PRACE ORYGINALNE Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 59–66 ISSN 1644−387X

IWONA GRZESIAK, URSZULA KACZMAREK

Wiedza prozdrowotna matek i świadomość stanu uzębienia ich dzieci w wieku do 3 lat Mothers’ Knowledge and Awareness of Their up to 3 Years Old Children’s Oral Health Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej AM we Wrocławiu

Streszczenie Cel pracy. Ocena wiedzy i zachowań prozdrowotnych matek oraz świadomości stanu uzębienia ich dzieci. Materiał i metody. Badaniem objęto wybrane losowo 174 matki dzieci w wieku 6–36 miesięcy. Na podstawie ba− dań ankietowych oceniono wiedzę o chorobie próchnicowej, nawyki żywieniowe i sposoby oczyszczania jamy ust− nej dziecka oraz źródła wiedzy prozdrowotnej. U dzieci zbadano stan uzębienia, określając liczbę zębów wyrznię− tych i objętych procesem próchnicowym (pw/z, pw/p) oraz higienę jamy ustnej (OHI). Wyniki poddano analizie za pomocą testu χ2. Wyniki. Uzyskano około 80% prawidłowych odpowiedzi na pytania dotyczące choroby próchnicowej. Głównym źródłem wiedzy prozdrowotnej matek były książki (68%) i prasa (59%). Wykonywanie zabiegów higienicznych w bezzębnej jamie ustnej dziecka deklarowało 48% matek, po wyrznięciu pierwszego zęba 71%, a zębów przed− nich 83%. W większości przypadków do oczyszczania stosowano szczoteczkę i pastę do zębów dla dzieci (76%). Weryfikując ocenę uzębienia dzieci przez matki z badaniem stomatologicznym stwierdzono, że 32% matek nie do− strzegało zębów dotkniętych procesem próchnicowym. Próchnica występowała u 51% ogółu badanych dzieci, obejmując 13% wyrzniętych zębów. Średnia wartość pw/z wynosiła 2,2 (pw/p 4,1), a OHI 0,6. Mniejszą liczbę zę− bów objętych próchnicą i niższe wartości OHI zauważono u dzieci matek z wyższym wykształceniem. Wniosek. Uzyskane dane sugerują konieczność instytucjonalnej implementacji programów edukacyjnych dla ma− tek małych dzieci (Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 59–66). Słowa kluczowe: wiedza prozdrowotna, stan uzębienia dzieci.

Abstract Objectives. Evaluation of mothers’ health knowledge feeding and hygienic habits and awareness of their child− ren’s oral health. Materials and Methods. The study comprised, randomly selected, 174 mothers of children from 6 to 36 months of age. The knowledge a caries, feeding habits and child’s oral hygiene practices as well as the source of the health knowledge were assessed basing on the questionnaire. The children’s teeth condition was determined using the number of erupted and caries affected teeth (df/t and df/s scores) and oral hygiene (OHI). The data were analysed using χ2 test. Results. Ca 80% of correct responses were obtained to the caries related questions. Books (68%) as well as news− papers and magazines (59%) were the major source of the health knowledge. 48% of mothers declared oral hygene practices in children’s toothless oral cavity, 71% after eruption of first tooth and 83% after anterior teeth eruption. In vast majority of cases (76%), a toothbrush with toothpaste for children were used for cleaning the teeth. Com− paring the mother’s assessment of their children’s teeth condition with the dentist’s evaluation it was found out that 32% of mothers failed to notice the teeth affected by caries. In total examined subjects, caries prevalence was 51% comprising 13% of total erupted teeth. The mean df/t value was 2.2 (df/s 4.1) and OHI was 0.6. Fewer carious teeth and lower OHI values were found for children of mothers with higher education. Conclusion. The obtained data suggest the necessity of implementation established health education programs for mothers of children (Dent. Med. Probl. 2004, 41, 1, 59–66). Key words: health knowledge, teeth condition, children.

60 Nazwą próchnica wczesna określa się wystę− powanie zmian próchnicowych u dzieci do 3 roku życia. Charakteryzuje się ona wczesnym, tuż po wyrznięciu zębów mlecznych, pojawieniem się zmian próchnicowych na wielu powierzchniach zębów, gwałtownym przebiegiem, doprowadzają− cym w krótkim czasie do znacznej utraty korony zęba, chorób miazgi i zmian tkanek okołowierz− chołkowych [1, 2]. Dziecko rodzi się z jamą ustną niezakażoną bakteriami próchnicotwórczymi. Na skutek nieprawidłowych nawyków, np. używania przyborów dziecka (oblizywanie smoczka, łyżecz− ki), następuje transmisja bakterii próchnicotwór− czych pochodzących z jamy ustnej matki/opieku− nów [1, 3, 4]. Kolonizacja jamy ustnej dziecka bakteriami Streptococcus mutans sobrinus, uzna− wanymi za inicjatorów procesu próchnicotwórcze− go, wymaga obecności twardych powierzchni – zębów [5]. Z tego powodu przy częstym dowozie węglowodanów i braku higieny jamy ustnej próch− nica może rozwinąć się niemal bezpośrednio po wyrznięciu pierwszych zębów. Zaobserwowaną między 7 a 24 miesiącem życia dziecka podatność na kolonizację jamy ustnej przez paciorkowce określa się mianem okna infekcyjności (window of infectivity) lub pierwszym okresem infekcji (first window of infectivity). Drugi okres infekcji (se− cond window of infectivity) przypada na 6–12 roku życia, czyli podczas wyrzynania się zębów stałych [2]. Wymienia się wiele czynników ryzyka po− wstawania próchnicy wczesnej, dzieląc je na: 1) czynniki związane z matką: młody wiek, niski po− ziom wykształcenia, choroby w czasie ciąży oraz 2) czynniki związane z dzieckiem: wcześniactwo, ciąża mnoga, niska masa urodzeniowa, częstość zachorowań, przyjmowanie leków w postaci słod− kich i lepkich syropów, wczesne wyrzynanie zę− bów. Do czynników związanych z dzieckiem nale− żą również: a) czynniki związane z karmieniem (sposób karmienia, karmienie piersią krócej niż 6 miesięcy i dłużej niż 12 miesięcy, karmienie butel− ką w nocy); b) czynniki związane z drobnoustroja− mi: wczesna kolonizacja jamy ustnej przez bakte− rie S. mutans, brak rutynowej higieny jamy ustnej; c) czynniki związane z podażą substratu węglowo− danowego (słodzone mleko, napoje, odżywki po− dawane przed snem) oraz d) czynniki związane z gospodarzem (niskie wydzielanie śliny w nocy, świeżo wyrznięte, niedojrzałe zęby, niedojrzały układ immunologiczny) [6–9]. Czynniki ryzyka związane z dzieckiem mogą być eliminowane lub modyfikowane przez mat− kę/opiekuna w wyniku wdrożenia działań kario− statycznych wynikających z wiedzy zdrowotnej. Takie działania przyczynią się ponadto do zacho− wania prawidłowych nawyków higienicznych i żywieniowych w późniejszym okresie życia.

I. GRZESIAK, U. KACZMAREK

Niestety, zdecydowana większość matek zgłasza się do stomatologa po raz pierwszy w chwili poja− wienia się zmian próchnicowych, a niejednokrot− nie gdy pojawiają się dolegliwości bólowe [10, 11]. Optymalnie, pierwsza wizyta w gabinecie sto− matologicznym dziecka powinna nastąpić zaraz po wyrznięciu się pierwszych zębów, tj. między 6 a 12 miesiącem życia [12]. Jest to nie tylko ba− danie stomatologiczne, ale również udzielanie praktycznych wskazówek matkom odnośnie do pie− lęgnacji jamy ustnej dziecka i wdrażanie kariosta− tycznych nawyków żywieniowych – zapobieganie tradycyjne [3]. Uświadomienie matce dróg prze− noszenia drobnoustrojów kariogennych i czynni− ków warunkujących ich namnażanie i kolonizację przyczyni się do przerwania łańcucha infekcji – zapobieganie pierwotne [3]. Celem pracy jest ocena wiedzy i zachowań prozdrowotnych matek oraz świadomości stanu uzębienia ich dzieci.

Materiał i metody Badaniem objęto 174 matki w wieku 20–40 lat (średnia wieku 29 lat) o różnym poziomie wy− kształcenia, a także ich dzieci w tej samej liczbie w wieku od 6 miesiąca do 3 roku życia, uczęszcza− jące do trzech losowo wybranych żłobków wro− cławskich. Spośród zbadanych matek 57% miało wykształcenie wyższe, 37% średnie, a 6% zawo− dowe. Przed przystąpieniem do badania dzieci, matki wypełniały ankietę, która była podzielona na kilka części. W pierwszej matki podawały su− biektywną ocenę uzębienia swojego dziecka, ter− min i przyczynę pierwszej wizyty dziecka u sto− matologa. Dalsza część ankiety zawierała pytania dotyczące sposobu i czasu trwania karmienia natu− ralnego, sztucznego lub mieszanego, karmienia na żądanie, zasypiania z butelką, dosładzania pokar− mów, częstości podawania przekąsek oraz używa− nia utensyliów dziecka (łyżeczki, smoczka) i spo− sobu oczyszczania jamy ustnej dziecka. W kolej− nej części ankiety zawarto 16 stwierdzeń dotyczą− cych wiedzy o chorobie próchnicowej. Sformuło− wano je następująco: (P1) Jeśli rodzice mają dużą aktywność próchnicy, to również dzieci będą mia− ły dużą aktywność próchnicy niezależnie od opie− ki stomatologicznej; (P2) Jeśli dziecko ma zęby mleczne zniszczone próchnicą, to również zęby stałe będą zniszczone próchnicą; (P3) Próchnicę wywołują bakterie, które mogą być przeniesione z jamy ustnej matki/opiekuna do jamy ustnej dziecka; (P4) Zęby mleczne nie wymagają lecze− nia, gdyż zostaną zastąpione przez zęby stałe; (P5) Jamę ustną dziecka należy oczyszczać przed wy− rznięciem zębów; (P6) Jamę ustną dziecka należy

Wiedza prozdrowotna matek i świadomość stanu uzębienia ich dzieci w wieku do 3 lat

oczyszczać dopiero po wyrznięciu pierwszych zę− bów mlecznych; (P7) Jamę ustną dziecka należy oczyszczać dopiero po wyrznięciu wszystkich zę− bów mlecznych; (P8) Szczotkowanie zębów zapo− biega próchnicy zębów; (P9) Dzieciom do 10 roku życia należy pomagać (kontrolować) przy oczy− szczaniu zębów; (P10) Jedzenie między posiłkami głównymi – pojadanie – sprzyja rozwojowi próch− nicy; (P11) Częste spożywanie słodyczy powodu− je próchnicę; (P12) W trosce o zęby należy zmniejszyć częstość spożywania słodyczy przez dzieci; (P13) W trosce o zęby należy zmniejszyć ilość, a nie częstość spożywania słodyczy przez dzieci; (P14) Częste picie napojów owocowych (słodzonych) sprzyja powstaniu próchnicy; (P15) Dzieci do lat 3 mogą używać pasty do zębów dla dorosłych; (P16) Dzieci do lat 7 mogą używać pa− sty do zębów dla dorosłych. Ustosunkowanie się matek do tych stwierdzeń kategoryzowano jako „prawda”, „fałsz”, „nie wiem”, przypisując im od− powiednio wartości 1, (–1), 0. Stwierdzenia te ce− lowo zostały zamieszczone w ankiecie w sposób niezbyt uporządkowany, aby odpowiedzi na wcze− śniejsze pytanie nie sugerowały odpowiedzi na ko− lejne. Po usystematyzowaniu stwierdzenia P1–P4 dotyczyły wiedzy o chorobie próchnicowej, P5–P9, P15 i P16 – znajomości zasad higieny, P10–P14 – nawyków żywieniowych. Matki podawały także źródła, z których najczęściej czerpały informacje na temat pielęgnacji jamy ustnej dziecka. Badanie kliniczne dzieci przeprowadzono za pomocą lusterka i zgłębnika w oświetleniu natu− ralnym. Stan uzębienia oceniano za pomocą liczby pw/z, gdyż żadne dziecko nie utraciło zęba z po− wodu próchnicy. Stan higieny jamy ustnej nato− miast określano według kryteriów wskaźnika OHI, przy czym jego wartość stanowił wyłącznie składnik DI (debris index). Osad (DI) oceniano na dwóch powierzchniach (wargowo−policzkowej i podniebienno−językowej) wszystkich wyrznię− tych zębów. Uzyskane wyniki badań poddano analizie sta− tystycznej za pomocą testu chi−kwadrat, przyjmu− jąc za poziom istotności p ≤ 0,05. Zbadano zależ− ność między wartościami pw/z i OHI u dzieci od wykształcenia i wiedzy matek o chorobie próchni− cowej oraz sposobu żywienia.

próchnicowo w 40%. Różnice między osądem ma− tek a wynikiem badania stomatologicznego uzę− bienia dzieci były istotne statystycznie na pozio− mie p < 0,001 (ryc. 1). Zbliżona do wyników włas− nych subiektywna ocena matki stanu uzębienia dziecka w porównaniu z obiektywną wyrażoną wartością puw/z wynika z badań przeprowadzo− nych przez Wierzbicką et al. [13], bowiem 78,4% matek dzieci w wieku 3 lat oceniło prawidłowo stan uzębienia.

Ryc. 1. Ocena stanu zębów dzieci przez matki i stoma− tologa Fig. 1. Children’s tooth condition evaluation by mothers and dentist

Ogółem pierwszy kontakt ze stomatologiem miało 30% dzieci, w tym 12% z powodu dostrze− żonych zmian próchnicowych (średnia wieku dzieci 21 miesięcy i 2 tygodnie), a 18% w celu kontroli uzębienia (średnia wieku dzieci 24 mie− siące i 2 tygodnie) (ryc. 2.). Podobne dane uzyska− no w skali kraju dla dzieci 3−letnich – 61,5% zba− danych nie było dotąd u stomatologa [13]. Dzieci do 6 miesiąca życia w przeważającej większości (71%) były karmione wyłącznie natu− ralnie, pozostałe otrzymywały pokarm mieszany (15%) lub wyłącznie sztuczny (14%). W wieku 6–12 miesiąca 13% dzieci było karmionych tylko

Wyniki i omówienie Spośród badanych matek 81% sądziło, że ich dzieci miały zdrowe zęby, a pozostałe były prze− konane, że dzieci mają zęby dotknięte procesem próchnicowym. W przypadku zębów zdrowych ocena matek w 60% pokrywała się z badaniem kli− nicznym, a w przypadku zębów zmienionych

61

Ryc. 2. Odsetek dzieci badanych przez stomatologa Fig. 2. Percentage of children examined by dentist

62

I. GRZESIAK, U. KACZMAREK

naturalnie, pokarmem mieszanym 41%, a najwię− cej – 46% – otrzymywało wyłącznie pokarm sztuczny. Od 12 do 18 miesiąca życia tylko 4% dzieci przyjmowało wyłącznie pokarm naturalny, 25% mieszany, a 71% sztuczny. W okresie między 18 a 24 miesiącem życia 1% matek naturalnie kar− mił dzieci, pokarm mieszany podawało 11%, a sztuczny 88% (ryc. 3). Na żądanie karmiło w sposób naturalny 68% matek, mieszany 17%, a sztuczny 15%. Z butelką zasypiało 28% dzieci, a 35% miało dosładzane pożywienie. Używając utensyliów dziecka, 44% matek przed podaniem jedzenia sprawdzało jego ciepłotę lub/i smak. Da− ne z piśmiennictwa wskazują na istotny związek sposobu karmienia z występowaniem próchnicy wczesnej. Zaobserwowano dodatnią korelację z karmieniem piersią krócej niż 6 miesięcy i dłużej niż 12 miesięcy [14], karmieniem piersią lub bu− telką po 18 miesiącu życia [15, 16], wyłącznym karmieniem butelką w porównaniu do karmienia naturalnego [17], używaniem przez matkę utensy− liów dziecka (np. łyżeczki) [18]. Karmienie przed snem, w nocy i zasypianie z butelką napełnioną pożywieniem zawierającym cukry (słodzone mle− ko, słodkie napoje owocowe) [18, 19] w połącze− niu z małą szybkością wydzielania śliny podczas snu jest ważnym czynnikiem rozwoju próchnicy. Zabiegi higieniczne w bezzębnej jamie ustnej dziecka wykonywało 48% matek, po wyrznięciu pierwszego zęba 71%, a po wyrznięciu zębów przednich 83%. Po wyrznięciu wszystkich zębów mlecznych niemal wszystkie matki (98%) oczy− szczały zęby dziecka (ryc. 4). Przeważająca liczba matek (92%) u dzieci w wieku 28–36 miesięcy do oczyszczania jamy ustnej stosowało szczoteczkę i pastę dla dzieci, 56% w wieku 19–27 miesięcy,

a 33% w wieku 6–18 miesięcy. Szczoteczkę i pa− stę dla dorosłych stosowały dwie matki dzieci na− leżących do najstarszej podgrupy wiekowej (28–36 miesięcy), co stanowiło 2%. Samą szczo− teczką uzębienie dzieci w wieku 19–27 miesięcy oczyszczało 42% matek, w wieku 6–18 miesięcy 29%, a w przedziale wiekowym 28–36 miesięcy 6%. Za pomocą gazy nawiniętej na palec 29% ma− tek oczyszczało jamę ustną jedynie u dzieci z naj− młodszej podgrupy wiekowej (tab. 1). Częstość oczyszczania zębów wzrastała wraz z wiekiem dzieci. Przynajmniej dwa razy dziennie oczyszczano jamę ustną u 29% dzieci z najmłod− szej, a u 71% z najstarszej podgrupy wiekowej. U 33% dzieci z najmłodszej i 16,5% ze średniej podgrupy wiekowej nie wykonywano zabiegów hi− gienicznych lub przeprowadzano je sporadycznie. U 5% dzieci z najstarszej podgrupy zabiegi wyko− nywano okazjonalnie. Ogółem uzębienie oczy− szczano u 60% wszystkich badanych dwa i więcej razy dziennie, u 29% raz dziennie, a u pozostałych (11%) sporadycznie lub nie oczyszczano (tab. 2). Z badań ogólnopolskich dotyczących dzieci w wie− ku 3 lat wynika, że tylko 37,1% dzieci i 76,7% ma− tek szczotkuje zęby dzieci przynajmniej dwa razy dziennie, raz dziennie 38,1% dzieci i 14,9% matek, a ponad 10% dzieci nie czyści zębów wcale lub je− dynie sporadycznie [13]. Dane dotyczące wiedzy matek na temat próch− nicy przedstawiono na rycinie 5. Wynika z nich, że najwięcej trudności sprawiało matkom ustosunko− wanie się do stwierdzeń: P1, P2 i P13, na które uzyskano najwięcej nieprawidłowych odpowiedzi lub ich brak. Odpowiedzi na dwa pierwsze pytania („Jeśli rodzice mają dużą aktywność próchnicy, to również dzieci będą miały dużą aktywność próch−

Ryc. 3. Sposób karmienia dzieci Fig. 3. Child’s feeding practices

Ryc. 4. Rozpoczęcie wykonywania zabiegów higieny w jamie ustnej dziecka Fig. 4. Child’s hygiene practices started

63

Wiedza prozdrowotna matek i świadomość stanu uzębienia ich dzieci w wieku do 3 lat Tabela 1. Sposób oczyszczania jamy ustnej Table 1. The oral cavity cleaning manner 6–18 miesiąc (month)

19–27 miesiąc (month)

28–36 miesiąc (month)

Ogółem (Total)

n

%

n

%

n

%

n

%

Szczotka z pastą dla dzieci (Toothbrush with toothpaste for children)

7

33

27

56

97

92

131

76

Szczotka z pastą dla dorosłych (Toothbrush with toothpaste for adults)

0

0

0

0

2

2

2

1

Szczotka bez pasty (Toothbrush without toothpaste)

6

29

20

42

6

6

32

18

Palec z nawiniętą gazą (A finger with gauze wrapped around it)

6

29

0

0

0

0

6

3

Wcale (None)

2

9

1

2

0

0

3

2

Razem (Total)

21

12

48

28

105

60

174

100

Tabela 2. Częstość wykonywania zabiegów higienicznych w jamie ustnej Table 2. The frequency of oral cavity hygiene practices 6–18 miesiąc (month)

19–27 miesiąc (month)

28–36 miesiąc (month)

Ogółem (Total)

n

%

n

%

n

%

n

%

Dwa razy dziennie (Twice a day)

6

29

22

46

73

69

101

59

Po każdym posiłku (After each meal)

0

0

0

0

2

2

2

1

Raz dziennie (Once a day)

8

38

18

37,5

25

24

51

29

Co kilka dni (A few times a week)

2

6

12,5

3

3

11

6

Czasem (Sometimes)

3

1

2

2

2

6

3

Wcale (Never)

2

1

2

0

0

3

2

Razem (Total)

21

48

28

105

60

174

100

9,5 14 9,5 12

nicy niezależnie od opieki stomatologicznej”, „Je− śli dziecko ma zęby mleczne zniszczone próchni− cą, to również zęby stałe będą zniszczone próchni− cą”) świadczą o tym, że matki nie za bardzo wie− rzą, że próchnicy można skutecznie zapobiegać, gdyż uważają ją za chorobę dziedziczną, a wcze− sne jej wystąpienie w zębach mlecznych utwierdza ich w tym przekonaniu. Dotyczyło to zwłaszcza matek z niskim poziomem wykształcenia, z których 54% na pytania P1 i P2 oraz P13 odpo− wiedziało nieprawidłowo. Pytania oznaczone symbolami P1, P3, P4, P8 i P11 zostały sformuło− wane podobnie jak w badaniu socjomedycznym adresowanym w skali kraju do matek dzieci w wieku 3 lat [13]. W badaniu własnym uzyskano jednak wyższy odsetek prawidłowych odpowiedzi

(P1 – 52% vs. 41,3%; P3 – 81% vs. 63%; P4 – 95% vs. 65,9%; P8 – 95% vs. 90,7%; P11 – 94% vs. 65,5%). Analiza statystyczna danych własnych nie wykazała zależności między prawidłową wiedzą matek o przyczynach próchnicy a poziomem wy− kształcenia oraz wartościami pw/z i OHI u dzieci, z badań ogólnopolskich matek dzieci 3−letnich wynika natomiast, że niezależnie od poziomu wy− kształcenia około 1/3 badanych charakteryzuje wysoka świadomość zdrowotna, która znajduje odzwierciedlenie w niższych wartościach liczby zębów dotkniętych procesem próchnicowy u dziecka w wieku 3 lat [13]. Uzyskane dane wskazują, że najczęstszym źródłem informacji dla matek o pielęgnacji jamy ustnej dziecka były książki (68%) i prasa (59%).

64

I. GRZESIAK, U. KACZMAREK Tabela 3. Źródło informacji dla matek na temat pielęgna− cji jamy ustnej dziecka Table 3. The mothers’ source of information on their children’s oral hygiene practices Źródła informacji (Source of information)

Nie (No)

n

%

119

68

55

32

Prasa 103 (Newspapers, magazines)

59

71

41

Stomatolog (Dentist)

95

55

79

45

Pediatra (Paediatrist)

84

48

90

52

Telewizja (Television)

48

28

126

72

Rodzina (Family)

40

23

134

77

Lekarz rodzinny (Family doctor)

28

16

146

84

Znajoma (Friend)

24

14

150

86

Radio (Radio)

20

11

154

89

9

5

165

95

Książki, poradniki (Books, guides)

Ryc. 5. Odpowiedzi matek na pytania dotyczące choroby próchnicowej Fig. 5. Mothers’ responses to questions concerning caries disease

Tak (Yes)

Pielęgniarka (Nurse)

n

%

Tabela 4. Wartości badanych parametrów zdrowia jamy ustnej Table 4. The oral health analyzed parameters values Wiek (miesiące) pw/z Age (months) (df/t)

pw/p (df/s)

Liczba wyrzniętych zębów – średnia (No of erupted teeth – mean value)

Odsetek zębów dotkniętych pw (Percentage of teeth affected by df)

OHI

Dane obliczone dla dzieci bez choroby próchnicowej (n = 85) (Data calculated for children without caries) (n = 85) 6–18 (n = 17)

0

0

6,1

0

0,27

19–27 (n = 34)

0

0

15,9

0

0,57

28–36 (n = 34)

0

0

19,5

0

0,40

Razem (Total) (n = 85)

0

0

15,0

0

0,41

25,0

0,91

Dane obliczone dla dzieci z chorobą próchnicową (n = 89) (Data calculated for children affected by caries) (n = 89) 6–18 (n = 4)

2,5

5,0

10,0

19–27 (n = 14)

4,2

6,9

16,5

25,4

1,02

28–36 (n = 71)

4,5

8,5

19,8

23,0

0,81

Razem (Total) (n = 89)

4,4

8,0

19,0

23,0

0,80

Dane obliczone dla ogółu badanych (n = 174) (Data calculated for all subjects) (n = 174) 6–18 (n = 21)

0,5

0,9

6,8

7,0

0,39

19–27 (n = 48)

1,2

2,0

16,1

7,4

0,71

28–36 (n = 105)

3,0

5,7

19,7

15,4

0,66

Razem (Total) (n = 174)

2,2

4,1

17,0

13,0

0,65

Istotność różnic:

p < 0,05

p < 0,01

Wiedza prozdrowotna matek i świadomość stanu uzębienia ich dzieci w wieku do 3 lat Tabela 5. Średnie wartości pw i OHI u dzieci w odniesie− niu do wykształcenia matek Table 5. Mean df and OHI values for children in terms of mothers’ education Wykształcenie matek (Mother’s education) n = 174 (100%)

pw/z df/t

pw/p df/s

OHI

Wyższe (Higher) n = 98 (57%)

2,1

3,8

0,6

Średnie (Secondary school) n = 65 (37%)

2,3

4,0

0,6

Zawodowe (Vocational) n = 11 (6%)

2,7

7,4

0,8

W dalszej kolejności stomatolog (55%), pediatra (48%). Mniej częste źródła informacji stanowili: lekarz rodzinny (16%), znajoma (14%), radio/tele− wizja (11%) i pielęgniarka (5%) (tab. 3). Badania socjomedyczne natomiast przeprowadzone w ska− li kraju, wskazują na czasopisma (61,5%), stoma− tologa (57,5%) i telewizję (41,2%) jako najczęst− sze źródła informacji o sposobach pielęgnacji zę− bów [13]. Ogółem stwierdzono wolnych od próchnicy 49% (85/174) dzieci, w tym 56% (48) dziewczy− nek i 44% (37) chłopców. Przeciętnie 2,2 z 17 wy− rzniętych zębów było objętych procesem próchni− cowym, co stanowiło 13% (tab. 4). Badania ogól− nopolskie [20] wykazały, że w wieku 3 lat wol− nych od próchnicy dzieci było w 2002 r. 43,8% (w tym 43,4% dziewczynek) i dotkniętych próch− nicą było przeciętnie 2,9 spośród 19,9 zębów mlecznych obecnych w jamie ustnej (około 15%). U zbadanych w ramach tych badań dzieci z woje− wództwa dolnośląskiego zachorowalność na próchnicę była wyższa – wynosiła 73,2%, a zmia− nami objętych było 4,3 zębów. Z piśmiennictwa wynika zróżnicowana frekwencja próchnicy u ma− łych dzieci, np. w Chinach w wieku 24–47 miesię− cy wynosiła 35,9% [17]. Davis et al. [21], badając 3−letnie dzieci mieszkające w Manchesterze, wy− kazali 32% częstość występowania próchnicy i średnie wartości pw/z i pw/p wynoszące odpo− wiednio 1,4 i 2,8. Nainar et al. [22] przeprowadzi− li analizę częstości występowania próchnicy wczes− nej u dzieci z różnych krajów. Wynika z niej, że chorobą jest objętych 0,5–2,0% dzieci w 1 roku

65

życia, 7,7–26,6% w wieku 2 lat i 28–36,6% w wie− ku 3 lat. W porównaniu z tymi danymi u dzieci wrocławskich występuje znacznie wyższa zacho− rowalność na próchnicę, wynosił bowiem u dzieci do 1 roku życia 12,5%, w wieku 2 – 25% i aż u 62% w wieku 3 lat. Wyniki własne wskazują na nieco wyższą (ale nieistotną statystycznie) średnią liczbę wyrzniętych zębów u ogółu dzieci wolnych od próchnicy w po− równaniu z dotkniętymi chorobą oraz 2−krotnie wy− ższe średnie wartości wskaźnika OHI (p < 0,01; tab. 4). Rozpatrując analizowane parametry w zależno− ści od przedziałów wiekowych badanych zauważa się, że przy naturalnie wzrastającej wraz z wiekiem dzieci liczbie wyrzniętych zębów mlecznych oraz rosnącej intensywności próchnicy (wartości pw/z i pw/p) odsetek zębów dotkniętych próchnicą utrzymuje się na stosunkowo stałym poziomie. W zależności od podgrupy wiekowej waha się w zakresie 23,0–25,4%. Porównując dane w pod− grupach wiekowych spostrzega się ponadto, że dzieci wolne od próchnicy miały nieco mniej wy− rzniętych zębów i znacznie niższe wartości OHI. Dane te potwierdzają dobrze udokumentowany związek higieny jamy ustnej z rozwojem próchnicy i zależność wcześniejszego ząbkowania z występo− waniem próchnicy wczesnej. Dane uzyskane z badania jamy ustnej dzieci odniesiono do poziomu wykształcenia matek (tab. 5). Mniejszą liczbę zębów objętych procesem próch− nicowym (pw/z = 2,1; pw/p. = 3,8) i lepszą higie− nę jamy ustnej (OHI = 0,6) zaobserwowano u dzieci matek z wyższym wykształceniem w po− równaniu z wykształceniem średnim (pw/z = 2,3; pw/p = 4,0; OHI = 0,6) i zawodowym (pw/z = 2,7; pw/p. = 7,4, a OHI = 0,8). Stwierdzono wysoce statystycznie znamienną zależność (p = 0,0007) między poziomem wykształcenia a higieną jamy ustnej dzieci (wartość OHI) i/oraz między wy− kształceniem a intensywnością próchnicy (warto− ści pw/z). Prawdopodobnie jest to związane z większą wiedzą zdrowotną i jej praktycznym wykorzystaniem przez matki z wyższym wy− kształceniem. Podobny wniosek wynika z wcze− śniej przeprowadzonych badań [13, 23]. W podsumowaniu można stwierdzić, iż uzy− skane wyniki wskazują na konieczność instytucjo− nalnej implementacji programów edukacyjnych dla matek małych dzieci.

Piśmiennictwo [1] KACZMAREK U.: Czy próchnicy zębów można skutecznie zapobiegać? Część I. Etiopatogeneza próchnicy. Pol. Med. Rodz. 2002, 4, 45–49. [2] ANTONY U., MUNSHI A. K.: Sibling versus maternal S. mutans levels as related to dental caries. J. Clin. Pediatr. Dent. 1997, 21, 145–150. [3] KACZMAREK U.: Czy próchnicy zębów można skutecznie zapobiegać? Część II. Sposoby zapobiegania próchnicy. Pol. Med. Rodz. 2002, 4, 357–364.

66

I. GRZESIAK, U. KACZMAREK

[4] WEINSTEIN P., RIEDY C. A.: The eliability and validity of the RAPIDD scale: Readiness assessment of parents con− cerning infant dental decay. J. Dent. Child. 2001, 68, 129–134. [5] ANDERSON M. H., BRATTHALL D., EINWAG J., ELDERTON R. J., ERNST C. P., LEVIN R. P., TYNELIUS−BRATTHALL G., WILLERSHAUSEN−ZÖNNCHEN B.: Professional prevention in dentistry. Williams & Wilkins, Baltimore 1994, 101–107. [6] KREULEN C. M., DE SOET H. J., HOGEVEEN R., VEERKAMP J., S., J.: Streptococcus mutans in children using nur− sing bottles, J. Dent. Child. 1997, 64, 107–111. [7] SZPRINGER−NODZAK M., JANICHA J., REMISZEWSKI A., STAŃCZAK−SIONEK D., GOLIŃSKI A.: Próba oceny czynników etiologicznych próchnicy wczesnej u dzieci. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1994, 6, 120–122. [8] SZPRINGER−NODZAK M., GOLIŃSKI A.: Czynniki próchnicy u dzieci z próchnicą wczesną. Pediatr. Pol. 1997, 77, 1105–1110. [9] SZPRINGER−NODZAK M., REMISZEWSKI A., JANICHA J., GIEORGIJEWSKA J., BOGUSZEWSKA−GUTENBAUM H.: Ocena niektórych czynników etiologicznych związanych z wczesną próchnicą u dzieci. Czas. Stomat. 1992, 45, 206–209. [10] GIERMAKOWSKA A., GIELNIEWSKA E., CHRANIUK Z., KAWKA P., OKOŃSKI P., FRELEK B., WYSOCKI R.: Wpływ hi− gieny i diety na występowanie próchnicy u dzieci po 3 roku życia. Magazyn Stomat. 1994, 4, 9, 19–23. [11] CHŁAPOWSKA J.: Sterowanie dietą dziecka w profilaktyce przeciwpróchnicowej. Poz. Stom. 1992, 115–119. [12] SZPRINGER−NODZAK M., JANICHA J., REMISZEWSKI A., STAŃCZAK−SIONEK D., GOLIŃSKI A.: Problem zapobiegania próchnicy wczesnej u dzieci. Przegl. Stomat. Wieku Rozw. 1995, 2, 4–7. [13] WIERZBICKA M., SZATKO F., PIERZYNOWSKA E., ZAWADZIŃSKI M., DYBIŻBAŃSKA E., MAŁKIEWICZ E., GANOWICZ M., STRUŻYCKA I., IWANICKA−FRANKOWSKA E.: Świadomość i zachowania zdrowotne matek małych dzieci w Polsce z początkiem nowego tysiąclecia. Stomat. Współczesna 2003, 10, 4, 8–12. [14] OLLILA P., NIEMELA M., UHARI M., LARMAS M.: Prolonged pacifer−sucking and use of nursing bottle at night: po− ssible risk factors for dental caries in children. Acta Odont. Scand. 1998, 56, 233–237. [15] TADA A., ANDO Y., HANADA N.: Caries risk among three−year old children in Chiba, Japan. Asia Pac. J. Public Health 1999, 11, 109–112. [16] BEHRENDT A., SZIEGOLEIT F., MULER−LESSMANN V., IPEK−OZDEMIR G., WETZEL W. E.: Nursing−bottle syndrome caused by prolonged drinking from vessels with bill−shaped extensions. J. Dent. Child. 2001, 68, 47–50. [17] DU M., BIAN Z., GUO L., HOLT R., CHAMPION J., BEDI R.: Caries patterns and their relationship to infant feeding and socio−economic status in 2–4−year−old Chin. Child. Int. Dent. J. 2000, 50, 385–389. [18] MILGRAM P., RIEDY C. A., WEINSTEIN P. et al.: Dental caries and its relationship to bacterial infection, hypoplasia, diet, and oral hygiene in 6− to 36−month−old children. Commun. Dent. Oral Epidemiol. 2000, 28, 295–306. [19] DOUGLASS J. M., TINANOFF N., TANG J. M. et al.: Dental caries patterns and oral health behaviors in Arizona in− fants and toddlers. Commun. Dent. Oral Epidemiol. 2001, 19, 14–22. [20] WIERZBICKA M., ZAWADZIŃSKI M., PIERZYNOWSKA E., STRUŻYCKA I., DYBIŻAŃSKA E., IWANICKA−FRANKOWSKA E.: Ogólnokrajowy monitoring zdrowia jamy ustnej i jego uwarunkowań. Polska 2002. Ministerstwo Zdrowia, 2003. [21] DAVIES G. M., BLINKHORN F. A., DUXBURY J. T.: Caries among 3−year olds in greater Manchester. Br. Dent. J. 2001, 190, 381–384. [22] NAINAR S. M. H., CRALL J. J.: Caries experience in inner pre−schools at the time of their initial dental visit. J. Dent. Child. 1997, 64, 421–424. [23] WILLIAMS N., WHITTLE J., GATRELL A.: The relationship between socio−demographic characteristics and dental knowledge and attitudes of parents with young children. Brit. Dent. J. 2002, 193, 651–654.

Adres do korespondencji: Iwona Grzesiak Katedra i Zakład Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej AM ul. Kuźnicza 43/43 50−138 Wrocław tel.: (+48 71) 344 32 60 Praca wpłynęła do Redakcji: 7.10.2003 r. Po recenzji: 3.11.2003 r. Zaakceptowano do druku: 12.12.2003 r. Received: 7.10.2003 Revised: 3.11.2003 Accepted: 12.12.2003