Studia Dydaktyczne 24-25/2013 ISSN 1230 - 1760
Anna Frąckowiak, „Kształcenie ustawiczne i szkoły wyższe – niedostrzegany potencjał”, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu, Radom 2012. Żyjemy w czasach, w których wiedza i umiejętności nabierają szczególnego znaczenia, stają się podstawowymi czynnikami warunkującymi jakość życia ludzi, ich funkcjonowanie w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości, strategicznymi bogactwami, które decydują o postępie i rozwoju społeczeństwa, państwa i gospodarki. W związku z tym edukacja staje się wartością cenioną i pożądaną w ciągu całego życia jednostki, stwarzającą jej możliwość przetrwania, rozwoju i godnego życia w wielowymiarowej i niejednoznacznej przyszłości. Zwrócono na to uwagę w wielu dokumentach UNESCO, OECD, Rady Europy, Unii Europejskiej, które bezpośrednio lub pośrednio odnoszą się dokształcenia przez całe życie. Można w tym miejscu powołać się chociażby na znany w środowisku pedagogów Raport UNESCO „Edukacja jest w niej ukryty skarb”(1998), powstały pod przewodnictwem Jacques`a Delorsa, w którym to kształcenie ustawiczne, ze względu na elastyczność, różnorodność i dostępność w czasie i przestrzeni, usytuowano niejako w centrum społeczeństwa i uznano za klucz do rozwijania talentów i możliwości twórczych jednostek, rozumienia drugiego człowieka, pełnienia roli obywatela, lepszego funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa. Warto też dodać, że w krajach rozwiniętych na kształcenie ustawiczne przeznacza się coraz więcej środków, co sprzyjać może tworzeniu się swoistej kultury edukacji przez całe życie. Wzrost zainteresowania kształceniem ustawicznym można także zauważyć w polskim piśmiennictwie poświęconym szkolnictwu wyższemu oraz dokumentach strategicznych. Przed uniwersytetami i innymi szkołami wyższymi stawia się szereg zadań w kontekście kształcenia ustawicznego, związanych między innymi z koniecznością ich większego otwarcia się na potrzeby różnych członków społeczeństwa, konstruowania ofert kształcenia, umożliwiających łączenie okresów nauki i pracy, rozwijania współpracy i wymiany międzynarodowej studentów i kadr akademickich. Zatem, misja uczelni w XXI wieku powinna zawierać niejako moralny obowiązek realizacji
420
Anny Frąckowiak Kształcenie ustawiczne i szkoły wyższe – niedostrzegany potencjał, Radom 2012, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu
koncepcji kształcenia ustawicznego. Stąd też, już na wstępie, z uznaniem należy przyjąć problematykę podjętą przez Annę Frąckowiak w recenzowanej książce „Kształcenie ustawiczne i szkoły wyższe – niedostrzegany potencjał”(Radom 2012, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu). Istotą a zarazem głównymi celami recenzowanej pracy, wyłożonymi we „Wstępie”, jest przedstawienie sposobów kreowania kształcenia ustawicznego w odniesieniu do szkolnictwa wyższego w Polsce w świetle dokumentów dotyczących szkolnictwa wyższego oraz wskazanie konsekwencji określonego obrazu kształcenia ustawicznego wyłaniającego się z tych dokumentów dla praktyki edukacji akademickiej. Tak sformułowane cele wyznaczyły treść, zakres i cechy materiałów stanowiących źródło przeprowadzonych badań oraz metodę postępowania badawczego. Autorka prześledziła przede wszystkim dokumenty dotyczące szkolnictwa wyższego publikowane w Polsce od 2005 r., diagnozy i raporty oświatowe, misje, wizje i strategie rozwoju polskich uczelni, by odszukiwać, scalać i interpretować treści skupiające się na kształceniu ustawicznym. Jednakże w pracy można odnaleźć także nawiązania do wielu międzynarodowych dokumentów, doniesień, deklaracji poświęconych zarówno szkolnictwu wyższemu, jak i kształceniu ustawicznemu, co świadczy o bogactwie treści, z których czerpała Autorka. Natomiast za najbardziej odpowiednią metodę do zbadania tak zakreślonego obszaru, A. Frąckowiak uznała analizę dyskursu, argumentując, że dzięki tej metodzie „można zwrócić uwagę nie tylko na to, co, ale i w jaki sposób jest opisywane/omawiane, w jakiej kolejności podawane, w jakich związkach ujmowane, ale też i co zostaje przemilczane” (s. 10). Przyjęte cele, a także metoda badań wyznaczyły strukturę pracy, na którą składa się, oprócz wspomnianego wstępu,7 rozdziałów oraz bibliografia. Układ rozdziałów jest logiczny, Autorka wpierw przybliża teoretycznometodologiczne założenia podjętych badań oraz koncepcje kształcenia ustawicznego, po czym skupia uwagę na rolach i zadaniach uczelni w obszarze kształcenia ustawicznego, ujętych w dokumentach bezpośrednio i pośrednio dotyczących polskiego szkolnictwa wyższego, całość zamykają wnioski i rekomendacje dotyczące konsekwencji określonych sposobów kreowania kształcenia ustawicznego w tych dokumentach dla polskiego szkolnictwa wyższego. Rozdział I „Analiza dyskursu i konstruktywizm jako perspektywa badawcza” i rozdział II „Kształcenie ustawiczne – nowe zjawisko czy dobra tradycja?” zawierają dobre rozwinięcie wzmiankowanych we „Wstępie” teoretycznych i metodologicznych założeń podjętych badań. Autorka dokonała
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
421 DR MARTA KOWALCZUK-WALĘDZIAK
tu dość obszernego uzasadnienia przyjęcia perspektywy konstruktywistycznej w przeprowadzonej analizie dyskursu, przedstawiła charakterystykę źródeł informacji (dokumentów), które wyłoniła spośród tzw. „uniwersum dyskursu” oraz przyjętego narzędzia badawczego. Zaprezentowała także użyteczny poznawczo przegląd źródeł teoretycznych kształcenia ustawicznego (przywołała tu koncepcje kształcenia ustawicznego w ujęciu m.in. Roberta J. Kidda, Paula Lengranda, Paula Belangera, Elżbiety Zawackiej, Józefa Półturzyckiego, Józefa Kargula) oraz podjęła próbę uporządkowania definicji kluczowego pojęcia zawartego w tytule pracy, co wydaje się szczególnie cenne w sytuacji obfitości ujęć definicyjnych oraz „mnożenia” rozmaitych określeń w odniesieniu do terminu „kształcenie ustawiczne”, które nie zawsze można uznać za synonimiczne(np. edukacja permanentna, uczenie się przez całe życie, edukacja ciągła, lifelong learning, lifelong education).Dodać trzeba, że A. Frąckowiak, analizując stanowiska różnych autorów zajmujących się kształceniem ustawicznym, w finale rozważań przyjęła za podstawę rozważań podjętych w tej pracy definicję A. Cieślaka, który kształcenie ustawiczne ujął dość szeroko, bo jako stwierdzenie warunków do stałego i wszechstronnego rozwoju osobowości na każdym etapie życia ludzkiego. Ten krytyczny przegląd koncepcji kształcenia ustawicznego w literaturze przedmiotu wzbogacony został o analizę sposobów ujmowania kształcenia ustawicznego w raportach i dokumentach UNESCO, OECD, Rady Europy i Unii Europejskiej, a także w polskich raportach i dokumentach ministerialnych dotyczących stanu edukacji. Czytelnik otrzymuje zatem już w tym miejscu świadectwo dobrego kunsztu badawczego Autorki, co stanowić powinno zachętę do dalszej lektury tekstu. W kolejnych dwóch rozdziałach: rozdziale III. „Szkoły wyższe a koncepcja kształcenia ustawicznego” i rozdziale IV. „Działania polskich uczelni w obszarze kształcenia ustawicznego” Autorka skoncentrowała swoje rozważania wokół pytania: „Dlaczego i w jaki sposób idea kształcenia ustawicznego powinna być realizowana w szkolnictwie wyższym?”. Poszukując odpowiedzi na to pytanie, odniosła się m.in. do tekstów polskich znawców kształcenia ustawicznego i dydaktyki szkoły wyższej, np. Ewy Kurantowicz, Józefa Półturzyckiego, Kazimierza Jaskota czy Tadeusza Aleksandra oraz zapisów z konferencji, deklaracji, opracowań i raportów międzynarodowych. Potrzebę realizacji idei kształcenia ustawicznego w szkolnictwie wyższym upatruje przede wszystkim w tym, że jest ono „istotnym ogniwem nie tylko w systemie edukacyjnym, ale i w życiu społecznym, jest ważnym pośrednikiem między światem edukacji a światem pracy” (s. 98). Co się zaś tyczy sposobów realizacji kształcenia ustawicznego w uczelniach, to
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
422
Anny Frąckowiak Kształcenie ustawiczne i szkoły wyższe – niedostrzegany potencjał, Radom 2012, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu
A. Frąckowiak, mając na uwadze przyjętą definicję kształcenia ustawicznego, przedstawiła je w odniesieniu do lifelongeducation oraz lifewideeduaction. W grupie działań w zakresie lifelongeducationsch charakteryzowała studia dla młodzieży i dorosłych, studia podyplomowe, edukację akademicką na odległość, uniwersytety dziecięce, uniwersytety młodzieżowe, uniwersytety trzeciego wieku, uniwersytety otwarte, licea i gimnazja akademickie, natomiast w zakresie lifewideeduaction – biura karier i poradnictwo zawodowe, popularyzację wiedzy naukowej przez działalność towarzystw naukowych, festiwale nauki, techniki i sztuki, kulturę studencką, duszpasterstwo akademickie i sport, przedsiębiorczość akademicką i aktywność obywatelską, doskonalenie zawodowe pracowników naukowych i szkoły letnie. Na tym tle interesująco jawią się zaprezentowane wyniki analizy treści misji i innych dokumentów strategicznych uczelni, zarówno publicznych, jak i niepublicznych, które pokazują dużą różnorodność (dowolność?) w pojmowaniu kształcenia ustawicznego przez polskie szkoły wyższe – od modnego „hasła” przez rozwój studiów podyplomowych, studia doktoranckie, uniwersytet trzeciego wieku, edukację na odległość, edukację dorosłych, tworzenie centrów kształcenia ustawicznego do szerokiego ujęcia obejmującego, oprócz studiów podyplomowych, wykłady otwarte oraz zajęcia dla dzieci i młodzieży. Tę różnorodność zauważyć też można w uzasadnianiu potrzeby jego realizacji, np. rozwój gospodarki, zaspokojenie potrzeb lokalnego rynku pracy, wymogi współczesnego społeczeństwa, rozwój regionu, współpraca międzynarodowa oraz definiowaniu celów i zadań kształcenia ustawicznego, np. nawiązywanie kontaktów z absolwentami, prowadzenie wykładów otwartych, rozwój e-learningu. Rozdział V „Koncepcje udziału szkół wyższych w kształceniu ustawicznym – w świetle dokumentów bezpośrednio dotyczących szkolnictwa wyższego w Polsce” i rozdział VI „Koncepcje udziału szkół wyższych w kształceniu ustawicznym – w świetle dokumentów pośrednio dotyczących szkolnictwa wyższego w Polsce” najmocniej, jak się zdaje, związane są z tematem pracy, bowiem odsłaniają rzeczywisty obraz kształcenia ustawicznego nakreślony w dokumentach, mających notabene duży wpływ na praktykę edukacji akademickiej. Ten obszerny fragment recenzowanej książki jest „żywy” (bo wzbogacony wieloma cytatami z dokumentów, raportów i deklaracji), wielowątkowy, nasycony niezwykle cennymi spostrzeżeniami Autorki co do pojmowania kształcenia ustawicznego w dokumentach, a przede wszystkim przynosi odpowiedź na postawione problemy badawcze. Z lektury tekstu wynika, że obraz kształcenia ustawicznego wyłaniający się z dokumentów jest mglisty, niespójny, „zlepiony” z wielu haseł, często bez
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
423 DR MARTA KOWALCZUK-WALĘDZIAK
pokrycia w postaci propozycji konkretnych działań. Wprawdzie w dokumentach tych wskazuje się na potrzebę urzeczywistniania, rozwijania, upowszechniania koncepcji kształcenia ustawicznego w obszarze szkolnictwa wyższego, jednakże trudno tam odnaleźć zalecenia dla konstruowania programów w tym zakresie bądź co do źródeł finansowania ich realizacji. Tak jest w przypadku, między innymi, raportów „Polskie szkolnictwo wyższe. Stan, uwarunkowania, perspektywy”, „Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego: 2010-2020. Projekt środowiskowy”, „Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do 2020 roku – drugi wariant” czy „Diagnoza stanu szkolnictwa wyższego w Polsce”. Nie do końca jest więc uzasadnione, co słusznie podkreśliła A. Frąckowiak, „punktowanie” przez autorów tych dokumentów słabości kształcenia ustawicznego w polskich uczelniach. Prowadzi to w ślepy zaułek – krytyce poddawane jest coś, tylko do końca nie wiadomo co i za co. W tym kontekście w pełni uzasadnione wydaje się użycie w tytule pracy sformułowania „niedostrzegany potencjał”. Na szczęście Autorka ów potencjał zauważa i wskazuje realne możliwości jego wydobywania i rozwijania, czemu daje świadectwo w ostatnim rozdziale recenzowanej pracy, zatytułowanym „Konsekwencje koncepcji kształcenia ustawicznego i roli szkół wyższych dla rozwoju teorii i praktyki edukacyjnej”. A. Frąckowiak, stojąc na konstruktywnym, profesjonalnym podejściu do kształcenia ustawicznego w szkolnictwie wyższym, wskazała na konieczność zwiększania zaangażowania środowiska pedagogów w kształtowanie polityki wobec szkolnictwa wyższego i kształcenia ustawicznego w Polsce, pisząc, że „niedopuszczalne jest (…), aby głos pedagogów był w tych analizach nieobecny bądź marginalny” (s. 291). Postulat ten, jak się zdaje, powinien być uwzględniany także przy okazji innych prac nad zmianami w szkolnictwie wyższym. Ponadto, jej zdaniem, potrzebne jest także rozwinięcie i wzmocnienie roli Akademickiego Towarzystwa Andragogicznego, które powinno szerzej lobbować w sprawach, którymi się zajmuje, przygotowanie środowiskowej diagnozy strategii rozwoju szkolnictwa wyższego oraz podniesienie świadomości w zakresie kształcenia ustawicznego pracowników naukowych z dziedzin innych niż pedagogika. Można jednak odnieść wrażenie, że najważniejsze dla Autorki z punktu widzenia zwiększania potencjału tkwiącego w uczelniach wyższych w zakresie realizacji kształcenia ustawicznego, jest uporządkowanie terminologii dotyczącej kształcenia ustawicznego, bowiem jak wskazuje: „nie można (…) społeczeństwa skazywać tylko na jeden, dość ubogi obraz kształcenia ustawicznego i roli szkół wyższych w owym kształceniu. Jeśli bowiem istnieją inne spojrzenia, inne perspektywy, należy je z pewnością pokazywać i uświadamiać” (s. 293).
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
424
Anny Frąckowiak Kształcenie ustawiczne i szkoły wyższe – niedostrzegany potencjał, Radom 2012, Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu
Wprowadzenie ładu terminologicznego może także skierować na właściwy tor politykę wobec kształcenia ustawicznego zarówno na szczeblu ministerialnym, jak i uczelnianym. Na zakończenie chcę podkreślić, że Anna Frąckowiak stworzyła pracę ważną poznawczo, o dużych walorach teoretycznych i praktycznych(nie ma w polskiej literaturze naukowej opracowania monograficznego ujmującego wielostronnie to zagadnienie), skłaniającą do refleksji i podejmowania prób rozwijania czy usuwania braków i niedostatków w realizacji idei kształcenia ustawicznego w uczelniach. Książkę tę można (a nawet trzeba) polecić nie tylko nauczycielom akademickim, ale także decydentom, gremiom, jednostkom odpowiedzialnym za prawodawstwo w tym zakresie, jak i studentom uniwersytetów i szkół wyższych, zwłaszcza pedagogiki (!), którzy powinni w przyszłości tak prowadzić swoich uczniów, by ci byli zdolni do edukacji przez całe życie. Marta Kowalczuk-Walędziak
Studia Dydaktyczne 24/2012 ISSN 1230 - 1760
