ZNAM SWOJE PRAWA

E PRAWO KARN CYJNE A R T S I N I M D A O W A R P

PRAWO CYWILN E ACY R P O W PRA

Studencki Punkt Informacji Prawnej „Klinika Prawa - Klinika Praw Dziecka" dzia³a przy Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu £ódzkiego od 2002 r. Jest jednostk¹, w której studenci IV oraz V roku prawa i administracji udzielaj¹ porad prawnych osobom niezamo¿nym, pod nadzorem merytorycznym opiekunów, którymi s¹ profesorowie i doktorzy nauk prawnych U£. Tym sposobem Klinika Prawa spe³nia dwa bardzo wa¿ne cele. Po pierwsze udoskonala proces kszta³cenia studentów, którzy dziêki uczestnictwu w tego typu zajêciach maj¹ kontak z praktyk¹, a nie tylko z teori¹. Po drugie niesie pomoc prawn¹ ludziom ubogim, których nie staæ na skorzystanie z pomocy zawodowego adwokata lub radcy pawnego. Od paŸdziernika 2002 r. w Klinice Prawa pracowa³o 500 studentów, a pomoc prawna zosta³a udzielna 2 307osobom. Program „Znam swoje prawa" jest kolejn¹ form¹ dzia³alnoœci Kliniki Prawa, polegaj¹c¹ na nauczaniu prawa m³odzie¿y ponadgimnazjalnej przez studentów V roku prawa. Niniejsza publikacja jest prezentacj¹ ca³ego programu oraz zagadnieñ, jakie by³y poruszone przez studentów na zajêciach z licealistami w roku akademickim 2009/2010.

Program edukacji prawniczej „Znam swoje prawa” zosta³ zorganizowany przez Studencki Punkt Informacji Prawnej „Klinika Prawa Klinika Praw Dziecka" oraz Fundacjê Uniwersytetu £ódzkiego, a sfinansowany przez Instytut Spraw Publicznych ze œrodków Polsko-Amerykañskiej Fundacji Wolnoœci w ramach Programu „Obywatel i Prawo V".

Znam swoje prawa Redakcja: M. Krakowiak, R. Olszewski, K. Stefański, P. Wilczyński Autorzy: P. Bogacki, Ł. Haas, M. Kubiak, L. Marciniak, M. Odrowska, K. Olczak, M. Olężałek, K. Pietkowka, A. Podkońska, K. Rusiecka, M. Słomka, A. Starecka, R. Tyczyńska, M. Ustaborowicz, W. Wiśniewska, D. Zarzycka. Projekt okładki: Aleksandra Kuszewska-Kłąb

Spis treści: WSTĘP................................................................................................................................................. 2 SKĄD WZIĄŁ SIĘ PROGRAM „ZNAM SWOJE PRAWA”? ......................................................... 5 DOKUMENTY TOŻSAMOŚCI – DOWÓD OSOBISTY I PASZPORT ......................................... 8 SPRZEDAŻ KONSUMENCKA – MOJE PRAWA I OBOWIĄZKI JAKO KONSUMENTA ....... 19 PRAWO KARNE – WYBRANE INFORMACJE ............................................................................ 28 POZYCJA PROCESOWA ŚWIADKA W PROCESIE KARNYM ................................................. 40 PODSTAWY ZATRUDNIENIA – UMOWA O PRACĘ I UMOWY CYWILNOPRAWNE........ 52

Łódź, 2010

WSTĘP Od wielu lat borykamy się w Polsce z problemem niskiego poziomu wiedzy prawniczej wśród społeczeństwa. Biorąc pod uwagę rosnące znaczenie prawa, potrzeba podniesienia tego poziomu staje się paląca. Jesteśmy przekonani, że placówki takie jak szkoły wyższe nie mogą ograniczać się do swej działalności statutowej ignorując tak istotne potrzeby społeczne. Wychodząc z tego założenia w roku akademickim 2009/2010 rozpoczęliśmy realizację programu edukacji prawniczej dla młodzieży ponadgimnazjalnej w Klinice Prawa Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego. Wybór aby program edukacji prawniczej był skierowany do uczniów szkół średnich był podyktowany kilkoma przyczynami. Najistotniejszym wydaje się fakt, iż uczniowie ci, wchodzący w dorosłe życie powinni, naszym zdaniem, zostać wyposażeni w choćby elementarną wiedzę na temat swoich praw i obowiązków. Szkoły średnie, co należy odnotować ze smutkiem, takiej wiedzy nie zapewniają. Ponadto uczniowie ci mogą upowszechniać zdobyte wiadomości o prawie w swoich środowiskach, co może wpłynąć na podniesienie poziomu wiedzy prawniczej w społeczeństwie. Rozpoczynając ten program stanęliśmy przed dużym wyzwaniem organizacyjnym. Musieliśmy ustalić kwestie ewentualnych odbiorców, zdecydować do kogo adresujemy nasz program, ustalić poziom i ilość szkół oraz dokonać wyboru klas. Ponadto należało zadecydować o programie nauczania i ustalić zarówno które gałęzie prawa powinny zostać uwzględnione jak i wybrać szczegółowe tematy i zagadnienia, które powinny być przedmiotem zajęć. Kolejną kwestią był wybór metod prowadzenia zajęć, ich częstotliwości i czasu trwania. Równie ważna była także kwestia odpowiedniego przygotowania studentów, zarówno ze strony merytorycznej jak i metodologicznej. Niezmiernie istotną kwestią była także konieczność pozyskania środków finansowych, umożliwiających zarówno przeprowadzenie szkolenia metodologicznego dla studentów, jak i zakup niezbędnych materiałów i pokrycie innych wydatków. Poszukiwania instytucji, która wsparłaby finansowo realizację przedsięwzięcia zostały uwieńczone sukcesem. Program edukacji prawniczej nazwany „Znam swoje prawa” został sfinansowany przez Instytut Spraw Publicznych ze środków Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wolności w ramach Programu „Obywatel i Prawo V". Zdecydowaliśmy zaadresować nasz program do uczniów czterech łódzkich liceów – były to: XII Liceum Ogólnokształcące, XXV Liceum Ogólnokształcące oraz dwa licea prowadzone przez łódzkie uczelnie: Liceum Ogólnokształcące Politechniki Łódzkiej oraz Publiczne Liceum 2

Ogólnokształcące Uniwersytetu Łódzkiego. Po konsultacjach z dyrektorami tych szkół ustaliliśmy, że w każdej z tych placówek obejmiemy naszym programem edukacyjnym jedną klasę drugą. 1 Wybór klas drugich był uzasadniony faktem, iż uczniowie klas trzecich będą pochłonięci przygotowaniem do egzaminów maturalnych i powstały poważne obawy o ich zaangażowanie w program edukacji prawniczej. Kolejną istotną decyzją był wybór gałęzi prawa, oraz tematów poszczególnych zajęć, które byłyby zarówno interesujące dla uczniów, jak i ważne z punktu widzenia ich wiedzy o prawach i obowiązkach. Zdecydowaliśmy o wyborze czterech gałęzi prawa – prawa karnego, prawa cywilnego, prawa pracy oraz prawa administracyjnego. Zajęcia z prawa karnego poświęciliśmy kwestii pobicia, udziału w bójce oraz nieudzielenia pomocy, zajęcia z prawa cywilnego zagadnieniom związanym z uprawnieniami dotyczącymi sprzedaży konsumenckiej (gwarancja, rękojmia, itp.), warsztaty z prawa pracy natomiast przeznaczyliśmy na omówienie cech stosunku pracy oraz rozróżniania stosunku pracy od innych podstaw zatrudnienia. Zajęcia z prawa administracyjnego obejmowały kwestie dokumentów tożsamości. Decyzja o wyborze czterech szkół średnich oraz czterech gałęzi prawa implikowała dalsze kroki.

Stworzone zostały

cztery zespoły liczące 3 - 4 studentów, których zadaniem było

przeprowadzenie zajęć. Każda z tych grup przygotowała zajęcia na jeden temat. Przygotowanie obejmowało opracowanie rozbudowanego konspektu zarówno od strony merytorycznej jak i od strony wyboru metod prowadzenia zajęć, przeprowadzenie zajęć w czterech szkołach oraz sporządzenie części niniejszej publikacji. Podkreślić należy, iż całe to niełatwe zadanie spoczywało na barkach studentów. To studenci wybierali tematykę zajęć, szczegółowy program oraz metody prowadzenia lekcji. Opiekunowie z Kliniki Prawa dbali jedynie o merytoryczną i metodologiczną poprawność ich pracy. Założeniem było aby możliwie dużo rzetelnej wiedzy przekazane było nowoczesnymi, aktywnymi metodami nauczania, dostosowanymi zarówno do poruszanej problematyki jak i wieku oraz wiedzy odbiorców. Studenci odbyli gruntowne szkolenie dotyczące takich metod prowadzenia zajęć. Zajęcia prowadzone przez studentów odbywały się w II semestrze roku 2009/2010 (w styczniu, lutym, marcu i kwietniu). Każda z grup studentów odwiedzała jednokrotnie wytypowane przez nas licea, prowadząc zajęcia na opracowany przez siebie temat. Dzięki takiemu sposobowi prowadzenia zajęć studenci mogli doskonalić metody prowadzenia lekcji, dostosowując program do zainteresowania i potrzeb uczniów.

Wyjątkiem było Publiczne Liceum Ogólnokształcące Uniwersytetu Łódzkiego, w którym w programie uczestniczyli uczniowie klasy pierwszej. Szkoła ta została uruchomiona w roku szkolnym 2009/2010 i w tym roku posiada jedynie klasy pierwsze. 1

3

Piąta grupa studentów otrzymała nieco inne zadanie. W celu uatrakcyjnienia programu, a także zaprezentowania uczniom podstaw wiedzy o procedurze karnej postanowiliśmy zorganizować symulację rozprawy sądowej, której uczestnikami będą przedstawiciele wszystkich klas objętych programem edukacyjnym. Zadaniem ostatniej grupy studentów było przygotowanie wybranych uczniów do pełnienia ról procesowych, zaznajomienie ich z funkcjonowaniem sądu, wskazanie właściwego zachowania na sali sądowej oraz przeprowadzenie symulacji, a także, jak w przypadku

pozostałych

studentów

sporządzenie

części

publikacji.

Symulacja

rozprawy

wprowadziła do programu element współzawodnictwa, gdyż po dwóch przeciwnych stronach stanęli uczniowie różnych szkół – los zdecydował o rywalizowaniu na sali sądowej uczniów XII L.O. z uczniami XXV L.O. oraz uczniów Liceum Politechniki Łódzkiej z uczniami Publicznego Liceum Uniwersytetu Łódzkiego. Z każdej z klas wybrano kilku uczniów, którzy będą odgrywać swoje role procesowe, pozostali uczniowie z klasy będą uczestniczyć w rozprawie jako publiczność. Jestem przekonany, że ten element programu nie tylko posłuży zabawie ale przede wszystkim będzie pożyteczną lekcją zarówno podstaw zachowania się w sądzie jak i wybranych elementów procedury karnej. Sądzę, że poza głównym celem programu edukacyjnego, jakim było poszerzenie wiedzy prawniczej wśród uczniów szkół średnich inicjatywa nasza miała jeszcze jeden walor. Jestem przekonany, iż było to cenne doświadczenie dla studentów, którzy byli zaangażowani w realizację programu. Poznali oni jak należy rozmawiać o prawie językiem zrozumiałym dla osób nie znających języka prawniczego, w jaki sposób można dotrzeć do młodzieży aby zainteresować ich czasem niełatwą problematyką. Sądzę, że uczestnictwo w tym programie pozwoliło im na zdobycie umiejętności niemożliwych do uzyskania w toku studiów, co może okazać się pomocne w ich dalszej karierze zawodowej. Jestem głęboko przekonany, że realizacja programu edukacji prawniczej jest cenną inicjatywą, która powinna być kontynuowana. Za nami pierwszy, pilotażowy rok prowadzenia tego programu, który już teraz można chyba uznać za sukces, o czym świadczą sygnały płynące od uczniów szkół objętych tym programem. Na zakończenie pragnę podziękować osobom i instytucjom które przyczyniły się do tego sukcesu – Instytutowi Spraw Publicznych, władzom Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego, kierownictwu, pracownikom i opiekunom Kliniki Prawa, dyrektorom i nauczycielom oraz uczniom wymienionych wcześniej łódzkich liceów. Jednak największe słowa uznania należą się bez wątpienia studentom, bez których zaangażowania, ciężkiej pracy i serca ten program z pewnością nie miałby szans powodzenia. Krzysztof Stefański 4

SKĄD WZIĄŁ SIĘ PROGRAM „ZNAM SWOJE PRAWA”? Autor Magdalena Ustaborowicz Pomysł programu edukacyjnego, w którym studenci uczelni prawniczych nauczaliby podstaw prawa uczniów i więźniów, nazwany później street law, zrodził się w 1972 r. w Waszyngtonie na Uniwersytecie Georgetown. Grupa studentów wraz ze swym profesorem postanowiła nauczać podstaw prawa uczniów szkół średnich - w szczególności tych zamieszkujących najbiedniejsze dzielnice miasta, gdzie poziom edukacji był niski a młodzież niejednokrotnie wchodziła w konflikt z prawem. W krótkim czasie idea rozprzestrzeniła się po całym kraju. Obecnie programy stworzone na bazie street law działają w ponad 40 amerykańskich szkołach prawa. W latach osiemdziesiątych street law trafiło na podatny grunt w Republice Południowej Afryki. Oczywistym był tam fakt konieczności przekazywania podstawowej wiedzy z zakresu prawa, przede wszystkim grupom zagrożonym wykluczeniem społecznym, środowiskom, gdzie dostęp do edukacji był utrudniony, wreszcie takim, gdzie kwitła przestępczość i brak poszanowania dla przyjętych reguł postępowania. Do Polski idea nauczania podstaw prawa w szkołach średnich dotarła trzydzieści lat później. W 1994 r. dr Monika Płatek z Uniwersytetu Warszawskiego zainicjowała utworzenie Polskiego Stowarzyszenia Edukacji Prawnej i wdrożenie programu „Prawo na co dzień” w Warszawie. Po kilku latach udanej działalności w warszawskich liceach i zakładach karnych podobne programy zaczęto tworzyć także w Białymstoku, Szczecinie, Poznaniu i Krakowie, a także w Kaliszu (Szkoła Służby Więziennej) i Siedlcach. Cechą charakterystyczną wszystkich programów typu street law, zarówno w Polsce jak i poza naszymi granicami, jest to, że najczęściej związane są one z nauczaniem klinicznym na uczelniach prawniczych. To właśnie Kliniki Prawa są miejscem tworzenia nowych programów edukacyjnych, zakładających aktywny udział studentów w procesie nauczania oraz zdobywanie nowych umiejętności, przydatnych w wykonywaniu zawodu prawnika.

O CO W STREET LAW CHODZI? Street law to program edukacyjny adresowany do uczniów i nauczycieli szkół licealnych oraz studentów. Dzięki niemu młodzież ma możliwość zapoznania się z zagadnieniami z zakresu podstawowych gałęzi prawa. Przez to, że program ukierunkowany jest na przekazanie wiedzy w zakresie uprawnień, obowiązków, odpowiedzialności i systemu prawnego w Polsce, uczniowie 5

mogą zrozumieć praktyczną stronę działania wymiaru sprawiedliwości. Seria interaktywnych zajęć prowadzonych przez studentów prawa obejmuje wiadomości z zakresu kilkunastu dziedzin prawa łączących się w logiczną całość, m.in. prawo konstytucyjne, cywilne, karne, pracy, administracyjne.

IGNORANTIA IURIS NOCET Czyli „nieznajomość prawa szkodzi”. Zasadniczym celem realizacji programu w Polsce jest podnoszenie poziomu kultury i świadomości prawnej społeczeństwa (w tym informowanie ludzi o przysługujących im prawach). Podstawową grupą adresatów są zawsze licealiści, różne warianty programu są jednak adresowane i do innych grup, m.in. więźniów, policjantów, funkcjonariuszy służb mundurowych, uczniów

szkół

podstawowych,

studentów

kierunków

nieprawniczych,

młodocianych

przebywających w placówkach wychowawczych i poprawczych itp. Osoby tworzące tego typu programy uważają, że objęcie wyżej wymienionych środowisk edukacyjnym programem prawnym może przyczynić się do resocjalizacji jednostek patologicznych. Celem programu jest wyposażenie młodych ludzi, stojących u progu dorosłego życia, w odpowiednią wiedzę, co sprawi, że będą świadomie uczestniczyć w obrocie prawnym, a także znać swoje podstawowe uprawnienia i obowiązki. Zajęcia prowadzone są w oparciu o nowatorskie metody interaktywne. Studenci w jasny sposób przedstawiają podstawowe instytucje i procedury prawne, które w codziennych sytuacjach pozwolą uczniom na zgodne z prawem rozwiązanie problemów. W trakcie zajęć zachęcają młodzież do dyskusji i aktywnego udziału w warsztatach. Uczniowie rozwiązują kazusy, szukają przykładów do omawianych zagadnień teoretycznych, a także uczestniczą w przeprowadzanych symulacjach rozpraw sądowych. Podczas zajęć atmosfera jest luźna, a uczniowie nie boją się zadawać pytań swym nieco starszym kolegom. Pod koniec lekcji prowadzący zajęcia podsumowują najważniejsze wiadomości. Dzięki tego typu warsztatom licealiści nabywają podstawową wiedzę prawniczą, a ich kultura i świadomość prawna wzrasta. Uczestnicy zajęć street law licealiści i więźniowie:  nabywają podstawową wiedzę na temat prawa, 

otrzymują wiele praktycznych informacji odnośnie stosowania i egzekwowania prawa,



mają możliwość zrozumienia i poznania praktyki prawnej.

CO PROGRAM DAJE STUDENTOM? Udział w programie street law pozwala studentowi doskonale wykorzystać wiedzę nabytą w trakcie studiów. Naukowo udowodniono, że najlepiej uczymy się nauczając, przekazując zdobytą wiedzę innym. Studenci uczą się, jak zdobytą wiedzę przekazać w sposób prosty i zrozumiały. 6

Przekazywanie wiedzy innym jest również najlepszym sposobem do jej utrwalenia i pogłębienia. Od studentów, którzy chcą wziąć udział w programie street law wymaga się, aby wyróżniali się odpowiednią wiedzą, systematycznością, łatwością nawiązywania kontaktów i byli dyspozycyjni. Nabór nowych kandydatów do programu odbywa się raz w roku spośród studentów wyróżniających się odpowiednią wiedzą, aktywnością społeczną, komunikatywnością oraz chęcią wytężonej pracy. Uczestnictwo w zajęciach poprzedzone jest warsztatami z zakresu szeroko pojętej komunikacji interpersonalnej oraz szkoleniem w dziedzinie interaktywnych metod nauczania, wykorzystywanych w procesie edukacyjnym. Jest doskonałym treningiem asertywności, co z pewnością zaowocuje w przyszłej pracy prawniczej. Zajęcia typu street law pozwalają studentom: -

praktycznie wykorzystywać i przekazywać wiedzę nabytą w trakcie studiów,

-

zrozumieć powiązanie różnych dziedzin prawa, także między prawem materialnym a proceduralnym,

-

nauczyć się, tak ważnego w życiu zawodowym nawiązywania kontaktu z "klientem",

-

utrwalić i pogłębić wiedzę z wielu dziedzin prawa,

-

nauczyć się jasnego przygotowania wypowiedzi i zrozumiałego objaśniania reguł prawnych,

-

doskonalić umiejętność publicznych wystąpień,

-

nauczyć się rozwiązywania konkretnych i rzeczywistych problemów prawnych,

-

dowiedzieć się jak dochodzić swoich racji, gdzie i jak szukać informacji i pomocy w konkretnych sytuacjach,

-

nauczyć się formułowania umów, pism procesowych, skarg, podań i innych pism. Wczesna edukacja prawnicza pozwoli na podniesienie świadomości i kultury prawnej

w naszym państwie. Ważnym jest aby Polacy byli świadomi, że żyją w demokratycznym państwie prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej. Program nauczania prawa przez studentów daje obopólne korzyści. Z jednej strony przyczynia się do podniesienia poziomu świadomości prawnej uczniów szkół ponadgimnazjalnych, z drugiej jest doskonałym sposobem na ugruntowanie wiedzy studentów.

7

DOKUMENTY TOŻSAMOŚCI – DOWÓD OSOBISTY I PASZPORT Redakcja dr Przemysław Wilczyński Autorzy: Maciej Kubiak, Liwia Marciniak, Aleksandra Podkońska, Weronika Wiśniewska

NASZE PRAWA W URZĘDZIE Jakkolwiek często pozycja organu administracji publicznej wobec obywatela nie jest równorzędna (służy mu np. niejednokrotnie prawo jednostronnego rozstrzygnięcia o prawach lub obowiązkach obywatela), to jednak nie oznacza to, że organ administracji publicznej może zachowywać się wobec obywatela w sposób arbitralny. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej oraz ustawy zawierają szereg gwarancji ochrony praw obywatelskich przed nieuzasadnioną czy też nieproporcjonalną ingerencją podmiotu publicznego w sferę wolności i praw obywatelskich. Oceniając działania organów administracji publicznej wobec nas w pierwszej kolejności należy zawsze brać pod uwagę legalność tych działań - organy administracji publicznej mają bowiem obowiązek działać na podstawie i w granicach prawa. Nie da się jednak ocenić legalności działania tych organów bez znajomości prawa. Pamiętać należy, że brak wiedzy co do treści dotyczących nas regulacji prawnych nie stanowi usprawiedliwienia w sytuacji, gdy nie korzystamy z naszych praw albo naszym zachowaniem naruszamy reguły postępowania. Poza nielicznymi wyjątkami w pełni odnosić należy do nas rzymską zasadę ignorantia iuris nocet (nieznajomość prawa szkodzi). Funkcjonując w rzeczywistości, której integralny i niezbędny element stanowi administracja publiczna, pamiętajmy o tym, że przepisy prawa między innymi gwarantują nam: 1. prawo uzyskania informacji o działalności podmiotów tej administracji, 2. prawo uzyskania informacji o naszych prawach i obowiązkach, 3. prawo do żądania terminowego załatwiania spraw, 4. prawo udziału w postępowaniu, którego jesteśmy stroną, 5. prawo do wniesienia skargi lub wniosku w związanego z działalnością organu, 6. prawo do skontrolowania w trybie admistracyjnym oraz sądowym (przez niezawisły sąd) legalności działania organu.

8

DOWÓD OSOBISTY Dowód osobisty jako dokument tożsamości. Każdy dokument tożsamości indywidualizuje osobę, dla której został wystawiony. Do tej kategorii dokumentów zalicza się w Polsce dowód osobisty i paszport (funkcję indywidualizowania osoby fizycznej spełniają również inne dokumenty urzędowe takie m. in.

jak: prawo jazdy,

legitymacja szkolna, legitymacja studencka). Dla obywateli polskich podstawowe znaczenie spośród przewidzianych prawem dokumentów tożsamości ma dowód osobisty - jego posiadanie ma w zasadzie charakter obowiązkowy. Obligatoryjność posiadania dowodu osobistego wynika m. in. z potrzeby dysponowania przez każdego obywatela Polski przynajmniej jednym uniwersalnym dokumentem, który pozwoliłby ustalić, kim jest jego posiadacz. Dowód osobisty zawiera jedynie dane ściśle określone przez ustawodawcę (m. in. nazwisko, nazwisko rodowe, imię /imiona/, imiona rodziców, datę i miejsce urodzenia, płeć, wzrost w centymetrach, kolor oczu i numer PESEL). Dowód osobisty zawiera również wizerunek twarzy oraz, co do zasady, podpis jego posiadacza. Dowód osobisty to dokument tożsamości, który: - stwierdza tożsamość osoby, - poświadcza posiadanie polskiego obywatelstwa, - jest w ograniczonym zakresie dokumentem podróży – uprawnia bowiem posiadacza dowodu do przekraczania granic niektórych państw (m. in. państw członkowskich Unii Europejskiej).

Obowiązek i prawo posiadania dowodu osobistego Obowiązek posiadania dowodu osobistego powiązany został przez ustawodawcę z kwestią udziału obywatela polskiego w obrocie prawnym. Obowiązek ten wynika głównie z potrzeby ustalania

tożsamości

obywateli

polskich

nawiązujących

różnorodne

stosunki

prawne

(np. zawierających umowy), składających rozmaite oświadczenia, wnioski i skargi. Z uwagi na to, że co do zasady, pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje się w chwili osiągnięcia pełnoletniości, obowiązek posiadania dowodu osobistego obejmuje każdego obywatela polskiego, który zamieszkuje na terytorium RP od ukończenia 18 roku życia. Z uwagi jednak na pewne szczególne okoliczności (możliwość wcześniejszego osiągnięcia pełnoletniości, pozostawanie w stosunku pracy przez małoletnich, którzy ukończyli 16 roku życia) obowiązek posiadania dowodu osobistego dotyczy również zamieszkałych na terytorium RP obywateli polskich od ukończenia 15 roku życia, jeżeli pozostają w stosunku pracy, nie zamieszkują ze swoimi rodzicami bądź opiekunami albo nie pozostają pod władzą rodzicielską lub opieką. Odrębną kwestią od obowiązku posiadania dowodu osobistego jest kwestia prawa do jego otrzymania. Każdy obywatel polski (niezależnie od miejsca zamieszkania i wieku) ma prawo 9

do otrzymania dowodu osobistego. Pewne ograniczenie w tym zakresie dotyczy jedynie dzieci, które nie ukończyły trzynastego roku życia. Jednak i dla nich, na uzasadniony wniosek rodziców lub opiekunów, może być wydany dowód osobisty.

Termin ważności dowodu osobistego - Dowód osobisty wydany osobie, która nie ukończyła jeszcze 18 roku życia zachowuje ważność przez okres 5 lat od daty jego wydania. - Dowód osobisty wydany osobie, która ukończyła 18 lat zachowuje ważność przez okres 10 lat od daty jego wydania. - Dowód osobisty wydany osobie, która ukończyła 65 lat jest ważny na czas nieoznaczony, jeśli osoba ta wystąpi o wydanie dowodu osobistego z takim terminem ważności.

Organy właściwe do wydania dowodu osobistego Dowód osobisty wydawany jest przez właściwy organ gminy – wójta, burmistrza albo prezydenta miasta na wniosek złożony przez osobę uprawnioną tzn. co do zasady przez osobę dla której dowód ma być wydany. Właściwość terytorialna organu gminy wyznaczona jest zwykle miejscem zameldowania na pobyt stały wnioskującego. Wniosku o wydanie dowodu osobistego nie składa się bezpośrednio w biurze (sekretariacie) wójta, burmistrza, czy prezydenta miasta, lecz we właściwej jednostce organizacyjnej urzędu gminy bądź miasta, do której zadań należy wydawanie dowodów osobistych – może to być np. wydział spraw obywatelskich w urzędzie gminy (miasta) albo referat ogólny w delegaturze urzędu miasta utworzonej dla określonej dzielnicy (w większych miastach). Wniosek o wydanie dowodu osobistego można pobrać bezpośrednio w urzędzie albo za pośrednictwem właściwej strony internetowej – np. strony Urzędu Miasta Łodzi2.Wniosek należy wypełnić osobiście i własnoręcznie go podpisać oraz osobiście złożyć we właściwym urzędzie.

2

http://bip.uml.lodz.pl/_plik.php?plik=sprawy/wnioski/wss_wniosek_do_20070206.doc

10

Jak wypełnić wniosek o wydanie (wymianę) dowodu osobistego? Adnotacje urzędowe

Urząd nnn Miasta n w nnn Łodzi nnnnnn

Numer zamówienia Data złożenia wniosku

WNIOSEK o wydanie dowodu osobistego

Podpis i pieczęć osoby przyjmującej wniosek 8

6

0

7 2 3 0 8 3 Nr ewidencyjny PESEL

3

2

UWAGA: Pola w rubrykach należy wypełniać czytelnie pismem drukowanym, wielkimi literami. K

O

W

A

L

S

K

I

1. Nazwisko 1 człon

2. Nazwisko 2 człon

J

A

N

3. Imię (pierwsze)

P

I

O

T

R

A

L

S

K

I

U

S

Ł

A

W

I

A

A

K

4. Imię (drugie)

K

O

W

5. Nazwisko rodowe

Imiona rodziców: B

O

G

Dotyczy wyłącznie osób, które zmieniły nazwisko w związku z zawarciem związku małżeńskiego (również mężczyzn).

6. Imię ojca

Z

O

F

7. Imię matki

N

O

W

8. Nazwisko rodowe matki Dzień

2

Miesiąc

3

0

Rok

7

1

9

8

6

9. Data urodzenia

Ł

Ó

Ź

D

10. Miejsce urodzenia

S

Z

A

R

E

1

11. Kolor oczu

8

5

12. Wzrost (w cm)

M 13. Płeć (M - mężczyzna, K - kobieta) Pobyt czasowy ponad 3

Adres miejsca zamieszkania na pobyt stały, a w razie jego braku – na pobyt czasowy ponad miesiące trzy miesiące: – przebywanie w 9

0

1

2

0

14. Kod pocztowy

Ł

Ó

X Pobyt stały

Pobyt czasowy

Ź

D

15. Miejscowość

L

I

P

O

W

Pobyt stały – zamieszkiwanie w oznaczonej miejscowości pod oznaczonym adresem z zamiarem stałego przebywania.

A

16. Ulica

2

5

17. Numer domu

określonej miejscowości pod określonym adresem bez zamiaru zmiany miejsca pobytu stałego trwające ponad 3 miesiące.

18. Numer lokalu

11

Posiadany dokument tożsamości: ……… DOWÓD OSOBISTY………………………………………….………………………... A

F

H

3

19. Seria

3

4

5

1

2

7

20. Numer

Wydany przez: K

O

W

A

L

S

K

I

W

A

L

S

K

I

Obowiązek wypełnienia rubryk 19, 20, 21, 22 w przypadku wymiany dowodu osobistego.

21. Nazwa

K

O

22. Siedziba

a) Podlega wymianie z powodu …USZKODZENIA ……………. Należy dołączyć dwie wyraźne i jednakowe fotografie o wymiarach 35 x 45 mm,

b) Został utracony w dniu

Dzień

Miesiąc

Rok

c) Przyczyna utraty (kradzież, zagubienie, zniszczenie) K

O

W

A

L

S

K

I

Do wniosku załączam 2 fotografie oraz następujące dokumenty:

Fotografia 35 x45 mm

1.

.............................................................................................................................................

2.

.............................................................................................................................................

3.

....................................................................................................................................... W zależności od sytuacji konieczne może być załączenie odpisu skróconego aktu urodzenia, lub aktu małżeństwa. .............................................................................................................................................

4.

Uprzedzony o odpowiedzialności karnej z art. 272 Kodeksu Karnego za fałszywe zeznanie, prawdziwość powyższych danych stwierdzam własnoręcznym podpisem.

Własnoręczny podpis.

........................................ dnia.................................. Podpis

Adnotacje urzędowe Stwierdza się zgodność danych zawartych w rubrykach niniejszego wniosku od 1 do 10 z aktem urodzenia (małżeństwa) Nr ................................................................. Pieczęć USC

Pieczęć wystawcy i podpis upoważnionej osoby

..................................... miejscowość, dnia

Kierownik Urzędu Stanu Cywilnego

.......................................... podpis

Stwierdza się, że wnioskodawca jest zameldowany pod wskazanym adresem w rubrykach od 14 do 18: a) na pobyt stały od dnia .................................................. .......................................... data

b)

.......................................... podpis

na pobyt czasowy ponad dwa miesiące od dnia ................................................., do dnia ............................................... .......................................... data

.......................................... podpis

POUCZENIE: 1. Wniosek należy złożyć w gminnym lub miejskim Organie Ewidencji Ludności, właściwym dla miejsca zamieszkania. 2. Do wniosku należy dołączyć następujące dokumenty: odpis skrócony aktu urodzenia, lub aktu małżeństwa i posiadany dokument tożsamości. W przypadku, gdy wymienione akty znajdują się w miejscowym Urzędzie Stanu Cywilnego, sprawdzenia danych zawartych we wniosku dokonuje organ przyjmujący wniosek, bez potrzeby załączania odpisów aktów. Do wniosku o wymianę dowodu osobistego, nie załącza się odpisów aktów stanu cywilnego, jeżeli dane osobowe nie uległy zmianie od czasu wydania ostatniego dokumentu. 3. Do wniosku należy dołączyć dwie aktualne kolorowe lub czarno-białe fotografie o wymiarach 35 x 45 mm podpisane na odwrocie imieniem i nazwiskiem wnioskodawcy. 4. W rubryce „kolor oczu” należy wpisać, zgodnie ze stanem faktycznym: „NIEBIESKIE, SZARE, ZIELONE, PIWNE, BRĄZOWE, CZARNE, CZERWONE, WIELOKOLOROWE, NIEOKREŚLONE”. 5. W przypadku, gdy wnioskodawcą jest osoba mieszkająca na stałe poza granicami kraju, posiadająca obywatelstwo polskie, w rubryce 15 – „miejscowość” winna wpisać kraj stałego zamieszkania, natomiast w polach dotyczących posiadanego dokumentu tożsamości winna wpisać dane o posiadanym paszporcie. 6. W przypadku, gdy wnioskodawca posiada większą ilość członów nazwiska niż dwa, kolejne człony nazwiska należy wpisywać kolejno w rubrykach 1 i 2 oddzielone jednym wolnym miejscem, zasada ta również dotyczy większej ilości imion (rubryki 3 i 4.

12

Numer PESEL i PESEL 2 Numer PESEL oznacza Numer Powszechnego Elektronicznego Systemu Ewidencji Ludności. Numer PESEL składa się zawsze z 11 cyfr. Jest to stały symbol numeryczny, pozwalający na jednoznaczną identyfikację obywatela. Nie ma dwóch identycznych numerów PESEL. Przykładowy Numer PESEL: Dwie pierwsze cyfry oznaczają dwie ostatnie cyfry roku urodzenia. Osoba urodzona w 1986 r. będzie posiadała numer PESEL rozpoczynający się od 86.

Cyfra siódma, ósma, dziewiąta i dziesiąta oznaczają liczbę porządkową, mającą odróżnić osoby urodzone tego samego roku, miesiąca i dnia. W dziesiątej cyfrze numeru PESEL zakodowana jest jednocześnie płeć jego posiadacza - nieparzysta cyfra oznacza mężczyznę, a parzysta oraz „0” kobietę.

86072308323 Cyfra trzecia i czwarta oznaczają miesiąc urodzenia. Dla osób urodzonych w latach 1900-1999 miesiąc oznaczony jest bezpośrednio jego numerem, w tym przypadku jest to 07 tzn. lipiec.

Cyfra piąta i szósta oznacza dzień urodzenia.

Jedenasta cyfra jest cyfrą kontrolną. Służy do kontroli komputerowej poprawności nadanego numeru ewidencyjnego.

UWAGA !!! Osoby urodzone po roku 1999 mają powiększony numer miesiąca o liczbę 20. Zasada ta dotyczyć będzie wszystkich osób urodzonych do roku 2099. Dla przykładu osoba urodzona 1 grudnia 2000 r. będzie miała numer PESEL rozpoczynający się 0 0 3 2 0 1 x x x x x . W najbliższej przyszłości do użycia wejdzie najprawdopodobniej nowy – bardziej rozbudowany system ewidencji ludności – PESEL 2. Program PESEL 2 powstał w celu realizacji koncepcji społeczeństwa informacyjnego – w tym budowy nowoczesnej e-administracji, dającej możliwość świadczenia usług za pośrednictwem środków komunikacji elektronicznej (Internet, telefonia mobilna). Realizacja Programu PESEL2 ma przyczynić się do ułatwienia i uproszczenia szeregu czynności administracyjnych co w przyszłości pozwoli na ograniczenie a nawet wyeliminowanie bezpośredniego - osobistego udziału obywatela w ich realizacji. W szczególności chodzi o: 13

- ograniczenie ilości zaświadczeń, poświadczeń, odpisów, wypisów poprzez zapewnienie dostępu do wiarygodnych i aktualnych danych gromadzonych w elektronicznych bazach centralnych, - stworzenie warunków do uniezależnienia obywatela od miejsca zamieszkania polegających na umożliwieniu świadczenia szeregu czynności administracyjnych oraz wydawania zaświadczeń i odpisów w dowolnym urzędzie gminnym, a nie tylko właściwym dla miejsca zamieszkania obywatela,

- automatyczną aktualizację i przekazywanie określonych danych bez potrzeby czynienia tego przez obywatela – dane z rejestru PESEL 2 będą przekazywane do innych systemów sektora publicznego

lub

pobierane

przez

te

systemy

przy

wykorzystaniu

platformy

teleinformatycznej administracji publicznej.

Czy do wylegitymowania nas przez Policję potrzebny jest dowód osobisty? Do skutecznego wylegitymowania nas przez funkcjonariusza Policji nie jest potrzebny dowód osobisty, ponieważ nie mamy obowiązku noszenia go przy sobie (nie mylić z obowiązkiem posiadania dowodu osobistego). Wystarczy, że będziemy posiadać przy sobie dokument zaopatrzony w fotografię i oznaczony numerem lub serią. Może to być np. paszport, prawo jazdy, legitymacja szkolna. Nasze dane funkcjonariusz policji może ustalić także na podstawie oświadczeń osób już wylegitymowanych. Prawo wylegitymowania nas poza Policją mają m.in. funkcjonariusze: straży miejskiej, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Centralnego Biuro Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, pracownicy ochrony wobec osób znajdujących się w granicach chronionych obiektów i obszarów.

Wymiana dowodu osobistego. W pewnych sytuacjach powstaje obowiązek wymiany dowodu osobistego: 1) w razie zmiany danych, które zamieszczane są w dowodzie osobistym – wniosek o wymianę dowodu osobistego należy złożyć terminie 14 dni od zaistnienia zmian, np.: - w przypadku zmiany nazwiska w związku z zawarciem związku małżeńskiego z wnioskiem o wymianę dowodu osobistego należy wystąpić co do zasady w terminie 14 dni od dnia sporządzenia aktu małżeństwa; - w przypadku zmiany adresu miejsca zameldowania

wpisanego do dowodu osobistego

(na pobyt stały albo na pobyt czasowy przekraczający 3 miesiące) należy wystąpić z

14

wnioskiem o wymianę dowodu osobistego w terminie 14 dni od daty zameldowania się pod nowym adresem. Dowody osobiste zawierające nieaktualne dane zostają unieważnione po trzech miesiącach a w przypadku osób przebywających za granicą po czterech miesiącach od dnia powstania obowiązku wymiany. 2) w razie uszkodzenia dowodu osobistego lub zaistnienia innej okoliczności utrudniającej ustalenie tożsamości osoby – chodzi tutaj o fizyczne zużycie dokumentu, lub zmianę wizerunku posiadacza dowodu osobistego, w taki sposób, że na podstawie zamieszczonej w dowodzie osobistym fotografii nie jest możliwe ustalenie tożsamości tej osoby. W tym przypadku wniosek o wymianę dowodu osobistego należy złożyć niezwłocznie. 3) z powodu upływu ważności dowodu osobistego – wniosek o wymianę dowodu osobistego należy złożyć nie później niż na 30 dni przed upływem jego ważności.

Utrata dowodu osobistego. Osoba, która utraciła dowód osobisty np. w wyniku kradzieży, zgubienia, lub zniszczenia …………. ……. (miejscowość)

……..……….. (data)

obowiązana jest niezwłocznie i co do zasady osobiście zawiadomić o tym najbliższy organ

Zawiadomienie o utracie dowodu osobistego

gminy lub właściwą ze względu na miejsce pobytu polską placówkę konsularną. W miarę możliwości

Imię (imiona) i nazwisko: ………………………………..……

należy zabrać ze sobą prawo jazdy, paszport, lub

Adres zamieszkania: ……………………………………..…..

inny dokument ze zdjęciem umożliwiający naszą

Imiona rodziców: ………………………………………..……

identyfikację. Zawiadomienie o utracie dowodu

Nazwisk rodowe matki: ……………………………………… Wystawca dowodu osobistego:………………………………

osobistego wymaga formy pisemnej i musi zawierać dane wskazane w zamieszczonym obok

………………. (podpis)

wzorze. Organ wydaje

przyjmujący

zaświadczenie

o

zawiadomienie utracie

dowodu

osobistego, ważne do czasu wydania nowego dokumentu oraz powiadamia organ, który wydał dowód osobisty, aby ten dokonał unieważnienia dokumentu. W razie znalezienia własnego dowodu osobistego zgłoszonego jako utracony należy niezwłocznie zwrócić go organowi, który wydał ten dokument. Osoba, która znalazła dowód osobisty innej osoby, jest obowiązana niezwłocznie przekazać ten dokument najbliższemu 15

organowi gminy, Policji lub innemu organowi administracji publicznej. Może także bez zbędnej zwłoki, przekazać ten dokument posiadaczowi dowodu osobistego.

Przepisy karne. Pewne zachowania związane z dokumentem jakim jest dowód osobisty stanowią na gruncie przepisów karnych wykroczenia i podlegają penalizacji. Karze ograniczenia wolności do 1 miesiąca albo karze grzywny od 20 do 5.000 zł podlega ten, kto: - uchyla się od obowiązku posiadania lub wymiany dowodu osobistego, - zatrzymuje cudzy dowód osobisty albo - nie zwraca dowodu osobistego w razie utraty obywatelstwa polskiego.

Elektroniczny dowód osobisty Być może od 2011 r. obywatelom polskim będą wydawane dowody osobiste zawierające mikrochip, na którym zgromadzone zostaną m.in. dane analogiczne do tych umieszczanych na aktualnie obowiązujących dokumentach (w Parlamencie trwają prace nad projektem nowej ustawy regulującej kwestie dotyczące dowodów osobistych). Uporządkowanie w mikroprocesorze informacji o posiadaczu dowodu, umożliwi mu załatwienie wielu spraw urzędowych za pomocą systemu elektronicznej administracji, w tym również przez Internet. Projektowany nowy dowód osobisty będzie pozwalał na identyfikację osoby w relacjach z organem administracji publicznej prowadzonych drogą elektroniczną, zawierając dane do składania elektronicznego podpisu osobistego i ograniczonej identyfikacji (w warstwie elektronicznej nowego dowodu osobistego pozostawiona ma być także przestrzeń na dane bezpiecznego podpisu elektronicznego weryfikowanego za pomocą kwalifikowanego certyfikatu oraz dane służące do wykorzystania dowodu osobistego jako karty ubezpieczenia zdrowotnego). Oznacza to m. in., że posiadacz dowodu elektronicznego będzie mógł wnosić podania, wnioski, skargi i dokonywać innych czynności w kontaktach z organami administracji publicznej za pomocą Internetu bez konieczności ich osobistego składania i podpisywania. Nie należy się obawiać, że w warstwie elektronicznej nowego dowodu osobistego zawarte zostaną dane „wrażliwe” o posiadaczu dowodu osobistego charakteryzujące np. stan jego zdrowia czy przebyte choroby, informujące o pobieranej przez niego pomocy socjalnej, czy rodzaju i etapie postępowań administracyjnych, w których jest stroną bądź uczestnikiem. Zawarte w projektowanym dokumencie informacje stanowić mają bowiem jedynie klucz dostępu do systemu danych i rejestrów tworzonych przez odpowiednie organy administracji publicznej w systemie informatycznym. Nowy dowód osobisty w założeniu umożliwić ma tylko korzystanie z danych zawartych w publicznych elektronicznych rejestrach i ewidencjach bez 16

konieczności przedkładania dodatkowych dokumentów - w żadnym przypadku jednak dane te nie będą gromadzone w samym mikrochipie dokumentu.

PASZPORT Co to jest paszport? Paszport w rozumieniu prawa polskiego jest dokumentem urzędowym wydawanym przez uprawniony organ państwa. Dokument ten: - uprawnia do przekroczenia granicy państwa i pobytu za granicą (niektóre państwa dla przekroczenia ich granic mogą wymagać dodatkowych zezwoleń np. wiz wjazdowych), - poświadcza obywatelstwo polskie, - poświadcza tożsamość osoby w nim wskazanej w zakresie danych, jakie ten dokument zawiera.

Co warto wiedzieć o paszporcie? Każdy obywatel polski ma prawo do otrzymania paszportu. Pozbawienie lub ograniczenie tego prawa może nastąpić wyłącznie w przypadkach przewidzianych w ustawie. Dokumenty paszportowe w okresie ich ważności stanowią własność Rzeczypospolitej Polskiej (nie stanowią własności ich posiadacza). Od dnia 28 sierpnia 2006 r. wydawane są w Polsce paszporty biometryczne. Od dnia 29 czerwca 2009 r. polskie paszporty zawierają co do zasady drugą obok obrazu twarzy cechę biometryczną - zapis odcisków palców. Odciski palców są zakodowane w warstwie elektronicznej paszportu jako element identyfikacji i nie są odwzorowane graficznie w dokumencie. Paszport wydawany jest na 1 osobę. Paszport jest ważny: - 10 lat od daty wydania, - 5 lat od daty wydania w przypadku paszportów dzieci w wieku od 5 do 13 lat, - przez okres wskazany w paszporcie, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy od daty jego wydania w przypadku paszportów tymczasowych, - 12 miesięcy od daty wydania w przypadku paszportów tymczasowych dzieci do 5 lat, - przez okres w nim wskazany, z tym że okres ten nie może przekroczyć 10 lat od daty wydania w przypadku paszportów dyplomatycznych i paszportów służbowych Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

17

Paszport co do zasady wydaje w kraju – wojewoda właściwy ze względu na miejsce pobytu stałego osoby ubiegającej się, a za granica – konsul RP, właściwy ze względu na miejsce pobytu wnioskującego. Od decyzji w sprawach paszportów przysługuje odwołanie do ministra właściwego do spraw wewnętrznych (obecnie jest to Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji) . Utrata ważności paszportu nie pozbawia jego posiadacza prawa przybycia na podstawie tego dokumentu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zasadą jest, że wniosek paszportowy składa się osobiście. Co do zasady również osobiście odbiera się paszport sprawdzając m. in. dane zawarte w jego warstwie elektronicznej. Aby otrzymać paszport należy przedłożyć organowi paszportowemu: - wypełniony wniosek o wydanie dokumentu paszportowego, - dwie jednakowe kolorowe fotografie spełniające wymogi biometrii, - w przypadku ubiegania się o paszport po raz pierwszy - odpis skrócony lub zupełny aktu urodzenia, - odpis skrócony aktu małżeństwa, jeżeli osoba ubiegająca się o wydanie paszportu zawarła związek małżeński za granicą, - dowód uiszczenia opłaty paszportowej. Opłata za wydanie paszportu wynosi: - w przypadku paszportu ważnego 10 lat – 140 zł, - w przypadku paszportu wydawanego osobom małoletnim, które w dniu złożenia wniosku nie ukończyły 13. roku życia - 60 zł, - w przypadku paszportu tymczasowego – 30 zł. Osoba, która utraciła dokument paszportowy lub której dokument paszportowy uległ zniszczeniu, jest obowiązana niezwłocznie zawiadomić o tym organ paszportowy, który dokument wydał lub organ paszportowy właściwy ze względu na miejsce pobytu tej osoby.

18

SPRZEDAŻ KONSUMENCKA – MOJE PRAWA I OBOWIĄZKI JAKO KONSUMENTA Redakcja dr Michał Krakowiak Autorzy: Łukasz Haas, Marta Słomka, Agata Starecka Sprzedaż konsumencka została uregulowana w ustawie o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej i zmianie kodeksu cywilnego3, która wprowadza odpowiedzialność sprzedawcy za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową. Oprócz wymienionej ustawy stosujemy także przepisy Kodeksu cywilnego. Odpowiedzialność za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową dotyczy tylko sytuacji, w której sprzedawca profesjonalny (zajmujący się sprzedażą zawodowo) sprzedaje towar osobie fizycznej (człowiekowi), która nabywa go w celu nie związanym z działalnością zawodową bądź gospodarczą. Warto podkreślić, że sprzedaż to umowa. Umowę taką możemy zawierać w formie ustnej lub pisemnej. Towar konsumpcyjny musi być rzeczą ruchomą (np. żelazko, telewizor, samochód, ale już nie dom czy mieszkanie, bo to jest rzecz nieruchoma) nadająca się do użytku osobistego. Odpowiedzialność ta jest „obiektywna z mocy prawa”, a znaczy to tyle, że sprzedawca odpowiada zawsze, chociażby nie istniał żaden dowód jego winy, zaniechania czy działania. Kupujący (osoba fizyczna) nie może być pozbawiony swoich praw przez jakąkolwiek umowę. Jednakże kupujący wiedząc o wszelkich niezgodnościach towaru z umową może dobrowolnie zrezygnować ze swoich uprawnień.

Co to znaczy, że towar jest niezgodny z umową? Nie ma ustawowej definicji tego pojęcia. Ustawodawca określa tylko sytuacje, w których towar jest zgodny z umową – czyli gdy wykazuje on cechy określone w umowie oraz te wynikające z zapewnień osób trzecich, np. producenta. Towar jest niezgodny z umową gdy nie odpowiada tym kryteriom. Niezgodność towaru z umową to także nieprawidłowości w jego zamontowaniu i uruchomieniu, jeżeli czynności te zostały wykonane w ramach umowy sprzedaży przez

3

Ustawa z dnia 27 lipca 2002 r., Dz. U. Nr 141 poz. 1176 ze zm.

19

sprzedawcę lub przez osobę, za którą on ponosi odpowiedzialność albo przez kupującego według instrukcji otrzymanej przy sprzedaży. Jest to tzw. „klauzula Ikea”. Jednakże nie zachodzi niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową w przypadku istnienia wady, która została w umowie przewidziana lub która jest zwykłą właściwością danego towaru. Przykład 1: Nie ma niezgodności przy zakupie spodni jeansowych z fabrycznie zrobionymi dziurami, które stanowią „ozdobę” spodni, a nie ich wadę. Przykład 2: Nie stanowi niezgodności towar przeceniony, gdy jego cena została obniżona z powodu braku jakiejś cechy – Nabywamy pralko-suszarkę po obniżonej cenie tylko dlatego, że nie działa funkcja suszenia.

Co w sytuacji, jeżeli sprzedawca wraz z konsumentem nie określili w umowie cech towaru? Wielokrotnie spotkamy się z sytuacjami, gdy umowa jest na tyle konkretna, że łatwo stwierdzić, że towar jest z nią niezgodny, np. zamawiamy ciepłą zupę a dostajemy zimną rybę – towar jest niewątpliwie niezgodny z umową. Nie wszystkie sytuacje są jednak tak oczywiste. Niejednokrotnie określenie czy towar jest zgodny z umową, czy nie, będzie nastręczać więcej problemów i wówczas z pomocą przyjdą domniemania zawarte w ustawie. Domniemaniem jest rozumowanie dopuszczone lub nakazane przez prawo nakazujące przyjmowanie określonych faktów za prawdziwe. Regulacje ustawowe nakazują nam przyjąć, że stan faktyczny jest zgodny z przewidzianym w ustawie, tzn. że towar konsumpcyjny w chwili jego nabycia był zgodny z umową, jednak strona, która się z tym nie zgadza może wykazać, że w rzeczywistości jest inaczej. Ciężar dowodu w zakresie wykazania, że towar jest niezgodny z umową i że niezgodność ta istniała już w chwili jego wydania spoczywa na kupującym. Ustawa wyróżnia 2 grupy sytuacji, w których konsument ma udowodnić, że towar był niezgodny z umową: 1. Właściwości towaru zostały indywidualnie uzgodnione - kiedy konsument określił sprzedawcy swoje wymagania co do nabywanego towaru, a w szczególności cel, jakiemu nabywany towar ma służyć: - towar konsumpcyjny jest zgodny z umową gdy odpowiada opisowi podanemu przez sprzedawcę (opis taki może zostać umieszczony przez sprzedawcę w katalogu, informatorze, komunikacie radiowym, telewizyjnym, prasowym); Niezgodność będzie zachodziła gdy towar nie będzie odpowiadał opisowi. Przykład: Płytki mrozoodporne nie będą odporne na mróz. 20

- ma cechy próbki lub wzoru okazanej konsumentowi. Towar jest niezgodny z umową, gdy ma inną barwę, odporność na ogień, wodę, rdzę, posiada inną jakość materiału niż okazana próbka lub wzór. Przykład: Otrzymaliśmy brązowy garnitur zamiast czarnego. - nadaje się do celu określonego przez konsumenta, chyba że sprzedawca zgłosił zastrzeżenie co do takiego celu. Przykład: Klientka kupiła rozcieńczalnik do farby olejnej. Sprzedawca zapewnił ją, że rozpuszczalnik będzie dobry również do farby akrylowej. Okazało się, że niestety nie jest to prawdą. Towar nie nadaje się więc do celu określonego przy zawarciu umowy. 2. Towar wykazuje pewne cechy określone generalnie - gdy strony umowy nie uzgadniają indywidualnie właściwości towaru : - jest przydatny do zwykłego użytku, czyli takiego, co do którego ten towar jest zazwyczaj używany, np.: telewizor – oglądanie emitowanych programów. Ustalenie, czy towar konsumpcyjny nadaje się do celu, do jakiego tego rodzaju towar jest zwykle używany, wymaga porównania celu, do jakiego nadaje się nabyty egzemplarz z celem, jakiemu ma służyć modelowa postać towaru tego rodzaju, przy czym chodzi w tym zakresie zawsze o zwykłe używanie towaru. Przykład: Mama kupiła synkowi dmuchany materac. Okazało się że po pewnym czasie przebywania w wodzie materac przesiąka wodą i tonie. Towar jest niezgodny z umową, gdyż nie nadaje się do celu, do jakiego jest przeznaczony. - ma cechy rodzajowe, to znaczy, że ma pewne właściwości, które przypisujemy takiemu towarowi, np. w zakresie energochłonności, odporności, estetyki, wydajności. Przykład: Podpałka do grila nie pali się. Towar nie ma więc właściwości, jakich oczekuje się od podpałki i jest niezgodny z umową. - odpowiada oczekiwaniom dotyczącym towaru tego rodzaju, opartym na publicznie składanych zapewnieniach sprzedawcy, a także producenta lub jego przedstawiciela. Przykład: Specjalne oznakowanie na opakowaniu, reklama. Zapewnienia zawarte w reklamie mogą być zobowiązujące dla sprzedawcy, jeśli pod ich wpływem doszło do zawarcia i wykonania umowy, a towar lub usługa okazały się niezgodne z treścią zapewnień. Nie musi to być decydujący motyw, jest jednak na tyle ważny, że na podstawie obiektywnych kryteriów każdy przeciętny adresat w podobnej sytuacji mógłby podjąć decyzję o zakupie, kierując się tego rodzaju zapewnieniem. 21

Przykład: Pani Kowalska postanowiła kupić pralko-suszarkę. Sprzedawca wskazał konkretny model pralki z funkcją suszenia. Po zakupie i przywiezieniu do domu okazało się, że pralka nie suszy. Na równi z zapewnieniami producenta traktuje się zapewnienie osoby, która wprowadza towar konsumpcyjny do obrotu krajowego (importera) oraz osoby, która podaje się za producenta przez umieszczenie na towarze swojej nazwy, znaku towarowego lub innego oznaczenia odróżniającego. Jednakże sprzedawca nie odpowiada za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową, jeżeli zapewnień producenta nie znał ani oceniając rozsądnie znać nie mógł, sam kupujący nie znał tych zapewnień lub treść zapewnienia sprostowano przed zawarciem umowy.

Kiedy nie zachodzi niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową? Niezgodność musi istnieć w chwili wydania towaru. Jednak w przypadku, gdy stan faktyczny nie jest jednoznaczny bądź zachodzą wątpliwości co do daty powstania tej niezgodności, to stosuje się kolejne domniemanie – przyjmuje się, że niezgodność towaru z umową istniała w chwili jego wydania, jeżeli niezgodność ta została stwierdzona przed upływem sześciu miesięcy od wydania towaru. Celem tej regulacji jest ochrona kupującego. Tu sprzedawca musi wykazać stan przeciwny. Jeżeli zaś niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową zostanie stwierdzona później niż w czasie 6 miesięcy (do maksymalnie 2 lat), to konsument musi udowodnić sprzedawcy, że istniała ona w chwili wydania towaru.

Kiedy sprzedawca nie odpowiada za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową? Tylko w przedstawionych poniżej przypadkach: 1. W sytuacji, gdy sprzedawca obali domniemanie niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową. 2. Konsument wiedział o niezgodności już w chwili wydania lub oceniając rozsądnie, powinien był wiedzieć. Za przykład może posłużyć zakup sukienki z rozdartą podszewką, zakup spodni z plamą. Sprzedawca będzie zwolniony z odpowiedzialności tylko wówczas, gdy konsument wiedział w chwili zakupu o powyższych defektach. 3. Niezgodność zaistniała z przyczyny tkwiącej w materiale dostarczonym przez kupującego.

22

KONSUMENT MA PRAWO DO 1. Doprowadzenia towaru do stanu zgodnego z umową przez: a. Nieodpłatną naprawę, b. Nieodpłatną wymianę na nowy, chyba że a. i b. jest niemożliwe lub nadmiernie kosztowne. Nieodpłatna jest naprawa bądź wymiana na nowy towaru, ale także czynności takie jak: demontaż, dostarczenie, robocizna, ponowne zamontowanie i uruchomienie. Jeżeli konsument poniesie przez te czynności jakiekolwiek koszty, sprzedawca powinien je zwrócić. Wyboru pomiędzy nieodpłatną naprawą a nieodpłatną wymianą towaru na nowy dokonuje konsument. Jednak może okazać się, że towar nie jest już produkowany, więc nie można żądać, by został wymieniony na nowy. Przykładem niemożliwości wymiany towaru na nowy jest sytuacja, gdy niezgodność z umową dotyczy rzeczy mającej charakter niezastępowany (obraz nieżyjącego już malarza). W przypadku towaru mającego charakter rzeczy oznaczonej co do tożsamości (chodzi o „tą” konkretną rzecz, a nie „takiego rodzaju” rzecz) uprawnienie kupującego ogranicza się jednak do żądania naprawienia towaru. Jeżeli towar konsumpcyjny ma postać zbioru rzeczy, roszczenie o naprawienie lub wymianę ogranicza się jedynie do tych elementów zbioru, które pozostają niezgodne z umową. Przykład: Zamawiamy 1000 okrągłych guzików, ale z tego w opakowaniu 200 jest kwadratowych - to tylko te 200 podlega wymianie. Sprzedawca może odmówić naprawy lub wymiany jeżeli są one niemożliwe lub wymagają nadmiernych kosztów. Czynność nadmiernie kosztowna to taka, która przewyższa swoją wartością i znaczeniem wartość towaru nieuszkodzonego oraz stopień i rodzaj odczuwanej niedogodności, przykładowo koniecznością sprowadzenia kosztownych urządzeń lub potrzebą przewozu towaru do odległego miejsca naprawy. Przy ocenie nadmierności kosztów należy brać pod uwagę wartość towaru niezgodnego z umową, rodzaj i stopień stwierdzonej niezgodności oraz niedogodności wynikające dla kupującego. W przypadku, gdy konsument zażąda nieodpłatnej wymiany lub naprawy towaru, a sprzedawca nie ustosunkuje się do tego żądania w terminie 14 dni od jego zgłoszenia, należy stwierdzić, że żądanie to uznał, czyli zgodził się na doprowadzenie towaru do stanu zgodnego z umową.

23

2. Konsument ma prawo również do: A. Żądania obniżenia ceny, B. Odstąpienia od umowy.

Jednak powyższe uprawnienia mają charakter wyjątku i można z nich skorzystać tylko wtedy, gdy: I. Nie można domagać się naprawy lub wymiany towaru. II. Sprzedawca nie może dokonać naprawy lub wymiany towaru w odpowiednim czasie. Przy określeniu odpowiedniego czasu naprawy lub wymiany należy brać pod uwagę rodzaj towaru i cel jego nabycia. W tym zakresie zawsze powinny decydować okoliczności konkretnego przypadku. Kupujący ma prawo żądania obniżenia ceny lub odstąpienia od umowy nawet w sytuacji, gdy niemożliwość wymiany towaru ma charakter przejściowy. III. Naprawa lub wymiana towaru naraża konsumenta na znaczne niedogodności. Niedogodność wymiany lub naprawy towaru ma miejsce wówczas, gdy wiąże się dla kupującego, np.: z koniecznością przyjazdu po odbiór naprawionego towaru z odległej miejscowości. Innym przykładem wydaje się być sytuacja, w której towar notorycznie ulega awarii, co dla kupującego oznacza, konieczność ciągłego zgłaszania się do sprzedawcy celem dokonania naprawy, a w konsekwencji wiąże się z brakiem możliwości właściwego korzystania z rzeczy. Obniżenie ceny powinno nastąpić w stosownym rozmiarze (art. 8 ust. 4 ustawy), tj. przy uwzględnieniu zmniejszenia wartości towaru wskutek jego niezgodności umową. Skorzystanie z prawa odstąpienia od umowy przez kupującego ma wpływ na sytuację prawną sprzedawcy. Prawo to jest realizowane poprzez oświadczenie złożone sprzedawcy. Co do zasady oświadczenie takie może być złożone w dowolnej formie. Jeżeli jednak umowa została stwierdzona pismem, również odstąpienie od niej powinno nastąpić na piśmie. Kupujący odstępując od umowy jest zobowiązany zwrócić sprzedawcy wszystko co otrzymał od niego na mocy umowy, z drugiej strony może żądać nie tylko zwrotu tego, co sam świadczył (np.: zapłaconej ceny), ale również naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania (zgodnie z treścią art. 494 Kodeksu cywilnego). Istotne jest, że kupujący nie może odstąpić od umowy, jeżeli niezgodność towaru jest nieistotna. W tym wypadku kupujący może jedynie żądać obniżenia ceny. Niezgodność towaru jest istotna wtedy, gdy kupujący z jej powodu nie może w ogóle korzystać z rzeczy lub zgodnie z jej przeznaczeniem. Inny przykład może stanowić sytuacja, gdy rzecz stwarza zagrożenie dla osób lub mienia. 24

OBOWIĄZKI KONSUMENTA Obowiązki to takie czynności obciążające kupującego, których zaniechanie powoduje utratę uprawnień z tytułu niezgodności towaru z umową. Kupujący traci swoje uprawnienia (przewidziane w art. 8 ustawy), jeżeli przed upływem dwóch miesięcy od stwierdzenia niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową nie zawiadomi o tym sprzedawcy. Nie dotyczy to towarów spożywczych. Termin wskazany w tym przepisie oznacza, że z jego upływem możliwość skorzystania z uprawnień wygasa. Dla zachowania terminu wystarczające jest wysłanie zawiadomienia przed jego upływem. Ustawa nie stawia jakichś konkretnych wymagań co do formy zawiadomienia. Ze względów praktycznych, celowe wydaje się wysłanie zawiadomienia za pomocą listu poleconego. W treści zawiadomienia należy określić niezgodność towaru z umową, nie ma natomiast konieczności formułowania już na tym etapie postępowania reklamacyjnego konkretnego żądania ze strony kupującego. Błędne określenie przez kupującego rodzaju niezgodności towaru z umową w sytuacji, gdy niezgodność ta jest nietypowa, a kupujący nie ma wiedzy specjalistycznej - nie ma znaczenia dla skuteczności zawiadomienia. Prawidłowe ustalenie niezgodności może nastąpić na dalszym etapie postępowania reklamacyjnego. Stwierdzenie niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową musi nastąpić w ciągu 2 lat od wydania towaru (jeśli będzie miało to miejsce później niż 6 miesięcy od wydania towaru, to konsument ma sprzedawcy udowodnić istnienie niezgodności w chwili wydania towaru). Jeżeli sprzedaż dotyczyła rzeczy używanej, to w chwili zakupu konsument mógł ze sprzedawcą uzgodnić odpowiedni termin, ale nie mógł być on krótszy niż 1 rok. W przypadku sprzedaży nowych rzeczy nie jest dopuszczalne skrócenie dwuletniego terminu nawet za zgodą kupującego. Od momentu stwierdzenia przez kupującego niezgodności towaru z umową biegnie roczny termin przedawnienia jego roszczeń. Tylko w ciągu tego terminu może skorzystać ze swoich uprawnień. Należy podkreślić, że upływ wyżej wymienionych terminów nie wyłącza uprawnień wynikających z niezgodności towaru z umową, jeżeli sprzedawca w chwili zawarcia umowy sprzedaży wiedział o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową i nie zwrócił na to uwagi kupującego.

25

GWARANCJA HANDLOWA Nazywamy tak zastrzeżenie przy umowie sprzedaży konsumenckiej, które jest: - Dodatkowe – występuje nie przy każdej umowie sprzedaży konsumenckiej, - Dobrowolne – konsument może odmówić jego przyjęcia. W chwili wyrażenia zgody przez konsumenta na objęcie gwarancją handlową, po jego stronie rodzą się prawa, a po stronie gwaranta obowiązki. Najczęściej mamy do czynienia z gwarancją producenta i wtedy to producent jest gwarantem, a sprzedawca jedynie „posłańcem”. Aby móc skorzystać z gwarancji, musi istnieć oświadczenie gwarancyjne. Może być ono zawarte w: - reklamie (np.: w środkach masowego przekazu, na plakatach), - dokumencie gwarancyjnym (dodatkowy dokument otrzymywany przez konsumenta od sprzedawcy przy sprzedaży, zawierający zazwyczaj indywidualny numer, pieczątkę sprzedawcy, paragon zakupu, itd.)

Jakie dwa elementy musi zawierać oświadczenie gwarancyjne? 1. Wskazuje gwarantowaną właściwość towaru, np.: stosowanie przez 14 dni wybielających pasków do zębów marki X według zaleceń znajdujących się na ich opakowaniu spowoduje wybielenie zębów o 2 tony. 2. Określa, jakie są obowiązki gwaranta w sytuacji, kiedy konsument stosując się do zaleceń gwaranta, nie uzyskał obiecywanego efektu, np.: pomimo stosowania według zaleceń na opakowaniu pasków wybielających do zębów, wygląd zębów nie uległ poprawie. W takiej sytuacji gwarant zobowiązuje się do zwrotu pieniędzy, jakie konsument wydał na zakup pasków wybielających. Jeżeli reklama czy dokument gwarancyjny nie wskazują na obowiązki gwaranta (punkt 2), to nie mamy do czynienia z gwarancją, nawet jeśli w ich treści zastosowane jest słowo „gwarancja”.

Nieodpłatność Konsument nie ponosi żadnych kosztów: 1. aby uzyskać gwarancję, tzn. cena towaru nie może być podwyższona ze względu na dodatkową gwarancję, 2. w związku ze świadczeniami gwarancyjnymi, tzn. wszelkie naprawy bądź inne czynności, które obiecał gwarant w sytuacji, kiedy towar nie posiadał wskazywanych właściwości, są bezpłatne. 26

Okres trwania gwarancji – nie jest taki sam w każdym przypadku. To gwarant określa moment, do którego gwarancja obowiązuje, przede wszystkim z uwagi na rodzaj i właściwości towaru. Nie zawsze jest to pewien okres czasu (np.: 12 miesięcy). Może to być liczba przejechanych kilometrów (w przypadku zakupu części samochodowych). Nie można ograniczać, wyłączać ani zawieszać poprzez gwarancję handlową uprawnień przysługujących konsumentowi z tytułu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową. Niezgodne z prawem są wszelkie klauzule wymuszające pierwszeństwo stosowania gwarancji przed realizacją prawa wynikających z niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową i odwrotnie.

27

PRAWO KARNE – WYBRANE INFORMACJE Redakcja dr Radosław Olszewski Autorzy: Karolina Olczak, Katarzyna Rusiecka, Renata Tyczyńska Wyróżnia się dwie podstawowe gałęzie prawa:  prawo publiczne,  prawo prywatne.

GAŁĘZIE PRAWA

KORZYŚĆ INTERES

PRAWO PUBLICZNE

ochrona interesu publicznego, interesu społeczeństwa

PRAWO PRYWATNE

ochrona interesu prywatnego, interesu jednostek

KRYTERIA ROZRÓŻNIENIA PRZEDMIOT STATUS REGULACJI PODMIOTÓW regulacja stosunków pomiędzy organami państwa nierówna pozycja oraz między podmiotów państwem i obywatelem regulacja stosunków równouprawnione pomiędzy podmioty jednostkami

CHARAKTER NORM normy bezwzględnie obowiązujące

normy względnie obowiązujące

Prawo publiczne obejmuje wiele dziedzin prawa, m.in. prawo konstytucyjne, prawo administracyjne i prawo finansowe, a każda z tych dziedzin posiada cechy charakterystyczne dla prawa publicznego (wskazane w tabeli). Jedną z dziedzin prawa publicznego jest prawo karne. SKOJARZENIA Z POJĘCIEM „PRAWO KARNE”

Prawo karne jako prawo publiczne ma za zadanie chronić interesy publiczne, przynosząc korzyść społeczeństwu jako całości. Stanowi ono dla państwa instrument służący zapewnieniu 28

ochrony obywatelom przed

zachowaniami godzącymi w podstawowe wartości społeczne.

Osiągnięcie celu, jaki stawia sobie prawo karne, wymaga, aby państwo w relacji z obywatelem dysponowało środkami przymusu. Relacje te charakteryzują się zatem nierówną pozycją podmiotów. Ponadto regulowane są przez przepisy bezwzględnie obowiązujące, które dokładnie je określają i co do zasady nie przewidują możliwości ich modyfikacji z woli podmiotów. Prawo karne jest to zespół przepisów prawnych normujących kwestie odpowiedzialności karnej człowieka za czyny zabronione pod groźbą kary (dolegliwość stosowana wobec sprawcy czynu zabronionego, w imieniu państwa przez specjalnie do tego powołane organy – sądy). Prawo karne dzieli się wg kryterium przedmiotu regulacji na:  prawo karne materialne, będące zespołem przepisów prawnych normujących: o

czyny będące przestępstwami (np. jakie zachowania odpowiadają opisowi przestępstwa zabójstwa, bójki czy nieudzielania pomocy),

o

zasady odpowiedzialności za te czyny (np. od jakiego wieku ponosi się odpowiedzialność karną, kiedy nie można przypisać sprawcy winy, czym jest współsprawstwo czy podżeganie),

o

kary oraz środki karne stosowane wobec ich sprawców (np. na czym polega kara pozbawienia wolności, ograniczenia wolności, grzywny, czy też środek karny w postaci pozbawienia praw publicznych bądź zakazu prowadzenia pojazdów);

 prawo karne procesowe, określane także jako prawo karne formalne, będące zespołem przepisów prawnych normujących postępowanie w sprawach karnych – pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawcy czynu zabronionego określonego przez prawo karne materialne (np. obowiązki i uprawnienia uczestników postępowania karnego, rodzaje dowodów, dopuszczalność przeprowadzenia określonego dowodu, przebieg śledztwa, dochodzenia, postępowanie przed sądem);  prawo karne wykonawcze będące zespołem przepisów prawnych normujących wykonywanie: o kar, o środków karnych, o oraz innych rozstrzygnięć wydawanych w sprawach karnych (np. określenie rodzaju postępowania zmierzającego do wykonania orzeczonych kar lub innych środków reakcji na przestępstwo czy wykroczenie, nakreślenie celów, które w toku ich wykonywania powinny zostać osiągnięte, wskazanie kształtu poszczególnych kar i środków oraz zasad ich wykonywania). 29

W ramach prawa karnego wyróżnia się (wg kryterium zakresu zastosowania) prawo karne specjalne, zwane również szczególnym, zawierające normy chroniące szczególną sferę interesów, wartości (prawo karne skarbowe – ochrona interesu finansowego państwa) lub dotyczące szczególnej grupy osób (prawo karne wojskowe). Z prawem karnym związane jest prawo nieletnich, które formułuje zasady postępowania z nieletnimi sprawcami czynów karalnych. Nie należy ono jednak do prawa karnego, ponieważ czyny popełniane przez nieletnich co do zasady nie stanowią przestępstw, a odpowiedzialność za nie nie ma charakteru odpowiedzialności karnej. Podobnie bliską prawu karnemu, jednak różną od niego gałęzią prawa jest prawo wykroczeń. Reguluje ono kwestie odpowiedzialności karnej za popełnienie wykroczenia, określa, jakie czyny zabronione są wykroczeniami i jakie środki prawne są stosowane wobec ich sprawców (prawo materialne) oraz normuje postępowanie w sprawach o wykroczenia, wskazując zasady postępowania, jego przebieg i możliwe tryby postępowania, w tym tryb mandatowy. Podstawowymi źródłami aktualnie obowiązującego w Polsce prawa karnego są ustawy:  Kodeks karny4 (prawo karne materialne),  Kodeks postępowania karnego5 (prawo karne procesowe),  Kodeks karny wykonawczy6 (prawo karne wykonawcze). Z kolei najważniejszym aktem regulującym prawo karne skarbowe jest ustawa Kodeks karny skarbowy7. Prawo wykroczeń jest uregulowane w Kodeksie wykroczeń8 (prawo materialne) oraz Kodeksie postępowania w sprawach o wykroczenia9 (prawo procesowe).

PRZESTĘPSTWO A WYKROCZENIE, CZYNY PRZEPOŁOWIONE Przestępstwo jest to czyn człowieka zabroniony pod groźbą kary przez ustawę karną obowiązującą w czasie jego popełnienia, bezprawny, zawiniony i społecznie szkodliwy w stopniu wyższym niż znikomym. Przykład 1: Jan Z. zabija Krzysztofa B. Art. 148. § 1. k.k.: Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności.

4

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. Nr 88, poz. 553 ze zm. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. Nr 89, poz. 555 ze zm. 6 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997r., Dz. U. Nr 90, poz. 557 ze zm. 7 Ustawa z dnia 10 września 1999r., Dz. U. Nr 83, poz. 930 ze zm. 8 Ustawa z dnia 20 maja 1971r., Dz. U. Nr 12, poz.114 ze zm. 9 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001r., Dz. U. Nr 106, poz. 1148 ze zm. 5

30

Przykład 2: Karol M., znajdując się w stanie nietrzeźwości, prowadzi samochód. Art. 178a. § 1. k.k.: Kto, znajdując się w stanie nietrzeźwości lub pod wpływem środka odurzającego, prowadzi pojazd mechaniczny w ruchu lądowym, wodnym lub powietrznym, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Wykroczenie jest to czyn społecznie szkodliwy, zawiniony, zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia pod groźbą kary. Przykład 1: Grupka młodzieży, idąc w nocy ulicą, krzyczy, głośno śpiewa. Art. 51. § 1. k.w.: Kto krzykiem, hałasem, alarmem lub innym wybrykiem zakłóca spokój, porządek publiczny, spoczynek nocny albo wywołuje zgorszenie w miejscu publicznym, podlega karze aresztu, ograniczenia wolności albo grzywny. Przykład 2: Patryk A., idąc ulicą, używa wulgarnych słów. Art. 141. k.w.: Kto w miejscu publicznym umieszcza nieprzyzwoite ogłoszenie, napis lub rysunek albo używa słów nieprzyzwoitych, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany. Przestępstwo od wykroczenia odróżnia m.in. stopień społecznej szkodliwości – w wypadku przestępstwa – ma być on większy niż znikomy; w odniesieniu do wykroczenia nie ma takiego wymogu. Przy ocenie stopnia społecznej szkodliwości bierze się pod uwagę:  rodzaj i charakter naruszonego dobra,  rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody,  sposób i okoliczności popełnienia czynu,  wagę naruszanych przez sprawcę obowiązków,  motywację sprawcy,  postać zamiaru,  rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia. Przestępstwo od wykroczenia wyróżnia zatem „waga” czynu, wartości, jakie są chronione poprzez normy zakazujące popełnienie określonego czynu zabronionego. Wykroczenia na ogół naruszają dobra o mniejszej wartości niż wartość dóbr, w które godzą przestępstwa i czynią mniejsze szkody. Różnice te mają odbicie w zagrożeniu karą, która ma być dolegliwa odpowiednio do popełnionego czynu. Odpowiedzialność za przestępstwa jest surowsza niż za wykroczenia. Choć na podstawie tak określonych różnic intuicyjnie można odróżnić, jakie zachowanie stanowi przestępstwo, a jakie wykroczenie, to w rzeczywistości jednak zakwalifikowanie czynu 31

jako przestępstwa bądź wykroczenia zależy od tego, jak przewiduje to ustawa. Co do zasady czyny będące przestępstwami są określone w Kodeksie karnym, natomiast czyny będące wykroczeniami w Kodeksie wykroczeń, ale czyny zabronione mogą być także określone w innych ustawach, tzw. szczególnych. Warto zaznaczyć, że polskie prawo przewiduje szereg czynów zabronionych stanowiących tzw. czyny przepołowione, będące w zależności od stopnia społecznej szkodliwości (wartości charakteryzującej dany czyn zabroniony) bądź to przestępstwami, bądź też wykroczeniami. Np. kradzież rzeczy do pewnej wartości (według obowiązującego Kodeksu wykroczeń do 250 zł.) jest kwalifikowana jako wykroczenie (odpowiedzialność na podstawie Kodeksu wykroczeń), a powyżej – jako przestępstwo (odpowiedzialność na podstawie Kodeksu karnego).

POSTACIE ZJAWISKOWE10 PRZESTĘPSTWA Z uwagi na współdziałanie sprawcy przestępstwa z innymi osobami prawo karne przewiduje istnienie form zjawiskowych przestępstwa. W polskim prawie karnym wyróżnia się: 

sprawcze postacie współdziałania – sprawstwo



niesprawcze postacie zjawiskowe – podżeganie i pomocnictwo. FORMY SPRAWCZE

SPRAWSTWO POJEDYNCZE Odpowiada ten, kto wykonuje czyn zabroniony sam Np. Józek kradnie 500zł starszej kobiecie.

WSPÓŁSPRAWSTWO Odpowiada ten, kto wykonuje czyn zabroniony wspólnie i w porozumieniu z inną osobą Np. dwóch uczniów umawia się, że po skończonych zajęciach pobiją kolegę z klasy, za to, że nie pomógł im na klasówce.

SPRAWSTWO KIEROWNICZE Odpowiada ten, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego. Np. Bartek kieruje grupą mającą na celu atak na bank. Kieruje tzn., że od jego decyzji zależy rozpoczęcie i prowadzenie, ewentualnie także zmiana lub przerwanie całej bezprawnej akcji, która mają dokonać członkowie grupy.

FORMY NIESPRAWCZE PODŻEGANIE

POMOCNICTWO

Odpowiada za nie ten, kto chce, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania ją do tego.

Odpowiada za nie ten, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie.

Np. toczy się już bójka, a bierni obserwatorzy krzyczą „dokop mu”!

SPRAWSTWO POLECAJĄCE Odpowiada ten, kto wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej wykonanie czynu zabronionego.

Np. chłopcy umawiają się, że na dyskotece pobiją Krzysia. Wiedzą jednak, że ten stroni od takich imprez wiec proszą Jasia, który siedzi z nimi w ławce, aby zachęcili go do przyjścia. Ten wiedząc o zamiarach chłopców podaje informacje, gdzie dokładnie mogą znaleźć Krzysia.

Np. Jurek szantażuje kolegę.

10

Formy popełnienia przestępstwa wyróżniane z uwagi na współdziałanie sprawcy przestępstwa z innymi osobami.

32

SPOŻYWANIE ALKOHOLU W MIEJSCU PUBLICZNYM ORAZ SPRZEDAŻ ALKOHOLU NIELETNIM Spożywanie alkoholu przez młodzież jest poważnym problemem społecznym. Na gruncie prawa karnego powyższą kwestię reguluje Ustawa z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi11. Napój alkoholowy to napój zawierający alkohol etylowy w stężeniu przekraczającym 0,5 %. Można wyróżnić dwa stany: Stan po użyciu alkoholu: a) gdzie stężenie we krwi wynosi 0,2 – 0,5 promila lub b) zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu mieści się w granicach 0,1 – 0,25 mg alkoholu/1 dm³. Stan nietrzeźwości: a) gdzie stężenie we krwi wynosi pow. 0,5 promila, b) zawartość alkoholu w wydychanym powietrzu przekracza 0,25 mg alkoholu/1 dm³

Zakaz spożywania alkoholu Zgodnie z art. 14 Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi zabrania się sprzedaży, podawania i spożywania napojów alkoholowych: 1) na terenie szkół oraz innych zakładów i placówek oświatowo-wychowawczych, opiekuńczych i domów studenckich, (internaty, domy studenckie) 2) na terenie zakładów pracy oraz miejsc zbiorowego żywienia pracowników, 3) w miejscach i w czasie masowych zgromadzeń, 4) w środkach i obiektach komunikacji publicznej, (dworce, przystanki) 5) w obiektach zajmowanych przez organy wojskowe i spraw wewnętrznych, jak również w rejonie obiektów koszarowych i zakwaterowania przejściowego jednostek wojskowych. 6) ponadto zabrania się spożywania napojów alkoholowych na ulicach, placach i w parkach, z wyjątkiem miejsc przeznaczonych do ich spożycia na miejscu, w punktach sprzedaży tych napojów. Sprzedaż, podawanie i spożywanie napojów zawierających więcej niż 4,5% alkoholu może się odbywać na imprezach na otwartym powietrzu tylko za zezwoleniem i tylko w miejscach do tego wyznaczonych. W innych nie wymienionych miejscach, obiektach lub na określonych 11

Dz. U. Nr 35, poz. 230 ze zm.

33

obszarach gminy, ze względu na ich charakter, rada gminy może wprowadzić czasowy lub stały zakaz sprzedaży, podawania, spożywania oraz wnoszenia napojów alkoholowych. Np. w Sopocie dozwolone jest picie alkoholu na plaży, podczas gdy w Gdańsku czy Gdyni obowiązuje zakaz spożywania, wprowadzony przez rady gmin.

Zakaz sprzedaży alkoholu Zgodnie ze wskazaną ustawą zabrania się sprzedaży alkoholu:  osobom poniżej 18 roku życia,  osobom nietrzeźwym,  na kredyt. Za spożywanie alkoholu w miejscu niedozwolonym albo za sprzedaż osobom, w stosunku do których obowiązuje zakaz grozi kara grzywny. Usiłowanie tego wykroczenia jest również karalne. W razie popełnienia wymienionego wykroczenia można również orzec przepadek napojów alkoholowych, chociażby nie były one własnością sprawcy.

BÓJKA I POBICIE BÓJKA – starcie co najmniej trzech osób, z których każda występuje równocześnie w roli atakującego, jak i broniącego się12. Przykład: kibice Widzewa i ŁKS -u umawiają się w określonym miejscu, aby „sprawdzić kto jest lepszy”. POBICIE – czynna napaść dwóch lub więcej napastników na jedną lub więcej osób13. Przykład: Wychodzący ze sklepu chłopiec zostaje zaczepiony przez dwóch stojących nieopodal mężczyzn. Chłopiec nie chcąc oddać pieniędzy zostaje pobity. Art. 158 § 1 k.k.: Kto bierze udział w bójce lub pobiciu, w którym naraża się człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo nastąpienie skutku określonego w art. 156 § 1 lub art. 157 § 1, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest ciężki uszczerbek na zdrowiu człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. § 3. Jeżeli następstwem bójki lub pobicia jest śmierć człowieka, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do 10 lat. Art. 159 k.k.: Kto biorąc udział w bójce lub pobiciu człowieka używa broni palnej, noża lub innego podobnie niebezpiecznego przedmiotu, podlega każe pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.

12 13

A. Grześkowiak (red.), Prawo karne, Warszawa 2007, s.287. Tamże

34

SPOWODOWANIE USZCZERBKU NA ZDROWIU CIĘŻKIEGO Art. 156 § 1 k.k.

ŚREDNIEGO Art. 157 § 1 k.k.

LEKKIEGO Art. 157 § 2 k.k.

Kto powoduje ciężki uszczerbek na zdrowiu w postaci: 1) pozbawienie człowieka wzroku, słuchu, mowy, zdolności płodzenia, 2) innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej, choroby realnie zagrażającej życiu, trwałej choroby psychicznej, całkowitej albo znacznej trwałej niezdolności do pracy w zawodzie lub trwałego, istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.

Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, inny niż określony w art. 156 § 1, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do 5 lat

Kto powoduje naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwający nie dłużej niż 7 dni, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

PRZESTĘPSTWO NIEUDZIELENIA POMOCY Jeżeli człowiekowi grozi bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, istnieje obowiązek udzielenia mu pomocy. Brak takiego działania wiąże się z odpowiedzialnością karną za przestępstwo z art. 162 § 1 k.k. tj. przestępstwo nieudzielenia pomocy. Art. 162 § 1 k.k.: Kto człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu nie udziela pomocy, mogąc jej udzielić bez narażenia siebie lub innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Nie popełnia przestępstwa, kto nie udziela pomocy, do której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu albo w warunkach, w których możliwa jest niezwłoczna pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej. Przestępstwo z art. 162 k.k. jest tzw. przestępstwem formalnym (bezskutkowym) – do jego popełnienia dochodzi przez sam fakt określonego w ustawie karnej zachowania bez względu na skutki tegoż zachowania; skutek nie stanowi cechy czynu zabronionego (w odróżnieniu od przestępstwa np. zabójstwa, które jest przestępstwem skutkowym, gdzie skutek śmierci jest koniecznym elementem popełnienia tego przestępstwa). Przestępstwo nieudzielenia pomocy nie jest przestępstwem skutkowym, chodzi bowiem o narażenie na wymienione w przepisie skutki, a nie ich spowodowanie, przy czym groźba bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia musi istnieć obiektywnie. Sprawca tego przestępstwa nie ponosi odpowiedzialności za śmierć czy uszczerbek na zdrowiu osoby potrzebującej pomocy. Odpowiedzialność karna z powyższego tytułu ma miejsce niezależnie

35

od tego, jaki los spotkał potem osobę potrzebującą pomocy, czy uratowano ją czy też nie. Nie ma znaczenia skuteczność bądź bezskuteczność udzielonej pomocy. Przestępstwo z art. 162 k.k. jest przestępstwem umyślnym, zatem sprawca musi co najmniej mieć świadomość, że dana osoba znajduje się w sytuacji zagrożenia, bądź mogła w takiej sytuacji się znajdować. W praktyce oznacza to, że osoba zobowiązana do udzielenia pomocy nie musi wiedzieć, że ktoś jest narażony na niebezpieczeństwo, do odpowiedzialności wystarczy, by taką możliwość sobie uświadamiała, a mimo to nie udzieliła pomocy. Sprawca tego przestępstwa musi obejmować swoją świadomością nie tylko fakt znajdowania się innej osoby w położeniu bezpośredniego niebezpieczeństwa dla życia lub zdrowia, ale także nienarażenia siebie lub innej osoby na bezpośrednie niebezpieczeństwo. Decydujące jest, że sprawca, widząc utrzymujące się lub nawet pogłębiające zagrożenie dla życia lub zdrowia człowieka, nie podejmuje wszelkich dostępnych (...) środków, mogących (przedmiotowo) uchylić lub choćby tylko pomniejszyć wspomniane zagrożenie. Warunek umyślności działania (...) jest zachowany, gdy sprawca ma świadomość położenia grożącego bezpośrednim niebezpieczeństwem dla życia lub zdrowia ludzkiego i zdaje sobie sprawę ze swej możności przyczynienia się do uchylenia lub pomniejszenia tego niebezpieczeństwa (...) a nie czyni tego, godząc się co najmniej na utrzymanie się wspomnianego położenia (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 15.09.1971, II KR 163/71, OSNPG 1972/1/11). Charakter koniecznego do wykonania obowiązku pomocy wyznacza konkretna sytuacja. Standard tej pomocy jest wyznaczony położeniem, w jakim znalazł się człowiek wymagający pomocy, stanem wiedzy osoby zobowiązanej oraz środkami, jakimi dysponuje zobowiązany do udzielenia pomocy. Ten standard powinien być określony dla danego konkretnego przypadku. Zachowanie odbiegające in minus od tak wyznaczonego standardu oznaczać będzie brak udzielenia oczekiwanej pomocy i realizację tym samym cech opisanego w ustawie karnej czynu zabronionego. W zasadzie należałoby przyjąć, iż w prawie każdej sytuacji standardem powinno być wezwanie pogotowia ratunkowego. Zaniechanie jego wezwania jest zatem oczywistym godzeniem się co najmniej na utrzymanie się dotychczasowego zagrożenia, jeśli nie nawet na możliwość pogorszenia się stanu osoby wymagającej pomocy. Fakt, że osoba wymagająca pomocy nie zgadza się na wezwanie pogotowia czy też twierdzi, że pomoc fachowa jest niepotrzebna nie uchyla odpowiedzialności – od osoby np. z ciężkim urazem głowy, po utracie przytomności, z zanikami świadomości czy będącej w szoku nie można wymagać racjonalnej oceny sytuacji. W praktyce znane są wyroki skazujące za przestępstwo nieudzielania pomocy, w przypadku gdy osoby skazane opatrzyły rany czy urazy, zaniechały jednak wezwania pogotowia.

36

Należy jednak pamiętać, że orzecznictwo wskazuje także na fakt, że: Przestępstwo nieudzielania pomocy nie polega na dokonaniu błędnego wyboru sposobu niesienia pomocy (ratowania życia), lecz na całkowitym zaniechaniu odnośnej powinności. Nie chodzi o to, aby sprawca wybrał najlepszy z możliwych sposobów ratowania zagrożonej osoby, ale o to, by nie podjął jakichkolwiek działań zmierzających do udzielenia pomocy ofierze (wyrok sądu apelacyjnego w Krakowie z dnia 23.06.1994, II AKr 56/94, KZS 1994/68/48). Przestępstwo nieudzielenia pomocy jest przykładem przestępstwa z zaniechania. Przestępstwo można bowiem popełnić zarówno poprzez działanie (np. bójka, pobicie), jak i zaniechanie (czyli brak wymaganego działania). Cechy przestępstwa nieudzielenia pomocy:  (całkowite) zaniechanie udzielenia pomocy,  umyślność działania (świadomość, jaka jest sytuacja),  groźba bezpośredniego niebezpieczeństwa utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (obiektywna),  możliwość udzielenia pomocy bez narażenia siebie na niebezpieczeństwo,  konieczność udzielenia pomocy (zagrożenie obiektywne, brak pomocy ze strony osoby, instytucji powołanej),  (osoba nie jest sprawcą niebezpieczeństwa) narażenie na wymienione w przepisie skutki, a nie ich spowodowanie (przestępstwo bezskutkowe/formalne),  polega na godzeniu się na utrzymanie się sytuacji zagrożenia,  brak pewnego standardu niesionej pomocy (należy bowiem użyć wszelkich środków).

ZAWIADOMIENIE O PRZESTĘPSTWIE Do złożenia zawiadomienia o przestępstwie uprawniona jest każda osoba, która posiada taką informację, bez względu na wiek, płeć, rasę, narodowość itp.

Kto ma obowiązek złożenia zawiadomienia o przestępstwie? Polska procedura karna nakłada obowiązek zawiadomienia organów ścigania o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu14. W tym celu w kodeksie postępowania karnego został Przestępstwa ścigane są w różnych trybach. W zależności od trybu organy ścigania stosują rożne procedury. Wyróżniamy: 1. tryb publicznoskargowy a. ściganie z urzędu Organy ścigania (Policja lub Prokuratura) zobowiązane są po uzyskaniu informacji o podejrzeniu popełnienia przestępstwa niezwłocznie podjąć działania mające na celu wykrycie sprawcy i zebranie dowodów jego winy. b. ściganie z urzędu lecz na wniosek Istnieją przestępstwa, w wypadku których organom ścigania oprócz informacji o przestępstwie potrzebna jest dodatkowa zgoda osoby pokrzywdzonej na podjęcie czynności. Jest to tzw. wniosek o ściganie karne lub – w przypadku zawiadomienia o wykroczeniu – żądanie ścigania. Dotyczy to na przykład przestępstw, które dotyczą osobistych (intymnych) sfer życia, lub sytuacji, gdy sprawca jest osobą najbliższą dla pokrzywdzonego. 2. tryb prywatnoskargowy 14

37

wprowadzony zapis dotyczący społecznego obowiązku zawiadomienia o przestępstwie (art. 304 § 1 k.p.k.). Art. 304 § 1 k.k. Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Przepis ten nie przewiduje kary za niedopełnienie wspomnianego obowiązku, odwołuje się natomiast do pożądanych postaw społecznych w demokratycznym państwie, dzięki którym popełnione przestępstwo nie pozostaje anonimowe, a jego sprawca nie może liczyć na bezkarność. Wyjątkiem od tej zasady jest tzw. obowiązek prawny zawiadomienia organów ścigania w przypadku posiadania wiarygodnej informacji o przestępstwie. Dotyczy to wybranych, szczególnie groźnych kategorii przestępstw, wskazanych w art. 240 § 1 k.k., np.: ludobójstwa, szpiegostwa, zamachu na życie prezydenta, zabójstwa, zawładnięcia statkiem morskim lub powietrznym, wzięcia lub przetrzymywania zakładnika.

Gdzie można złożyć zawiadomienie o przestępstwie? Zawiadomienie o przestępstwie ma obowiązek przyjąć każdy funkcjonariusz Policji na posterunku, komisariacie czy komendzie Policji, sporządzając w związku z tym protokół przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie. Można również zawiadomić o przestępstwie na piśmie.

Odpowiedzialność karna za nieprawdziwe zawiadomienie Składając zawiadomienie o przestępstwie należy mieć na uwadze treść przepisów art. 234 i art. 238 k.k. Art. 234 k.k. Kto, przed organem powołanym do ścigania lub orzekania w sprawach o przestępstwo w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne, fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie tych czynów zabronionych lub przewinienia dyscyplinarnego podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Art. 238 k.k. Kto zawiadamia o przestępstwie lub o przestępstwie skarbowym organ powołany do ścigania wiedząc, że przestępstwa nie popełniono, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Warto wiedzieć, że odpowiedzialność karna w wymienionych sytuacjach przewidziana jest tylko wtedy, gdy ktoś świadomie wprowadził w błąd Policję lub prokuratora. Nie ponosi się odpowiedzialności, jeśli zawiadomienie o niepopełnionym przestępstwie lub fałszywe oskarżenie

Wszczęcie i prowadzenie tego postępowania uzależnione jest od decyzji pokrzywdzonego. Przykładowe przestępstwa ścigane skargą prywatną to: pomówienie, zniewaga, naruszenie nietykalności cielesnej.

38

innej osoby wynikało z błędnego przekonania, które osoba zawiadamiająca powzięła na podstawie okoliczności towarzyszących zdarzeniu. Dlatego ważne jest, by relacja o zdarzeniu była pełna i wyczerpująca. Należy powiedzieć wszystko, co wiadomo na temat okoliczności popełnienia przestępstwa. Warto wiedzieć, co zrobić, gdy po złożeniu zawiadomienia okaże się , że przestępstwo faktycznie nie nastąpiło: np. odnalazłeś w domu dokumenty, co do których byłeś przekonany, że zostały skradzione. Należy wówczas bezzwłocznie powiadomić o tym fakcie jednostkę Policji prowadzącą sprawę. Jeżeli nie jest to możliwe, należy zgłosić się do najbliższej jednostki Policji. W związku z ewentualnym odnalezieniem dokumentów (czy też inną ważną zmianą w porównaniu ze stanem faktycznym podanym w zawiadomieniu o przestępstwie) należy złożyć zeznanie na ten temat. Nie wystarczy, że ten fakt zgłoszono telefonicznie – to samo może przecież zrobić złodziej.

Wszczęcie postępowania Postępowanie może być wszczęte zarówno na podstawie zawiadomienia o przestępstwie, jak i z urzędu, t.j. bez takiego zawiadomienia, np. na podstawie własnych informacji Policji, anonimu czy wiadomości z mediów. O wszczęciu bądź odmowie wszczęcia postępowania zawiadamia się osobę, która złożyła zawiadomienie o przestępstwie oraz ujawnionego pokrzywdzonego (art. 305 § 4 k.p.k.). Jeżeli taka osoba nie zostanie powiadomiona o wszczęciu bądź odmowie wszczęcia w ciągu 6 tygodni, może wnieść zażalenie do prokuratora nadrzędnego albo powołanego do nadzoru nad organem, któremu złożono zawiadomienie (art. 306 § 3 k.p.k.). Znacznie większe uprawnienia przysługują osobie, która ma status pokrzywdzonego. Jak stanowi bowiem art. 306 § 1 k.p.k., pokrzywdzonemu przysługuje zażalenie na postanowienie o odmowie wszczęcia postępowania. Zażalenie to rozpoznaje sąd rejonowy. W przypadku uchylenia przez sąd postanowienia prokuratora oraz powtórnej odmowy wszczęcia postępowania przez prokuratora, pokrzywdzony może stać się oskarżycielem posiłkowym subsydiarnym i samodzielnie wystąpić z aktem oskarżenia (art. 55 § 1 w zw. z art. 330 § 2 k.p.k.). Takie same uprawnienia przysługują w przypadku umorzenia postępowania przygotowawczego. Akt oskarżenia wniesiony przez pokrzywdzonego musi spełniać warunki przewidziane dla tego szczególnego pisma procesowego w przepisach kodeksu postępowania karnego oraz powinien zostać sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego. Wszczęcie postępowania sądowego na podstawie aktu oskarżenia wniesionego przez pokrzywdzonego nie wyklucza udziału prokuratora, który zostaje o takim procesie powiadomiony przez prezesa sądu 39

POZYCJA PROCESOWA ŚWIADKA W PROCESIE KARNYM Redakcja dr Radosław Olszewski Autorzy: Piotr Bogacki, Mariusz Olężałek ŚWIADEK jest uczestnikiem postępowania, który w założeniu dostarcza środek dowodowy15 w postaci ZEZNAŃ16. Każdy z nas może stać się świadkiem przestępstwa, np. włamania do samochodu albo kradzieży kieszonkowej. W charakterze świadka może być wezwana osoba, która słyszała od innej osoby o danym przestępstwie i jego okolicznościach (tzw. świadek ze słuchu). Świadkowie mogą zeznawać także odnośnie do faktów ubocznych 17 i innych okoliczności mających znaczenie dla sprawy.

OBOWIĄZKI ŚWIADKA

1. Obowiązek stawienia się na każde wezwanie (art. 177 § 1 k.p.k.) Osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się na każde wezwanie organu (Policji, prokuratora, sądu) i pozostać do jego dyspozycji, aż do czasu jej zwolnienia. Jest to obowiązek bezwzględny - w razie jego niewykonania można narazić się na poważne kłopoty - za nieusprawiedliwione niestawiennictwo lub oddalenie się z miejsca czynności przed jej zakończeniem bez zezwolenia tego organu grozi kara pieniężna w wysokości do 10.000 zł lub Dowód w postępowaniu karnym to każdy dopuszczalny przez prawo karne procesowe środek służący dokonaniu takich ustaleniu, czyli służący ustaleniu okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia. Środek dowodowy - informacje płynące ze źródła dowodowego w sposób określony przez prawo procesowe; w tym znaczeniu dowodem są: wyjaśnienia oskarżonego, zeznania świadka, opinia biegłego, cechy i właściwości rzeczy, miejsca oraz ciała czy treść dokumentu. 16 Warto zapamiętać, iż świadkowie zawsze składają ZEZNANIA, a nie wyjaśnienia! Świadkowie składają zeznaniabezpośrednio przed sądem, ustnie, niezależnie od tego, czy byli już przesłuchiwani w postępowaniu przygotowawczym. 17 Fakty uboczne – okoliczności, które nie dotyczą bezpośrednio popełnionego przestępstwa, ale na ich podstawie można wyciągnąć logiczne wnioski o tym, czy przestępstwo było czy nie (tzw. poszlaki). 15

40

przymusowe doprowadzenie przez Policję (art. 285 § 1 k.p.k.). Karę pieniężną należy uchylić, jeżeli ukarany w ciągu tygodnia od daty doręczenia postanowienia o wymierzeniu kary dostatecznie usprawiedliwi swą obecność lub samowolne oddalenie się (art. 286 k.p.k.). Jeżeli osoba nie może stawić się w dniu oznaczonym w wezwaniu, np. z powodu choroby lub

innej

przyczyny,

usprawiedliwienie

powinna

nieobecności

swoje z

niestawiennictwo powodu

usprawiedliwić,

choroby

wymaga

z tym,

że

przedstawienia

ZAŚWIADCZENIA, wystawionego przez LEKARZA SĄDOWEGO, potwierdzającego niemożność stawienia się na wezwanie (art. 117 § 2a k.p.k.). W przypadku osób niepełnoletnich obowiązek ten ciąży na rodzicach lub opiekunach. Jeżeli już wcześniej wiesz, że nie będziesz mógł/mogła stawić się w oznaczonym w wezwaniu dniu, powinieneś/powinnaś wcześniej dostarczyć usprawiedliwienie. Natomiast jeżeli wcześniejsze doręczenie usprawiedliwienia nie było możliwe, zadzwoń do sekretariatu instytucji, która Cię wezwała (sądu, prokuratury, Policji) i tam ustnie wyjaśnij swoją nieobecność, a potem dostarcz zwolnienie lekarskie. Przesłuchanie

świadka

może

nastąpić

przy

użyciu

urządzeń

technicznych

umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość (art. 177 § 1a k.p.k.). Świadek musi wtedy stawić się jedynie w określonym miejscu (nie w gmachu sądu, prokuratury czy Policji) lub w nim przebywać. Sąd może również na podstawie art. 396 § 2 k.p.k. zlecić przesłuchanie świadka sędziemu wyznaczonemu ze swego składu lub sądowi wezwanemu, w którego okręgu świadek przebywa, jeżeli świadek nie stawił się z powodu przeszkód zbyt trudnych do usunięcia (np. znaczna odległość od sądu dla osoby niepełnosprawnej czy w podeszłym wieku z trudnościami w poruszaniu się itd.). Świadka, który nie może się stawić na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dającej się pokonać przeszkody, można przesłuchać w miejscu jego pobytu (art. 177 § 2 k.p.k.).

2. Obowiązek złożenia zeznań (art. 177 § 1 k.p.k.) W zasadzie każda osoba wezwana w charakterze świadka ma prawny obowiązek zeznawania. Oznacza to, że może być do tego zmuszona za pomocą kar porządkowych. W razie bezpodstawnej odmowy składania zeznań grozi kara pieniężna w wysokości do 10.000 zł (art. 287 § 1 w związku z art. 285 k.p.k.). W razie uporczywego uchylania się od złożenia zeznania, sąd może, niezależnie od kary pieniężnej, zastosować aresztowanie na czas do 30 dni (art. 287 § 2 k.p.k.). Na postanowienie o nałożeniu kary porządkowej można wnieść zażalenie w terminie 7 dni od ogłoszenia tego postanowienia lub jego doręczenia (art. 290 § 2 k.p.k. i art. 460 k.p.k.). 41

Są jednak takie sytuacje, w których, mimo stawienia się, świadek nie będzie składał zeznań. Zasada ta dotyczy jednak tylko określonych osób - NIE WOLNO PRZESŁUCHIWAĆ JAKO ŚWIADKA: - obrońcy lub adwokata - co do faktów, o których dowiedział się, udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę (art. 178 pkt 1 k.p.k.), - duchownego - co do faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi (art. 178 pkt 2 k.p.k.), - osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy państwowej, dopóki nie zostaną zwolnione z obowiązku jej zachowania przez właściwy organ przełożony (art. 179 k.p.k.), - osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy służbowej lub zawodowej, chyba że prokurator lub sąd zwolni je od obowiązku zachowania tajemnicy (art. 180 § 1 k.p.k.).

3. Obowiązek mówienia prawdy i niezatajania prawdy , pod rygorem odpowiedzialności karnej za zeznawanie nieprawdy lub zatajanie prawdy (art. 233 § 1 k.k. w zw. z art. 188 § 1 i 190 § 1 k.p.k.). Jest to podstawowy i najważniejszy obowiązek świadka. Za złożenie nieprawdziwych zeznań grozi bowiem odpowiedzialność karna. „Kto składając zeznania mające służyć za dowód (...) zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3” (art. 233 § 1 k.k.). Przed przystąpieniem do przesłuchania organ odbierający zeznania (Policja, prokurator, sąd) jest zobowiązany uprzedzić świadka o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań. W postępowaniu przygotowawczym świadek podpisuje oświadczenie, że został uprzedzony o tej odpowiedzialności (art. 190 § 2 k.p.k.). Uprzedzenie o odpowiedzialności powinno nastąpić w taki sposób, aby świadek dokładnie zrozumiał znaczenie tego obowiązku. Jednakże świadek nie będzie ponosił odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań, jeżeli zeznał nieprawdę nieświadomie, tzn. chciał zeznać prawdę, ale np. źle zapamiętał rysopis sprawcy lub kolor jego włosów, czy inne okoliczności, dotyczące popełnionego przestępstwa.

4. Obowiązek złożenia przyrzeczenia PRZYRZECZENIE ma na celu zapewnienie prawdziwości składanych zeznań i odbierane jest od świadka przed rozpoczęciem składania przez niego zeznań (art. 187 § 2 k.p.k.). Tylko sąd lub sędzia wyznaczony (nigdy Policja czy prokurator) może odebrać od świadka przyrzeczenie (art. 187 § 1 k.p.k.). Przyrzeczenie ma charakter uroczysty, podczas jego składania wszyscy, także sędziowie, stoją (art. 188 § 2 k.p.k.). Tekst przyrzeczenia brzmi następująco: „Świadomy znaczenia 42

moich słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będę mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome” (art. 188 § 1 k.p.k.). Złożenie przyrzeczenia jest obowiązkiem każdego świadka. Zgodnie z art. 189 k.p.k. NIE ODBIERA SIĘ jednak PRZYRZECZENIA od: 1) osób, które nie ukończyły 17 lat, 2) osób wcześniej skazanych za składanie fałszywych zeznań, 3) osób, wobec których zachodzi podejrzenie, że z powodu zaburzeń psychicznych nie zdają sobie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia, 4) świadka, który jest podejrzany o popełnienie przestępstwa, którego proces dotyczy lub pozostającego w związku z tym przestępstwem (art. 189 k.p.k.), np. świadek w sprawie o kradzież radia jest oskarżonym o paserstwo18 tego samego radia. Sąd może ponadto zrezygnować z odebrania przyrzeczenia od świadka, jeżeli obecne strony (np. oskarżyciel, oskarżony) nie sprzeciwiają się temu (art. 187 § 3 k.p.k.). W razie powtórnego przesłuchania zazwyczaj nie odbiera się po raz kolejny przyrzeczenia, lecz sąd przypomina świadkowi o wcześniej złożonym przyrzeczeniu, chyba że uzna on za potrzebne ponowne odebranie przyrzeczenia (art. 188 § 4 k.p.k.). Osoby nieme i głuche składają przyrzeczenie przez podpisanie tekstu przyrzeczenia (art. 188 § 3 k.p.k.). Jeżeli świadek bezpodstawnie odmawia złożenia przyrzeczenia, można nałożyć na niego porządkową karę pieniężną (art. 287 § 1 k.p.k.).

5. Obowiązek poddania się przesłuchaniu z udziałem lekarza lub psychologa Jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, stanu jego rozwoju umysłowego (np. zachowanie świadka wskazuje na pewne zaburzenia) lub zdolności prawidłowego rozumowania, to sąd lub prokurator może zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, a świadek nie może się temu sprzeciwić (art. 192 § 2 k.p.k.). Może ponadto zdarzyć się taka sytuacja, że dla celów dowodowych konieczne będzie poddanie świadka oględzinom ciała, badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu - takie czynności mogą być dokonane jednak tylko za zgodą świadka (art. 192 § 4 k.p.k.).

Paserstwo to zachowanie polegające na nabyciu rzeczy uzyskanej za pomocą czynu zabronionego (najczęściej kradzieży) lub udzieleniu innej osobie pomocy do jej zbycia, albo na przyjęciu tej rzeczy, lub pomocy w jej ukryciu. 18

43

Natomiast oględzinom i badaniom – niepołączonym jednak z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym – nie może sprzeciwić się świadek będący pokrzywdzonym, jeżeli karalność czynu zależy od jego stanu zdrowia (art. 192 § 1 k.p.k.). Przepisy k.p.k. zakładają ponadto możliwość – w celu ograniczenia kręgu podejrzanych lub ustalenia wartości dowodowego ujawnionych śladów – pobrania od osób będących jedynie świadkami odcisków palców, wymazu ze śluzówki policzków, włosów, śliny, próby pisma, próby zapachowej, wykonania fotografii lub utrwalenia głosu dla celów porównawczych (art. 192a § 1 k.p.k.). Po ich wykorzystaniu w sprawie materiał zbędny dowodowo podlega zniszczeniu. Przewiduje się jednak także możliwość poddania świadka, za jego ZGODĄ – dla tych samych, wskazywanych wyżej, celów – badaniu przez biegłego z użyciem tzw. poligrafu (wariografu19), czyli środków technicznych rejestrujących nieświadome reakcje organizmu (art. 192a § 2 k.p.k.).

UPRAWNIENIA ŚWIADKA Obok określonych obowiązków procesowych świadek dysponuje też określonymi uprawnieniami procesowymi.

1. Prawo do odmowy zeznań Istnienie tego uprawnienia jest uzasadnione związkiem uczuciowym i rodzinnym, jaki może łączyć świadka z oskarżonym. Ma na celu ZAPOBIEŻENIE SYTUACJI, W KTÓREJ ŚWIADEK MUSIAŁBY SKŁADAĆ ZEZNANIA OBCIĄŻAJĄCE OSOBĘ DLA NIEGO NAJBLIŻSZĄ. Dlatego też osoby najbliższe dla oskarżonego mogą odmówić składania zeznań (art. 182 § 1 k.p.k.). OSOBAMI NAJBLIŻSZYMI w świetle kodeksu karnego są:  MAŁŻONEK, 19

Zwany potocznie wykrywaczem kłamstw.

44

 WSTĘPNI, czyli rodzice, dziadkowie, pradziadkowie itd.,  ZSTĘPNI, czyli dzieci, wnuki, prawnuki itd.,  KREWNI W LINII BOCZNEJ, czyli rodzeństwo, w tym także przyrodnie,  POWINOWACI W TEJ SAMEJ LINII LUB STOPNIU, czyli ojczym (mąż matki, babki, prababki), zięć, synowa, pasierb, pasierbica, szwagier, bratowa,  DZIECI ADOPTOWANE I RODZICE ADOPCYJNI,  OSOBA POZOSTAJĄCA WE WSPÓLNYM POŻYCIU, czyli konkubina/ konkubent (art. 115 § 11 k.k.). 20  KONKUBINATEM jest współżycie podobne do małżeńskiego, a więc kobiety i mężczyzny (art. 1 § 1 k.r.i.o.21), tyle że pozbawione legalnego węzła, z istnieniem wszak więzi uczuciowej, fizycznej i ekonomicznej. W orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się też, że sam stan NARZECZEŃSTWA, jeżeli nie wiąże się ze wspólnym pożyciem, nie stwarza po stronie narzeczonych prawa do odmowy zeznań22 – jednakże przysługuje im zwolnienie od obowiązku składania zeznań23. Prawo odmowy zeznań twa mimo ustania małżeństwa (np. z powodu rozwodu) lub przysposobienia (art. 182 § 2 k.p.k.). Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 § 3 k.p.k.). Jeżeli decydujesz się na skorzystanie z tego prawa, to musisz pamiętać, że wtedy w ogóle nie będziesz składać zeznań, nie można bowiem złożyć zeznań korzystnych, a odmówić złożenia zeznań niekorzystnych dla oskarżonego. Powinieneś/powinnaś pamiętać także o tym, że z uprawnienia tego możesz skorzystać na każdym etapie postępowania i to nawet wtedy, gdy złożyłeś/aś już zeznania, bo na przykład nie wiedziałeś/aś o tym, że masz prawo do odmowy ich składania. W takim przypadku WCZEŚNIEJ ZŁOŻONE przez Ciebie zeznania NIE BĘDĄ BRANE PRZEZ SĄD POD UWAGĘ. Możliwa jest również taka sytuacja, w której początkowo odmówiłeś/aś składania zeznań, a potem zmieniłeś/aś zdanie i zdecydowałeś/aś się na ich składanie. Świadka należy zawsze uprzedzić o treści art. 182 k.p.k. (art. 191 § 2 k.p.k.). Stąd też przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka m.in. o stosunek do stron (art. 191 § 1 k.p.k.). Brak takiego pouczenia wyklucza ewentualną odpowiedzialność za złożenie fałszywych Ponieważ do grona najbliższych należy też osoba „pozostająca we wspólnym pożyciu”, czyli w konkubinacie, przeto w orzecznictwie przyjmuje się, że prawo do odmowy zeznań służy jedynie osobie będącej aktualnie z oskarżonym w stosunku konkubinatu, nie przysługuje zaś byłemu konkubentowi (wyrok SN z 13 sierpnia 1987 r., II KR 187/87, OSPiKA 1988, nr 10, poz. 31). Fakt pozostawania w konkubinacie powinien być przez świadka uprawdopodobniony, aby mógł on skorzystać z prawa do odmowy zeznań. 21 K.r.i.o. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r., Dz. U. Nr 9, poz. 59 ze zm. 22 Wyrok SN z 9 listopada 1990 r., WR 203/90, Inf. Praw. 1990, nr 10-12, poz. 6. 23 Szerzej o tym w punkcie 4. uprawnień świadka. 20

45

zeznań. Zgodnie z przepisem art. 191 § 2 k.p.k. świadka należy również uprzedzić o prawie odmowy zeznań (art. 182 k.p.k.), prawie uchylenia się od odpowiedzi na pytanie (art. 183 k.p.k.) oraz prawie zwolnienia z zeznawania (art. 185 k.k.). W razie skorzystania przez świadka, po pouczeniu, z przysługującego mu prawa do odmowy zeznań, poprzednie jego zeznania, np. z postępowania przygotowawczego, NIE MOGĄ SŁUŻYĆ ZA DOWÓD ANI BYĆ ODTWORZONE (art. 186 § 1 k.p.k.). Z prawa do odmowy zeznań w procesie karnym skorzystać można nie później niż przed rozpoczęciem pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym (art. 186 § 1 k.p.k.).

2. Prawo do uchylenia się od odpowiedzi na pytanie Od odpowiedzi na zadane pytanie może się uchylić świadek, który składa zeznania, GDY UDZIELENIE ODPOWIEDZI NA KONKRETNE PYTANIE MOGŁOBY NARAZIĆ JEGO LUB

OSOBĘ

DLA

NIEGO

NAJBLIŻSZĄ

NA

ODPOWIEDZIALNOŚĆ

ZA

PRZESTĘPSTWO LUB PRZESTĘPSTWO SKARBOWE (art. 183 § 1 k.p.k.). Na uwagę zasługuje tu również pogląd Sądu Najwyższego o niedopuszczalności przesłuchiwania w charakterze świadka osoby, co do której zebrane dowody zawierają już dostateczne podstawy do przedstawienia jej zarzutów24. Podkreślić tu ponadto należy, że orzecznictwo

Sądu

Najwyższego

zasadnie

przyjmuje,

iż

NIEDOPUSZCZALNE

JEST SKAZANIE ŚWIADKA ZA PRZESTĘPSTWO FAŁSZYWYCH ZEZNAŃ, jeżeli w postępowaniu karnym, w którym występował on później jako oskarżony, złożył je uprzednio w charakterze świadka25.

3. Prawo do przesłuchania z wyłączeniem j awności Jeżeli treść złożonych przez świadka zeznań MOGŁABY NARAZIĆ NA HAŃBĘ JEGO LUB OSOBĘ DLA NIEGO NAJBLIŻSZĄ, może on ŻĄDAĆ, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, tzn. BEZ UDZIAŁU PUBLICZNOŚCI (art. 183 § 2 k.p.k.). W tym celu kieruje wniosek do sądu zajmującego się sprawą. Dotyczy to sytuacji, w której zeznanie świadka łączy się np. z ujawnieniem intymnych szczegółów z jego życia osobistego.

Wyrok SN z 21 stycznia 1981 r., II KR 338/81, OSNKW 1982, nr 3, poz. 14; także P. Kruszyński, Glosa, OSPiKA 1983, nr 1, s. 22. Trzeba zaznaczyć, iż dotyczy to tylko okoliczności związanych z zarzuconym mu następnie czynem. Uchwała SN z 20 czerwca 1991 r., I KZP 12/91, OSNKW 1991, nr 10-12, poz. 46. 24 25

46

4. Zwolnienie od obowiązku składania zeznań lub odpowiedzi na pytanie Takie zwolnienie może mieć miejsce w sytuacji, gdy ŚWIADEK POZOSTAJE Z OSKARŻONYM W SZCZEGÓLNIE BLISKIM STOSUNKU OSOBISTYM I PROSI O TAKIE ZWOLNIENIE (art. 185 k.p.k.). Ten szczególnie bliski stosunek osobisty nie jest tym samym, co konkubinat - istnienie konkubinatu daje bowiem możliwość odmowy składania zeznań (art. 182 k.p.k.). W odróżnieniu od poprzednich sytuacji, TUTAJ OCENA NALEŻY DO ORGANU PROCESOWEGO (PROKURATORA, SĄDU), który zależnie od okoliczności sprawy (istnienia szczególnie bliskiego stosunku osobistego) może albo udzielić zwolnienia, albo odmówić. Jeżeli chcesz skorzystać z takiego zwolnienia - powinieneś/powinnaś wykazać, że łączy Cię z oskarżonym bliski stosunek osobisty, czyli np. szczególnie silna więź uczuciowa, długotrwałe więzy przyjaźni, koleżeństwa itd.

5. Prawo zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania Przesłuchanie rozpoczyna się od zapytania świadka o imię, nazwisko, wiek, zajęcie, miejsce zamieszkania, karalność za fałszywe zeznanie lub oskarżenie oraz stosunek do stron (art. 191 § 1 k.p.k.). Może zdarzyć się tak, że świadek obawia się zemsty lub gróźb ze strony oskarżonego i dlatego boi się składać zeznania. Jeżeli obawiasz się (a sąd lub w postępowaniu przygotowawczym prokurator, uzna tę obawę za uzasadnioną), że KTOŚ UŻYJE PRZEMOCY LUB BĘDZIE GROZIŁ Tobie lub Twoim najbliższym, możesz ŻĄDAĆ, aby DANE DOTYCZĄCE MIEJSCA ZAMIESZKANIA POZOSTAŁY TYLKO DO WIADOMOŚCI SĄDU LUB PROKURATORA. Możesz wówczas żądać, aby wszystkie pisma z sądu czy prokuratury doręczać do miejsca pracy lub na inny wskazany przez Ciebie adres (art. 191 § 3 k.p.k.). To uprawnienie obejmuje jednak tylko zastrzeżenie danych dotyczących miejsca zamieszkania, a nie danych personalnych.

6. Świadek anonimowy (świadek incognito) Jeżeli obawiasz się (a sąd lub w postępowaniu przygotowawczym prokurator uzna tę obawę za uzasadnioną) o swoje życie, zdrowie, wolność albo mienie w znacznych rozmiarach lub najbliższej Ci osoby, sąd (a w postępowaniu przygotowawczym prokurator) może wydać postanowienie o ZACHOWANIU W TAJEMNICY OKOLICZNOŚCI, UMOŻLIWIAJĄCYCH

UJAWNIENIE

TOŻSAMOŚCI

ŚWIADKA,

W

TYM

JEGO

DANYCH

OSOBOWYCH, jeżeli nie mają one znaczenia dla rozstrzygnięcia w sprawie (art. 184 § 1 k.p.k.). W przypadku, gdy w sprawie występuje świadek incognito, postępowanie toczy się 47

bez udziału stron i objęte jest tajemnicą państwową. Może to być nawet przesłuchanie poza budynkiem sądu i prokuratury.

7. Świadek koronny Instytucję świadka koronnego wprowadziła do postępowania karnego ustawa z 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym26. Ustawa zakłada, iż świadek koronny NIE PODLEGA KARZE za przestępstwo (lub przestępstwa), odnośnie do których instytucja ta wchodzi w rachubę, i w którym (w których) on UCZESTNICZYŁ, a które UJAWNIŁ w trybie określonym w w/w ustawie (art. 9 ust. 1 ustawy). Ustawę o świadku koronnym stosuje się do: a) przestępstwa powszechnego i skarbowego popełnionego w zorganizowanej grupie lub związku mających na celu jego popełnienie oraz b) wskazanych w przepisie art. 2 ust. 2 ustawy, m.in. przestępstw z: - art. 228 § 1 i 3-6 k.k. (łapownictwo bierne), - art. 229 § 1 i 3-5 k.k. (łapownictwo czynne), - art. 231 § 1 i 2 k.k. (przekroczenie uprawnień i niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego), - art. 296b § 1 i 2 k.k. (przyjmowanie, udzielanie i obiecywanie korzyści w zamian za wpływ na wynik zawodów sportowych). W razie nadania danej osobie statusu świadka koronnego proces karny wobec niej prowadzony wyłącza się do odrębnego postępowania i zawiesza (art. 7 ustawy), a następnie – po prawomocnym zakończeniu postępowań wobec osób, które ujawnił ten świadek, i w których to procesach wystąpił on już jako świadek koronny – podejmuje i umarza (art. 9 ust. 2 ustawy). Świadkiem koronnym jest osoba będąca PODEJRZANYM27 o wymienione w ustawie przestępstwa, która zostanie dopuszczona do składania zeznań w charakterze świadka przeciwko innym jej współuczestnikom (art. 2 ustawy). Świadkiem koronnym NIE MOŻE BYĆ jednak podejrzany, który: - usiłował popełnić lub popełnił ZABÓSTWO (albo współuczestniczył w jego popełnianiu), - NAKŁANIAŁ INNĄ OSOBĘ DO POPEŁNIENIA CZYNU ZABRONIONEGO w celu skierowania przeciwko niej postępowania (tzw. PROWOKATOR), - KIEROWAŁ ZORGANIZOWANĄ GRUPĄ ALBO ZWIĄZKIEM mającym na celu popełnienie przestępstwa powszechnego lub skarbowego (art. 4 ustawy). 26

Tekst. jedn.: Dz. U. z 2007 r. Nr 36, poz. 232. PODEJRZANY to osoba, co do której wydano postanowienie o przedstawieniu zarzutów. Jest on obok pokrzywdzonego stroną postępowania PRZYGOTOWAWCZEGO. OSKARŻONY w ścisłym ujęciu to strona postępowania karnego toczącego się przed sądem. 27

48

W postępowaniu, w którym świadek występuje jako koronny, NIE STOSUJE SIĘ wobec niego przepisów o prawie do odmowy zeznań, odmowy odpowiedzi na pytanie, zwolnienia od zeznawania oraz o świadku incognito (art. 8 ustawy). Świadek może natomiast żądać przesłuchania go z wyłączeniem jawności.

8. Prawo do zwrotu poniesionych wydatków i usprawiedliwienia nieobecności w pracy Świadek ma prawo do zwrotu wydatków poniesionych z powodu stawienia się na wezwanie sądu (art. 589 § 3 k.p.k.), a więc np. zwrotu wartości biletu na dojazd i powrót do miejsca zamieszkania czy równowartości utraconego zarobku. WYNAGRODZENIE ZA UTRACONY ZAROBEK przyznaje się świadkowi w wysokości jego przeciętnego dziennego zarobku, jednak nie więcej niż 30 zł dziennie28 . Dlatego też ważne jest zachowanie biletów czy innych tego typu dokumentów podróży. Sąd przyzna nam zwrot wydatków, jeśli zażądamy tego na rozprawie, nie później jednak niż nazajutrz po rozprawie. Jeżeli stawiłeś/aś się w sądzie, to masz także prawo do USPRAWIEDLIWIENIA NIEOBECNOŚCI W PRACY. W tym celu, po zwolnieniu Cię przez sąd, powinieneś/powinnaś zwrócić się do protokolanta, aby ten napisał na wezwaniu, że w oznaczonym dniu stawiłeś/aś się w sądzie. Jeżeli protokolant tego nie uczyni, możesz zwrócić się także do sekretariatu sądu, gdzie otrzymasz wszystkie potrzebne Ci informacje i zaświadczenia.

KAZUSY I TESTY DO ROZSTRZYGNIĘCIA

I. W sprawie toczącej się przed Sądem Rejonowym w Łodzi Janusz Z. oświadczył, że jest mężem oskarżonej i chce skorzystać z prawa odmowy zeznań. Stwierdził ponadto, że są oni już po rozwodzie, od 11 miesięcy nie mieszka z oskarżoną i nie spotyka się z nią, a zatem i tak niewiele mógłby wnieść do sprawy. Czy Januszowi Z. przysługuje prawo do odmowy składania zeznań? Jeżeli nie/tak to dlaczego? II. W dniu 5 sierpnia 2005 r. Stanisław L. zawiadomił Komendę Powiatową Policji w Warszawie o fakcie kradzieży swojego motocykla marki „Junak”. Podczas dochodzenia okazało się, że podejrzanym jest adoptowany syn Stanisława L. – Antoni L. 28

Art. 2 Dekretu o należności świadków, biegłych i stron w postępowaniu sądowym z dnia 26 października 1950 r. (Dz. U. Nr 49, poz. 445 ze zm.).

49

Czy w tym przypadku będzie przysługiwało Stanisławowi L. prawo do odmowy składania zeznań? Jeżeli nie/tak to dlaczego? III. Sąd Rejonowy w Łodzi wezwał matkę Szymona K. - Janinę K., do złożenia zeznań w toczącej się sprawie. Matka, zeznając jako świadek w sprawie przeciwko przyjacielowi syna o handel narkotykami, nie chce odpowiedzieć na pytanie, czy jej syn także sprzedawał narkotyki z kolegą. Czy Janinie K. przysługuje prawo do odmowy składania zeznań, czy prawo do uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytania, a może nie ma prawa ani do odmowy składania zeznań, ani prawa do uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytania? IV. Przyrzeczenia nie odbiera się (proszę wybrać właściwą odpowiedź): a) od osób, które nie ukończyły 18 lat, b) gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że świadek z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia, c) gdy świadek został skazany za przestępstwo będące przedmiotem danego postępowania lub pozostające w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania, jednakże wniósł on prawidłowo apelację w/w sprawie, d) gdy świadek został nieprawomocnie skazany za fałszywe zeznanie. V. Wskaż zdanie prawdziwe: a) Świadek składa przyrzeczenie przed rozpoczęciem składania wyjaśnień. b) Można odstąpić od odebrania przyrzeczenia od świadka, jeżeli obecne strony nie sprzeciwiają się temu. c) Można odstąpić od odebrania przyrzeczenia od świadka, jeżeli sąd sam dojdzie do wniosku, że dany świadek nie musi składać przyrzeczenia. d) W czasie składania przyrzeczenia świadek oraz inne osoby obecne na sali, oprócz sędziów, stoją. VI. Świadkiem, zgodnie z kodeksem postępowania karnego, nie może być: a) 9-latek, b) osoba głuchoniema, c) obrońca lub adwokat – zawsze, d) obrońca lub adwokat, ale tylko co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę.

50

VII. Świadek, zgodnie z kodeksem karnym, za zeznawanie nieprawdy lub zatajenie nieprawdy, podlega: a) grzywnie, b) karze ograniczenia wolności do lat 3, c) karze pozbawienia wolności do lat 3, d) karze ograniczenia wolności albo karze pozbawienia wolności do lat 3. VIII. Wskaż zdanie prawdziwe: a) Dopuszczalne

jest

skazanie

świadka

za

przestępstwo

fałszywych

zeznań,

jeżeli w postępowaniu karnym, w którym występował on później jako oskarżony, złożył je uprzednio w charakterze świadka, co do okoliczności związanych z zarzuconym mu następnie czynem. b) W razie skorzystania przez świadka, po pouczeniu, z przysługującego mu prawa do odmowy zeznań poprzednie jego zeznania, np. z postępowania przygotowawczego, nie mogą służyć za dowód. c) Nie wolno odczytywać na rozprawie protokołów złożonych poprzednio przez świadka wyjaśnień w charakterze oskarżonego. IX. Jeżeli karalność czynu zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, to można go poddać oględzinom ciała i badaniu nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub obserwacją w zakładzie leczniczym: a) zawsze, tzn. nie może on sprzeciwić się w/w czynnościom, b) tylko za jego zgodą. X. Świadka, dla celów dowodowych, można poddać oględzinom ciała i badaniu lekarskiemu lub psychologicznemu: a) bez jego zgody, b) tylko za jego zgodą.

Wykaz prawidłowych odpowiedzi

I. Januszowi Z. przysługuje prawo do odmowy składania zeznań, ponieważ prawo to przysługuje również byłemu małżonkowi. II. Stanisławowi L. przysługuje prawo do odmowy składania zeznań, ponieważ jest on osobą najbliższą (rodzic adopcyjny) dla Antoniego L. III. Janinie K. przysługuje prawo do uchylenia się od odpowiedzi na poszczególne pytania. IV. B /art. 189 k.p.k./ V. B /art. 187 § 3 k.p.k, a także art. 187 § 2 i 188 § 2 k.p.k./ Warto podkreślić, iż świadek składa ZEZNANIA, a nie wyjaśnienia. VI. D /art. 178 pkt 1 k.p.k./ VII. C /art. 233 § 1 k.k./ VIII. B /art. 186 § 1 k.p.k., a także art. 389 § 1 k.p.k./ IX. A /art. 192 § 1 k.p.k./ X. B /art. 192 § 4 k.p. 51

PODSTAWY ZATRUDNIENIA – UMOWA O PRACĘ I UMOWY CYWILNOPRAWNE Redakcja dr Krzysztof Stefański Autorzy: Monika Odrowska, Karolina Pietkowska, Dominika Zarzycka

CZYM JEST STOSUNEK PRACY I JAK POWSTAJE? Stosunek pracy stanowi przedmiot zainteresowania prawa pracy. Możemy go określić jako stosunek społeczny, więź prawną między dwiema stronami, które nazywamy odpowiednio pracodawcą i pracownikiem. Podstawowym aktem, który reguluje stosunek pracy jest ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy29. Stosunek

powstaje

pracy

najczęściej

w

wyniku

zawarcia

przez

pracodawcę

z pracownikiem umowy o pracę, ale nie jest to jedyny sposób określony w kodeksie pracy – stosunek pracy może być nawiązany także w drodze powołania, mianowania, wyboru albo spółdzielczej umowy o pracę.

Jakie cechy są charakterystyczne dla stosunku pracy?

odpłatność

podporządkowanie

trwałość

Stosunek pracy dobrowolność nawiązania

ryzyko ponosi pracodawca

osobiste świadczenie pracy

29

praca wykonywana jest na rzecz pracodawcy

Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.

52

Józef Kowalski w dniu 15 lutego 2010 r. zawarł umowę o pracę na czas nieokreślony ze spółką akcyjną Koniczynka, która zajmuje się produkcją konewek i doniczek ceramicznych. W wyniku zawarcia tej umowy został pracownikiem wyżej wymienionej spółki i będzie pracował na stanowisku koordynatora zaopatrzenia. Józef Kowalski jest zobowiązany względem swojego pracodawcy do osobistego wykonywania zadań, które należą do zakresu pracy koordynatora zaopatrzenia. Musi np. stale badać i nadzorować stany zaopatrzenia oraz w razie potrzeby dokonać zamówień niezbędnych do uzupełnienia stanów magazynowych, tak aby ilość surowców i innych składników pozwalała na wytwarzanie konewek i doniczek Nie może samowolnie powierzyć wykonywania wyżej wspomnianych zadań innej osobie. Józef Kowalski jest podporządkowany swemu pracodawcy. Musi przestrzegać regulaminu obowiązującego z zakładzie pracy, w którym wykonuje pracę. Pracuje w miejscu i czasie wskazanym przez pracodawcę i pod kierownictwem pracodawcy, co oznacza, że jego obowiązkiem jest stosowanie się do poleceń pracodawcy. Józef Kowalski ma prawo do regularnego otrzymywania od spółki Koniczynka wynagrodzenia za swoją pracę w wysokości określonej w umowie o pracę. Skoro pracę wykonuje na rzecz swojego pracodawcy i to właśnie spółce będą przypadały korzyści ekonomiczne z pracy Kowalskiego, to Koniczynka S.A. będzie ponosiła ryzyko związane z wykonywaną pracą. Jeśli spółka np. nie osiągnie tak dobrych wyników ekonomicznych w związku ze sprzedażą wytworzonych konewek i doniczek ceramicznych, jak oczekiwała, to Józef Kowalski ma prawo do wynagrodzenia w umówionej wysokości, ponieważ należycie wykonywał swoją pracę.

Czy praca zawsze świadczona jest w ramach stosunku pracy? Nie. Praca nie musi być wykonywana w ramach stosunku pracy, może być wykonywana także na innej podstawie. Taką podstawą może być umowa cywilnoprawna np. umowa zlecenia albo umowa o dzieło. Te umowy w przeciwieństwie do umowy o pracę kreują stosunki cywilnoprawne regulowane przez przepisy prawa cywilnego. Osoba, która wykonuje pracę na podstawie umowy cywilnoprawnej nie jest pracownikiem. Taka osoba może jednak wykonywać dokładnie taką samą pracę i otrzymywać wynagrodzenie w takiej wysokości jak pracownik. Jednak z uwagi na to, że nie będzie ona pracownikiem, to nie znajdą do niej zastosowania instytucje przewidziane w prawie pracy, które mają na celu ochronę pracownika, np. przepisy o minimalnym wynagrodzeniu albo o czasie pracy, urlopach, itp.

53

Nazwa umowy Strony umowy

Umowa o pracę

Umowa o dzieło

Umowa zlecenia

pracodawca i pracownik

zamawiający i przyjmujący zamówienie

zleceniodawca i zleceniobiorca

Przedmiot umowy

Pracownik zobowiązuje się do świadczenia pracy.

Przedmiotem umowy jest wykonanie dzieła, np. napisanie programu komputerowego.

Odpłatność

Praca zawsze świadczona jest za wynagrodzeniem.

Za wykonanie dzieła wykonawca otrzymuje wynagrodzenie.

Wzajemność zobowiązania

Tak

Tak

Czas pracy

Jest określony w umowie.

Miejsce pracy

Jest określony w umowie.

Osobisty charakter świadczenia

Podporządkowanie

Wykonawca zasadniczo sam określa czas pracy. Czas pracy nie jest tożsamy z data oddania dzieła, np. zamawiający chce odebrać12 lutego 2012 r. Co do zasady wykonawca dzieła sam decyduje, chyba że co innego wynika z istoty przedmiotu umowy, np. zagranie koncertu na weselu.

Wykonanie określonej czynności prawnej, np. zawarcie umowy sprzedaży, natomiast do umów, których przedmiotem jest wykonanie innych czynności niż prawne odpowiednio stosujemy przepisy o umowie zlecenia. Z treści umowy lub okoliczności może wynikać, że zlecenie wykonywane jest nieodpłatnie. W przeciwnym razie zlecenie wykonywane jest odpłatnie. Nie, jeżeli zlecenie wykonywane jest nieodpłatnie. Zleceniobiorca ma wykonać pracę w określonym czasie.

Może być wskazane w umowie.

Pracownik świadczy pracę tylko osobiście.

Całość lub część zadania może wykonać ktoś inny, chyba że co innego wynika z treści umowy lub charakteru dzieła.

Zleceniobiorca osobiście wykonuje zlecenie chyba że, co innego wynika z umowy, ze zwyczaju albo okoliczności zmuszają go do powierzenia zlecenia osobie trzeciej.

Pracownik jest w procesie pracy podporządkowany pracodawcy.

Wykonawca zasadniczo jest swobodny, co do czasu, miejsca i sposobu wykonania dzieła. Zamawiający może udzielić wskazówek. Z góry strony powinny ustalić zakres wykonywanej pracy.

Zleceniodawca nie może wydawać poleceń, co do sposobu wykonywania pracy. Może jednak w umowie określić miejsce i czas pracy, jeżeli jest to uzasadnione.

Regulacja dotycząca poszczególnych umów została zawarta w następujących aktach prawnych:   30

umowa o pracę – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy, umowy o dzieło i zlecenia – ustawa z dnia 18 maja 1964 r. kodeks cywilny30.

Dz. U. Nr 16, poz. 93 ze zm.

54

Ważne !!! Jeżeli chcemy określić, czy w danym przypadku zawarta została umowa o pracę czy umowa cywilnoprawna, to nie należy opierać się wyłącznie na nazwie umowy określonej przez strony. Zawsze należy uważne zbadać treść umowy i zgodny zamiar stron. Niekiedy może się okazać, że umowa, którą określono jako umowę zlecenia w istocie odpowiada umowie o pracę, a praca wykonywana na podstawie tej umowy ma wszystkie cechy pracy świadczonej w ramach stosunku pracy. Nie jest dopuszczalne zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną, jeżeli praca wykonywana jest w warunkach stosunku pracy określonych w kodeksie pracy.

JAK WNIEŚĆ POWÓDZTWO O USTALENIE ISTNIENIA STOSUNKU PRACY? Pracownik może wystąpić do sądu z powództwem o ustalenie istnienia stosunku pracy. Możliwość skorzystania z drogi sądowej wiąże się z sytuacją, gdy pracownik świadczy swoje usługi na podstawie innej umowy niż umowa o pracę, ale umowa między pracodawcą i pracownikiem posiada cechy stosunku pracy.

Dlaczego warto skorzystać z powództwa? Jeżeli sąd stwierdzi w wyroku, że powód świadczy lub świadczył pracę na podstawie umowy o pracę, będzie w świetle prawa traktowany jak pracownik. Będą mu przysługiwały wszystkie uprawnienia pracownicze np. płatny urlop, dodatkowe wynagrodzenie za nadgodziny itp. Poza tym pracownik będzie mógł się domagać od pracodawcy ich realizacji i w swoich staraniach będzie wspierany przez prawo. Orzeczenie sądu wydane w wyniku wniesienia powództwa o ustalenie istnienia stosunku pracy jest samoistnie wykonalne – nie wymaga podjęcia dodatkowych czynności służących jego wykonaniu.

Czy pracownik musi korzystać z pomocy adwokata? Powód nie ma obowiązku korzystać z pomocy prawnika. Jednakże może skorzystać z pomocy adwokata, przedstawiciela związku zawodowego, innego pracownika tego samego pracodawcy, a także inspektora pracy.

Jak wszcząć postępowanie sądowe? Podstawa wszczęcia postępowania przed sądem jest pozew.

55

Przepisy ustawy kodeks postępowania cywilnego wskazują, że pozew powinien odpowiadać tzw. ogólnym wymaganiom pisma procesowego oraz wymaganiom przewidzianym dla pozwu. Te skomplikowane pojęcia oznaczają elementy, które muszą znaleźć się w pozwie. Są to: 1. wskazanie sądu, do którego jest skierowany pozew, 2. imię i nazwisko oraz adresy zamieszkania lub siedziby stron, albo ich przedstawicieli ustawowych (tj. rodziców, opiekunów, kuratorów) lub pełnomocników procesowych (tj. adwokata, radcy prawnego), 3. podanie tytułu pisma, 4. określenie czego pracownik się domaga, czyli tzw. żądanie, 5. uzasadnienie żądania, a w pewnych wypadkach także właściwości danego sądu, 6. podpis strony lub jej przedstawiciela lub pełnomocnika, 7. wymienienie załączników. Omówienie poszczególnych elementów pozwu: AD – 1 Sądem właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd rejonowy, wydział pracy. Bardzo często wydziały pracy są połączone z wydziałami ubezpieczeń społecznych. Noszą wtedy nazwę wydziałów pracy i ubezpieczeń społecznych. Wydziały są jednostkami organizacyjnymi sądów. W celu ustalenia, który sąd oraz wydział będzie właściwy, należy skorzystać ze stron internetowych sądów. W odpowiedniej zakładce (zazwyczaj nazwanej wydziały lub struktura sądu) podane są wszystkie wydziały i obszary podlegające jurysdykcji każdego z nich. Wybieramy sąd, w okręgu którego znajduje się siedziba pozwanego zakładu pracy lub miejsce zamieszkania pozwanego. Można również wytoczyć powództwo przed sądem, w okręgu którego praca była, jest, lub miała być wykonywana lub przed sądem, w okręgu którego znajduje się zakład pracy. AD – 2 Powództwo jest wnoszone przez powoda. Jest nim osoba, która świadcząc pracę w warunkach wskazujących na istnienie stosunku pracy, wykonuje ją na podstawie innej umowy niż umowa o pracę. Osobą, przeciwko której jest kierowany pozew jest pozwany. Będzie to pracodawca. Może on być zarówno osobą fizyczną (człowiekiem), jak i osobą prawną (spółką). AD – 3 Pozew nosi nazwę: Powództwo o ustalenie istnienia stosunku pracy. AD – 4 Powód musi wskazać czego się domaga od pozwanego. Nastąpi to w żądaniu. Z żądania ma wynikać: - czego powód dokładnie się domaga, - przeciwko komu wnoszone jest żądanie.

56

Np.

„Na podstawie art. 189 k.p.c. wnoszę o ustalenie istnienia stosunku pracy

między………………….a…………………………….. .” Art. 189 k.p.c. jest podstawą prawną wszczęcia przez sąd postępowania, w którym nastąpi ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku pracy. Przepis wymaga, by powód miał interes prawny w wytoczeniu powództwa. Jest to uprawnienie/prawo do bycia stroną w postępowaniu przed sądem, które wynika z okoliczności danej sprawy. Art. 189 k.p.c.: „Powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny”. Żądanie może być bardziej rozbudowane. Oprócz w/w żądania, może zawierać wskazanie dowodów, których przeprowadzenia się domagamy, ale w takim przypadku trzeba wskazać co on ma udowodnić. AD – 5 Uzasadnienie ma przedstawić okoliczności sprawy oraz wskazywać dowody na ich poparcie poszczególnych faktów. AD – 6 Pozew musi być podpisany własnoręcznie przez powoda. AD – 7 Załączniki to zazwyczaj dokumenty, które są wskazane w uzasadnieniu jako dowody. Poza tym jako załącznik można dołączyć np. wniosek o zwolnienie od kosztów sądowym wraz z oświadczeniem o zarobkach. WAŻNE!!! Wnosząc pozew do sądu należy dołączyć do niego kopię pozwu i wszystkich załączników. Są one doręczane stronie przeciwnej. Wprowadzenie takiego wymogu ma zapewnić drugiej stronie postępowania sądowego realizację konstytucyjnego prawa do obrony. W przypadku nie spełnienia któregoś z w/w wymogów sąd wezwie powoda do uzupełnienia braków, które ma nastąpić w terminie tygodnia od doręczenia wezwania. Nie wywiązanie się z tego obowiązku we wskazanym terminie skutkować będzie zwrotem pozwu, a tym samym i nie wszczęciem postępowania sądowego. Generalnie przepisy wymagają ponadto uiszczenia opłaty sądowej (Opłata sądowa to kwota, którą musimy zapłacić wytaczając powództwo) Jednak w postępowaniu o ustalenie istnienia stosunku pracy W I instancji pracownik nie ponosi opłat. Dopiero kiedy pracownik nie zgadza się z wyrokiem I instancji będzie ponosił koszty sądowe w dalszym postępowaniu. W sprawach, w których wartość przedmiotu sporu nie przewyższa 50 000 zł pracownik uiszcza opłatę w wysokości 30 zł od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Gdy wartość przedmiotu sporu przekracza 50 000 zł 57

od pracownika pobiera się opłatę w wysokości 5 % wartości przedmiotu sporu, przy czym nie niższą niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł. W sprawach o roszczenia pieniężne podana w pozwie kwota stanowi wartość przedmiotu sporu. Natomiast w sprawach o roszczenia niepieniężne jest to wskazana przez powoda kwota pieniężna odpowiadająca wartości roszczenia niepieniężnego. WZÓR POZWU Łódź, dnia 14 stycznia 2009 r. Sąd Rejonowy Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Powód: Szewczyk Dratewka ul. Złotego Buta 88/47 Bajkolandia Pozwany: Smoczy But Sp. z o. o. ul. Smocza 44/ 126 Bajkolandia Powództwo o ustalenie istnienia stosunku pracy Na podstawie art. 189 k.p.c. wnoszę o ustalenie istnienia stosunku pracy między Szewczykiem Dratewką a Smoczy But Sp. z o. o. Uzasadnienie W dniu 20 stycznia 2008 r. zawarłem Ze Smoczy But Sp. z o. o. umowę o dzieło. W umowie zobowiązałem się do ręcznego wykonania butów ze smoczej skóry. Dowód: - umowa o dzieło zawarta w dniu 20 stycznia 2008 r. W umowie zostałem zobowiązany do świadczenia pracy w siedzibie w/w spółki, od poniedziałku do piątku w godzinach 8 – 16. Za wykonana pracę otrzymywałem wynagrodzenie w wysokości 1000 zł miesięcznie. Pracodawca był uprawniony do kontroli jakości i sposobu wykonywania mojej pracy. Ponadto był uprawniony do udzielania mi wskazówek odnośnie sposobu wykonywania pracy. Umowa spełniała wszystkie cechy charakterystyczne dla umowy o pracę. Dowód: - w/w umowa o dzieło - wyciągi z konta bankowego powoda za miesiące luty – październik 2008 r. potwierdzające wysokość otrzymanego wynagrodzenia. W dniu 30 października 2008 r. pozwany rozwiązał ze mną umowę o dzieło. Dowód: - pismo o rozwiązaniu umowy o dzieło Celem ustalenia istnienia stosunku pracy jest uzyskanie podstawy prawnej do dochodzenia na drodze sądowej wypłaty należnych mi świadczeń z tytułu rozwiązania umowy o pracę. W świetle tych okoliczności wnoszę jak na wstępie. Załączniki: 

Umowa o dzieło z dnia 20 stycznia 2008 r.



Wyciągi z konta bankowego powoda za miesiące luty – październik 2008 r.



Pismo o rozwiązaniu umowy o pracę



Kopia pozwu i w/w załączników dla strony przeciwnej. Szewczyk Dratewka (Własnoręczny podpis)

58

ZALETY ZATRUDNIENIA NA PODSTAWIE UMOWY O PRACĘ Wypowiedzenie umowy o pracę Ze względu na ochronę pracownika prawo pracy traktuje niejednakowo strony stosunku pracy w zakresie możliwości wypowiadania umowy o pracę. W szczególności dopuszczalność wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę podlega w pewnych wypadkach ograniczeniom z mocy przepisów kodeksu pracy lub przepisów odrębnych. Najważniejsze przykłady kodeksowej ochrony trwałości stosunku pracy:  Obowiązek zachowania przez pracodawcę odpowiedniego okresu wypowiedzenia (art. 33, 331, 34, 36 kodeksu pracy).  Umowa może być wypowiedziana dopiero po wyczerpaniu odpowiedniego trybu postępowania umożliwiającego właściwemu związkowi zawodowemu zajęcie stanowiska w sprawie zamierzonego zwolnienia pracownika (art. 38 kodeksu pracy).  Pracodawcy wolno dokonać wypowiedzenia umowy tylko z uzasadnionych powodów (art. 30 kodeksu pracy).  Oświadczenie o wypowiedzeniu umowy o pracę powinno być złożone w formie pisemnej (art. 30 kodeksu pracy).  Pismo w wypowiedzeniu powinno zawierać pouczenie o przysługującym pracownikowi prawie odwołania od tego wypowiedzenia do sądu pracy (art. 30 kodeksu pracy).

Wynagrodzenie – prawna ochrona Przez prawną ochronę wynagrodzenia za pracę rozumiemy ogół środków przewidzianych w przepisach, mających na celu zabezpieczenie pracownika przed utratą, bezprawnym obniżeniem lub nieterminową wypłatą należnego wynagrodzenia. Na system ochrony prawnej wynagrodzenia za pracę składają się: 1. Ograniczenia swobody dysponowania przez pracownika prawem wynagrodzenia za pracę. Ograniczenia te polegają na:  zakazie zrzekania się prawa do wynagrodzenia za pracę (art. 84 kodeksu pracy),  zakazie przenoszenia tego prawa na inną osobę (art. 84 kodeksu pracy). 2. Ograniczenia dopuszczalności dokonywania tzw. potrąceń z wynagrodzenia za pracę31.

31

art. 87, 871, 88, 90, 91 kodeksu pracy.

59

Wynagrodzenie pracownika za dany okres powinno być wypłacone pracownikowi w zasadzie w wysokości ustalonej umową lub przepisami prawa. Od zasady tej przepisy przewidują wyjątki w postaci ograniczonej dopuszczalności tzw. potrąceń z wynagrodzenia za pracę. 3. Określenie terminu, miejsca i formy wypłaty wynagrodzenia za pracę (art. 86 kodeksu pracy). Wypłata wynagrodzenia powinna być dokonywana co najmniej raz w miesiącu, w stałym i ustalonym z góry terminie.  Termin i miejsce wynagrodzenia powinny być ustalone w regulaminie pracy lub innych przepisach prawa pracy. Strony stosunku pracy mogą samodzielnie oznaczyć termin i miejsce.  Wypłata wynagrodzenia powinna być dokonana w formie pieniężnej. Inna forma wynagrodzenia może być zastosowana z mocy wyraźnych przepisów ustawowych lub układu zbiorowego pracy tylko w odniesieniu do części wynagrodzenia.  Wynagrodzenie powinno być płatne do rąk pracownika. Inna forma płatności może być przewidziana układem zbiorowym pracy lub wymaga uprzedniej, pisemnej zgody pracownika. 4. Sankcje z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku zapłaty wynagrodzenia za pracę. Jeśli pracodawca nie świadczy na rzecz pracownika w terminie wynagrodzenia za pracę z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność, popada w zwłokę czyli opóźnienie w dokonaniu określonej czynności wywołane przyczynami leżącymi po stronie osoby obowiązanej do dokonania tej czynności. Pracownik może wtedy żądać:  wykonania zobowiązania czyli wypłaty należnego wynagrodzenia,  naprawienia szkody wynikłej z niewypłacenia wynagrodzenia,  zapłaty odsetek za opóźnienie. 5. Minimalne wynagrodzenie za pracę: wysokość wynagrodzenia pracownika zatrudnionego w pełnym miesięcznym wymiarze czasu pracy nie może być niższa od wysokości minimalnego wynagrodzenia. Wysokość minimalnego wynagrodzenia za pracę od dnia 1 stycznia 2010 r. wynosi 1.317 zł32. Ustawa z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę (Dz. U Nr 200 poz. 1679 ze zm.), Obwieszczenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 24 lipca 2009 r. w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2010 r. 32

60

Czas pracy Czas pracy jest obecnie szczegółowo określony w przepisach prawa. Ma to zapobiegać zwiększeniu obciążeń pracownika z tytułu wykonywania pracy, co służy także ochronie zdrowie pracownika. Korzyści wynikające z przepisów kodeksu pracy:  Podstawowa norma czasu pracy: 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie pięciodniowy tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, nieprzekraczającym 4 miesięcy (art. 129 kodeksu pracy).  Przerwy w pracy: pracownik ma prawo do płatnej przerwy w pracy, trwającej 15 minut, którą wlicza się do czasu pracy, jeśli dobowy wymiar czasu pracy wynosi co najmniej 6 godzin (art. 134 kodeksu pracy).  Odpoczynek: pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11, a w każdym tygodniu co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku33.  Ewidencja czasu pracy: pracodawca ma obowiązek prowadzić ewidencję czasu pracy. Ewidencja ta powinna być udostępniona pracownikowi na jego żądanie (art. 149 kodeksu pracy).  Praca w godzinach nadliczbowych34: praca w godzinach nadliczbowych jest dodatkowym świadczeniem pracownika na rzecz pracodawcy. Pracownikowi przysługuję za tę pracę – oprócz normalnego wynagrodzenia – dodatek pieniężny, który wynosi: - 100% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w nocy, w niedzielę lub święto oraz w dniu wolnym udzielonym za pracę w te dni, - 50% wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych w pozostałym czasie.  Praca w niedzielę lub święta: niedzielę i święta są dniami ustawowo wolnymi od pracy. Praca w niedzielę i święta jest dozwolona jedynie w wypadkach określonych w art. 151 10 kodeksu pracy. Lista ta obejmuje liczne sytuacje, w których praca w tych dniach jest konieczna ze względu na jej charakter lub organizację bądź też jej użyteczność społeczną i potrzeby ludności. Niedozwolona jest praca w święta w placówkach handlowych35.

33

art. 132, 133 kodeksu pracy. art. 151, 1511, 1512 kodeksu pracy. 35 art. 1519, 1519a, 15110, 15111, 15112 kodeksu pracy/ 34

61

Urlop Urlop jest to zagwarantowana prawem przerwa w wykonywaniu pracy, przysługująca pracownikowi w sytuacjach określonych w ustawie. Pracownikowi przysługuje prawo do corocznego, nieprzerwanego, płatnego urlopu wypoczynkowego (art. 152 kodeksu pracy). Pracownik nie może zrzec się prawa do urlopu (art. 152 kodeksu pracy). Wymiar urlopu wynosi (art. 154 kodeksu pracy): - 20 dni - jeżeli pracownik jest zatrudniony krócej niż 10 lat, - 26 dni - jeżeli pracownik jest zatrudniony co najmniej 10 lat. Urlop na żądanie: pracodawca jest obowiązany udzielić na żądanie pracownika i w terminie przez niego wskazanym nie więcej niż 4 dni urlopu w każdym roku kalendarzowym. Pracownik zgłasza żądanie udzielenia urlopu najpóźniej w dniu rozpoczęcia urlopu (art. 1672 kodeksu pracy).

62