11:2013

11 11

PL ISSN: 1429-0618

Journal of Urban Ethnology jest pismem otwartym dla badaczy miejskiej kultury zarówno w jej wymiarze teoretyczno-metodologicznym jak i szczegółowej analizy aspektów kultury miasta. JUE znajduje się na liście ERIH od roku 2007 w grupie najważniejszych czasopism narodowych w danej dziedzinie nauki – kategoria czasopism NAT. Zgodnie z aktualną punktacją Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego za opublikowanie artykułu w czasopiśmie JUE autor uzyskuje 10 punktów. Pismo założone w 1992 r., wydawane przez Muzeum Niepodległości w Warszawie w latach 1995-2001 oraz przez Polskie Towarzystwo Etnologii Miasta w latach 2001-2010. Od 2012 r. prawnym właścicielem tytułu jest Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.

Redakcja: Redaktor naczelny: Róża Godula-Węcławowicz (etnologia) Sekretarze redakcji: Ewa Baniowska-Kopacz (etnologia), Maria Godyń (etnologia) Redaktor tematyczny: Andrzej Stawarz (etnologia) Redaktor językowy: Katarzyna Łeńska-Bąk (filologia polska)

Na łamach JUE zamieszczamy teksty o  charakterze teoretycznym, metodologicznym, analitycznym, komparatystycznym, materiałowym. Drukujemy artykuły, które jeszcze nie były publikowane, jedynie w drodze wyjątku przyjmujemy tekst wydany wcześniej w innym języku. Język artykułu: polski, ewentualnie, po wcześniejszym uzgodnieniu z redakcją – angielski lub inny. Redakcja wstępnie kwalifikuje artykuły pod względem ich zgodności z profilem tematycznym i z wymogami formalnymi pisma oraz z zasadami stawianymi publikacjom naukowym. Następnie kieruje je do recenzentów zewnętrznych. W procesie recenzowania obowiązuje zasada double-blind review oznaczająca, że autorzy i  recenzenci nie znają swych tożsamości; w  pozostałych przypadkach recenzent podpisuje deklarację o  niewystępowaniu konfliktu interesów. Recenzji podlega koncepcja pracy (wybór tematu, założenia), metodologia (wybór metody, jej zastosowanie), narracja (jasność wywodu, styl wypowiedzi), redakcja tekstu (adekwatność tytułu, podział tekstu na części, adekwatność przypisów). Recenzent w formie pisemnej określa warunki dopuszczenia artykułu do druku lub jego odrzucenia. W przypadku uwag autor zobowiązany jest do ustosunkowania się do nich. Ostateczną decyzję o publikacji artykułu bądź jego odrzuceniu podejmuje redakcja, kierując się opiniami recenzentów i odpowiedziami autorów. W przypadkach kontrowersyjnych redakcja może powołać dodatkowego recenzenta. Materiałów nieprzyjętych do druku redakcja nie odsyła.

Rada naukowa: Marcin Brocki (Uniwersytet Jagielloński, Kraków), Iwona Dudek-Blaise (Centre national de la recherche scientifique, Marseille), Jan Horský (Univerzita Karlova v Praze, Praha), Grażyna Ewa Karpińska (Uniwersytet Łódzki, Łódź), Laurie Koloski (University of William & Mary, Williamsburg, VA, USA), Agnieszka Sadrei (British Archaeological Association, London), Peter Salner (Slovenská akadémia vied, Bratislava), Blanka Soukupová (Univerzita Karlova v Praze, Praha), Franciszek Ziejka (Uniwersytet Jagielloński, Kraków)

Redakcja zastrzega sobie prawo do wyboru, skracania i redagowania tekstów.

Zespół recenzentów: Marcin Brocki, Anna Czajka-Cunico, Wojciech Dohnal, Mirosława Drozd-Piasecka, Iwona Kabzińska, Ryszard Kantor, Jolanta Kowalska, Daniel Luther, Nina Pavelčíková, Adam Pomieciński, Ryszard Tomicki

Journal of Urban Ethnology jest rocznikiem, wydawanym w  wersji papierowej. Artykuły do tomu bieżącego należy nadsyłać do 31 marca, lecz redakcja zastrzega sobie prawo do przesunięcia tego terminu jak też przeniesienia tekstów do kolejnych numerów pisma. Autorom publikującym na łamach Journal of Urban Ethnology  nie są wypłacane honoraria, otrzymują natomiast po jednym egzemplarzu autorskim tego numeru czasopisma, w którym znajduje się ich artykuł. Szczegółowe informacje dla autorów podane są na stronie internetowej: www.iaepan.edu.pl (zob. Wydawnictwa/Czasopisma/Journal of Urban Ethnology).

Autorzy publikacji powinni ujawnić wkład poszczególnych osób w  powstanie publikacji, przy czym główną odpowiedzialność ponosi autor zgłaszający tekst. W  razie stwierdzenia przypadków nierzetelności naukowej, polegającej na nieujawnieniu wkładu innych osób w powstanie publikacji (ghostwriting) bądź wskazaniu jako współautorów osób, których wkład w powstanie publikacji był znikomy lub w ogóle nie miał miejsca (guest authorship), redakcja ma obowiązek powiadomienia o tym naruszeniu zasad etyki środowisko naukowe.

11

Tom dofinansowała Univerzita Karlova v Praze, Fakulta humanitních studií z programu PRVOUK P 20 Kulturní, sociální a historická antropologie

Instytut Archeologii i Etnologii Polska Akademia Nauk

11

Kraków 2013

Journal of Urban Ethnology © Copyright 2013. All papers are copyright to their authors and Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences

PL ISSN 1429-0618

Redakcja Journal of Urban Ethnology Pracownia Etnologii w Krakowie IAiE PAN ul. Sławkowska 17 31-016 Kraków Polska e-mail: [email protected] tel.: +48 12 422 48 65 www.iaepan.edu.pl (zob. Wydawnictwa / Czasopisma / Journal of Urban Ethnology)

Tłumaczenia abstraktów: Klaudyna Michałowicz, korekty artykułu E. Wiącek: J. Borowicz (native speaker), J. Kopacz, D. Woodward (native speaker), tłumaczenie i korekta artykułu B. Soukupovej V. Levy (native speaker)

Koncepcja okładki: Róża Godula-Węcławowicz Autor zdjęcia na okładkę: Mirosław Mrozik, www.mrozilla.pl

Opracowanie graficzne, skład i druk: Bloo Point, www.bloopoint.pl ul. Armii Krajowej 12/13 32-065 Krzeszowice Polska

SPIS TREŚCI – CONTENTS Editoriale . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Artykuły – Articles Blanka Soukupová Czech urban ethnology (anthropology) – birth, politico-social and professionally scientific starting point, main topics of research . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Česká urbánní etnologie (antropologie) – zrození, politicko-sociální a vědecká východiska, hlavní témata výzkumu Jacek Jan Pawlik Miejscowość Agoènyivé wobec dynamiki rozwoju metropolii Lomé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 The town of Agoènyivé and the dynamics of the development of the Lomé metropolis Łukasz Kaczmarek, Izabella Parowicz Kingston: Kolonialne ślady w tożsamości przestrzennej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Kingston: colonial traces in spatial identity Agnieszka Szczepaniak-Kroll Transnarodowa mobilność jako element nowego stylu życia berlińskich Polaków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Trans-national mobility as an element of the new lifestyle of Poles resident in Berlin Renata Hołda Boże Ciało. Święto, ceremonia i performance. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Corpus Christi. Feast, ceremony and performance Aleksandra Krupa-Ławrynowicz Miejska symfonia. O zgrabnej metaforze w eseistycznej formie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 City symphony. An essay on an apposite metaphor Materiały – Materials Elżbieta Wiącek In the labyrinth of memory. Images of the Warsaw Uprising of 1944. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 W labiryncie pamięci. Obrazy Powstania Warszawskiego 1944 Grażyna Ewa Karpińska Pomniki bez cokołów – realizacje przedstawiające mężczyzn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Monuments without pedestal – male presentations Aleksander Łupienko Mikroświat kamienicy czynszowej doby zaborów. Funkcjonowanie i życie w warszawskich kamienicach w źródłach z lat 1864–1914 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 The micro-universe of a tenement house in the period of the Partitions. Functioning and life in Warsaw tenements in the sources from the years 1864–1914 Noty o autorach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135

Editoriale

Nowa redakcja i nowy wydawca – Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk wznawia Journal of Urban Ethnology, którego dziesięć numerów ukazało się w latach 1995 – 2010. Pomysłodawcą i założycielem był Andrzej Stawarz, zarazem pierwszy redaktor naczelny. Tę funkcję pełnił także z chwilą utworzenia w roku 2000 Polskiego Towarzystwa Etnologii Miasta, które przejęło periodyk od dotychczasowego wydawcy, czyli Muzeum Niepodległości w Warszawie. Kolejna zmiana dokonuje się obecnie. Atrakcyjność i dynamika miejskiej kultury wzbudza zainteresowanie różnych gałęzi humanistyki i dyscyplin pokrewnych, oprócz etnologii-antropologii kulturowej nie sposób nie przywołać dokonań socjologii, historii, literaturoznawstwa, geografii humanistycznej, czy urbanistyki i wielu, wielu innych. Miasto – jako struktura złożona naturalną koleją rzeczy jest obszarem wielokierunkowych obserwacji, ale prowokuje też do interdyscyplinarnego przekraczania granic. We współczesnych analizach reprezentowane są wielorakie opcje teoretyczno-metodologiczne. Oprócz trwale osadzonych – historyzujących i socjologizujących, obecne są trendy semiotyczne, fenomenologiczne i hermeneutyczne oraz narracje postmodernistyczne i mieszane. Dotychczasowe doświadczenia edytorskie dowodzą, że istnieje potrzeba czasopisma prezentującego najnowsze wyniki badań w dziedzinie antropologii miasta. Równie wartościowa, a być może ciekawsza pod względem poznawczym jest idea zderzenia różnych perspektyw „czytania” miasta przez humanistów wychodzących z odmiennych założeń metodologicznych. Niniejszy JUE nr 11 jest skromnym tego przykładem. Naszym zamierzeniem jest bardziej wyrazisty profil periodyku. Będziemy kierować uwagę na wybrane aspekty miejskiej kultury i poddawać je naukowemu oglądowi. Zatem w kolejnych rocznikach Journal of Urban Ethnology temat wiodący wypełni część pierwszą, natomiast część druga, czyli varia będzie otwarta dla innej, zróżnicowanej problematyki. W roku 2014 przypadają dwie ważne rocznice – 100-lecie wybuchu I wojny światowej oraz 75 lat od rozpoczęcia drugiej. W dziejach wielu miast były to wydarzenia nie tylko dramatyczne, ale także przełomowe w ich kulturze. Zapraszamy do refleksji o miastach doświadczonych wojną, po której „nic już nie było takie same”. Jednak nie pytamy o ówczesną miejską rzeczywistość – na ten temat zapisano już wiele stron. Nie pytamy o przyczyny działań wojennych, o ich przebieg, skutki, oceny, postawy, martyrologię... i o wiele skądinąd ważnych treści, które też już niejednokrotnie rozważano. Natomiast proponujemy zastanowić się nad „fenomenem wojny” trwającym w kulturze miasta oraz sposobem, w jaki się ujawnia na różnych poziomach zbiorowego doświadczania, przeżywania rzeczywistości i budowania jej obrazu. Róża Godula-Węcławowicz Kraków, grudzień 2013 r.

Blanka Soukupová Fakulta humanitních studií Univerzity Karlovy v Praze

Czech urban ethnology (anthropology) – birth, socio-political and professionally scientific starting point, main topics of research *

Abstract

Urban ethnology comprises one of the most promising subdisciplines of our field. It is possible to date the beginnings of Czech urban ethnology to the first half of the 1990s, while this new specialization was formed in the world in the 1970s. At the beginning of the 1990s, interethnic relations in the city became the crucial problem in establishing urban ethnology. In the mid ‘90s Czech urban ethnology broadened research on interethnic relations in the city, which until then had been their main interest, to include other topics. At the threshold of the 21st century, then, a solid view of the city was finally achieved. Symbolism connected with the city, construction of its importance, structured memory of the inhabitants of cities and their role in the creation of urban identities, sacral and profane places in the city, issues linked with myths in cities and about cities became the center of attention of urban ethnologists. Thus, at the threshold of the 21st century, the approach to urban ethnology is holistic. Key words: Czech urban ethnology, city, inhabitants, symbolism, urban identity ***

Urbánní etnologie představuje jednu z  nejperspektivnějších subdisciplín našeho oboru. Počátky české urbánní antropologie lze datovat do první poloviny devadesátých let 20. století, zatímco ve světě se tato nová specializace formovala už v sedmdesátých letech minulého století. Na počátku devadesátých let 20. století se stěžejním problémem etablující se urbánní etnologie staly mezietnické vztahy ve městě. Od poloviny devadesátých let přibyl problém fungování společenských vazeb v urbánním prostředí, prožívání města konkrétními lidmi a socioprofesními skupinami, a to i prostředí sídlišť s  panelovými domy. Na prahu 21. století se pak konečně prosadil celistvý pohled na město. Do centra pozornosti urbánních antropologů se dostala symbolika spojená s městem, konstrukce jejího významu, strukturovaná paměť obyvatel ve městech a její role při vytváření městských identit, problematika sakrálních a profánních míst ve městě, problematika mýtů ve městech a o městech, problém města žijícího ve vzpomínkách. Na prahu 21. století byl pro českou urbánní etnologii již typický holistický přístup. Klíčová slova: česká urbánní etnologie (antropologie), mezietnické vztahy, stereotypy a symboly

Jacek Jan Pawlik Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Katedra Filozofii i Antropologii

Miejscowość Agoènyivé wobec dynamiki rozwoju metropolii Lomé Abstract

African towns have been developing quite rapidly in the course of the last decades, especially since individual countries became independent states. The capital city of Togo, Lomé, is no exception. Its somewhat chaotic growth, however, with extensive suburbs spreading ever further from the city proper, renders communication between them problematic. The economic and social advantages of the city centre increasingly fail to offset losses incurred on account of the need to commute between the centre and the peripheries. Hence many city districts are being transformed, to a  large degree, into self-sufficient “islands” in the city archipelago. The case study of the present article, the town of Agoènyivé, lies in the close vicinity of Lomé. Research on the demographic, political and social factors accompanying the development of Lomé indicates that they do not create particularly favourable conditions for a potential transformation of the city into an urban archipelago. In fact, the case study indicates the opposite: since the city centre expands, Agoènyivé becomes less peripheral. Key words: urban anthropology, Togo, Lomé, urban development, centre-periphery ***

W ostatnich kilkudziesięciu latach zauważa się gwałtowny rozwój miast afrykańskich, przy czym Lomé nie stanowi wyjątku. Wraz z dość chaotycznym rozwojem przestrzeni miejskiej odległości pomiędzy poszczególnymi dzielnicami rosną do tego stopnia, że przepływ peryferie‒centrum staje się problemem. Ekonomiczno-społeczna siła przyciągania centrum jest niewystarczająca, aby zrekompensować straty wynikające z  przemieszczania. Stąd poszczególne dzielnice stają się w dużym stopniu samowystarczalnymi wyspami na miejskim archipelagu. Artykuł analizuje rozwój miejscowości Agoènyivé położonej w  bliskim sąsiedztwie Lomé, stolicy Togo, jako przykład możliwej „archipelagizacji” przestrzeni miejskiej. Z przeprowadzonych badań wynika, że czynniki demograficzne, polityczne i  społeczne, właściwe dynamice rozwoju Lomé, nie sprzyjają „archipelagizacji”. W  przypadku badanej miejscowości zauważa się ponadto proces odwrotny, a mianowicie ze względu na przesunięcie się centrum miasta traci ona status peryferii. Słowa kluczowe: antropologia miasta, Togo, Lomé, rozwój miasta, centrum‒peryferia

Łukasz Kaczmarek Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Izabella Parowicz Lehrstuhl für Denkmalpflege  Europa-Universität Viadrina Frankfurt (Oder)

Kingston: kolonialne ślady w tożsamości przestrzennej Abstract

Following the decolonisation in 1962, Jamaica has experienced massive inner migration from rural to urban areas. The towns have grown in size, and their social profiles have changed. Colonial urban class structure has largely atrophied with the disappearance of rich landowner class and pauperisation of the “bourgeoisie”. As a result, while the better-off Jamaican citizens have gradually left their traditional, old fashioned residences in search for new living spaces, the abandoned districts and houses were gradually inhabited by the new population originating from the lower social strata. This led to the degradation of large urban areas; numerous old buildings, squares and whole parts of towns are often in a dramatic state of preservation – abandoned by the old landlords, misused by the new ones, and neglected by the authorities. The present paper explores the socio-cultural background of the contemporary spatial identity of the inhabitants of Kingston and their attitude towards the colonial architectural heritage. The data and reflection derive from ethnographic research conducted in Jamaica between January and July 2011. Key words: colonial heritage, collective memory, identity construction, urban development, heritage appropriation ***

W XX wieku na Jamajce nastąpiły masowe migracje wewnętrzne z obszarów wiejskich do miast, które znacząco się rozrosły, a ich przekrój społeczny uległ znaczącym przemianom. Kolonialna, miejska struktura klasowa w dużym stopniu osłabła wraz z zaniknięciem sfery bogatych właścicieli ziemskich i pauperyzacją „burżuazji”. W rezultacie lepiej sytuowani obywatele Jamajki stopniowo opuścili swoje tradycyjne rezydencje w poszukiwaniu nowych siedlisk, zaś opuszczone przez nich dzielnice i  domy zostały zasiedlone przez nowych mieszkańców z  tzw. niższych sfer społecznych. Doprowadziło to jednak do procesu degradacji całych przestrzeni miejskich, budynków i ulic, które – opuszczone przez starych i zaniedbane przez nowych mieszkańców oraz przez władze – znajdują się w dramatycznym stanie technicznym i estetycznym. Celem niniejszego artykułu jest opis społeczno-kulturowego podłoża współczesnej tożsamości przestrzennej mieszkańców Kingston oraz ich podejść do kolonialnego dziedzictwa architektonicznego na podstawie obserwacji i refleksji pochodzących z badań etnograficznych prowadzonych na Jamajce od stycznia do lipca 2011. Słowa kluczowe: Dziedzictwo kolonialne, konstruowanie tożsamości, rozwój urbanistyczny i społeczny miast

Agnieszka Szczepaniak-Kroll Instytut Archeologii i Etnologii Polska Akademia Nauk

Transnarodowa mobilność jako element nowego stylu życia berlińskich Polaków Abstract

The German researcher Birgit Glorius (2007) identified three so-called indicators of transnationalism which together create an overall picture of this phenomenon: trans-mobility, trans-culturalism and trans-identity. This paper discusses the first of those in the context of Polish migrants currently living in Berlin. As it turns out, trans-mobility is one of the key elements affecting the lifestyles of Poles living in Germany. For young generation of Poles, unrestricted travel across the border, the use of mobile phones and the Internet are a natural phenomenon, a part of their everyday life. However, in the case of immigrants from the ‘80s and ‘90s these aspects have a significant impact on the process of transforming their lifestyles from immigrant to transnational ones. Thinking that their future would definitely be associated with Germany, these immigrants have already integrated with the foreign culture and they have been influenced by acculturation. Meanwhile, the opening of the borders has created, once again, an opportunity to revive their contacts with Poland, both in the social and cultural aspects. Immigrants from the ‘90s began to come to Poland more frequently, not just to visit their relatives, but also because of travel, work, education etc. Telephone and e-mail contacts with relatives and friends have been activated. Key words: transmigration, Poles in Germany, lifestyles, emigration to Germany ***

Niemiecka badaczka Birgit Glorius (2007) wyróżniła trzy tzw. indykatory transnarodowości, tworzące całościowy obraz zjawiska: indykator transmobliności, transkulturowości i  transtożsamości. W  artykule omówiony został pierwszy z nich, w kontekście polskich migrantów mieszkających obecnie w Berlinie. Jak się okazuje, transmobilność jest jednym z  podstawowych elementów wpływających na style życia Polaków mieszkających w  Niemczech. Dla młodego pokolenia Polaków swobodne przepływy przez granicę, korzystanie z telefonów komórkowych i Internetu są czymś naturalnym, częścią codziennej egzystencji. Natomiast w przypadku imigrantów z lat 80. i 90. mają znaczący wpływ na przeobrażenia ich stylów życia z imigracyjnych w transnarodowe. Osoby te zdążyły się już zintegrować, uległy częściowej akulturacji sądząc, że ich przyszłość będzie definitywnie związana z  Niemcami. Tymczasem otwarcie granic stworzyło im na powrót możliwość ożywienia kontaktu z Polską, zarówno na płaszczyźnie społecznej, jak i kulturowej. Imigranci od lat 90. zaczęli częściej jeździć do Polski i to nie tylko po to, by odwiedzić krewnych, lecz z powodów turystycznych, zawodowych, edukacyjnych itd. Zaktywizowano również telefoniczne i e-mailowe kontakty z bliskimi i znajomymi. Słowa kluczowe: transmigracja, Polacy w Niemczech, style życia, emigracja do Niemiec

Renata Hołda Instytut Studiów Międzykulturowych Uniwersytet Jagielloński

Boże Ciało. święto, ceremonia i performans

Abstract

In 2011 in Łódź, a man dressed in a butterfly costume disturbed the peace of the procession celebrating a Catholic feast: The Solemnity of the Most Holy Body and Blood of Christ (Corpus Christi), in Poland known as “Boże Ciało”. This incident, which was of an interventional street performance character, provides an excellent opportunity for considerations on ritual, ceremony and their place in the present-day reality. The starting point is Victor Turner’s universalising idea of “social drama”, which enables us to join together cultural phenomena as different as a theophoric procession and performance art. The article presents changes in the solemnizing and understanding of feasts, and within this area, of rituals and religious ceremonies. Similarly to other manifestations of collective life, the Corpus Christi procession with its medieval genesis was included in religious and socio-political system. Later, the procession was added into the private sphere owing to the fact that a secularisation and disestablishment policy was first signalled, and then implemented in Europe, and time was separated into periods of labour and leisure. Nowadays, this procession is still solemnized in Poland and gathers large numbers of parishioners, giving them an occasion to celebrate; to some, however, it is now a conventionalised, unfounded and thus worthless form of ritual. Key words: ritual, ceremony, Corpus Christi, Catholic feast ***

W 2011 roku mężczyzna ubrany w  strój motyla naruszył porządek łódzkiej procesji organizowanej w  katolicką Uroczystość Najświętszego Ciała i Krwi Pańskiej, zwaną w Polsce Bożym Ciałem. Wydarzenie to, o charakterze ulicznego performansu interwencyjnego, jest okazją do podjęcia rozważań dotyczących rytuału, ceremonii i  ich miejsca we współczesności. Punktem wyjścia jest uniwersalizująca koncepcja „dramatu społecznego” Victora Turnera pozwalająca na wspólne ujęcie tak różnych zjawisk kulturowych, jakim jest teoforyczna procesja i performance art. Przedstawione zostały zmiany w świętowaniu i w rozumieniu świąt, a w ich zakresie rytuałów i ceremonii religijnych. Posiadająca średniowieczną genezę procesja organizowana w Święto Bożego Ciała, podobnie jak inne manifestacje życia zbiorowego, została włączona w system religijny i społeczno-polityczny, potem zaś w związku z głoszonymi i realizowanymi w Europie hasłami sekularyzacji i oddzielenia państwa od Kościoła i wydzieleniem się czasu wolnego, w sferę prywatną. Współcześnie funkcjonuje, nadal gromadząc wiernych i będąc dla nich okazją do świętowania, dla niektórych jednak jest już skonwencjonalizowaną, nieznajdującą uzasadnienia, a przez to pustą formą rytualną. Słowa kluczowe: rytuał, Boże Ciało, święta katolickie

Aleksandra Krupa-Ławrynowicz Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Łódzki

Miejska symfonia. O zgrabnej metaforze w eseistycznej formie Abstract

The article is inspired by the 1927 film Berlin. Symphony of a great city, the title of which gave name to the genre to which the film belongs: the city symphony. Films in this genre combine the features of a documentary and an avantgarde production, and depict the life of a metropolis; they are a sign of a fascination with city life. Walter Ruttmann’s film and the metaphor “city symphony” constitute a starting point for considerations on the nature of filmic matter and provide an opportunity for anthropological reflection on the nature of a city, especially on issues associated with visual aspects of the experience of a city and the image dominant in this experience. The metaphor of “city symphony” is interpreted as a harmonious blend of matter, sense, meanings and vitality which creates the city reality. The author focuses on the scientific and artistic fascinations of a city, about urban complexity and its cultural significance. Key words: city symphony, Berlin, Walter Ruttmann, urban anthropology ***

Inspiracją dla artykułu jest niemiecki film z  1927 roku, w  reżyserii Waltera Ruttmanna, zatytułowany Berlin. Symfonia wielkiego miasta. To od tytułu tego filmu bierze swoją nazwę gatunek filmowy – symfonia miejska – łączący cechy filmu dokumentalnego i  awangardowego, obrazujący życie wielkich miast, będący przejawem fascynacji wielkomiejskim życiem. Dzieło Ruttmanna staje się punktem wyjścia nie tylko do rozważań o  naturze filmowej materii, nie monopolizuje też problematyki związanej z wizualnością i dominantą obrazu w doświadczeniu miasta; jest próbą antropologicznego zrozumienia istoty miasta. Metafora „miejskiej symfonii” zostaje zaś odczytana jako harmonijne zespolenie materii, sensów, znaczeń i witalności współtworzących miejską rzeczywistość. Słowa kluczowe: miejska symfonia, Berlin, Walter Ruttmann, antropologia miasta

Elżbieta Wiącek Instytut Studiów Regionalnych Uniwersytet Jagielloński

In the labyrinth of memory. Images of the Warsaw Uprising of 1944 Abstract

The Warsaw Uprising is one of the key events for understanding not only the history of Warsaw and Poland but also Central Europe. Memory is a phenomenon that is directly related to the present; our perception of the past is always influenced by the present. The aim of the presentation is to examine how the images of Warsaw in the time of Uprising of 1944 have been changing. Key words: The Warsaw Uprising, Warsaw, city-text, inhabitants, cultural memory, museum, memorialism, narration ***

Powstanie warszawskie jest jednym z kluczowych wydarzeń pozwalających zrozumieć nie tylko historię Warszawy czy Polski, ale również Europy Środkowej. Pamięć jest fenomenem bezpośrednio związanym z teraźniejszością; na naszą percepcję przeszłości zawsze wpływają obecne okoliczności. Celem artykułu jest zbadanie, jak zmieniały się obrazy Warszawy w czasie Powstania. Słowa kluczowe: powstanie warszawskie, Warszawa, miasto‒tekst, mieszkańcy, muzeum, memorializm, narracja.

Grażyna Ewa Karpińska Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Łódzki

Pomniki bez cokołów – realizacje przedstawiające mężczyzn

Abstract

In the current text I describe the cultural contexts of selected monuments, concentrating on memorial sculptures with a male subject. I am not interested in monuments which stand entirely against the current of contemporary art, that is those which are monumental and consist of a statue on a plinth. Instead, I focus on memorial sculpture integrated into city life and on entirely non-monumental monuments: ones without plinths, growing straight from pavements and representing life-size men in natural poses. Such monuments demonstrate some leading thematic variants and formal conventions. The fundamental and most popular variant of their design is the statue of a man sitting on a bench, in a chair or an armchair, or standing in a relaxed pose on the pavement. Such sculptures are usually memorials of notable personages, although increasingly often they represent also “ordinary” people shown in natural poses and at everyday activities, which refer to the local history and local tales of the “commonplace”, daily life experiences of the area’s residents. Key words: monuments, urban monuments, male sculptures, Lodz monuments, Poznan monuments, Warsaw monuments ***

W niniejszym tekście, koncentrując się na pomnikach przedstawiających mężczyzn, opisuję kulturowe konteksty wybranych realizacji. Nie interesują mnie pomniki idące całkowicie pod prąd współczesnej sztuki, czyli te monumentalne i mieszczące rzeźby na cokołach. Uwagę kieruję ku rzeźbie pomnikowej włączonej w życie miasta, ku pomnikom pozbawionym cokołów i  zaprzeczających monumentalności, wyrastających wprost z  chodników, przedstawiających mężczyzn naturalnego wzrostu i w naturalnych pozach. Mają one wiodące warianty tematyczne i  konwencje formalne. Wariant realizacji podstawowy i  najpopularniejszy to mężczyzna siedzący na ławeczce, krześle, w fotelu lub stojący w swobodnej pozie na chodniku. Jest to zazwyczaj osoba znana, choć coraz więcej jest przedstawień „zwykłych” ludzi ukazywanych przez pozy i  czynności wykonywane na co dzień, nawiązujących do lokalnej historii i lokalnych opowieści o „zwykłych” życiowych doświadczeniach mieszkańców. Słowa kluczowe: pomniki, miejskie pomniki, mężczyźni na pomnikach, pomniki w Łodzi, pomniki w Poznaniu, pomniki w Warszawie

Aleksander Łupienko Instytut Historii Polska Akademia Nauk

Mikroświat kamienicy czynszowej doby zaborów. Funkcjonowanie i życie w warszawskich kamienicach w źródłach z lat 1864–1914

Abstract

The Warsaw tenement houses were of vital importance in a large city as, apart from functioning as dwellings, they fulfilled a function of delivering a shelter for productive and cultural activities, as well as for national conspiracy against the Russian rulers. There is a clear need for research on the inner “life” of such a structure, which at that time (1864–1914) was very dynamic. As there was virtually no private service companies and not enough public service of hostile Russian authorities, the needs of a single tenement house (a large structure giving shelter to up to a few hundred people) had to be satisfied by many private door-to-door servicemen and numerous domestic servants. Although people of different classes met in such a house, there was almost no social integration of the better-off tenants. Only the domestic servants (often village girls, newcomers to the city), poorer tenants and their children integrated in the yard, in the gate and on the shared corridors of the house. Key words: tenement houses, yards, flats, social history of the 19th century ***

Kamienice czynszowe miały duże znaczenie w Warszawie, mieście osiągającym przed 1914 rokiem rozmiary metropolii. Spełniały one ważne funkcje. Poza mieszkaniami mieściły także sklepy, warsztaty rzemieślnicze i zakłady produkcyjne, a  także szkoły oraz polskie instytucje kulturalne. Były także miejscem konspiracyjnej działalności patriotycznej. Wewnętrzne „życie” typowej kamienicy było bardzo dynamiczne, stąd też potrzeba badań nad jej funkcjonowaniem. W  mieście brakowało wyspecjalizowanych – publicznych bądź prywatnych – przedsiębiorstw usługowych, dlatego obsługę kamienicy (dającej schronienie kilkudziesięciu, a  nawet i  setkom lokatorów) przejmowali na siebie liczni domokrążcy oraz służba domowa i  dochodząca. Mimo zamieszkiwania budynku przez ludzi z  różnych warstw społecznych, poziom społecznej integracji był niski. Jedynie służba domowa (najczęściej dziewczęta pochodzenia wiejskiego), ubożsi lokatorzy oraz ich dzieci miały ze sobą kontakt w bramie, na korytarzach oraz w podwórzu. Słowa kluczowe: kamienice czynszowe, podwórka, mieszkania, historia społeczna XIX wieku