JURYSDYKCJA KRAJOWA W SPRAWACH Z ZAKRESU PRAWA PRACY W ŚWIETLE ROZPORZĄDZENIA RADY (WE) NR 44/2001 Piotr Grzebyk

Warszawa 2011

Spis treści Wykaz skrótów / 9 Od Autora / 15 Wstęp / 17 Rozdział I Źródła przepisów o jurysdykcji krajowej / 27 1. Jurysdykcja krajowa / 27 2. Rozporządzenie nr 44/2001 / 29 3. Pozostałe źródła / 50 Rozdział II Sprawy z zakresu prawa pracy / 58 1. Uwagi wstępne / 58 2. Stosunek pracy w ujęciu prawnoporównawczym / 65 2.1. Metody ustalania istnienia stosunku pracy / 68 2.2. Kryteria ustalania istnienia stosunku pracy / 72 2.2.1. Podporządkowanie / 73 2.2.2. Włączenie do zakładu / 76 2.2.3. Osobiste świadczenie pracy / 77 2.2.4. Ryzyko pracodawcy / 78 2.2.5. Pozostałe kryteria / 80 2.3. Wnioski / 82 3. Pojęcie indywidualnej umowy o pracę / 84 4. Indywidualna umowa o pracę jako przedmiot postępowania / 95 4.1. Kryterium podmiotowe / 98 4.2. Kryterium przedmiotowe / 102 5. Wnioski / 106 5

Spis treści

Rozdział III Miejsce zamieszkania / 110 1. Uwagi wstępne / 110 2. Miejsce zamieszkania osoby fizycznej / 113 3. Miejsce zamieszkania (siedziby) spółki i osoby prawnej / 114 4. Moment ustalenia miejsca zamieszkania / 117 5. Kilka miejsc zamieszkania / 118 6. Wnioski / 119 Rozdział IV Miejsce zazwyczaj świadczonej pracy / 120 1. Pojęcie miejsca zazwyczaj świadczonej pracy / 125 1.1. Miejsce pracy / 129 1.2. Kwalifikator „zazwyczaj” / 132 1.2.1. Kryterium czasu pracy / 132 1.2.2. Kryteria wartościujące / 133 1.2.2.1. Biuro pracownika / 133 1.2.2.2. Włączenie do zakładu / 135 1.2.2.3. Natura i ważność czynności pracowniczych / 139 1.2.2.4. Jurysdykcyjna zasada ściślejszego związku / 141 1.2.2.5. Pozostałe kryteria / 144 1.2.3. Relacje pomiędzy kryteriami / 150 2. Czasowy aspekt ustalania miejsca zazwyczaj świadczonej pracy / 160 3. Kilka miejsc zazwyczaj świadczonej pracy / 165 4. Miejsce ostatnio zazwyczaj świadczonej pracy / 172 5. Czasowe delegowanie a miejsce zazwyczaj świadczonej pracy / 174 6. Miejsce zazwyczaj świadczonej pracy poza terytorium państw członkowskich / 180 7. Miejsce zazwyczaj świadczonej pracy w „złożonych” stosunkach pracy / 182

6

Spis treści

8. Miejsce zazwyczaj świadczonej pracy pracowników szczególnego rodzaju / 190 8.1. Pracownicy morscy / 191 8.1.1. Pracownicy zatrudnieni w żegludze morskiej / 193 8.1.2. Pracownicy wykonujący pracę na instalacjach morskich / 196 8.2. Personel latający / 196 8.3. Pracownicy lądowego transportu międzynarodowego / 198 9. Wnioski / 199 Rozdział V Zatrudniający oddział / 203 1. Oddział pracodawcy / 206 2. Zatrudnienie w oddziale / 210 3. Subokreślnik temporalny / 212 4. Wnioski / 213 Rozdział VI Filia / 215 1. Przesłanki stosowania podstawy filii / 217 1.1. Cechy filii / 217 1.2. Związek sporu z działalnością filii / 221 2. Przesłanki stosowania podstawy filii pracodawcy / 222 2.1. Pojęcie filii pracodawcy / 226 2.2. Związek sporu z działalnością filii pracodawcy / 227 3. Podstawa filii pracodawcy spoza państwa członkowskiego / 229 4. Wnioski / 230 Rozdział VII Powództwo wzajemne / 231 1. Wstępne przesłanki stosowania podstawy dla powództwa wzajemnego / 232 2. Oparcie powództwa wzajemnego na tej samej umowie lub tym samym stanie faktycznym / 237 3. Wnioski / 240

7

Spis treści

Rozdział VIII Umowy jurysdykcyjne / 242 1. Ograniczenia zawierania umów jurysdykcyjnych / 244 1.1. Umowa jurysdykcyjna zawarta po powstaniu sporu / 244 1.2. Umowa jurysdykcyjna na korzyść pracownika / 245 1.3. Chwila powstania sporu / 247 2. Umowa na rzecz sądów państwa trzeciego / 250 3. Wnioski / 251 Rozdział IX Dopuszczalność stosowania innych podstaw jurysdykcyjnych / 252 1. Bezwzględność reguły actor sequitur forum rei przy pozywaniu pracownika / 252 2. Wyczerpujący charakter przepisów dotyczących spraw z zakresu prawa pracy / 257 3. Znaczenie sprawy Glaxosmithkline v. Rouard / 260 4. Miejsce zamieszkania w przypadku wielu pozwanych / 263 5. Miejsce wyrządzenia szkody przy deliktach i quasideliktach / 270 6. Wdanie się w spór przez pozwanego / 280 7. Miejsce wykonania zobowiązania / 283 8. Właściwość miejscowa / 286 9. Wnioski / 288 Zakończenie / 289 Wykaz orzecznictwa / 301 Bibliografia / 309

Wykaz skrótów Akty prawne k.c. k.p.

k.p.c.

Konstytucja RP

konwencja brukselska

konwencja rzymska

konwencja z Lugano

ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Ko‐ deks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.) konwencja brukselska z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orze‐ czeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE C 27 z 26.01.1998, s. 1) konwencja o prawie właściwym dla zobo‐ wiązań umownych, otwarta do podpisu w Rzymie dnia 19 czerwca 1980 r. (Dz. Urz. UE C 169 z 8.07.2005, s. 10) konwencja o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywil‐ nych i handlowych, sporządzona w Luga‐ no dnia 16 września 1988 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 10, poz. 132)

9

Wykaz skrótów

nowa konwencja z Lugano

p.p.m.

rozporządzenie nr 44/2001

TFUE

traktat akcesyjny

10

konwencja o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w spra‐ wach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 147 z 10.06.2009, s. 5) ustawa z dnia 12 listopada 1965 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 46, poz. 290 z późn. zm.) rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurys‐ dykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywil‐ nych i handlowych (Dz. Urz. WE L 12 z 16.01.2001, s. 1; Polskie wydanie spe‐ cjalne: Rozdział 19, Tom 04, s. 42-64); zwane również „Bruksela I” Traktat o funkcjonowaniu Unii Europej‐ skiej (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 83 z 30.03.2010, s. 47) Traktat między Królestwem Belgii, Kró‐ lestwem Danii, Republiką Federalną Nie‐ miec, Republiką Grecką, Królestwem Hiszpanii, Republiką Francuską, Irlandią, Republiką Włoską, Wielkim Księstwem Luksemburga, Królestwm Niderlandów, Republiką Austrii, Republiką Portugal‐ ską, Republiką Finlandii, Królestwem Szwecji, Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (Państwami Członkowskimi Unii Euro‐ pejskiej) a Republiką Czeską, Republiką Estońska, Republiką Cypryjską, Republi‐ ką Łotewską, Republiką Litewską, Repu‐ bliką Węgierską, Republiką Malty, Rze‐ cząpospolitą Polską, Republiką Słowenii, Republiką Słowacką dotyczący przystą‐ pienia Republiki Czeskiej, Republiki Es‐ tońskiej, Republiki Cypryjskiej, Republiki Łotewskiej, Republiki Litewskiej, Repu‐

Wykaz skrótów

TUE

TWE

bliki Węgierskiej, Republiki Malty, Rze‐ czypospolitej Polskiej, Republiki Słowenii i Republiki Słowackiej do Unii Europej‐ skiej (Dz. U. z 2004 r. Nr 90 poz. 864) Traktat o Unii Europejskiej (wersja skon‐ solidowana Dz. Urz. UE C 83 z 30.3.2010, s. 13) Traktat ustanawiający Wspólnotę Euro‐ pejską (wersja skonsolidowana Dz. Urz. UE C 321E z 29.12.2006, s. 37)

Czasopisma, publikatory Am. J. Com. L. Am. Soc'y Int'l L. Proc. BB C.J.Q. CMLR Col. J. Eur. L. Comp. Lab. L. Comp. Lab. L. & Pol'y J. Conn. J. Int'l L. DRdA Dr. soc. Dz. U. Dz. Urz. UE Dz. Urz. WE EuLF EJCL ELR E.L.Rev. EPS

American Journal of Comparative Law American Society of International Law Proceedings Betriebs-Berater Civil Justice Quarterly Common Market Law Review Columbia Journal of European Law Comparative Labour Law Comparative Labor Law & Policy Journal Connecticut Journal of International Law Das Recht der Arbeit Droit social Dziennik Ustaw Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej Dziennik Urzędowy Wspólnot Europej‐ skich The European Legal Forum Electronic Journal of Comparative Law European Law Review European Law Review Europejski Przegląd Sądowy

11

Wykaz skrótów

Eur. J. L. Reform EuZA Germ. L. J. Holdsworth L. Rev. ICLQ ICR IESC Ind. L. J. Int. Lab. Rev. IPRax IRLR J. Small & Emerging Bus. L. KPP L.Q.R. Mich. L. Rev. M. J. Int. Comp. L. M.P.Pr. M. Praw. N.D. L. Rev. NILR Nordisk Tidsskrift Int'l Ret NP Nw. J. Int'l L. & Bus. NZA OJ OSA Osgoode Hall L. J. OSN

12

European Journal of Law Reform Europäische Zeitschrift für Arbeitsrecht German Law Journal Holdsworth Law Review International and Comparative Law Quarterly Industrial Cases Reports Supreme Court of Ireland Decisions Industrial Law Journal International Labour Review Praxis des Internationalen Privat- und Verfahrensrechts Industrial Relations Law Reports Journal of Small & Emerging Business Law Kwartalnik Prawa Prywatnego Law Quarterly Review Michigan Law Review Maastricht Journal of International and Comparative Law Monitor Prawa Pracy Monitor Prawniczy North Dakota Law Review Netherlands International Law Review Nordisk Tidsskrift for International Ret Nowe Prawo Northwestern Journal of International Law & Business Neue Zeitschrift für Arbeitsrecht Official Journal Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych Osgoode Hall Law Journal Orzecznictwo Sądu Najwyższego

Wykaz skrótów

OSNAP (OSNP) OSNAPiUS

OSNC OSNPS

OSP OTK OTK-A PiP PiZS PPPM PS PwHZ RabelsZ RdA Rev. crit. dr. internat. privé Rev. Der. Com. E. Rich. J. Global L. & Bus. RIW R. L. R. RNPr. R. Pr. SC SD

Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna i Izba Pracy Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjne‐ go Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjne‐ go; zbiór urzędowy, Seria A Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne Problemy Prawa Prywatnego Międzyna‐ rodowego Przegląd Sądowy Prawo w Handlu Zagranicznym Rabels Zeitschrift für ausländisches und internationales Privatrecht Recht der Arbeit Revue critique de droit international privé Revista de Derecho Comunitario Euro‐ peo Richmond Journal of Global Law and Bu‐ siness Recht der Internationalen Wirtschaft Ritsumeikan Law Review Roczniki Nauk Prawnych Radca Prawny Studia Cywilistyczne Studia et Documenta 13

Wykaz skrótów

Sł. Pr. St. Louis U. Pub. L. Rev. Univ. Tor. L. J. Vand. J. Transnat'l L. WiRO Y. Eur. L. ZfA

Służba Pracownicza Saint Louis University Public Law Review University of Toronto Law Journal Vanderbilt Journal of Transnational Law Wirtschaft und Recht in Osteuropa Yearbook of European Law Zeitschrift für Arbeitsrecht

Inne BGB BAG CA C. trav. EAT EFTA ETS EWCA EWG LAG LEX OGH SA SN TK UE WE

14

Bürgerliches Gesetzbuch Bundesarbeitsgericht England and Wales Court of Appeal (Civil Division) francuski kodeks pracy Employment Appeal Tribunal European Free Trade Association (Euro‐ pejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu) Europejski Trybunał Sprawiedliwości England and Wales Court of Appeal Europejska Wspólnota Gospodarcza Landesarbeitsgericht System Informacji Prawnej LEX Oberster Gerichtshof Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Unia Europejska Wspólnota Europejska

Od Autora Niniejsze opracowanie jest w niewielkim stopniu zmienioną rozpra‐ wą doktorską obronioną z wyróżnieniem 25 października 2010 r. na Wy‐ dziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Praca ta z pewnością nie powstałaby, gdyby nie życzliwość i naukowa opieka mego promotora prof. Ludwika Florka, który już w trakcie przy‐ gotowania pracy magisterskiej, na temat prawa właściwego dla stosunku pracy, zainspirował mnie do badań prywatnoprawnych aspektów mię‐ dzynarodowych stosunków pracy. W przygotowaniu publikacji niezwykle przydatne były uwagi recenzentów prof. Waleriana Sanetry i prof. Karola Weitza. Dziękuję również Thomas Berberich-Stiftung za przyznane w 2008 r. niezwykle pomocne miesięczne stypendium badawcze w Berlinie, a także opiekunowi Szkoły Prawa Niemieckiego na UW, zarazem profesorowi Wydziału Prawa w Bonn prof. Wulfowi-Henningowi Rothowi za udo‐ stępnienie kontaktu z Fundacją i wszelką życzliwość okazaną podczas tego wyjazdu. Największe słowa wdzięczności chciałbym jednak skierować do swo‐ jej rodziny, w szczególności rodziców, za nieocenioną pomoc w trakcie przygotowywania dysertacji. Piotr Grzebyk Warszawa, 15 marca 2011 r.

15

Wstęp Wykonywanie pracy w ramach zatrudnienia pracowniczego może, jak każda inna relacja prawna, wykraczać poprzez swoje elementy pod‐ miotowe lub przedmiotowe poza terytorium Polski1. W kontekście ist‐ nienia swobód traktatowych, zwłaszcza swobody przepływu pracowni‐ ków, takie stany faktyczne nie są czymś wyjątkowym. Niezależnie od tego, czy relacja, na podstawie której świadczono pracę, ma charakter między‐ narodowy, w przypadku sporu pomiędzy stronami najważniejszą dla nich kwestią jest ustalenie, czy możliwe jest wyegzekwowanie należnych praw przed organami państwa. Pytanie sprowadza się do rozstrzygnięcia, czy żądanie zostanie w świetle prawa materialnego uznane za zasadne. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia powinno być poprzedzone ustale‐ niem dwóch przesłanek. Polski sąd musi stwierdzić, czy ma kompetencję do orzekania w sprawie i w razie pozytywnej odpowiedzi ustala, zgodnie z niepisaną regułą stosowania własnych norm kolizyjnych2, jakie prawo jest właściwe. Na ostatnim etapie sąd zgodnie ze wskazanym prawem me‐ rytorycznym orzeka w sprawie. Taki proces dotyczy przede wszystkim spraw, w których występuje tzw. element obcy. W sprawach czysto wew‐ nętrznych (tzw. pure internal cases, purely internal situations) przyjmuje się za oczywistą właściwość sądów polskich i prawa polskiego. Praca niniejsza dotyczy określenia jurysdykcji krajowej i koncentruje się na regułach jej ustalania dla spraw z zakresu prawa pracy.

1 Ogólnie w tym przedmiocie np. P.E. Herzog, Private International Aspects of Labour Relations, Am. J. Com. L. 1982, vol. 30, s. 147 i n.; M. Bogdan, Labor Relations in the Swedish Conflict of Laws, Nordisk Tidsskrift Int'l Ret 1982, vol. 51, s. 211 i n.; M. Forde, Transnational Employment and Employment Protection, Ind. L. J. 1978, vol. 7, s. 228 i n. 2 P. Grzegorczyk, Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu własności przemysłowej, Warszawa 2007, s. 108.

17

Wstęp

Uzasadnieniem wyboru tematu jest fakt, że znaczenie praktyczne tych zagadnień staje się coraz większe3, pomimo braku rozstrzygnięć sądów wyższych instancji w tym przedmiocie4. Stosunki pracy wykraczają bo‐ wiem coraz częściej poza granice jednego państwa5. Przejawia się to nie tylko w swobodzie przepływu pracowników, lecz także w fakcie, że pra‐ codawcy są podmiotami podejmującymi działalność w różnych pań‐ stwach. Nie bez znaczenia jest również, że w polskiej literaturze brak jest ca‐ łościowych opracowań, które dotyczyłyby jurysdykcji krajowej w spra‐ wach z zakresu prawa pracy6. W dysertacji postawiono sobie trzy zasadnicze cele badawcze. Po pierwsze, zidentyfikować normy regulujące jurysdykcję krajową w spra‐ 3 Znaczenie tego rodzaju zagadnień podkreślano już w latach 70. – zob. np. M. Forde, Jurisdiction to Adjudicate Disputes in Transnational Employment, Comp. Lab. L. 1977, vol. 2, s. 186; M.L. Goldberg, Labor Relations and Labour Standards for Employees of United States Enterprises Working in Foreign Areas, N.D. L. Rev. 1971–1972, vol. 48, s. 23 i n. 4 Zob. postanowienia SN: z dnia 22 października 2009 r., III CZP 72/09, niepubl. i z dnia 6 stycznia 2010 r., I PZP 6/09, niepubl., które zostały omówione (w:) K. Weitz, Analiza do sprawy I PZP 6/09 (o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego na obszarze Polski), niepubl. (tekst dostępny w bazie elektronicznej SN), s. 4. Zob. też wykaz najważ‐ niejszych orzeczeń wydanych na podstawie art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE C 27 z 26.01.1998, s. 1) i konwencji o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych, sporządzona w Lugano dnia 16 września 1988 r. (Dz. U. z 2000 r. Nr 10, poz. 132), http://curia.europa.eu/common/ recdoc/convention/en/psystemat/050103.htm. 5 „Employers increasingly are transnational, and employees move more frequently from one national state to another”, J.B. Boskey, The Resolution of Disputes in Transnational Employment: Arbitration and its Discontents, J. Small & Emerging Bus. L. 1999, vol. 3, s. 190. 6 Wymienić należy te o charakterze przyczynkarskim: R. Frey, Zasady ustalania jurys‐ dykcji w sprawach z zakresu prawa pracy po wejściu Polski do Unii Europejskiej, R. Pr. 2004, nr 1, s. 122 i n.; tenże, Prawodawstwo Unii Europejskiej dotyczące postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy – jurysdykcja i wykonywanie orzeczeń, PS 2004, nr 6, s. 99 i n.; tenże, Zasady ustalania jurysdykcji krajowej w sprawach pracowniczych w Konwencji z Lugano, R. Pr. 2000, nr 3, s. 41 i n.; P. Świder, Jurysdykcja w sprawach pracowniczych w świetle regulacji wspólnotowych, M.P.Pr. 2004, nr 12 (dodatek: Procesowe Prawo Pracy), s. 1 i n.; P. Grzebyk, Jurysdykcja umowna dla indywidualnych umów o pracę w rozporządzeniu 44/2001, EPS 2008, nr 12, s. 14 i n.; tenże, Zasady ustalania jurysdykcji krajowej w sprawach o roszczenia o wynagrodzenie za pracę (w:) Wynagrodzenie za pracę w warunkach społecznej gospodarki rynkowej i demokracji, red. W. Sanetra, Warszawa 2009, s. 297 i n.; tenże, Jurysdykcja krajowa dla powództw pracodawcy przeciwko pracownikowi wg art. 20. rozporządzenia nr 44/2001 – uwagi na tle praktycznym, PiZS 2009, nr 10, s. 23 i n.; tenże, Podstawy jurysdykcji krajowej w sprawach z zakresu prawa pracy w kodeksie postępowania cywilnego i wybranych umowach o pomocy prawnej, PiZS 2010, nr 4, s. 15 i n.

18

Wstęp

wach z zakresu prawa pracy w polskim porządku prawnym i ustalić hie‐ rarchię ich stosowania. Po drugie, sprecyzować samo pojęcie sprawy z zakresu prawa pracy, w których występuje problem ustalenia właści‐ wości sądów. Po trzecie wreszcie, omówić poszczególne podstawy (łącz‐ niki) jurysdykcyjne, które wskazują, że sądom polskim przysługuje kom‐ petencja do rozpoznania sprawy. Cele pracy i kolejność prezentacji poszczególnych zagadnień podyk‐ towane są wnioskami z prostego stanu faktycznego, w którym do sądu polskiego wniesiono sprawę pozostającą w związku z wykonywaniem pracy w ramach zatrudnienia pracowniczego, w której należy zbadać ju‐ rysdykcję krajową. W pierwszej kolejności powinno się ustalić, na jakiej podstawie prawnej rozstrzyga się o kompetencji sądów. Następnie ko‐ nieczne jest określenie, czy przedmiotowa sprawa jest sprawą z zakresu prawa pracy, co będzie uzasadniało stosowanie odmiennych reguł niż ogólnych. Wreszcie należy zdecydować, która z podstaw jurysdykcyjnych wskazuje sądy polskie, co uzasadnia możliwość rozpoznania sprawy. Wskazane cele rozprawy wpłynęły na jej strukturę. W rozdziale I przedstawiono najważniejsze informacje na temat jurysdykcji krajowej jako instytucji procesu cywilnego. Dalsza część poświęcona jest źródłom przepisów jurysdykcyjnych, które ustanawiają szczególne regulacje doty‐ czące spraw z zakresu prawa pracy. Ze względu na istnienie kilku aktów tego rodzaju konieczne było określenie wzajemnej relacji pomiędzy nimi, czyli ustalenie pierwszeństwa w stosowaniu w polskim porządku praw‐ nym. Tym bardziej, że sprawy pracownicze nie są w analizowanych aktach regulowane identycznie. Najwięcej uwagi poświęcono charakterystyce rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uzna‐ wania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE L 12 z 16.01.2001, s. 1) zwanego również „Bruksela I”, w którym osobna sekcja 5 poświęcona jest jurysdykcji dla indywidualnych umów o pracę. Uzasadnieniem powyższego jest fakt, że rozporządzenie jako akt prawa unijnego obejmuje największą liczbę po‐ stępowań w sprawach pracowniczych. W zakresie ustalania jurysdykcji krajowej sądów polskich w sprawach cywilnych jest to regulacja podsta‐ wowa i najważniejsza. Okoliczność ta ma konsekwencje dla kształtu całej struktury pracy. W ramach omówienia przesłanek, których spełnienie uzasadnia możliwość stosowania tego aktu, szczególnie interesujące oka‐ zało się określenie, czy podstawy z rozporządzenia mogą wskazywać właś‐

19

Wstęp

ciwość sądów polskich w sprawach, w których brakuje elementu obcego (międzynarodowego) – tzw. czysto wewnętrznych. Rozdział II dotyczy wyjaśnienia pojęcia sprawy z zakresu prawa pracy, które powiązano przede wszystkim z grupą spraw regulowanych sekcją 5 rozporządzenia nr 44/2001. Wprawdzie w art. 18 rozporządzenia nr 44/2001 posłużono się sformułowaniem „indywidualna umowa o pra‐ cę”, jednak w preambule użyto również sformułowania „sprawy z zakresu prawa pracy”. Pojęcia te są tożsame i będą w pracy używane zamiennie. Ekwiwalentne jest również określenie „indywidualny stosunek pracy”. Przyjęta w pracy opinia o potrzebie autonomicznej interpretacji pojęcia indywidualnej umowy o pracę spowodowała konieczność prawnoporów‐ nawczego badania metod i kryteriów rozróżniania zatrudnienia pracow‐ niczego od pozapracowniczego. Wnioski z tej części stanowiły podstawę dla przyjęcia ogólnej definicji indywidualnej umowy o pracę. Termin „sprawy z zakresu prawa pracy” w kontekście ustalania ju‐ rysdykcji krajowej pojawia się również w dwóch innych znaczeniach. Sformułowania tego używa się po pierwsze w postanowieniach umów dwustronnych o pomocy prawnej, których Polska jest stroną, i po drugie w przepisach międzynarodowego postępowania cywilnego w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) (art. 11034). Użyto go również w art. 476 § 1 i 5 k.p.c. W ramach podsumowania rozdziału II, określono, jaka jest wza‐ jemna relacja pomiędzy tymi pojęciami. Rozprawa koncentruje się na sprawach z zakresu prawa pracy w rozumieniu rozporządzenia nr 44/2001. Rozdział III rozpoczyna charakterystykę podstaw jurysdykcyjnych w sprawach z zakresu prawa pracy. Z racji znaczenia rozporządzenia nr 44/2001 rozprawa koncentruje się na analizie łączników występujących w tym akcie. Podstawowe znaczenie dla jego stosowania ma miejsce za‐ mieszkania pozwanego, które spełnia dwojaką funkcję. Z jednej strony jest przesłanką stosowania rozporządzenia, z drugiej wskazuje sądy właś‐ ciwe. Po przedstawieniu tej tzw. ogólnej podstawy, kolejne rozdziały cha‐ rakteryzują tzw. podstawy szczególne: miejsca zazwyczaj świadczonej pracy (rozdział IV), zatrudniającego oddziału (rozdział V), filii (filii pra‐ codawcy) (rozdział VI), dla powództwa wzajemnego (rozdział VII). Osob‐ ny fragment poświęcono również łącznikowi subiektywnemu – umowie jurysdykcyjnej (rozdział VIII).

20

Wstęp

Podstawa miejsca zazwyczaj świadczonej pracy jest najbardziej cha‐ rakterystyczną dla stosunku pracy i stanowi naturalny łącznik relacji prawnej pracownika i pracodawcy z terytorium państwa. Ze względu na tę okoliczność i na fakt, że większość orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej), która dotyczy przepisów o jurysdykcji w sprawach pracowniczych, trak‐ tuje o tej podstawie, poświęcono jej najobszerniejszy rozdział. Liczne wy‐ powiedzi Trybunału oraz doktryny nie wyjaśniły wszystkich problemów interpretacyjnych w tym zakresie. Nadal bez jednoznacznej odpowiedzi pozostają problemy o podstawowym charakterze, jak na przykład ustale‐ nie, co jest kryterium najważniejszym w identyfikacji loci laboris oraz czy dopuszczalne jest istnienie kilku miejsc zazwyczaj świadczonej pracy. Na szczególną uwagę zasługują reguły określania miejsca zazwyczaj świad‐ czonej pracy pracowników, którzy z istoty swej pracy wykonują ją w róż‐ nych państwach (m.in. personel latający, pracownicy morscy). Nie inaczej jest w przypadku tzw. złożonych stosunków pracy, przez które rozumie się sytuację, gdy pracownik zatrudniony przez pracodawcę w jednym państwie zostaje wysłany do innego pracodawcy w drugim kraju. For‐ malnie trwa umowa z wysyłającym podmiotem i zawierana jest nowa z podmiotem przyjmującym. W ścisłym związku z tym ostatnim zagad‐ nieniem pozostaje problem tymczasowego delegowania do państwa in‐ nego niż to, gdzie zazwyczaj pracownik wykonuje swoje obowiązki. Subsydiarną (pomocniczą) w stosunku do loci laboris jest podstawa zatrudniającego oddziału. Przez ową subsydiarność rozumie się stosowa‐ nie podstawy zatrudniającego oddziału jedynie w przypadku niemożli‐ wości ustalenia jednego państwa, w którym wykonywana jest zazwyczaj praca. Jednym z zadań przy interpretacji wymienionych dwóch łączników jest określenie relacji pomiędzy nimi. Im większe znaczenie przyzna się w drodze wykładni jednej z podstaw, tym zakres zastosowania drugiej odpowiednio się zmniejszy. W tym miejscu warto zaznaczyć, że łączniki loci laboris i zatrudnia‐ jącego oddziału zostały przejęte z norm kolizyjnych, które określają prawo właściwe dla indywidualnej umowy o pracę. W odpowiednich fragmen‐ tach pracy przedmiotem badania będzie możliwość korzystania przy in‐ terpretacji rozporządzenia z wypracowanych poglądów, które dotyczyły wykładni niemal identycznych norm kolizyjnych. Mając na uwadze od‐ rębne cele, jakim służą normy określające właściwość sądów i właściwość prawa, należało precyzyjnie rozstrzygnąć co do zakresu powoływania się

21

Wstęp

na rozwiązania z prawa kolizyjnego. Dotyczyło to wspomnianych pod‐ staw loci laboris i zatrudniającego oddziału. Rozporządzenie nr 44/2001 wyraźnie dopuszcza powoływanie się na podstawę filii. Dokonano tego poprzez odesłanie do odpowiedniego prze‐ pisu spoza sekcji 5. Głównym celem rozdziału VI jest ustalenie, czy prze‐ pis, do którego się odwołano, stosować należy wprost, czy odpowiednio. Rozstrzygnięcie tej kwestii pozwoli ustalić, w jakim zakresie kolejna pod‐ stawa realizuje założenie, dla którego ją ustanowiono – uprzywilejowanie pracownika. Rozdział VII dotyczy powództwa dla pozwu wzajemnego zarówno pracodawcy, jak i pracownika. Pojawiają się w tym zakresie co najmniej trzy problemy. Po pierwsze, konieczne jest rozstrzygnięcie, czy jurysdyk‐ cja przysługuje sądom polskim dla powództwa wzajemnego, gdy dla po‐ wództwa głównego jurysdykcja wynika z prawa krajowego. Po drugie, należy ustalić, czy dla stosowania podstawy z rozporządzenia konieczne jest, aby miejsce zamieszkania powoda z powództwa głównego znajdo‐ wało się w państwie członkowskim. Po trzecie wreszcie, niezbędne jest ustalenie, jak należy wykładać pojęcie pozwu wzajemnego oraz wymogu oparcia na tej samej umowie lub tym samym stanie faktycznym. Charakterystykę podstaw jurysdykcyjnych zamyka rozdział VIII po‐ święcony umowie jurysdykcyjnej. Rozważania w tym fragmencie kon‐ centrują się na ograniczeniach w umownym kształtowaniu jurysdykcji krajowej. Z tego względu najwięcej uwagi poświęcono chwili powstania sporu. Dopiero ten moment upoważnia bowiem pracodawcę i pracownika do swobodnego wskazania sądów właściwych. Wcześniej jest to w prak‐ tyce niedopuszczalne. Powyższa kwestia pozostaje w ścisłym związku z oceną umów derogujących właściwość sądów polskich na rzecz państw nieczłonkowskich. Wymienione podstawy jurysdykcyjne zawarte są w oddzielnej jed‐ nostce rozporządzenia (sekcji 5), która wyznacza kompetencję sądów je‐ dynie dla tego typu spraw. Aktualnym problemem jest określenie zna‐ czenia osobnego uregulowania spraw pracowniczych, inaczej niż pozostałych kategorii spraw cywilnych i handlowych. Należy ustalić, czy w sprawach z zakresu prawa pracy możliwe jest stosowanie również łącz‐ ników spoza sekcji 5. Temu zagadnieniu poświęcony jest ostatni, IX roz‐ dział, w którym zamieszczono również uwagi na temat właściwości miejs‐ cowej sądów, którą niektóre przepisy rozporządzenia ustanawiają, wypierając w ten sposób przepisy kodeksu postępowania cywilnego.

22

Wstęp

Każdy rozdział jest podsumowany wnioskami. Nie dotyczy to roz‐ działu I, który potraktowano jako wprowadzający. Jak wspomniano, jednym z trzech głównych celów rozprawy jest określenie pojęcia sprawy z zakresu prawa pracy o charakterze między‐ narodowym. Wnioski szczegółowe w tym przedmiocie pozwolą roz‐ strzygnąć zagadnienie bardziej ogólne. Będą pomocne przy odpowiedzi na pytanie, czy wypracowana autonomiczna definicja indywidualnej umowy o pracę będzie wpływać na rozumienie sprawy z zakresu prawa pracy w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego oraz stosunku pra‐ cy w rozumieniu ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Zastanawiające jest, w jakim zakresie przepisy jurysdykcyjne z rozporządzenia będą „przeni‐ kać” do prawa krajowego i wywierać wpływ na sposób jego interpretacji. Poza tym wnioski szczegółowe dotyczące sposobu interpretowania podstaw jurysdykcyjnych pozwolą rozstrzygnąć drugie, istotniejsze za‐ gadnienie o charakterze ogólnym. Sprowadza się ono do ustalenia, w ja‐ kim zakresie rozporządzenie i sposób jego interpretacji chroni pracow‐ nika oraz czy ochronę tę można rozszerzyć na inne podmioty. Znaczenie w tym kontekście ma pkt 13 preambuły rozporządzenia nr 44/2001, który wyznacza kierunek interpretacji. Zgodnie z nim „w sprawach dotyczących ubezpieczenia, umów zawartych pomiędzy konsumentami i z zakresu prawa pracy strona słabsza powinna być chroniona przez przepisy jurys‐ dykcyjne dla niej bardziej korzystne niż przepisy ogólne”. Temat rozprawy, jej główne cele i przyjęta struktura wymagały zapo‐ znania się przede wszystkim z orzecznictwem ETS oraz z poglądami przedstawicieli nauki międzynarodowego prawa procesowego, prawa prywatnego międzynarodowego i prawa pracy. Zasadnicza część opraco‐ wań dotyczących przepisów rozporządzenia w ogólności, czy przepisów z zakresu prawa pracy w szczególności została opublikowana w językach obcych, głównie w języku niemieckim i angielskim. Najważniejsze opracowania monograficzne można podzielić na trzy grupy. W pierwszej znajdują się pozycje, które dotyczą stosunków pracy w aspekcie jurysdykcyjnym i kolizyjnym. Są to przede wszystkim prace: Jeaninne Hoppe, Die Entsendung von Arbeitnehmern ins Ausland, Berlin 1999; Corneli Müller, Die internationale Zuständigkeit deutscher Arbeit‐ gerichte und das auf den Arbeitsvertrag anwendbare Recht. Regelungen des Arbeitnehmerschutzes in der EuGVVO und im EGBGB, Hamburg 2004 oraz Abbo Junkera, Arbeitsnehmereinsatz im Ausland – Anzuwendendes

23

Wstęp

Recht und Internationale Zuständigkeit, München 2007. W drugiej grupie znajdują się te opracowania, w których autorzy ograniczyli się jedynie do badania jurysdykcji krajowej w sprawach pracowniczych. Wymienić na‐ leży prace: Erika Johnera, Die direkte Zuständigkeit der Schweiz bei inter‐ nationalen Arbeitverhältnissen unter besonderer Berücksichtigung des Lu‐ gano-Übereinkommens, Basel–Frankfurt am Main 1995; Lukasa Polivki, Die gerichtliche Zuständigkeit in arbeitsrechtlichen Streitigkeiten nach re‐ vidiertem Lugano-Übereinkommen, Zürich 2001; Clausa Trennera, Inter‐ nationale Gerichtstände in grenzüberschreitenden Arbeitsvertragsstreitig‐ keiten unter besonderer Berücksichtigung individualvertraglicher Gerichtsstansvereinbarungen, Konstanz 2001; Anne Winterling, Die Ent‐ scheidungszuständigkeit in Arbeitssachen im europäischen Zivilverfah‐ rensrecht, Frankfurt am Main 2006 oraz Rolfa Bossego, Probleme des eu‐ ropäischen Internationalen Arbeitprozessrechts, Frankfurt am Main 2007. Wszyscy wymienieni autorzy w swych opracowaniach z istoty rzeczy nie zgłębiali zagadnień dotyczących źródeł przepisów jurysdykcyjnych obo‐ wiązujących w Polsce. Poza tym brakuje w nich pogłębionych rozważań na temat pojęcia „indywidualnej umowy o pracę”. Monografie ograni‐ czają się jedynie do przedstawienia obranego tematu z perspektywy przede wszystkim procesowej. W niniejszej rozprawie konieczne więc było po‐ szerzenie badania na temat cech stosunku pracy w prawie materialnym państw członkowskich, aby w ten sposób móc określić treść indywidualnej umowy o pracę. Nie sposób nie wspomnieć tu zwłaszcza o książce Danieli Pottschmidt, Arbeitnehmeränliche Personen in Europa, Nomos 2004 czy Nicoli Countouris, The Changing Law of the Employment Relationship. Comparative Analyses in the European Context, Ashgate 2007. Szczególnie pomocne w kwestiach ogólnych z zakresu międzynaro‐ dowego postępowania cywilnego i samego rozporządzenia były pozycje wybitnych autorów: Petera Kaye'a, Civil Jurisdiction and Enforcement of Foreign Judgments, Oxon 1987; Helen Gaudemet-Tallon, Compétence et execution des jugements en Europe. Règlement no 44/2001 Conventions de Bruxelles et de Lugano, Paris 2002; Dietmara Czernicha, Stefana Tiefen‐ thalera, Georga E. Kodeka, Helmuta Heissa, Kurzkommentar Europäi‐ sches Gerichtsstands- und Vollstreckungsrecht. EuGVO und Lugano-Über‐ einkommen, Wien 2003; Jannety A. Pontier, Edwige'a Burga, EU Principles on Jurisdiction and Recognition and Enforcement of Judgments in Civil and Commercial Matters, Den Haag 2004; Jana Krophollera, Europäisches Zi‐ vilprozeßrecht. Kommentar zu EuGVO, Lugano-Übereinkommen und Eu‐

24

Wstęp

ropäischem Vollstreckungstitel, Frankfurt am Main 2005; Civil Jurisdiction and Judgments, red. P. Rees, Londyn–Singapur 2005; Europäisches Zivil‐ prozessrecht. Kommentar, red. T. Rauscher, t. 1, München 2006; Brussels I Regulation, red. U. Magnus, P. Mankowski, Sellier 2007. W zakresie literatury polskiej koniecznie należy wspomnieć o opra‐ cowaniach Karola Weitza, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywil‐ nym, Warszawa 2005 i Pawła Grzegorczyka, Jurysdykcja krajowa w spra‐ wach z zakresu własności przemysłowej, Warszawa 2007.

25

Rozdział I Źródła przepisów o jurysdykcji krajowej 1. Jurysdykcja krajowa Od wejścia w życie z dniem 1 lipca 2009 r. ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektó‐ rych innych ustaw (Dz. U. Nr 234, poz. 1571) przez jurysdykcję krajową należy rozumieć „właściwość międzynarodową sądów i innych organów danego państwa w zakresie rozpoznawania i rozstrzygania spraw w pro‐ cesie cywilnym”7. Immunitet jurysdykcyjny i egzekucyjny nie jest obecnie traktowany jako element jurysdykcji krajowej8, lecz jako odrębna insty‐ tucja procesowa9. Ujęty negatywnie obejmuje wypadki wyłączenia nie jak wcześniej jurysdykcji krajowej, lecz władzy jurysdykcyjnej państwa10. Wspomniana ustawa nowelizująca wprowadziła do systemu polskiego dualistyczną koncepcję odgraniczania kompetencji sądów państwowych w relacjach z zagranicą11. Przyjęta konstrukcja pracy wymaga wyjaśnienia jednego z rodzajów jurysdykcji krajowej – jurysdykcji bezpośredniej, którą odróżnia się od jurysdykcji pośredniej. Pierwszy rodzaj dotyczy ustalenia, czy sądy danego K. Weitz, Jurysdykcja krajowa..., s. 95. Tamże, s. 92. 9 Przemawia za tym choćby systematyka Części czwartej kodeksu postępowania cy‐ wilnego „Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego”, która dzieli się na Księgę pierwszą „Jurysdykcja krajowa” i Księgę pierwszą a „Immunitet sądowy i egze‐ kucyjny”. 10 K. Weitz, Jurysdykcja krajowa..., s. 95. Zob. też pkt II.1. uzasadnienia do rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (druk nr 949). 11 P. Grzegorczyk, Reżim procesowy immunitetu państwa w postępowaniu cywilnym, PS 2010, nr 1, s. 22; K. Weitz, Pojęcie jurysdyckji krajowej w postępowaniu cywilnym, PS 2005, nr 1, s. 4–5. 7

8

27

Rozdział I. Źródła przepisów o jurysdykcji krajowej

państwa mają kompetencje do rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy12 (Entscheidungszuständigkeit, direkte Zuständigkeit)13. Drugi rodzaj od‐ nosi się do możliwości oceny przez sąd państwa uznającego, czy sąd pań‐ stwa pochodzenia orzeczenia, wydając orzeczenie przedstawione do uzna‐ nia, był do tego właściwy14 (Anerkennungszuständigkeit, indirekte Zuständigkeit)15. Praca dotyczy jurysdykcji krajowej bezpośredniej jako właściwości międzynarodowej sądów powszechnych i w takim rozumie‐ niu pojęcie jurysdykcji będzie używane16. Jurysdykcja krajowa jest przesłanką procesową o znaczeniu podsta‐ wowym17. Jej brak stanowi przyczynę nieważności postępowania (art. 1099 § 2 k.p.c.) i brany jest pod uwagę przez sąd z urzędu w każdym stanie sprawy. W razie stwierdzenia jej braku sąd odrzuca pozew albo wniosek, z zastrzeżeniem art. 1104 § 2 lub art. 1105 § 5 k.p.c. (art. 1099 § 1 k.p.c.) i nie może przekazać sprawy sądowi państwa obcego18. Mimo iż badanie jurysdykcji krajowej w praktyce staje się aktualne przede wszystkim w sprawach z tzw. elementem obcym, z teoretycznego punktu widzenia jest to przesłanka aktualna także w sprawach czysto wewnętrznych19. W relacji do innej przesłanki procesowej – dopuszczalności drogi są‐ dowej, polskie prawo nie przesądza o priorytetowym charakterze jurys‐ dykcji krajowej. W związku z tym należy podzielić pogląd, że w kwestii kolejności badania tych przesłanek należy kierować się względami eko‐ nomii procesowej20. Innymi słowy, jeśli brak jurysdykcji jest oczywisty, nie ma potrzeby badania w sprawie dopuszczalności drogi sądowej i od‐ wrotnie.

K. Weitz, Jurysdykcja krajowa..., s. 144. A. Winterling, Die Entscheidungszuständigkeit..., s. 2. 14 P. Grzegorczyk, Jurysdykcja krajowa..., s. 105; K. Weitz, Jurysdykcja krajowa..., s. 144–145. 15 A. Winterling, Die Entscheidungszuständigkeit..., s. 2. 16 P. Grzegorczyk, Jurysdykcja krajowa..., s. 105 i podana tam literatura w przypisie nr 50. 17 Tamże, s. 109 i podana tam literatura. 18 K. Weitz, Jurysdykcja krajowa..., s. 439. 19 P. Grzegorczyk, Jurysdykcja krajowa..., s. 112–115; K. Weitz, Jurysdykcja krajowa..., s. 111. 20 P. Grzegorczyk, Jurysdykcja krajowa..., s. 117. 12

13

28

2. Rozporządzenie nr 44/2001

2. Rozporządzenie nr 44/2001 W Polsce obowiązuje kilka aktów, które zawierają normy regulujące jurysdykcję krajową w sprawach z zakresu prawa pracy. Jest to rozporzą‐ dzenie nr 44/2001, umowa pomiędzy Wspólnotą Europejską a Króle‐ stwem Danii w sprawie właściwości sądów oraz uznawania i wykonywania orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE L 299 z 16.11.2005, s. 62), konwencja z Lugano, konwencja o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywil‐ nych i handlowych, podpisana w Lugano 30 października 2007 r. (Dz. Urz. UE L 147 z 10.06.2009, s. 5), wiążące RP umowy o pomocy prawnej z państwami nienależącymi do UE, przepisy kodeksu postępowania cy‐ wilnego, w tym – w ograniczonym zakresie – przepisy implementujące art. 6 dyrektywy 96/71/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1996 r. dotyczącej delegowania pracowników w ramach świad‐ czenia usług (Dz. Urz. UE L 18 z 21.01.1997, s. 1; Polskie wydanie spe‐ cjalne: Rozdział 05, Tom 02, s. 431–436). Kwestią wstępną jest odpowiedź na pytanie, który z wymienionych aktów ma być podstawą ustalenia jurysdykcji krajowej w sprawie z zakresu prawa pracy wniesionej przed sądy polskie21, co sprowadza się do okreś‐ lenia relacji pomiędzy nimi. Dlatego dalsza część niniejszego rozdziału poświęcona jest dwóm zagadnieniom. Po pierwsze, przesłankom stoso‐ wania wskazanych aktów, po drugie, rozstrzygnięciu, w jaki sposób ok‐ reślić pierwszeństwo (hierarchię) ich stosowania. Innymi słowy najpierw należy ustalić, czy w danej sprawie rozporządzenie, umowa lub ustawa może być w ogóle podstawą rozstrzygnięcia (ze względu np. na spełnienie przesłanek przedmiotowej, podmiotowej, czasowej, terytorialnej). Na‐ stępnie, gdy kilka z wymienionych aktów może znaleźć zastosowanie i dodatkowo wskazują one inne rozwiązanie, konieczne jest rozstrzygnię‐ cie, któremu z nich przyznać pierwszeństwo w stosowaniu. Kolejność prezentowania poszczególnych aktów wynika właśnie z pierwszeństwa stosowania. Równolegle z przedstawieniem zakresu sto‐ sowania odpowiednio rozporządzenia, umów międzynarodowych i ko‐ deksu postępowania cywilnego uzasadnione zostanie przyjęcie takiej właśnie hierarchii.

21

Tamże, s. 136.

29