Tadeusz Wojciechowski

ARCHIWA WOJSKOWE WE FRANCJI

Archiwa wojskowe we Francji są wydzielone z ogólnej sieci podległej Dyrekcji Archiwów Francji (obok archiwów dyplomatycznych Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Paryżu i Nantes, archiwum Parlamentu w Paryżu, archiwum Banku Narodowego w Saren i innych). Przedstawiciele władz wojskowych — w osobach szefa służby historycznej Sztaba Generalnego i szefa służby historycznej Sztabu Marynarki Wojennej — reprezentują archiwa wojskowe w Wyższej Radzie Archiwalnej (La Commission Supèrieure des Archives), która jest organem doradczym dyrektora generalnego archiwów Francji1. Archiwa Ministerstwa Obrony podlegają szefom służb historycznych sztabów wojsk lądowych, marynarki wojennej i wojsk powietrznych2.

Archiwa wojsk lądowych Archiwa wojsk lądowych dzielą się na archiwa historyczne, techniczne i 1

Wyższa Rada Archiwalna została utworzona na mocy zarządzenia ministerialnego z dnia 7.11.1884 roku. Ostatnie, ustalające jaj skład, pochodzi z dnia 4.07.1945 roku. Rada posiada wydział stały utworzony zarządzeniem z 9.01.1939 roku, który przewodniczy dyrektor archiwów Francji. 2 Na łamach kwartalnika „La Gazatte des Archives” w pierwszym numerze każdego roku publikowana jest kronika wojskowych służb historycznych. W 1965 roku opublikowano przewodnik archiwów wojskowych („Guide des Archives des Armèes”) oraz dwa artykuły P. L a u r e n c i n - C h a p e l l e, na temat wojskowej dokumentacji historycznej we Francji (biblioteki, archiwa, muzea) na łamach: Revue de Dèfense Nationale — z grudnia 1952 roku i Revue internationale d’histoire militaire nr 16 z 1955 roku.

administracyjne. Najstarszym i posiadającym najobszerniejsze zbiory jest archiwum wojsk lądowych rozmieszczone w pawilonach Zamku Vincennes. Powstało ono z inicjatywy kardynała

Richelieu

dla

konserwacji

materiałów

archiwalnych

ówczesnego

sekretariatu stanu do spraw wojny. W 1680 roku Louvois zorganizował magazyny wojskowe z zadaniem gromadzenia i porządkowania zbiorów archiwalnych, opracowywania historii kampanii wojennych wraz z zakładem kartograficznym. W 1885 roku dokonany został podział zbiorów miedzy Wydział Historyczny i służbę geograficzną, z której utworzono w roku 1941 — Narodowy Instytut Geograficzny. Wydział Historyczny został przydzielony do 2 Biura Sztabu Generalnego, a w 1919 roku rozwinięty w służbę historyczną armii pozostającą nadal w składzie Sztabu Generalnego. Służba historyczna sztabu wojsk lądowych ma zadania m.in.: przechowywać archiwalia centralnej administracji Ministerstwa Obrony (gabinetu ministra, sztabu generalnego itp.), sekretariatu generalnego obrony narodowej, służb wspólnych i wojsk lądowych. Szefem jest oficer w randze generała, który kieruje około 120 osobowym zespołem (około 20 oficerów, archiwiści i bibliotekarze). W składzie służby historycznej występują między innymi wydziały: — akt dawnych obejmujący dokumenty dawne od 17 wieku do 1920 roku wraz z archiwaliami administracyjnymi, — akt zamorskich dla archiwaliów ekspedycji kolonialnych od 1870 roku, — akt nowożytnych dla zasobu z okresu 1920—1945, — akt współczesnych dla narastającego zasobu archiwalnego od 1945 roku. Poza tym zawiera: wydział stadiów, który zajmuje się opracowaniem historii armii francuskiej od 1919 roku do końca II wojny światowej oraz wydział odznak, gromadzący emblematy i różna znaki wojskowe. Ponadto służbie historycznej podlegają biblioteki: Ministerstwa Obrony — jako centralna, służby historycznej, niemiecka i dokumentacji współczesnej oraz wojskowy przegląd historyczny. Archiwalia zabezpieczane przez służbę historyczną wojsk lądowych (od 17 wieku do ostatnich lat) zajmują ponad 45 km półek regałów, zbiory biblioteczne liczą 350 tysięcy woluminów, kolekcje map — około 100 tysięcy. Archiwalia są

udostępniane po upływie 50 lat; aktualnie są ona otwarte dla historyków do 1927 roku z wyłączeniem wszystkich dokumentów dotyczących spraw personalnych, które udostępnia się po 120 latach od daty urodzenia (dokumenty sądowe — po 100 latach). Akta są udostępniane w czytelni mieszczącej się w jednym z pawilonów na Zamku w Vincennes. Archiwa historyczne zabezpieczają te zasoby, które dotyczą organizacji, wyszkolenia i zadań rodzajów wojsk. Archiwa techniczne zaś przechowują materiały odnoszące się do środków i metod działalności danej broni lub służby. Natomiast archiwa administracyjne przechowują dokumenty mające związek ze stanem osobowym armii. Wojskowa służba historyczna jest zobowiązana do inspekcji archiwów technicznych i administracyjnych, wydawania zgody na wydzielanie materiałów archiwalnych dla ich zniszczenia lub przeniesienia i włączenia — po okresie stuletnim — w skład zasobów archiwów historycznych. Archiwa techniczne lub administracyjne są rozdzielone i podporządkowane innym organom wojskowym. I tak: — archiwum uzbrojenia w forcie Montrouge w Arcueil obejmuje archiwalia wydziału

technicznego

oraz

odrębne

archiwum

przedsiębiorstw

wojskowych w Châtellerault; — archiwum inżynierii utrzymywane przez Inspekcje Służby Inżynierii posiada magazyny w Paryżu i na Zamku w Vincennes oraz przy dyrekcjach regionalnych. Składnice akt przy dyrekcjach regionalnych przekazały swe dokumenty najdawniejsze (do roku 1879) do właściwych terytorialnie archiwów departamentalnych; — archiwum służby zdrowia posiada zasoby rozdzielone między dwa magazyny: przy muzeum Val de Grâce w Paryżu i w Limoges (dla akt wydziału archiwów medycyny wojskowej) oraz dla dokumentów personelu leczonego przez służbę zdrowia; — archiwum departamentu intendentury w Crouelle koło Clermont-Ferrand (dep. Puy de Dôme); — archiwum departamentu oddziałów morskich w koszarach Clignancourt w

Paryżu, — archiwum sądownictwa wojskowego w Meaux; — archiwum biura rekrutacji i służby uposażeń wojska w la Rochelle; — archiwum akt personalnych kadry oficerskiej i podoficerskiej (nie pełniącej służby wojskowej) w koszarach Bernadotte w Pau pozostające pod

kierownictwem

Centralnego

Biura

Archiwów

Administracji

Wojskowej.

Archiwa marynarki wojennej Służba histeryczna marynarki wojennej ma obowiązek zajmować się przechowywaniem i opracowywaniem archiwaliów przekazywanych przez władze i służby marynarki wojennej. Materiały do historii marynarki (począwszy od 18 wieku) były przechowywane w Paryża i w portach wojennych — wraz ze zbiorami bibliotek, które zostały wówczas zorganizowane. W tym stanie archiwa istniały aż do zakończenia I wojny światowej. Służba historyczna marynarki wojennej została zorganizowana w 1919 roku w oparciu o dwa dekrety i zarządzenie z dnia 19 lipca 1919 roku, a następnie zmodyfikowana i skompletowana zarządzeniami z dnia 13 marca 1962 roku i 1 października 1963 roku. Natomiast instrukcja wydana dnia 29 czerwca 1967 roku ustala zasady udostępniania archiwaliów. Szef służby historycznej podlega szefowi sztabu marynarki wojennej. W jej skład wchodzą: wydział historyczny oraz służba archiwów i bibliotek. Wydział historyczny ma za zadanie prowadzenie studiów operacyjnych, w których uczestniczy marynarka. Służba archiwów i bibliotek marynarki ma za zadanie: — przechowywanie, porządkowanie i udostępnianie akt w archiwum centralnym (w pawilonach przy Zamku w Vincennes); — kierowanie i inspekcję archiwów regionalnych marynarki w magazynach portów: Brest, Cherbourg, Lorient i Toulon; — kierowanie bibliotekami marynarki oraz biblioteką historyczną (główną)

w Paryżu, której z kolei są podporządkowane biblioteki administracyjne w portach: Brest, Cherbourg, Lorient, Bochefort i Toulon.

Archiwa wojsk powietrznych Na mocy dekretu z dnia 20 grudnia 1934 roku została utworzona służba studiów historycznych i geograficznych w składzie departamentu lotnictwa. Wkrótce minister lotnictwa domagał się utworzenia odrębnej służby historycznej lotnictwa poprzez wydzielenie wydziału lotniczego ze służby historycznej wojsk lądowych — wraz z archiwaliami do dziejów lotnictwa francuskiego z okresu I wojny światowej. Ostatecznie w sierpniu 1936 roku zorganizowano służbę historyczną z wydziałem archiwów wojskowych, włączając ją do 3 biura sztabu Ministerstwa Lotnictwa. W maju 1939 roku wydzielono z jej składu muzeum lotnictwa oraz wydział geograficzny. W maju 1940 roku całość ewakuowano do Tuluzy, a w roku 1945 przeniesiono do Paryża. Odtąd służba historyczna wznowiła swą działalność przy szkole wojskowej, zaś w roku 1946 wróciła do koszar Denfert w Wersalu z podporządkowaniem dyrektorowi Wyższego Lotniczego Centrum Naukowego. W roku 1963 służba historyczna została podporządkowana generałowi do zleceń szefa sztabu wojsk powietrznych. W myśl instrukcji ministerialnej z dnia 10 lutego 1963 roku do zadań służby historycznej należy: — przechowywanie, porządkowanie i konserwacja archiwaliów wraz z dokumentacją ogólną o wartości historycznej, odnoszącą się do lotnictwa wojskowego sił powietrznych; — sporządzanie wyciągów z tych dokumentów dla opracowania syntezy działalności historii formacji na różnych teatrach operacyjnych, a także dla baz i zakładów lotnictwa; — prowadzenie poszukiwań źródłowych na zapotrzebowania sztabu wojsk powietrznych, departamentów służb i wyższych dowództw; — udostępnianie

archiwaliów

profesorom

i

słuchaczom

wyższego

Lotniczego Centrum Naukowego; — dostarczanie dla różnych organów wojsk powietrznych informacji bibliograficznych; — utrzymywanie kontaktów z wydawnictwami o charakterze wojskowym i łączności ze służbą informacji; — utrzymywanie łączności ze służbami historycznymi wojsk lądowych i marynarki wojennej; — utrzymywanie łączności z zagranicznymi służbami historycznymi wojsk lotniczych dla ustalenia stanu źródeł bądź prowadzenia poszukiwań historycznych (za zgodą 2 biura sztabu wojsk powietrznych); — przechowywanie sztandarów i odznak rozwiązanych jednostek lotnictw oraz zatwierdzanie ich wzorów (zgodność z tradycją); — prowadzanie listy członków związków kombatanckich wojsk lotniczych z okresu II wojny światowej. Służba historyczna wojsk powietrznych posiada w swym składzie: wydział archiwów (zajmujący się przechowywanie, brakowaniem, porządkowaniem i inwentaryzacją akt), bibliotekę — z pracownią dokumentacji, wydział redakcyjny, wydział odznak wojskowych — z salą sztandarów oraz laboratorium mikrofilmów i reprodukcji foto. Ogólny stan zatrudnionych liczy około 40 osób (wojskowych i cywilnych). Archiwum posiada fragmentaryczne zespoły akt z lat 1914—1918 i okresu poprzedzającego drugą wojnę światowa. Bogate w swej treści są materiały wytworzone w czasie II wojny światowej (1939—1945) oraz wojen w Indochinach i Algierze. W okresie 1968—1970 zbiory archiwalne uzupełniono dziennikami działań i operacji związków lotnictwa. Wówczas też przejęte zostały archiwa dowództw i sztabów, związków i służb lotnictwa — po ich rozwiązaniu, a także wszystkie dokumenty sztabu wojsk powietrznych. Dnia 15 marca 1960 roku został wydany dekret przewidujący sukcesywne brakowanie akt w magazynach archiwalnych sztabów, związków i służb lotnictwa, mających 30 lat w 1975 roku (pomimo nie posiadania praktycznie akt poprzedzających rok 1945). Równocześnie powołana została komisja studiów

archiwalnych, mająca za zadanie: modyfikację obowiązującej instrukcji ministerialnej, określenie

rodzajów

dokumentów

przekazywanych

z

różnych

magazynów

podręcznych wojsk powietrznych, a także periodyzację prowadzenia brakowań poszczególnych kategorii akt mając zalecenie okres 10 lat od ich wpływu do archiwum. Biblioteka

(z

pracownią

dokumentacji)

posiada

księgozbiór,

zbiory

periodyków, kolekcje regulaminów wojsk powietrznych, wydawnictwa seryjne Wyższego Lotniczego Centrum Naukowego, dzienniki urzędowe i dzienniki zarządzeń, teczki biograficzne, dokumentację techniczną, a także seryjne wojskowe wydawnictwa historyczne. Wydział redakcyjny zajmuje się opracowaniem — historii poszczególnych związków lotnictwa uczestniczących w II wojnie światowej oraz zbioru historii eskadr lotniczych w okresie 1914—1918, lotnictwa zamorskiego i innych formacji. Wydział odznak wojskowych ma na celu przechowywanie sztandarów rozwiązanych jednostek i legalizacje odznak, proporców oraz nazw tradycyjnych; musi więc znać pochodzenie i rodowody jednostek lotnictwa z okresu 1914—1918. W tym wydziale są gromadzone opracowania dotyczące tradycji formacji lotnictwa oraz przechowuje się dokumenty organizacyjne, instrukcje i sprawozdania o ich sformowaniu, przemianowaniu lub rozwiązaniu. Laboratoriom

zajmuje

się

reprodukcją

dokumentów.

Przedmiotem

zainteresowania są także fotografie lotnicze. Ponadto laboratorium prowadzi mikrofilmowanie wybranych akt historycznych wydziału archiwalnego. * Informacje o archiwach wojskowych we Francji zostały uzyskane podczas pobytu na międzynarodowym technicznym stażu archiwalnym w Paryżu (2.01. — 19.03.1976 rok). W trakcie realizacji programu archiwiści z 21 krajów wizytowali między innymi archiwa historyczne wojsk lądowych i marynarki wojennej w Vincennes. Ponadto wiadomości zaczerpnięto z przewodników i publikacji, a głównie z „Podręcznika archiwistyki” (Paryż 1970, s. 91—99).