KRIOSTYMULACJA JAKO FIZYKALNA METODA WSPOMAGANIA LECZENIA RUCHEM Katarzyna Gaber Wyższa Szkoła Zarządzania i Administracji w Zamościu Koło Naukowe Fizjoterapeutów „Radiatus” Opiekun Koła Naukowego: doc. dr Krzysztof Mataczyński

Streszczenie

Wstęp: W ostatnich latach, wśród wielu nowych rodzajów energii wykorzystywanych w fizykoterapii u pacjentów z zaburzeniami i dysfunkcjami w obrębie narządów ruchu, dużą popularność zdobyły zabiegi z wykorzystaniem niskich temperatur. Powodami, dla których zdecydowano się na zastosowanie zabiegów z ich wykorzystaniem, były m.in. działanie przeciwbólowe, przeciwobrzękowe, przekrwienne oraz zmniejszające napięcie mięśniowe. Występowanie określonego szeregu odwracalnych reakcji i efektów fizjologicznych spowodowało, iż kriostymulacja stała się cenną metodą uzupełniającą leczenie podstawowe oraz wspomagającą proces rehabilitacji. Należy pamiętać o tym, że zarówno krioterapia miejscowa, jak i ogólnoustrojowa wymagają racjonalnego stosowania, ze szczególnym uwzględnieniem wskazań i przeciwwskazań, co pozwala na osiągnięcie pożądanego celu terapeutycznego. Kriostymulacja, jako jeden z istotnych elementów procesu usprawniania, ma pozytywny wpływ na szeroko rozumianą jakość życia osób poddanych leczeniu. Cel pracy: Przedstawienie aktualnej wiedzy na temat pozytywnego wpływu temperatur kriogenicznych, wykorzystywanych w postępowaniu rehabilitacyjnym. Przedstawienie korelacji pomiędzy stosowaniem kriostymulacji, jako elementu leczenia podstawowego, a pozytywnymi wynikami w zakresie kinezyterapii. Przedstawiono aktualne doniesienia w zakresie wykorzystania krioterapii w procesie rehabilitacji, a szczególnie jej korzystnego wpływu na proces usprawniania kinezyterapeutycznego. Wnioski: Użycie temperatur kriogenicznych do schładzania chorych okolic ciała prowadzi do zmniejszenia odczuć bólowych u pacjentów z dysfunkcjami i zaburzeniami w obrębie narządów ruchu. Ma to istotne znaczenie dla zastosowania intensywnej kinezyterapii. Zmniejszenie dolegliwości bólowych zwiększa zakres ruchu w stawie oraz pozwala na zintensyfikowanie procesu usprawniania.

www.think.wsiz.rzeszow.pl, ISSN 2082-1107, Nr 2 (6) 2011, s. 28-35

Kriostymulacja jako fizykalna metoda wspomagania leczenia ruchem

Wstęp

Zastosowanie niskich temperatur w medycynie nazywamy krioterapią. Obserwacje terapeutyczne wskazują na pozytywne efekty tej metody fizjoterapeutycznej. Wprowadzenie niskich temperatur do programów leczniczych, powodujących pewien ciąg przyczynowo-skutkowy, określamy mianem kriostymulacji. Duża jej skuteczność powoduje poprawę funkcjonalną pacjentów. Przy prawidłowym stosowaniu nie powoduje powikłań lecz pozytywne działanie temperatur kriogenicznych, do których zalicza się m.in.: zlikwidowanie lub zmniejszenie dolegliwości bólowych, wywołanie i wykorzystanie fizjologicznych, ustrojowych reakcji na zimno, działanie przeciwobrzękowe (związane z przekrwieniem tętniczym, zwiększeniem filtracji włośniczkowej), wspomaganie leczenia podstawowego, wywołanie ogrzania powłok skórnych przez masywne, odruchowe ich przekrwienie, poprawę nastroju, zmniejszenie napięcia mięśni szkieletowych, a przede wszystkim ułatwienie leczenia ruchem (zabieg krioterapeutyczny pozwala na trzykrotną intensyfikację ćwiczeń usprawniających oraz wydłużenie czasu prowadzenia ćwiczeń kinezyterapeutycznych)1. Wystąpienie właściwego odczynu naczyniowego jest w każdym przypadku podstawowym warunkiem uzyskania właściwych wyników leczenia. Zmiany dotyczą głównie mikrokrążenia – wzrost ukrwienia tkankowego, powoduje większe stężenie tlenu i zwiększa jego podaż do tkanek zmienionych zapalnie oraz łagodzi ból 2,3. W fizykalnym postępowaniu terapeutycznym, oddziaływanie na organizm różnorodnych bodźców powoduje wyzwolenie reakcji na te bodźce w postaci odczynów. W termoterapii, zarówno podczas działania bodźców ciepłych, jak i zimnych, organizm dąży do zachowania równowagi cieplnej, czyli homeostazy termicznej. Nasilenie odczynów i ich charakter zależy od różnicy pomiędzy temperaturą ciała człowieka, a temperaturą zastosowanego chłodziwa oraz czasu oziębiania tkanek. Obniżenie temperatury tkanek uruchamia adaptacyjne mechanizmy termoregulacji ustroju, mające na celu zmniejszenie utraty ciepła. Następstwem pobudzenia receptorów zimna w skórze jest odruchowa reakcja wywołująca w pierwszych minutach zabiegu skurcz naczyń krwionośnych skóry i tkanki podskórnej, co zmniejsza przepływ krwi i ogranicza w ten sposób oddawanie ciepła otoczeniu.

1. Wpływ zimna na organizm

Leczenie zimnem polega na obniżeniu temperatury tkanek. Ich rodzaj zależy od tego, czy zimno działa miejscowo, czy też na całą powierzchnię ciała. Dlatego też zabiegi lecznicze mają na celu: • •

miejscowe obniżenie temperatury skóry i tkanek sąsiednich, ogólne oziębienie ustroju przez oddziaływanie na ośrodkowy układ nerwowy.

1

A. Sieroń, J. Pasek, R. Mucha: Krioterapia w rehabilitacji, „Rehabilitacja w praktyce”, 3/2007, str. 34-38. Tamże. 3 A. Stanek, G. Cieślar, B. Matyszkiewicz, I. Rozmus – Kuczia, K. Sieroń – Słotny, B. Koczy, A. Sieroń: Subiektywna ocena skuteczności terapeutycznej krioterapii ogólnoustrojowej u pacjentów z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa, „Balneologia Polska”, 1-2/2005, str. 24-32. 2

29

Kriostymulacja jako fizykalna metoda wspomagania leczenia ruchem

Nasilenie odczynów i ich charakter zależą od różnicy pomiędzy temperaturą ciała, a temperaturą stosowanego bodźca zimnego. Dlatego też odczyny ustroju, będące wynikiem działania skrajnie niskich temperatur, wykazują określoną specyfikę. Aktualna wiedza w tym zakresie pozwala na wykorzystanie wielu z tych odczynów w celach leczniczych4. Biologiczny wpływ, jaki wywiera zastosowane zimno, zależy przede wszystkim od: • •

• •

różnicy temperatur między źródłem zimna i organizmem – im ta różnica jest większa, tym większe jest ochładzanie, ilości ciepła i szybkości, z jaką zostaje odebrane organizmowi, a to zależy nie tylko od wielkości różnicy temperatur między źródłem zimna i organizmem, ale również od przewodnictwa cieplnego tkanek, które zależy też od ilości wody w tkankach, czasu trwania ekspozycji na zimno, wielkości powierzchni i okolicy ciała, na którą działa zimno.

Reakcje terapeutyczne związane z działaniem zabiegów zimnoleczniczych przebiegają dwufazowo:

FAZA I – reakcje sterowane są przez współczulną część autonomicznego układu nerwowego. Są to reakcje obronne, chroniące tkanki przed utratą ciepła: • •

zwężenie naczyń krwionośnych, zmniejszenie przepływu krwi (reakcja obronna, chroniąca organizm przed utratą ciepłą), gorsze zaopatrzenie tkanek w tlen w procesach przemiany materii powoduje lokalne zmniejszenie poziomu procesów metabolicznych.

W fazie tej następuje również zmniejszenie przewodnictwa nerwowego, podwyższenie progu bólowego, spadek uwalniania mediatorów bólu oraz zapalenia, wzrost ciśnienia tętniczego i żylnego krwi, a także wzrost napięcia mięśniowego.

FAZA II – następuje bardzo szybko. W fazie tej zachodzą reakcje odwrotne do występujących w fazie poprzedniej, następuje rozszerzenie się naczyń krwionośnych w skórze, wzrost zaopatrzenie tkanek w tlen, a w związku z tym zwiększenie procesów przemiany materii, wzrost przewodnictwa nerwowego, spadek progu bólowego, spadek ciśnienia tętniczego i żylnego krwi oraz spadek napięcia mięśniowego. Do pożądanych skutków krioterapii należy działanie przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwkrwotoczne, zmniejszające krwawienie i zapobiegające lub ograniczające powstawanie krwiaków pourazowych. Cennym działaniem krioterapii jest również zmniejszanie obrzęków pourazowych i zapalnych oraz obniżenie temperatury tkanek, która w różnych procesach, przede wszystkim o charakterze zapalnym ulega podwyższeniu. Zabiegi te, co też jest zjawiskiem korzystnym, nie obciążają układu krążenia5.

4

T. Mika, Fizykoterapia – podręcznik dla wydziałów fizjoterapii medycznych studiów zawodowych, PZWL, Warszawa 2001, str. 40-48. 5 G. Straburzyński, A. Straburzyńska – Lupa, Fizjoterapia, PZWL, Warszawa 2004, str. 52-72.

30

Kriostymulacja jako fizykalna metoda wspomagania leczenia ruchem

Tabela 1 Fizjologiczne reakcje organizmu na zimno

FAZA PIERWSZA 1. Zwężenie naczyń skóry 2. Zmniejszenie ukrwienia skóry (bladość, ochłodzenie skóry) 3. Powolne obniżanie temperatury skóry, mięśni, stawów 4. Zmniejszenie przemiany materii miejscowej i zwiększenie w części rdzennej 5. Zmniejszenie przewodnictwa nerwowego 6. Podwyższenie progu bólowego 7. Zmniejszenie uwalniania mediatorów bólu i zapalenia 8. Zwiększenie napięcia mięśni szkieletowych 9. Zwiększenie napięcia ścian naczyń 10. Zwiększenie czynności nadnerczy 11. Wzrost ciśnienia tętniczego i żylnego krwi

FAZA DRUGA 1. Rozszerzenie naczyń skóry 2. Zwiększenie ukrwienia skóry (rumień, ocieplenie skóry) 3. Powolny wzrost temperatury uprzednio ochłodzonych tkanek 4. Zwiększenie przemiany materii w części rdzennej 5. Zmniejszenie napięcia mięśni szkieletowych 6. Zmniejszenie napięcia ścian naczyń 7. Zmniejszenie ciśnienia tętniczego i żylnego

2. Podział zabiegów krioterapeutycznych

Wykorzystanie zimna w medycynie to przede wszystkim kriochirurgia oraz kriostymulacja pod postacią terapii miejscowej i ogólnoustrojowej z zastosowaniem kriokomór, celem wywołania w organizmie fizjologicznych reakcji dla uzyskania określonego efektu klinicznego. Biologiczny wpływ, jaki wywiera zastosowane zimno, zależy przede wszystkim od: różnicy temperatur między źródłem a organizmem (rodzaj zastosowanego chłodziwa), ilości ciepła i szybkości, z jaką zostaje odebrana organizmowi, oraz od czasu ekspozycji. O nowoczesnej kriogenice można mówić od czasu nabycia przez fizyków umiejętności skraplania gazów i ich przechowywania tj. od końca XIX w. Ówcześni fizycy, w tym również Polacy (K. Olszewski, Z. Wróblewski), dokonali nie tylko skroplenia tlenu, dwutlenku węgla, azotu, powietrza i wodoru, ale i umożliwili przemysłową produkcję tych płynnych chłodziw6. Obecnie najbardziej popularnym chłodziwem w kriostymulacji jest ciekły azot, który jest stosunkowo tani, nietoksyczny, niepalny i bezpieczny. Zabiegi z zastosowaniem zimna można podzielić na: krioterapię miejscową oraz krioterapię ogólnoustrojową.

6

http://www.geotermiagrudziadz.pl/pracownia_krioterapii.html.

31

Kriostymulacja jako fizykalna metoda wspomagania leczenia ruchem

2.1. Krioterapia miejscowa

Ten rodzaj zabiegów, z wykorzystaniem niskich temperatur, wywołuje jedynie efekty miejscowe i wpływa bezpośrednio na wybraną okolicę ciała pacjenta, ułatwiając prowadzenie rehabilitacji danego odcinka, zajętego procesem chorobowym. Przed przystąpieniem do wykonywania zabiegu należy uwzględnić kilka niezbędnych parametrów, dzięki którym uzyskamy odpowiednią efektywność i nie spowodujemy wystąpienia działań niepożądanych. Należy zwrócić uwagę na zabarwienie skóry pacjenta, jego skargi na marznięcie, dreszcze, a także jego stan emocjonalny (nie wykonujemy u pacjentów zdenerwowanych), ważną rolę odgrywają odczucia związane z zabiegiem. Podczas zabiegu pacjent powinien wygodnie siedzieć lub leżeć, w pomieszczeniu powinna być temperatura pokojowa; osoba wykonująca zabieg powinna unikać kierowania dyszy na te partie skóry, które leżą bezpośrednio ponad wystającymi częściami kostnymi. Skóra pacjenta powinna być sucha, a w przypadku zmian zabarwienia skóry, świadczących o nieprawidłowej reakcji naczyniowej, zabieg należy natychmiast przerwać. Wszelkie działania terapeutyczne wykorzystujące zimno powinny być prowadzone rozważnie, a osoba podejmująca się ich wykonania powinna wykluczyć wszystkie przeciwwskazania do ich zastosowania. Do miejscowych zabiegów krioterapeutycznych zaliczamy; 1. zabiegi przy użyciu lodu i wody z lodem a. b. c. d.

okłady woreczkami z kostkami lub płatkami lodu, kąpiel częściowa w wodzie z lodem, woreczek z ręcznika, w który zawija się kostki lodu i w ten sposób wykonuje się okład, masaż lodem bądź kostką lodu (masaż mięśni, ścięgien i więzadeł).

2. Systemy chłodzące (kriostymulacja kompresyjna). 3. Zabiegi z zastosowaniem roztworach chłodzących o temperaturze poniżej 0oC. 4. Zabiegi do natychmiastowego zastosowania w sytuacjach nagłych. 5. Zabiegi z zastosowaniem gazów chłodzących, z zastosowaniem ciekłego CO2 oraz z zastosowaniem nadmuchu zimnym powietrzem.

2.2. Krioterapia ogólnoustrojowa

Polega na działaniu temperatur kriogenicznych przez krótki okres czasu na całe ciało pacjenta. Ma na celu oziębienie całego ustroju, ze wszystkimi następstwami tego zjawiska. Działając przeciwbólowo i zwalniając przewodnictwo nerwowo - mięśniowe, krioterapia ogólnoustrojowa stwarza lepsze warunki do pracy mięśniowej, tym samym torując możliwość szerszego zastosowania kinezyterapii i osiągania lepszych wyników szeroko pojętej rehabilitacji7. Wykonywana jest w specjalnie skonstruowanej kriokomorze, w której za pomocą ciekłego azotu można obniżyć temperaturę do -176oC. Składa się ona z przedsionka i komory właściwej. Czas przebywania pa7

A. Sieroń, J. Pasek, R. Mucha: Krioterapia w rehabilitacji, „Rehabilitacja w praktyce”, 3/2007, str. 34-38.

32

Kriostymulacja jako fizykalna metoda wspomagania leczenia ruchem

cjenta w komorze niskich temperatur wynosi początkowo 30 s, po czym jest stopniowo wydłużany do 3 min. Do 3 h po wyjściu z kabiny obserwuje się zwiększoną łatwość wykonywania ruchów i ustąpienie dolegliwości bólowych8. Do ogólnoustrojowych zabiegów krioterapeutycznych zaliczamy również kriosaunę - jednokomorowe pomieszczenie przeznaczone dla jednej osoby, w którym działaniu temperatury poniżej -100oC poddawane jest całe ciało pacjenta, z wyjątkiem głowy9.

3. Kriostymulacja jako fizykalna metoda wspomagania kinezyterapii

Zarówno krioterapia miejscowa, jak i ogólna mają bardzo duże znaczenie terapeutyczne. Kriostymulacja jest metodą terapeutyczną wykorzystywaną w leczeniu różnorakich chorób, ale też w sporcie oraz odnowie biologicznej. Stosowana jest w wielu chorobach narządu ruchu, np. w: • • • • • •

reumatoidalnym zapaleniu stawów, zesztywniającym zapaleniu stawów kręgosłupa, dyskopatiach, dnie moczanowej, urazach stawów i tkanek miękkich, niedowładach spastycznych.

Krioterapia ma wpływ na: przekrwienie czynne w tkankach poddanych działaniu niskich temperatur, co sprzyja przyspieszeniu przemiany materii oraz pozwala na szybszą eliminację produktów tej przemiany, rozluźnienie napięcia mięśniowego. Bardzo ważnym efektem jest również korzystny antydepresyjny wpływ na psychikę (poprawa nastroju, spadek zmęczenia). Celem zwiększenia i utrwalenia korzystnych efektów leczenia niskimi temperaturami, po każdym zabiegu krioterapii wykonywana jest kinezyterapia, prowadzona według indywidualnie ustalonego programu. Pacjenci poddani są obowiązkowej kinezyterapii bezpośrednio po zakończeniu zabiegu. Obejmuje ona ćwiczenia grupowe na sali gimnastycznej o charakterze ogólnousprawniającym, jak i ćwiczenia indywidualne: izometryczne, czynne w odciążeniu bądź z oporem, według ustalonego programu uwzględniającego wiek pacjenta, rozpoznanie i stopień zaawansowania procesu chorobowego oraz aktualną sprawność leczonego elementu układu ruchu10,11. Krioterapia stanowi tym samym podstawowy element tak zwanej kriorehabilitacji. Obserwujemy szereg korzystnych zjawisk fizjologicznych, takich jak: uśmierzenie bólu, zmniejszenie aktywności procesu zapalnego, obniżenie napięcia mięśni szkieletowych, wtórnie wzrost siły mięśniowej, zmniejszenie obrzęków, szybsze gojenie się urazów, relaksację i poprawę nastroju. Podstawowe relacje pomiędzy krioterapią i rehabilitacją przedstawiam na rycinie 1.

8

G. Straburzyński, A. Straburzyńska – Lupa, Fizjoterapia, PZWL, Warszawa 2004, str. 52-72. A. Sieroń, J. Pasek, R. Mucha: Krioterapia w rehabilitacji, „Rehabilitacja w praktyce”, 3/2007, str. 34-38. 10 A. Stanek, G. Cieślar, J. Mrowiec, A. Sieroń, Krioterapia w praktyce klinicznej, „Rehabilitacja w praktyce”, 1/2006, str. 27-31. 11 A. Sieroń, J. Pasek, R. Mucha: Krioterapia w rehabilitacji, „Rehabilitacja w praktyce”, 3/2007, str. 34-38. 9

33

Kriostymulacja jako fizykalna metoda wspomagania leczenia ruchem

Krioterapia ↓ Obniżenie progu czucia ↓ Obniżenie napięcia mięśniowego (zmniejszenie dolegliwości bólowych) ↓ Przedłużona relaksacja ↓ Poprawa zakresu ruchu ↓ Kinezyterapia Ryc. 1. Stosowanie krioterapii z kinezyterapią wg Knighta Wykorzystując efekt przeciwbólowy i obniżenie napięcia mięśni podczas zabiegów krioterapeutycznych można znacznie lepiej przygotować pacjentów do kinezyterapii, która u chorych odgrywa zasadniczą rolę w leczeniu i zapobieganiu kalectwu. Kriostymulacja odgrywa więc bardzo istotną rolę w procesie usprawniania chorych. W dużym stopniu wspomaga prowadzenie ćwiczeń kinezyterapeutycznych. Poprzez zmniejszenie dolegliwości bólowych, hamowanie procesu zapalnego czy cofanie się obrzęków pozwala na bardziej intensywny wysiłek fizyczny. Dzięki temu możliwe jest zwiększenie zakresu ruchów w stawie objętym chorobą, przyrost masy oraz siły mięśniowej i sprawności ogólnej. Powstało przy tym nowe określenie odnoszące się do kompleksowej krioterapii i kinezyterapii – kriokinetyka12. Wszystko to przyczynia się do lepszego funkcjonowania zarówno fizycznego, jak i psychicznego osoby chorej.

Wnioski

1. Kriostymulacja wykazuje szczególną skuteczność terapeutyczną, gdy jest stosowana przed jakimkolwiek postępowaniem ruchowym. 2. Duża skuteczność zastosowania krioterapii powoduje znaczną poprawę sprawności pacjentów i przy prawidłowym zastosowaniu, stanowi metodę uzupełniającą podstawowe leczenie. 3. Poprzedzenie ćwiczeń zabiegami fizykoterapeutycznymi, z wykorzystaniem niskich temperatur, powoduje spadek dolegliwości bólowych, poprawę ogólnego samopoczucia, zmniejszenie napięcia mięśniowego, wzrost zakresu ruchomości, dzięki czemu możliwe jest zwiększenie intensyfikacji ćwiczeń – wpływa to także na przyrost masy i siły mięśniowej. 4. Włączenie krioterapii, jako elementu postępowania rehabilitacyjnego, wpływa na poprawę jakości życia i sposób funkcjonowania w społeczeństwie osób objętych procesem leczniczym.

12

G. Straburzyński, A. Straburzyńska – Lupa, Fizjoterapia, PZWL, Warszawa 2004, str. 52-72.

34

Kriostymulacja jako fizykalna metoda wspomagania leczenia ruchem

Bibliografia

1. Mika T.: Fizykoterapia – podręcznik dla wydziałów fizjoterapii medycznych studiów zawodowych, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001, str. 40-48 2. Konarska I.: Medycyna fizykalna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1968, str. 42-43 3. Kiwerski J.: Rehabilitacja medyczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2005, str. 112-218 4. Straburzyński G., Straburzyńska – Lupa A.: Fizjoterapia, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, str. 52-72 5. Stanek A., Cieślar G., Mrowiec J., Sieroń A.: Krioterapia w praktyce klinicznej Rehabilitacja w praktyce, wyd. ELAMED, 2006, 1, str. 27-31 6. Sieroń A., Pasek J., Mucha R.: Krioterapia w rehabilitacji Rehabilitacja w praktyce, wyd. ELAMED, 2007, 3, 34-38 7. Sołtys P., Elwart D.: Czy krioterapia jest bezpieczna? Rehabilitacja w praktyce, wyd. ELAMED, 2008, 2, 36-37 8. Pasek J., Pasek T., Sieroń A.: Krioterapia miejscowa i ogólnoustrojowa u pacjentów ze zmianami zwyrodnieniowymi stawów Rehabilitacja w praktyce, wyd. ELAMED, 2009, 2, 32-34 9. Stanek A., Cieślar G., Matyszkiewicz B., Rozmus-Kuczia I., Sieroń-Stołtny K., Koczy B., Sieroń A.: Subiektywna ocena skuteczności terapeutycznej krioterapii ogólnoustrojowej u pacjentów z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa, Balneologia Polska, wyd. Borgis, 1-2/2005, 24-32 10. http://www.geotermiagrudziadz.pl/pracowania_krioterapii.html

35