasobów glebowych będzie zawsze mniej ważne niż inne interesy. Jednak przydatne mogą być nawet cele w postaci wytycznych, takie jak cele ustalone w Austrii i Niemczech. Przynajmniej kierują uwagę na znaczenie użytkowania terenów i gleb w sposób zrównoważony, ponieważ nakładają obowiązek monitorowania przekształcania terenów. Innym sposobem na uniknięcie ekspansji miast na tereny zielone jest recykling terenów, polegający na maksymalnym wykorzystaniu miejsc, które zostały już wcześniej zurbanizowane. Takie obszary (w przeciwieństwie do terenów niezagospodarowanych lub zielonych) były już wcześniej wykorzystywane, ale obecnie są opuszczone i zrujnowane. Niektóre z nich mogą być skażone. Przed rozpoczęciem realizacji jakiegokolwiek nowego przedsięwzięcia takie tereny wymagają zwykle przeprowadzenia przygotowawczych prac rekultywacyjnych. Takie rozwiązanie jest często postrzegane jako kosztowne i może takie być w przypadku deweloperów, którzy mają możliwość rozpoczęcia wszystkiego od podstaw na terenach zielonych. Jednak planiści często

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Właściciele ogrodów powinni sadzić w nich drzewa i krzewy, a jeśli do dyspozycji jest odpowiednio dużo miejsca, warto zastanowić się nad własnym sadem lub zagajnikiem. Ogrodnictwo to nie tylko dobry sposób na utrzymanie się w dobrym stanie psychicznym i fizycznym.

nie biorą pod uwagę długofalowych kosztów pośrednich związanych z zatwierdzeniem budowy na obszarach zielonych, takich jak dalsza rozbudowa dróg i innych lokalnych usług (podczas gdy dawne tereny przemysłowe są często dobrze połączone z otaczającymi je obszarami), wyższe zużycie paliwa i większe zanieczyszczenia spowodowane wydłużeniem tras dojazdu z terenów podmiejskich, a także utrata usług ekosystemowych. Te koszty pośrednie należy uwzględnić podczas ustalania celów planowania zagospodarowania oraz związanych z nim zachęt. W ograniczaniu zajmowania terenów i uszczelniania gleb pomoże szeroki wybór innych możliwości. Osoby odpowiedzialne za planowanie przestrzenne mogą wziąć pod uwagę następujące pomysły:

 podniesienie jakości życia na terenach miejskich;

  usprawnienie infrastruktury transportu publicznego i ograniczenie korzystania z samochodów prywatnych;

 zapewnienie ochrony gleb wysokiej jakości na szczeblu krajowym oraz skierowanie rozwoju urbanistycznego na tereny z glebami niższej jakości;

  skuteczniejsze zarządzanie zasobami budynków biurowych w miastach w celu wyeliminowania konieczności budowy nowych biur, gdy wolnej przestrzeni jest pod dostatkiem;

  tworzenie zachęt do wynajmowania niezamieszkałych domów;

22

  wzmacnianie współpracy pomiędzy

Opcja druga w kolejności: łagodzenie

władzami lokalnymi sąsiadujących jednostek w zakresie tworzenia terenów komercyjnych;

Choć nie wszystkie nowe przedsięwzięcia można zrealizować na dawnych terenach przemysłowych, planiści projektujący zabudowę miejską i zagospodarowanie terenu mogą podjąć działania, które zapewnią, że zajmowanie terenów i uszczelnianie gleb będą prowadzone w sposób możliwie najbardziej zrównoważony i umożliwiający oszczędzanie zasobów.

 tworzenie zachęt do poddawania terenów recyklingowi zamiast urbanizacji nowych terenów, a także podkreślanie potencjału dawnych terenów przemysłowych i tworzenie zasobów terenów opuszczonych w celu pobudzenia rekultywacji;

  ustalanie ograniczeń i opodatkowanie drugich miejsc zamieszkania;

 rozpowszechnianie informacji na temat wartości gleby wśród decydentów, planistów i obywateli;

 korzystanie z programów do kalkulacji kosztów w celu porównywania skutków ponownego zagospodarowania terenów zurbanizowanych oraz nowych terenów z uwzględnieniem takich usług, jak odprowadzanie i oczyszczanie ścieków, drogi, szkoły i przedszkola.

Jednym ze sposobów na ograniczenie skutków projektu budowlanego jest unikanie uszkadzania gleb, które nie zostaną uszczelnione po zakończeniu etapu budowania, takich jak ogrody i obszary zielone wokół budynków. Umożliwia

 P RZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI W wytycznych dotyczących polityki planowania w Zjednoczonym Królestwie uwzględniono cel roczny, jakim jest wybudowanie 60 % nowych przedsięwzięć na zagospodarowanych już wcześniej terenach oraz w drodze przekształcenia istniejących budynków. Ten cel przyczynił się do usprawnienia rekultywacji terenów. Jednym z przykładów jest Park Olimpijski w Londynie.

Przegląd najczęściej spotykanych nawierzchni, uszeregowanych od najbardziej do najmniej przepuszczalnych. NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

23

to glebom zachowanie wszystkich ich funkcji w możliwie największym zakresie. Należy również ponownie wykorzystać, a nie wyrzucić, całość usuniętych gleb, a w szczególności ich wierzchnią warstwę. Metody i materiały budowlane można dobrać tak, aby jak

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Podczas budowania parkingu, podjazdu, niewielkiej drogi lub ścieżki warto zastanowić się nad użyciem materiałów przepuszczalnych jako alternatywy dla nawierzchni asfaltowej. Zapewni to ochronę lokalnych zasobów wodnych i ograniczy występowanie zalewów wód powierzchniowych. najmniej uszkodzić glebę, a ponadto można na przykład zastosować materiały o dużej przepuszczalności, infrastruktury zielone oraz gromadzenie wody. Przepuszczalne materiały budowlane umożliwiają filtrowanie wody deszczowej i jej przenikanie do gleby, ograniczają spływ powierzchniowy i pomagają w zachowaniu niektórych podstawowych funkcji gleby, aczkolwiek w ograniczonym zakresie. Do pokrycia nawierzchniami przepuszczalnymi idealnie nadają się tereny parkingowe. W Europie zwiększa się zarówno liczba samochodów, jak i miejsc parkingowych, zatem miejsc jest zawsze więcej niż zaparkowanych samochodów. Wyniki przeprowadzonych w 2010 r. badań wykazały, że w tym dziesięcioleciu Londyn utracił 12 % powierzchni ogrodów, które zostały zastąpione nawierzchniami utwardzo24

nymi. W wyniku tego nadmiar wody spływa do kanalizacji i studzienek odpływowych, zamiast wsiąkać w glebę. Gwałtowne powodzie, które miały miejsce w zachodniej części Londynu w sierpniu 2004 r. w dramatyczny sposób zobrazowały, jak wyglądają tego skutki, polegające na znacznych i kosztownych uszkodzeniach ulic i domów, utracie dostępu do wody pitnej oraz wylaniu się ścieków do Tamizy, co wiązało się ze znacznymi konsekwencjami dla środowiska oraz dla zdrowia publicznego. Na rzadko lub sporadycznie używane parkingi najlepiej nadają się nawierzchnie żwirowe lub trawiaste z kratownicami. Mają one mniejszy wpływ na krajobraz oraz nie wymagają tworzenia nowego systemu odprowadzania wody. Przepuszczalne kratownice betonowe w połączeniu z rowami odprowadzającymi wodę nadają się lepiej do intensywnych zastosowań, na przykład na parkingach przed supermarketami. Infrastruktura zielona to termin używany w odniesieniu do elementów infrastruktury miejskiej, których częścią są obszary zielone, w tym również zielone dachy. Celem infrastruktury zielonej jest umożliwienie wodzie deszczowej przenikania do gleby, unikanie dużego spływu oraz ograniczenie efektu wyspy ciepła na terenach miejskich. Jedną z głównych zalet infrastruktury zielonej jest oszczędność energii. Jej rozmieszczenie na budynkach i wokół nich może znacznie ograniczyć koszty związane z ogrzewaniem i chłodzeniem poprzez parowanie wody. Zielone dachy mogą obniżyć koszty energetyczne

budynku o 10-15 %, podczas gdy dodatkowych 10 % miejskich drzew dających cień może zapewnić oszczędność rzędu 5-10 %, zapewniając ochronę przed wiatrem i słońcem. Optymalizowanie projektowania obszarów miejskich, w tym parków i terenów zielonych, a także zachowywanie pasów odkrytej nieuszczelnionej gleby („korytarzy ze świeżym powietrzem”) w celu wspomagania wentylacji centrów miast to działania, które mają szansę zyskać w przyszłości na znaczeniu. Krzewy i drzewa nasadzane w obszarach miejskich pochłaniają kurz i zanieczyszczenia, działają jako bariery dla hałasu i szkodników, a także zapewniają społeczeństwu inne korzyści, takie jak miejsca do rekreacji. Budowanie zielonej infrastruktury najskuteczniej można zrealizować przy sporządzaniu dużych projektów, takich jak parki biznesowe lub infrastruktura drogowa i kolejowa. Zielone dachy mogą znacząco pomóc w łagodzeniu niektórych negatywnych skutków uszczelniania poprzez ograniczenie spływu powierzchniowego. W ramach przeprowadzo-

 PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI Miasto Osnabrück zajęło się propagowaniem montażu zielonych dachów poprzez wprowadzenie reguł ekologicznych w planowaniu zagospodarowania terenu w sposób zdefiniowanych w warunkach niemieckiego kodeksu budowlanego. W ramach działań związanych z przeciwdziałaniem zmianom klimatycznym w przypadku niektórych dachów obowiązkowy jest montaż zielonego dachu lub systemu energii solarnej. nych w Manchesterze (Zjednoczone Królestwo) badań stwierdzono ograniczenie spływu o 20 % dzięki zastosowaniu zielonych dachów. Takie dachy stanowią również habitat dla roślin i zwierząt, a także mają działanie chłodzące w gorące dni i poprawiają jakość powietrza. Ogólnie ich koszt jest porównywalny do dachów konwencjonalnych po uwzględnieniu wszystkich kosztów towarzyszących. Inną możliwością ulepszenia środowiska miejskiego jest ponowne wprowadzenie roślinności poprzez zastosowanie zielonych ścian. J

CO TO JEST ZIELONY DACH? Na zielony dach składa się wodoodporna membrana pokryta podłożem, takim jak kompost oraz roślinnością, zwykle darnią lub niskopiennymi odpornymi roślinami. Dobrą okazją do zastosowania zielonych dachów są w szczególności konstrukcje podziemne. NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

25

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Dom zasługuje na zieloną przemianę! Warto zamontować zielony dach na części lub całości nieruchomości, aby pomóc w ograniczeniu spływu powierzchniowego oraz wesprzeć mikroklimat. Można również zastanowić się nad zielonymi ścianami. Zieloną fasadę można uzyskać za pomocą roślin pnących lub roślin okrywowych porastających konstrukcje nośne. Rośliny są idealnie zakorzenione na rabatach odkrytej gleby u podstawy konstrukcji. Gromadzenie deszczówki to sposób wspomagania naturalnego obiegu wody zamiast kierowania wody do kanalizacji. Za pomocą różnych sposobów można jak najdłużej utrzymywać wodę w miejscu, gdzie spotyka się ona z ziemią. Pomaga to w ograniczaniu szczytowych pływów i związanych z nimi powodzi. Stawy, wilgotna ziemia oraz roślinność to właśnie sposoby gromadzenia deszczówki, podobnie jak domowe cysterny, w których przechowywana jest woda deszczowa używana do podlewania ogrodu, spłukiwania toalet oraz do innych celów.

Opcja trzecia w kolejności: równoważenie Idea stojąca za równoważeniem uszczelniania gleb polega na równoważeniu uszczelniania gleb w jednym miejscu poprzez przywracanie funkcji glebom w innym miejscu na tym samym obszarze. Z reguły działania równoważące powinny być adekwatne do utraconych funkcji ekosystemu. 26

Na przykład uszczelnienie gleb uprawnych w jednym miejscu można zrównoważyć odzyskaniem pod uprawę zdegradowanych gleb w innym. Gdy niemożliwe jest bezpośrednie zrównoważenie, uszczelnienie gleb przeprowadzone w jednym celu można zrekompensować usprawnieniem funkcji gleb położonych gdzie indziej, czego przykładem może być stworzenie parku miejskiego w zamian za zbudowanie parkingu na terenach rolnych, chociaż tego rodzaju rekompensata powinna być stosowana w ostateczności. Ogólnie ważne jest, by koncentrować się na utraconych funkcjach gleby, a nie po prostu sadzić drzewa w innym miejscu w celu zrównoważenia uszczelnienia gleby. Do zidentyfikowania najbardziej odpowiednich sposobów równoważenia można wykorzystać oceny wpływu na środowisko sporządzane przy okazji dużych projektów oraz do celów planistycznych. Oto przykłady programów równoważenia:

n

 onowne wykorzystanie wierzchniej P warstwy gleby

Wierzchnią warstwę gleby można zdjąć z miejsca budowy i wykorzystać, na przykład do podniesienia standardu terenów rolnych lub do rekultywacji skażonych terenów oraz do pobudzenia kiełkowania nasion, na polach golfowych lub do podniesienia jakości gleby w ogrodach. n Eliminowanie

uszczelnienia (rekultywacja gleb)

Usuwanie asfaltu lub betonu i zastępowanie ich wierzchnią warstwą gleby umieszczaną na podglebiu może pomóc w przywracaniu funkcji gleby w miejscach, które były wcześniej uszczelnione, a także w przywracaniu piękna krajobrazu. Eliminowanie uszczelnienia jest najczęściej przeprowadzane w ramach miejskich projektów rekultywacji realizowanych po rozbiórce zrujnowanych budynków, na przykład w celu utworzenia terenów zielonych. Niestety, ta opcja nie jest stosowana zbyt często, ponieważ związane z nią koszty są postrzegane jako zbyt wysokie. n Opłaty

za uszczelnianie

Władze mogą pobierać opłaty za zajmowanie terenów oraz uszczelnianie gleb. Mogą one służyć jako narzędzie ograniczające uszczelnianie gleb, jednak w praktyce takie opłaty rzadko są na tyle wysokie, by zniechęcać do zajmowania terenów. Zamiast tego zgromadzone pieniądze są wykorzystywane do wspomagania projektów związanych z ochroną gleb. W niektórych

krajach europejskich opłaty za uszczelnianie są wykorzystywane do ochrony najlepszych terenów rolnych. n Eko-konta

i wymiana certyfikatów deweloperskich

W systemie eko-kont ustalane są ekologiczne koszty uszczelniania gleb i deweloperzy muszą zapewnić przeprowadzenie w innym miejscu działań równoważących o wartości porównywalnej do uszczelnienia. System jest nadzorowany przez oficjalne agencje ds. równoważenia. J

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Trwają przymiarki do budowy własnego domu? Dom warto zaprojektować w sposób jak najbardziej funkcjonalny, by ograniczyć zajmowaną przez niego powierzchnię. Należy spróbować zachować wokół domu „zielony pas” odpowiednich rozmiarów, który będzie mógł pełnić swoje ekologiczne funkcje, a przy okazji przyda się mieszkańcom.

 PRZYKŁAD DOBREJ PRAKTYKI W 2002 r. w Dreźnie wprowadzono do użytku konto rekompensat związanych z glebami w celu finansowania rozbiórki zrujnowanych budynków oraz eliminowania uszczelnienia gleb. Nowe projekty realizowane na terenach niezurbanizowanych muszą być równoważone eliminowaniem uszczelnienia lub „zielonymi” działaniami w innych miejscach na terenie miasta. Deweloperzy mogą zrealizować je samodzielnie lub przekazać władzom miasta opłatę wyrównawczą, stanowiącą równowartość kosztu eliminacji uszczelnienia gleb na danym terenie.

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

27

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Należy domagać się od władz miasta publicznych terenów zielonych i dobrze je wykorzystywać do ochrony naturalnych siedlisk i zdrowych gleb, a także by uchronić się przed postępującą zabudową. Celem systemu wymiany certyfikatów deweloperskich jest uwzględnienie kosztów środowiskowych związanych z uszczelnianiem gleb. Powoduje to wzrost kosztów zajmowania terenów i wywołuje wdrożenie wszystkich możliwych instrumentów ograniczających tego rodzaju działania oraz uszczelnianie gleb.

Działania uświadamiające Jednym z największych wyzwań związanych ze stawianiem czoła zajmowaniu terenów i uszczelnianiu gleb jest fakt, że glebę mamy stopami, przez co – szczególnie gdy jest uszczelniona – jest niewidoczna i nie myślimy o niej. Mówimy o glebie „ziemia” i najczęściej nie zdajemy sobie sprawy z jej znaczenia dla gospodarki i środowiska. Ten brak świadomości jest jedną z największych przeszkód na drodze do przyjęcia bardziej

 PRZYKŁAD NAJLEPSZEJ PRAKTYKI Na dawnych terenach przemysłowych położonych w Portugalii, na wschód od Lizbony, wybudowano dzielnicę Expo 98, znaną dzisiaj jako Parque das Nações oraz ważna dzielnica handlowa, mieszkalna i rekreacyjna z wieloma terenami zielonymi. 28

zrównoważonej polityki planowania i zagospodarowania terenu. Władze publiczne oraz planiści obszarów miejskich i wiejskich mają decydujący wpływ na skuteczne wykorzystanie naszych ograniczonych zasobów glebowych. W działaniach na rzecz ochrony gleby potrzebują wsparcia ze strony opinii publicznej. Dlatego właśnie ważne jest rozpowszechnianie informacji na temat skutków uszczelniania gleb oraz możliwości ich ograniczenia zarówno w ramach najważniejszych decyzji planistycznych, jak i  w naszym codziennym życiu. Wśród działań uświadamiających można wymienić przekazywanie informacji przedsiębiorcom budowlanym oraz właścicielom domów, dostarczanie materiałów edukacyjnych do szkół i uczelni, a także na potrzeby organizowania ruchomych wystaw. Obejmują także skuteczniejszą sprawozdawczość z zakresu zajmowania terenów i uszczelniania gleb na szczeblu lokalnym oraz przekazywanie lokalnym decydentom, przedstawicielom branży budowlanej i doradcom ds. budowlanych informacji na temat środków technicznych służących do łagodzenia lub równoważenia uszczelniania gleb.

Współpraca państw europejskich Teraz, gdy wiemy już o problemie zajmowania terenów i uszczelniania gleb, mamy większą szansę na zapewnienie glebom ochrony, jeśli przyjmiemy zintegrowane podejście, maksymalnie wykorzystując prace badawcze, udostępnianie danych oraz przykłady najlepszych praktyk.

W dokumencie strategicznym zatytułowanym „Roadmap to a Resource Efficient Europe” (Plan zrównoważonego gospodarowania zasobami w Europie) Komisja Europejska podkreśliła potrzebę zapewnienia zrównoważonego rozwoju, który umożliwia prowadzenie działalności gospodarczej, a równocześnie unikania, a w przypadkach, gdy jest to niemożliwe minimalizowania zajmowania terenów i uszczelniania gleb. W planie zasugerowano, by do 2020 r. w politykach brano pod uwagę ich bezpośredni i pośredni wpływ na użytkowanie terenu w Europie i na świecie, przy czym celem powinno być wyeliminowanie zajmowania terenów do roku 2050. Należy pamiętać, że celem nie jest zahamowanie rozwoju gospodarczego ani zamrożenie na zawsze aktualnych sposobów użytkowania terenu. Jest nim raczej skuteczniejsze gospodarowanie terenami oraz wykorzystanie zasobów naturalnych – których podstawowym elementem jest gleba – w sposób bardziej wydajny i zrównoważony. Równocześnie konieczne jest wyeliminowanie na wszystkich szczeblach polityk przynoszących skutki przeciwne do zamierzonych a także wprowadzenie wymogów prawnych oraz zachęt. Należy uwzględnić hierarchię „ograniczania, łagodzenia i równoważenia” we wszystkich wiążących instrumentach polityki publicznej. Odpowiedzią na potrzebę wprowadzenia wiążącej polityki powinna być europejska ramowa dyrektywa glebowa. Państwa członkow-

skie UE są już zgodne w kwestii konieczności ograniczenia utraty terenów oraz ochrony gleb i lokalnych gruntów rolnych wysokiej jakości. Teraz powinny uchwalić rozwiązania prawne, które pomogą w skutecznej ochronie gleby na szczeblu lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim. Musimy chronić nasze ograniczone zasoby glebowe, by zachować je dla przyszłych pokoleń. Gdy gleba zostanie zniszczona, utracimy ją na zawsze.

WSKAZÓWKA DLA OBYWATELI Aby pomagać w zachowaniu funkcji gleby, należy unikać uszczelniania nawierzchni w ogrodzie. Niezależnie od tego, czy mamy do dyspozycji ogród, czy balkon, warto zadbać o to, by wspomagał środowisko naturalne. Na każdym fragmencie nieuszczelnionej gleby rozwinie się siedlisko, które wielokrotnie się nam przysłuży, wspierając bioróżnorodność oraz utrzymując jakość życia.

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

29

30

Lektury dodatkowe na temat gleby i ziemi Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Środowiska Strona poświęcona glebie http://ec.europa.eu/environment/soil/index_en.htm Wytyczne dotyczące najlepszych praktyk w zakresie ograniczania, łagodzenia i kompensowania procesu zasklepiania gleby: http://ec.europa.eu/environment/soil/pdf/guidelines/PL%20-%20Sealing%20Guidelines.pdf Sprawozdanie z badań - Przegląd najlepszych praktyk w zakresie ograniczenia uszczelniania gleby lub łagodzenie jego skutków w UE-27: http://ec.europa.eu/environment/soil/sealing.htm Plan działania na rzecz zasobooszczędnej Europy: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2011:0571:FIN:PL:PDF Unijny program działań w zakresie środowiska do 2020 r: http://ec.europa.eu/environment/newprg/proposal.htm Komisja Europejska, Wspólne Centrum Badawcze Portal europejski poświęcony glebie http://eusoils.jrc.ec.europa.eu/ Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Polityki Regionalnej i Miejskiej Miasta jutra – Wyzwania, wizje, rozwiązania: http://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/studies/pdf/citiesoftomorrow/citiesoftomorrow_summary_pl.pdf Europejska Agencja Środowiska Strona poświęcona użytkowaniu gruntów http://www.eea.europa.eu/pl/themes/landuse SOER 2010 analizy tematyczne: http://www.eea.europa.eu/soer/europe/ Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa Stan światowych zasobów ziem uprawnych i wody dla potrzeb produkcji żywności i rolnictwa: http://www.fao.org/nr/solaw/the-book/en/ URBAN Strategia Zarządzania Glebami – Ziemia w mieście: http://www.urban-sms.eu/

NAWIERZCHNIE UTWARDZONE – UKRYTE KOSZTY – SZUKANIE ALTERNATYW DLA ZAJMOWANIA TERENÓW I USZCZELNIANIA GLEB

31

Komisja Europejska Nawierzchnie utwardzone – ukryte koszty – Szukanie alternatyw dla zajmowania terenów i uszczelniania gleb Luksemburg: Urząd Publikacji Unii Europejskiej 2013 — 31str. — 21 × 21 cm ISBN 978-92-79-32322-5 doi :10.2779/33735

Zamówienia na publikację, dostępną za darmo aż do wyczerpania zapasów magazynowych: Jeden egzemplarz można zamówić: poprzez EU Bookshop, internetową księgarnię udostępniającą publikacje Unii Europejskiej: http ://bookshop.europa.eu Większą liczbę egzemplarzy można zamówić: za pośrednictwem najbliższej placówki krajowej sieci informacyjnej Europe Direct: http://europa.eu/europedirect/meet_us/index_pl.htm

KH-01-13-236-PL-C doi :10.2779/33735